Қант қызылшасы жапырақтарының даму кезеңдері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Алматы облысы "Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ"
Талдықорған филиалы жағдайында алғы дақылдардың қант қызылшасы егістігінің арамшөптермен ластануына және өнімділігіне әсері
Алматы 2020
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
Дипломдық жұмысына келесідей анықтамалар, термин және қысқарған сөздер қолданылды:
Транспирациялық коэффиценті - 1 г құрғақ зат құрауға кететін судың мөлшері.
Өсімдіктердің өсуі жəне дамуы - негізіне ағзаның, оның онтогенезінің өсуін қалыптастыру жататын маңызды тіршілік процесі.
Фенологиялық бақылау - табиғаттағы жəне дақылды өсімдіктердің тіршілігінде жүретін маусымдық құбылыстарды бақылау.
Вегетациялық кезең - өсімдіктің өсіп, дамуына қолайлы жыл маусымы.
Қосқұлақтану - қос көк дән жарнақтары бар өсімдік.
Арамшөптер - пайдаланатын жерлерде өсіп-өніп, ауыл шаруашылығы дақылдарының алынатын өнімдердің мөлшері мен сапасын төмендетіп, ауылшаруашылық өндірісіке зиян келтіретін өсімдіктер.
Маманданған арамшөптер - белгілі бір дақылды, немесе олардың тобын ластайтын арамшөптер. Маманданған арамшөптердің кең тарауына мәдени өсімдіктермен биологиялық ұқсастығы себеп болады.
Агрофитоценоз - экологиялық тұрғыдан біркелкі территорияда қалыптасқан ауыл шаруашылығы дақылдары мен арамшөптердің егістіктегі жиынтығы.
Тұқымның себуге жарамдылығы деп - талданып отырған тұқымдағы таза және өнгіш тұқымның пайыз мөлшері.
Рентабельділік деңгей - шаруашылықта шығарылған 1 теңге шығынның қанша таза пайда түсіретінін бағдарлайтын категория.
га - гектар
м2 - метр квадрат
ц - центнер
г - грамм
кг - килограмм
т - тонна
МАЗМҰНЫ
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.1 Қант қызылшасының маңызы, таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Қант қызылшасын өсірудің қысқаша тарихы және егілетін аудандары
0.3 Қант қызылшасының биологиялық ерекшеліктері мен морфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.4 Қазақстанда аудандастырылған қант қызылшасының сорттары мен гибридтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.5 Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері, зияндылығы және күрес шаралары
0.6 Арамшөптерді есепке алу тәсілдері
0.7 Арамшөптермен күрестің әдістерін топтау (типтері мен түрлері)
0.8 Қант қызылшасы егістігінің арамшөптерге қарсы күресі
ІІ Топырақ-климат жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттеу жүргізілген жылдарының ауа-райы жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2.2. Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Зерттеу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Өндірістік тәжірибенің бағдарламасы және әдістемесі ... ... ... ... ... ... . .
3.3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.1. Зерттеуге алынған қант қызылшасының Авантаж буданының тұқым сапасы мен қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Қант қызылшасы өсімдіктерінің өсіп-даму фенологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5 Қант қызылшасы танаптарындағы алғы дақылдардың қант қзылшасы егістігінің арамшөптермен ластануына әсері және олармен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6 Қант қызылшасы өсімдіктеріндегі биомассаның жиналу динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.7 Қант қызылшасының топырақты өңдеу тәсілдеріне және тыңайтқыштармен үстеме қоректендіруге байланысты өнімділік қалыптастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.8 Қант қызылшасын минералды қоректендірудің тамыр жеміс құрамындағы қант мөлшеріне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.9 Алматы облысы Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ Талдықорған филиалы жағдайында өсірілген қант қызылшасының өнімділігінің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенін одан әрі дамытудың басымды бағыттарының бірі - өсімдік шаруашылығы саласын әртараптандыру арқылы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан республикада әрбір тағам түрлерінен қауіпсіздік жасауда олардың өндіріс резервіне және өсіру технологияларына үлкен мән беріліп қаралуда.
Осы орайда, Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылы 2 қыркүйек күні жарияланған үндеуінің 5-ші тарауында ауыл шаруашылығы жайында былай дейді: - "Дамыған агроөнеркәсіп кешені. Ауыл шаруашылығы - біздің негізгі ресурсымыз, бірақ оның әлеуеті толық пайдаланылмай отыр. Ел ішінде ғана емес, шетелде де сұранысқа ие органикалық және экологиялық таза өнім өндіру үшін зор мүмкіндіктер бар. Біз суармалы жер көлемін кезең-кезеңмен 2030 жылға қарай 3 миллион гектарға дейін ұлғайтуымыз керек. Бұл ауыл шаруашылығы өнімінің көлемін 4,5 есе арттыруға мүмкіндік береді. Сауда және интеграция, ауыл шаруашылығы министрліктері фермерлерге өз өнімін сыртқа шығарып сату үшін барынша қолдау көрсетуі тиіс.
Осыған орай Үкіметке тиісті тапсырма берілді. Бұл - маңызды міндет. Ауыл шаруашылығы өнімін экспорттау ісінде шикізатқа негізделуден бас тарту керек. Өнім өңдейтін кәсіпорындар әлеуетінің 40 пайызы ғана пайдаланылып отырғанына қарамастан, оның көлемі 70 пайызға жетті. Ауыл шаруашылығына шетелден инвесторлар тарту - маңызды міндет. Келіссөздер жүргізіліп жатыр. Үкімет нақты нәтижеге қол жеткізуі керек. Жұртшылықты толғандырып жүрген жер мәселесіне арнайы тоқталғым келеді. Мемлекет басшысы ретінде тағы да мәлімдеймін: жеріміз шетелдіктерге сатылмайды. Оған жол берілмейді. Бұл мәселе бойынша қауесет таратуды доғару керек. Бірақ жерді тиімді пайдалануды қамтамасыз ету - біздің міндетіміз. Жер ресурстарын тиімсіз пайдалану мәселесі өте өзекті болып отыр. Жерге салынатын тікелей салықтар деңгейінің төмендігі жағдайды күрделендіре түсті. Мемлекеттен жерді тегін жалға алу құқығына ие болғандардың көпшілігі жерді игермей, босқа ұстап отыр. Елімізде шөп қорыған иттің кебін киген латифундистер көбейіп кетті. Пайдаланылмай жатқан ауыл шаруашылығы жерлерін қайтарып алатын кез келді. Жер - біздің ортақ байлығымыз және оны кім игерсе, соған тиесілі болуы тиіс. Үкімет пен Парламент осы түйткілді реттеудің тиімді жолдарын ұсынуы керек. Бұл - өте маңызды мәселе. Мұны шешпей, отандық агроөнеркәсіп кешенінің сапалы дамуы мүмкін емес. Бүгінде ет өндірісін ұлғайту мәселесі аналық мал басының проблемасына тіреліп тұрған жоқ, керісінше фермерлерге жем-шөп дайындайтын жерлердің жетіспеушілігіне байланысты болып отыр. Жем-шөппен қамтамасыз ету көрсеткіші 60 пайыздан төмен. Ауыл тұрмысының сапалы болуын қамтамасыз етпей, ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру мүмкін емес."
Яғни, ауыл шаруашылығын дамыту өте күрделі мәселе. Жерді тиімді пайдалану арқылы біз ауылшаруашылығы өнімін арттыра аламыз. Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттен жерді тегін жалға алу құқығына ие болғандардың көпшілігі жерді игермей, босқа ұстап отырған азаматтар өте көп деседі. Соған орай, олардың санын азайтуымыз керек. Жерді тиімді пайдалануды үйренуіміз қажет, себебі, ол - біздің табиғаттан берілген байлығымыз.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қант қызылшасының маңызы, таралуы
Бүгінгі таңда әлемдік экспорттың 62% қант қамысы болса, 37,5% қант қызылшасы құрап отыр. Тәтті дәмі арқылы көпшілікті тартып тұратын өсімдік осыдан 1000 жылдан бұрын Жаңа Гвинеяда пайда болған. Ең бірінші сатушылар мен көпестер қантты Тынық мұхит бойына алып шықты. Кейінірек Азия мен Индонезия, Филиппин аралдарына жетіп, күнделікті тұтынатын өнімге айналдырып жіберді.
Қызылша түйнегі салмағының 30-50% жапырақ пен сабақтан құралған. Оның малазықтық екпе шөптің көк балаусасымен бірдей, жапырағы ақуызға бай. Жапырағы көк күйінде де пайдаланылады, оны сүрлемге салу жолымен де дайындайды немесе одан шөп ұнын әзірлейді. 1ц қызылшаны өңдегенде 80% жуық жом алынады, онда 15% құрғақ зат, оның 1,3% протеин мен 10% көміртек бар.
Қант қызылшасы егістігінің 1 гектарынан алынатын қосымша өнімі бойынша 3 арпа егісіне немесе шығымдылығы 33цга сұлы егістігіне теңеледі.
Қант қызылшасы бағалы техникалық дақыл. Республикада қантты негізінен қант қызылшасынан алады, өйткені оның тамыржемісі көмірсуларға бай, құрамында 13-20% сахароза болады, сондықтан ол қант өнеркәсібінде шикізат болып саналады.
Қанттың тамаша дәмдік қасиеті бар, ол кең таралған және ағза тез сіңіретін қуат көзі. Қатты шаршағанда қан құрамында қант мөлшері азаятыны белгілі. Қантты тағамдарды пайдалану - адам ағзасының жұмыс қабілетін, физикалық күш пен ой қуатын сақтау мен оны тез қалпына келтіретін негізгі факторлардың бірі болып есептеледі.
Қант қызылшасын өнеркәсіптік өңдеудегі қосымша өнімдер - жапырақтар, сығынды және сірнелердің құндылығы жоғары. Қант қызылшасының жапырақтары, тамыр салмағының үштен бірінен- жартысына дейінгі бөлігін құрайды және малазықтық құндылығы бойынша екпе шөптер көк балаусасынан кем түспейді: 5 кг ақуызбен жақсы қамтамасыз етілген (110г) жапырақтары бір малазықтық өлшемге тең. Қант қызылшасының 1 гектардағы 250-300 цга жемісі тамыр өнімінде, оның тек жапырақтары шамамен 2000 малазықтық өлшем береді.
Қант қызылшасы 1 гектардан 250-300 ц тамыр мен 100-150 ц жапырақ өнімін бергенде алынатын барлық қосымша өнімдердің (жапырақтар, сығынды, сірнелер) малазықтық құндылығы 5000-ға жуық малазықтық өлшемді құрайды.
Қант қызылшасының тамыр жемісінде 16 -- 20% қант болады. Заводта өңдегеннен кейінгі қалдығы сірне, сығынды мал азығына пайдаланылады. Қант қызылшасы сірнесінде 15% азотсыз заттар, 60% қант қалдығы, 8 -- 9% күл, ал сығындыда 15% кұрғақ заттар, оның ішінде 10% азотсыз заттар, 3% клетчатка, 0,7% күл, 0,1% май және 1,3% протеин болады. 100 кг сығындыда -- 80 мал азық өлшемі, 3,6 кг қорытылатын белок болғандықтан, ірі қараға бағалы азық. Қант қызылшасы әр гектардан 300 ц тамыр өнімін берсе одан 240 ц сығынды алынады. Қант қызылшасы өндірісінің қалдығы құрамында 40 -- 50% әк, 15% органикалық заттар, 0,2 -- 1,7% азот, 0,2 -- 0,9% фосфор және 0,5 -- 0,9% калий болғандықтан жақсы тыңайтқыш болып есептеледі.
Қант қызылшасы -- өте бағалы мал азықтық дақыл. Әр гектардан алынатын түбірінің өнімі 300 ц, жапырақтары 15 ц болғанда, 10500 мал азық өлшемін береді. Жақсы алғы дақыл ретінде өзінен кейін егілген дақылдардың өнімін молайтады.
Қант қызылшасының халық шаруашылығындағы маңызы мен рөлі қант және жемшөп өндірумен шектелмейді. Қант қызылшасын өндіру жалпы егіншілік мәдениетін жақсартуда және ауыспалы егістің басқа да дақылдардың шығымдылығын молайтуға қолайлы әсер етеді.
Егіншілік мәдениеті жоғары болған жағдайда қант қызылшасының өндірісі дәнді дақылдың 1 гектарына қарағанда жалпы өнімді 4-4,5 есе, ал жалпы табысты 5-5,7 есеге артық алуға мүмкіндік береді.
1.2. Қант қызылшасын өсірудің қысқаша тарихы және егілетін аудандары
Қант қызылшасының қазіргі мәдени сорттары оның жабайы түрінен шыққан. Қызылшаның жабайы түрлерін адам тамаққа және басқа мұқтажы үшін ежелден пайдаланып келген. Адам қызылша жапырағының витаминге, түрлі тұздарға және көмірсуларға бай екенін білмесе де, ерте замандардан бері-ақ тамақ үшін пайдаланады. Тәтті дәмі арқылы көпшілікті тартып тұратын өсімдік осыдан 1000 жыл бұрын Жаңа Гвинеяда пайда болған. Ең бірінші сатушылар мен көпестер қантты Тынық мұхит бойына алып шықты. Кейінірек Азия мен Индонезия, Филиппин аралдарына жетіп, күнделікті тұтынатын өнімге айналдырып жіберді. Қызылша құрамында едәуір мөлшерде қант бар екендігінің анықталуы оны өнеркәсіптік дақыл ретінде пайдалануға жол ашты.
Қант қызылшасы ең алғаш рет Америка Құрама Штаттарына 1751 жылы жеткізілді. Сол уақыттағы түрлі діни ағымдардың миссионерлерінің бірі қантты Гаитиден Жаңа Орлеанға, содан Луизианаға алып барған. Қант өнімі 1795 жылы тұрақты экспорт көзіне айналды.
Қызылшаны бұдан шамамен 220 жыл бұрын өсіре бастады (КСРО). Ресейде тұңғыш қант зауыты 1802 жылы Тула губерниясының Алябьево селосында салынды. Онда жылына 4,8 т қант өндірілген. Екінші зауыт 1809 жылы Орел губерниясының Брянск уезінде салынды. Тұңғыш қант зауыты салынғаннан 15-20 жыл өткен соң тек Украинаның өзінде ғана қант зауыттарының саны 67-ге жетті.
Біздің елде қант қызылшасы егісінің көлемін ұлғайту ісі Қазан революциясынан, колхоз құрылысының жеңісінен кейін өріс ала бастады.қант қызылшасын бұрынғы одақ көлемінен бастап өсіру қолға алынған. Оның бастамасы 1918 жылы Халық Комиссарлар Советі қант өнеркәсібін мемлекет қарауына алу туралы Декретті бекітті. Қант қызылшасы егіс көлемін тез ұлғайтудың және оның түсімін арттырудың басты шарты - ауыр өнеркәсіптің басымырақ өсуі, мұның негізінде ауыл шаруашылық машина құрылысының өсуі, РТС-ді ауыл шаруашылық машиналармен қаруландыру және колхоздарды минералдық тыңайтқыштармен қамтамасыз ету болды. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салаларын, оның ішінде қызылша егуді де өркендетуге мүмкіндік туғызды.
Қазақстанда қант қызылшасының байқау егісі 1930 жылы егіле бастады. Суармалы жерлерге егілген егіс жақсы нәтиже берді. 1932 жылдан бастап қызылша Алматы, Талдықорған және Жамбыл облыстарының колхоздары мен совхоздарында кеңінен егіле бастады.
Сол уақытта, бірінші бесжылдық кезінде, республикада тұңғыш қант зауыттары - Мерке және Талдықорған зауыттары салынды, кейіннен Жамбыл және Алматы зауыттары, соғыс жылдары кезінде Талдықорған облысында (қазіргі Алматы облысы) Қарабұлақ зауыты салынды.
1957 жылы қант қызылшасы Алматы облысының Іле, Қаскелең аудандарында, Талдықорған облысының Қаратал, Талдықорған, Киров, сондай-ақ Сарқант және Ақсу аудандарында, Жамбыл облысының Жамбыл, Жуалы, Талас, Свердлов, Луговой, Мерке, Шу, Көктерек аудандарында егілді.
Біздің елімізде қызылша егісінің көлемі тез өсті. Өткен ғасырдың соңынан бастап қызылша егісі жылдан жылға ұлғая бастады. Мысалы, 1881 жылы 245,4 мың га, 1891 жылы - 313,5, 1901 жылы - 594,4, ал 1913 жылы - 648,7 мың га-ға жетті. Осындай егіс көлемінің 98% Украина мен РСФСР-дің Орталық қаратопырақты аудандарында орналасты, 2% ғана жаңа аудандарда себілді.
Алғашқы жылдары қызылша өнімі әсіресе, колхоздарда өте төмен болды. 1932 жылы республика бойынша әр гектардан орта есеппен 50 ц ғана өнім жиналды. Өнімнің төмен болуы жергілікті халықтың қант қызылшасының агротехникасын білмеуіне және де барлық жұмыстың көлікпен және адам күшімен ғана істелуіне байланысты еді.
1937 жылы қызылша совхоздары орта есеппен 451 ц-ден тәтті түбір және 25,3 ц-ден қызылша тұқымын жинады. Екінші (1933-1937 жж.) және үшінші (1938-1942 жж.) бесжылдықтарда егіс көлемінің өсуімен қатар оның шығымдылығы да артты. Қант қызылшасының егіс көлемі жөнінен Қазақстан 1937 жылы Украинадан, РСФСР-дан және Қырғызстаннан кейін төртінші орында, ал өнімі жағынан екінші орынды алды.
1934 жылы Мерке және Талдықорған қант зауыттарының өндіріске берілуіне байланысты қызылша бұрынғы 6 ауданның орнына 12 ауданда себіле бастады. 1939 жылы қызылша өсіретін колхоздар мен совхоздар орта есеппен 288 ц тәтті түбірден жинап Одақ көлемінде шығымдылығы жөнінен екінші орынға шықты.
Республика бойынша 1940 жылы қызылша егісінің көлемі 15,4 млн га, түсімі 250 цга, қанттылығы 17,99% еді. Осы көрсеткіштер орта есеппен 1951-1955 жылдары аралығында 22,2 мың га, 245 цга, 16,9%; 1956-1960 жылдары 41,9 мың га, 251 цга, 16,45%; 1961-1965 жылдары 60,3 мың га, 237 цга, 16,12%; 1971-1975 жылдары 75,5 мың га, 291 цга, 14,12%; 1981 жылы 78,8 мың га, 335 цга, 12,2%; 1984 жылы 70,9 мың га, 237 цга болды.
60 жылдардан бастап қызылша себетін шаруашылықтарға оны комплексті механикаландырылған әдіспен егіп, күтіп-баптау жұмыстары енгізіле бастады. Бұл жағдай қол еңбегін азайтуға мүмкіндік жасады.
1.3. Қант қызылшасының биологиялық ерекшеліктері.
Қант қызылшасының биологиясын және сыртқы жағдайларға қоятын талаптарын білу арқылы оның дұрыс қоректенуін, жарықты пайдалануын, топырақты ғылыми негізде өңдеуді және басқа да мәселелерді реттеп, дұрыс шешуге болады. Қызылшаның биологиялық ерекшеліктерін білгендіктен ғана әр га егістіктен мол өнім жинап, оның қанттылығын арттыра аламыз.
Қант қызылшасы (Beta Vulgaris) сора тұқымдасының (chenopodiacea) Beta L. туысына жатады. Қант қызылшасы жапырақты және тамыржемісті қызылшаны будандастырудан алынған формаларды сұрыптау арқылы өсіріліп шығарылған. Біздің мәдени қант қызылшамыздың арғы тегі - жабайы қызылша, ол Жерорта теңізінің жағаларында, бізде Каспий маңында, Закавказьеде кездескен.
Жабайы қызылшаның тамыры ағаш сияқты қатты, кішкентай, қант мөлшері 0,2-6,0% шамасында болды.
Қант қызылшасының толық даму кезеңі - оны егіп тұқым өнімін алғанға дейін - екі жылға созылады. Қызылша бірінші жылында жер астында жуан тамыр таратады, оның қанты көп болады, ал жер бетінде - тамырының үстінде жапырақтары өседі. Екінші жылы отырғызылған тамыры гүл сабағы мен дән береді.
Сурет - 1. Вегетациялық кезеңі
Қант қызылшасы бірқалыпты болып былай дамиды : жерге себілген тұқым жылу, жарық және ауа жеткілікті болса, бөртіп өне бастайды. Ең алдымен ұрық тамыршалары өседі, содан соң дән жарнағы мен тамыршаның арасындағы ұрықтың бір бөлігі дамиды. Бұл дән жарнағының сабақшасы деп аталады. Тамырша жерге тереңдеп, бойлай береді, ал дән жарнағының сабақшасы жер бетінде дән жарнақтарын шығарады. Олар көгеріп, жапырақтардың қызметін атқарады.
Жас өсімдік, көктеуден жер бетіне дән жарнағын шығаруына дейін ұрықтың ішіндегі заттармен қоректенеді. Кейіннен кәдімгі жапырақтар пайда болып, тамыры өскен соң жас өсімдік өздігінен қоректене бастайды - қоректік заттарды тамырша арқылы топырақтан, көк дән жарнағы және жапырақтар арқылы ауадан алады.
Вегетация дәуірінің екінші жартысында тамырда қант жиналу да күшейеді. Қант қызылшасын су және қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етсе, оның салмағы 1 кг-нан көп болуы мүмкін, 10 кг дейін жететін кездер де болады.
Суармалы жерде қызылша қара күзге дейін өсе береді. Негізгі тамырлардың пайда болуы және онда қанттың жиналуымен қызылша өсімдігінің алғашқы жылғы тіршілігі аяқталады.
Қант қызылшасы басқадай тамыржемістілер сияқты екі жылдық өсімдік.
Қант қызылшасының бірінші жылындағы вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 150-170 күн, ал екінші жылы 100-130 күн. Алғашқы 50-60 күнде негізінен жапырақ өседі, келесі 50-60 күнде - тамыр, ал соңғы 50-60 күнде тамыржемісіне қанттар жиналады.
Қант қызылшасының тұқымы 3-4°С температурада өніп шығады. Тұқымның бөртуі үшін құрғақ тұқым массасымен салыстырғанда 130-150% ылғал керек.
Қант қызылшасы тұқым жарнағын топырақтың бетіне шығаратындықтан, тұқым себер алдында топырақты өңдеулер мұқият жүргізіліп, өсімдік көгінің уақытында пайда болуына кедергі келтіретін топырақ қабыршақтары жойылу керек.
Тұқымы өніп шыққаннан 8-10 күннен кейін, нағыз жапырақтардың бірінші жұбы пайда болады. Әрі қарай әр 2-3 күн сайын үш жұпқа дейін жаңа жұп жапырақтар, содан соң дара жапырақтар шығады. Барлығы 60-80, кейде одан да көп жапырақтар түзілуі мүмкін.
Қант қызылшасы өсу жағдайына өте жоғары талап қояды. Қант қызылшасының тамырына жиналатын қант мөлшері жарық қарқынына тікелей түрде байланысты болғандықтан, жауын-шашынды бұлыңғыр ауа райында тамыржеміс өнімділігі мен оның қанттылығы төмен болуы мүмкін.
Қант қызылшасы жоғары өнімді жақсы жарық пен ылғал мол жағдайларда береді.
Қант қызылшасы ұзақ күн өсімдігі. Күн жарығының ұзақтығы мен қарқындылығы қызылшаның өсіп, жетілуіне, сондай-ақ қант, көмірсулар түзуіне көп әсер етеді. Жарық жақсы түскен сайын, көмірсулар синтезделу үрдісі жақсы өтеді. Жарықтың жетіспеуінен қант қызылшасының өнімділігі мен қанттылығы күрт төмендеуі мүмкін. Тамыржемістің өсуі қорекке және сумен қамтамасыз етілу жағдайына, сол сияқты сорттың ерекшелігіне байланысты. Қолайлы жағдайда тамыржеміс күзгі салқын түскенге дейін өсе береді. Өсімдіктерде ең көп кездесетін қант түрі - глюкоза мен фруктоза. Қанттың жиналуы көбіне жапырақтардың әрекетіне байланысты болады. Егер жапырақтар мезгілінен бұрын түсе бастаса, онда қызылша өнімі, қанттылығы төмендейді. Қызылша жапырақтары өздерінің көлемі және өмір сүру ұзақтығы бойынша ерекшеленеді. Жаздың орта кезінде пайда болған жапырақтар басқа мерзімде пайда болған жапырақтарға қарағанда ұзағырақ өмір сүреді. Тамыржемістің ірі және қанттылығы жоғары болып өсуіне жапырақтардың тигізетін әсері өте зор. Осы себептен де жаз бойы қызылшаның қатараралығын Қос көк дән жарнақтары бар өсімдікті "қосқұлақ" деп айтады.өңдеген кезде жапырақтарының толық сақталуы қажет.
Дақылдың жылуға талабы орташа. Вегетациялық кезеңіне қажетті белсенді температура жиынтығы - 2400°С. Өсіп, жетілуіне оңтайлы температура 20-22°С.
Қосқұлақтану кезеңіндегі өскіндер - 3-4°С үсікті көтермейді, бірақ екі нағыз жапырақты кезеңінде - 6-7°С үсікке шыдамды. Өсімдіктегі барлық физиологиялық процестер белгілі мөлшерде жылылық болғанда ғана жүретіні белгілі. Суықта, қыста өсімдік өспейді, сонымен қатар, топырақта өсімдіктің өсуіне қажетті процестер жүрмейді. Өсімдіктің жылулықты қажетсінуі тұқымның өнуінен басталады. Қызылша тек көктемде топырақтың жылылығы 6-10°С болғанда ғана өне бастайды. Көктем ылғалды және салқын кезде тұқым себу тереңдігінде температура 2-3°С болса тұқымның өнуі кешігеді. Аса ыстық болғаны да тиімді емес. Ең қолайлы деп танылатын температура 25-30°С.
Қант қызылшасы ылғалды көп қажет етеді. Оның транспирациялық коэффиценті 240-400 аралығында болғанмен, құралатын органикалық массасының жалпы мөлшері көп болғандықтан, жоғары өнім алу үшін топырақта ылғал жеткілікті болу керек. Өсімдіктің ылғалды қажетсінуі жапырақтар мен тамырдың қарқынды өсу кезеңінде болады. Сонымен қатар, қант қызылшасы өзінің мықты тамыр жүйесінің арқасында топырақтың терең қабатынан өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз етуіне байланысты, құрғақшылыққа да төзімді өсімдікке жатады. Су дақылға әсіресе жаздың ыстық айларында аса қажет. Себебі бұл кезде қызылшаның жапырақтары да, түбірі де тез өсу үстінде болады. Дәл осы кезде су жетіспесе, өнім күрт азаяды. Қант қызылшасы үшін топырақ ылғалдылығы 60-70% болуы керек. Топырақ ылғалының төмендеуі тамыржеміс салмағының және қанттылығының азаюына әкеп соқтырады. Ылғалдың 90% және одан жоғары болуы тамыржеміс салмағын ұлғайтып қанттылықты кемітеді. Топырақтағы ылғал мөлшеріне байланысты қызылшаның сыртқы пішіні өзгереді. Мысалы, ылғал көп болғанда тамыржеміс қысқа және жуан болып өседі де, ылғал жетіспегенде тамыржеміс ұзарып кетеді.
Бұл дақыл топырақ аэрациясына жоғары талап қояды. Ауа тұқымның өніп-өсуі мен тамыржемістер қалыптасуының барлық кезеңдерінде қажет. Ауыр, нашар өңделген топырақтарда ауаның жеткіліксіз болуынан тамыржемістілердің өсіп-жетілуі нашарлап, өнім күрт төмендеп кетеді.
Қант қызылшасы құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер қатарына жатады. Оның транспирациялық коэффиценті (1 г құрғақ зат құрауға кететін судың мөлшері) күздік және жаздық бидайдан, арпадан, сұлыдан, картоптан, бедеден төмен, ал тары мен жүгеріден жоғары.
Топырақ қышқылдығына қант қызылшасы сезімтал. Оған топырақ ортасының реакциясы бейтарап және әлсіз сілтілі болуы өте қолайлы (рН 6,5-7,5). Қант қызылшасы қоректік заттарға бай қара, қара-қоңыр топырақты жерлерде мол өнім береді. Өсімдіктің дамуы үшін топырақ құрамында мына төмендегідей элементтердің болуы қажет: көміртегі, оттегі, сутегі, күкірт, фосфор, кремний, хлор, натрий, калий, кальций, магний, алюминий, темір, марганец.
Жоғарыда аталған элементтердің маңызы - олар өсімдіктер мен топырақ арасындағы қарым-қатынасты белгілейді, ал мұның биологиялық зор маңызы бар. Топырақтың органикалық қосындыларының негізгі құрамын түзейтіндіктен, әсіресе көміртегі, сутегі және оттегінің маңызы зор.
Азот - ақуыздың құрамына енеді. Ал ақуыз - тірі жасуша протоплазмасының негізгі бөлігі, негізгі физиологиялық процестер осында жүреді.
Фосфор жасушаның ядросында болады. Өсімдіктің пісуін тездету және сапасын арттыруда фосфордың маңызы өте зор.
Калий жәй қосындыларды күрделі қосындыға айналдыру үшін қажет. Калий өсімдікте жеткіліксіз болса, өсімдік әлсіз, ауруға тез шалдыққыш болып келеді.
Өткен ғасырдың басында өндіріске енгізіле бастаған қант қызылшасы формаларының құрамында қант өте аз (7-10 %), суы көп болды, сол сияқты құрғақ заты да аз еді.
Селекция және агротехника нәтижесінде қызылша құрамындағы қант мөлшері 20%-ға жетіп отыр. Мұнымен қатар қызылшаның технологиялық сапасы да артты.
Республикада қант қызылшасы негізінен Алматы, Жамбыл облыстарында кәдімгі сұр топырақты жерлерде өсіріледі. Елімізде оның 28 сортын өсіруге рұқсат етілген және кең таралғандары - "Верхняческая 103", "Ялтушковская-односемянная", "Ялтушковская", "Односемянная 30", "Рекорд", "Ризор", "Роксанг", "Амели", "Венера", "Георгина" және ЦКАЗМС -44, КазМС-19, ВНИИС-5 жартылай буданы, КазСИБ -14 будандары.
Морфологиялық құрылысы.
Қызылшаның алғашқы жылдағы тамыр жүйесі.
Бірқалыпты ылғалы және жеткілікті жылулығы бар жерге себілген қызылша тұқымы көктей бастайды. Ең алдымен жерге тереңдей бойлай ұрық тамыршасы өседі. Дән жарнағы жер бетіне шықпастан бұрын, ұрық тамыршасы тамыр түктерін шығарады. Жанама тамыршаларда қысқа және жіңішке тамыр түктері өсіп-жетіледі. Олар топырақ ерітіндісінен су мен минералды заттарды өздеріне тартып алады. Жанама тамыршалары жан-жағына баяу тарайды. Кәдімгі жапырақтары пайда болғанға дейін олардың ұзындығы 6-7 см жетеді.
Кәдімгі алғашқы қос жапырақ пайда болғаннан бастап, кейінгі 4 және 5 қос жапырақ шыққанға дейінгі кезеңнің ішінде алғашқы тамыр "түлейді". Тамырдың жанама тамыршалар шыққан жерлеріндегі қабығы жарылады. Тамыр жуандай түсіп, қабығын мүлде тастайды. "Түлегеннен" кейін негізгі тамыр жуандап күшті өсе бастайды. Бұл кезеңде қызылша ерекше күтуді - топырақты қопсытуды, қоректенуге жақсы жағдай туғызуды талап етеді.
Өсіп-жетілген өсімдіктің тамыр жүйесінің төмен қарай тереңдей түсуі, топырақтың жұмсақтығына және ылғалдылығына, ондағы қоректік заттардың мөлшеріне байланысты. Терең жыртылған, жақсы қопсытылған, тыңайтқыш көп себілген, мол суарылған жерлерде қызылша көп түсім береді.
Суармалы, тыңайтқыш себілген жерлерде қатайған қызылшаның тамыр жүйесі өз тіршілігінің алғашқы жылында жерге 140-150 см тереңдеп кетеді, ал жанама тамыршалары жан-жағына 95-120 см дейін жайылады.
Қызылша тамырлары өз тіршілігінің алғашқы жылында шамамен ( өсу кезеңінде пайда болатын барлық тамырлардан % есебімен) былай өседі:
Кесте - 1. Қызылша тамырларының алғашқы жылында өсуі
Мерзімі
Саны
Сәуір, мамыр
13
Маусым
21
Шілде
28
Тамыз
21
Қыркүйек
14
Қазан
3
Құрғақ топырақтағы тамыр түктері тез құриды. Ылғалы мен қоректік заттары мол топырақ қабатында қызылшаның тамыр жүйесі күшті болып өседі.
Қоректенетін тамыр жүйесі қызылшаның өсуі мен дамуына қажетті органикалық заттардың пайда болып, жиналуы үшін қажет, яғни өсімдікті минерал азықпен және сумен қамтамасыз етеді. Тамыр жүйесі неғұрлым жақсы өссе, қызылша да соғұрлым жақсы қоректенеді, өседі, қант жинайды.
Күшті тамыр жүйесін өсіру үшін, оны қоректендіруге, ылғалдандыруға жақсы жағдай туғызу (жерді тыңайту, суару) қажет.
Сурет 2. Вегетацияның әртүрлі кезеңіндегі қант қызылшасының тамыр жүйесі.
а - қызылшаның "қос құлағы" шыққан кезде; б - жапырақтарының алғашқы жұбы шыққан кезде; в - 50-60 күндік қызылша; г - 100-120 күндік қызылша; д - 150-170 күндік қызылша.
Қызылша жапырағының беті және оның қоректенетін тамыр жүйесі неғұрлым жақсы дамыса, соғұрлым негізгі тамыр да жедел өсетін болады, ал қызылшаның өзі сол тамыры үшін өсіріледі.
Есейген өсімдіктің тамыры көбінесе ұзын, сүйір келеді. Негізгі тамыр үш мүшеден - басы, мойыны және тамыр денесі - тамырдың өзінен тұрады.
Тамырдың ең үстіңгі жағы - басы, бұл қызылша тіршілігінің алғашқы жылында өскен қысқа сабағы. Ол конус формалы, жапырақты болады. Мойны бас пен тамыр денесінің арасында болады. Бұл - өсіп шыққан және пішінін өзгерткен сабақша. Тамыр мойынында жапырақ та, тамырша да болмайды. Тамырдың басы мен мойны (екеуін қоса есептегенде) бүкіл тамыр ұзындығының 15-30% алады.
Тамыр денесі, яки тамырдың өзі, жанама тамырлар шығатын жерден басталады. Бұл тамыр жоғарыдан төмен қарай бағытталған бүйірлік екі саладан шығады. Тамыр денесінің ең жіңішке төменгі (10мм-ден жіңішке) бөлігін "құйрық" деп атайды. Қызылшаны тазартқанда оны кесіп тастайды.
Сурет 3 . Қант қызылшасының сыртқы құрылысы - басы, мойны, тамыр денесі, құйрығы ;
Егер қызылшаның өсіп-жетілген тамырын көлденеңінен тілсе, оның түтікті-талшықты шеңбер қабатынан және шоғырларды бөліп тұратын паренхима деп аталатын тканьдерден тұратыны көрінеді. Түтікті-талшықты шеңбер қабаты арқылы жер қыртысынан жапырақтарға су және суда еріген өсімдіктің тіршілігіне қажетті минерал тұзы барады. Тамырдың бет жағына таяу жердегі түтікті-талшықты шеңбер қабаты арқылы жапырақтарда пайда болған органикалық заттар (оның ішінде қант та) тамырға құйылады. Мұнда органикалық заттар, ең алдымен түтікті-талшықты шеңбер қабаты мен паренхима клеткаларының арасына жиналады.
Қант қызылшасы тамырының ұзындығы жуандығынан 2-3 есеге артық болады. Агротехника жоғары дәрежеде жүргізілсе, қызылша тамыры, негізінен алғанда, паренхима тканьдерініңөсу есесінен ұлғаяды.
Тамырда қант біркелкі болып түзілмейді. Қант көбінесе тамырдың орта шенінде және басына таяу жерінде көп жиналады; басы мен "құйрығында" аз жиналады. Бірақ тамырдың бұл жерлеріне де едәуір қант жиналады, сондықтан қызылшаны жинағанда оларды елемей кету жөн емес.
Қызылшаны жинар алдында оның тамырындағы қант өзінің жалпы с алмағының 16-20%, кейбір жағдайда одан да артық болуы мүмкін. Тамырдағы қанттың мөлшері, қызылшаның сортына және оны жақсы күтіп өсіруге байланысты.
Қант қызылшасы тамырының құрамында қанттан басқа, аз ғана мөлшерде клетчатка мен басқа да углеводтар, сол сияқты ақуыз бен май болады. Тамырдағы күлдің мөлшері 0,7-0,8% аспайды. Су тамырдың жалпы салмағының 75-80% алады.
Қызылшаның бірінші жылы шыққан жапырақтары.
Қызылша екеннен кейін қалыпты жағдайда 6-9 күннің ішінде көктеп шығады. Әуеліжер бетіне дән жарнақтары шығады, ал олар пайда болағанға дейін қызылша тұқымының сүйріктері тұқым эндосперміндегі қоректік заттар қоры есебімен тіршілік етеді. Қызылша тұқымында қоректік заттар қоры аз, сондықтан тұқымды топыраққа терең сіріруге болмайды. Әйтпесе сүйрік, тұқымның өнуінен дән жарнағын топырақ бетіне шығарғанға дейінгі дәуірдің ішінде қоректік заттармен қамтамасыз етлімейді. Ауа райының жылы және топырақ ылғалының жеткілікті болуы қызылшаны тез көктетеді. Жер бетіне шыққан дән жарнақтары көгеріп, көмірқышқыл газ жұта бастайды.
Дән жарнақтарының 2-3 апта бойы қызылша өсімдігінің тіршілігінде маңызы зор, оларда қажетті органикалық заттар пайда болады. Алғашқы кәдімгі үш қос жапырақ пайда болған соң дән жарнақтары сарғайып, құрып кетеді.
Жер бетіне дән жарнақтары (яғни "қосқұлақ") шыққаннан алғашқы нағыз қос жапырақ пайда болғанға дейінгі кезеңді қызылша тіршілігінде "қосқұлақ" кезеңі деп атайды. Алғашқы қос жапырақ сүйрік ортасындағы бүршіктен тұқымды еккеннен кейін шамамен алғанда екі аптадан соң пайда болып, өсіп-жетіледі. Ал кейіннен, әрбір екі-үш күннен соң екінші, үшінші және бұлардан соңғы қос жапырақтар шығады. Жапырақ дегелегінің ортасында жаңа жапырақтар пайда болады. Мұнда, бұрын шыққан жапырақтар басқаларының сыртында қала береді. Өсуінің алғашқы және ақырғы кезеңінде қызылша жапырақтары баяу, ал жаздың ортасында жедел өседі.
Сурет 4. Қант қызылшасының жапырақ алақанының түрлері (тегіс және ирек).
Алғашқы және одан кейінгі жапырақтардың өсуінің зор практикалық маңызы зор бар. Жапырақтары жақсы өсіп-жетілсе, қант қызылшасының түсімі жоғары болады. Сол себептен, егісті сирету жұмысын кешіктірмей жүргізген дұрыс. Бұл жұмыс кешігіп жасалса, жапырақ алақаны өспейді, тек жапырақ сағағы ғана көтерілетін болады.
Сирету жұмысынан кейін әр өсімдікте жиі жапырақ дегелегі қсіп-жетіледі. Жапырақтар бара-бара егістің қатар аралықтарын жауып кетеді. Әрбір қызылша өсімдігі өз тіршілігінің алғашқы жылында 50-ден 70-ке дейін, ал ең күштілері 100, тіпті одан да көп жапырақ шығарады.
Қызылшаның жапырақ тіршілігінің ұзақтығы өсімдіктің жағдайына, ең алдымен агротехника дәрежесіне байланысты болады.
Тіршілігінің алғашқы жылының ақырында сыртқы жапырақтары бірте-бірте қурай бастайды. Егер топырақ өсімдікті қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етсе, онда дұрыс суарылған жерлерде жапырақ қурамайды.
Қант қызылшасының жапырағы жапырақ алақанынан және жапырақ сағағынан тұрады. Жапырақтың беті тегіс немесе қатпарлы болады.
Қатпарлы жапырақтардың беті жалпық болады. Мұндай жапырақтары бар өсімдіктердің тамыры ірі келеді және топырақтың ылғалы жеткілікті болса, тегіс жапырақты қызылшаға қарағанда, гектарынан қантты көбірек береді.
Тегіс алақанды жапырағы бар қызылша топырақ ылғалының жеткіліксіздігіне, қуаңшылыққа төзімді болады.
Өсімдіктің қорегі жақсы, ылғалы жеткілікті болса, оған әр уақытта қатпарлы жапырақ көбінесе шығады.
Әдетте, алғашқы қосжапырақ тегіс болады. Жаздың ортасында қатпарлы жапырақ көбейеді, өсу дәуірінің аяғында қайтадан тегіс жапырақтар шығатын болады.
Қант шығаратын негізгі фабрика - жапырақ алақаны. Онда көптеген жіңішке тамырлар болады, бұлар жапырақ сағағында бір-бірімен ұласып жалпы бір түтікке айналады. Бұл - жапырақ алақанында пайда болған қанттың еріген күйінде жапырақ сағағына ағатын жолы. Жапырақ сағағы арқылы қант қызылша тамырына құйылып, сонда жиналады.
Жапырақтың сыртқы қабықшамен жабылған, бұл қабықшаның көптеген кішкене тесіктері болады, оларды "саңылау" деп атайды. Жапырақ осы саңылауар арқылы дем алады., ылғалды буға айналдырады, ауадан көмірқышқыл газын тартады. Тамыр жапыраққа су және онда еріген заттарды береді. Жапырақ осы заттардан - су мен ауаның көмірқышқыл газынан күрделі органикалық заттар, соның ішінде қант түзеді. Өсімдік осы заттардың есесінен өседі, дамиды.
Қызылшаның алғашқы өсу кезеңінде жапырақтарда пайда болған органикалық заттар жапырақтардың өсуіне жұмсалса, тек бір ғана бөлігі тамырдың өсуіне жұмсалады. Жапырақ дегелегі қалыптасып біткен соң органикалық заттардың басым көпшілігі тамырға кетіп, оның жуандап өсуіне және қанттың көп жиналуына әсер етеді. Жапырақтардың күшті болып өсіп-жетілуі қанттың және басқа органикалық заттардың көп жиналуына себепкер болады. Сондықтан қанты көп тамыр өнімін мол алу үшін жапырақ бетінің жақсы өсіп-жетілуіне жағдай туғызу қажет. Өсімдікті мезгілмен суару, қоректендіру керек. Қызылшаны баптау кезінде оның жапырақтарын зақымдап алу түсімді кемітеді.
Сурет 5 . Қант қызылшасы жапырақтарының даму кезеңдері
1.4. Қазақстанда аудандастырылған қант қызылшасының сорттары мен гибридтері.
Егіншілікте интенсивтендірудің қазіргі кезеңде жоғарғы кластағы тұқымының маңызы жылдап артып келеді. Сорттардың әрқайсысы әртүрлі себептерге байланысты кейде жақсы, кейде нашар болып келеді. Сондықтан қызылша өсірумен шұғылданатын аймақтың тиісті ауа-райы сай келуі және соған қарай сапалы, мол өнім алуды қамтамасыз ететін сортсынау учаскесіндегі сорттарды алу қажет.
Қазіргі кезеңде қызылшаның егістігі бірдәнекті сорттармен себіледі. Сортты тұқым салмақты, ірі, басқа қоспадан таза болу керек. Топыраққа себілетін тұқым жер бетінде көктеп шыққаннан кейін өз құрамындағы қоректік заттармен қоректенеді.
Қант қызылшасы өнімін және сапасын арттыруда селекция өте үлкен қызмет атқарады. Өндірілетін фабрикалық қызылша мөлшерін көбейтудің бір жолы жоғары өнімді және сапалы сорттарды өсіріп шығару және оларды өндіріске енгізу болып табылады.
Қант қызылшасының селекциясы 3 бағытта жүргізіледі. Олар: өнім мол сорттар өсіріп шығару; тамыржеміс құрамында қанты көп сорттар өсіріп шығару; өнімі де, қанттылығы да жоғары сорттарды өсіріп шығару. Түсімі мол сорттардың тамыржемісі үлкен де салмақты келеді, қанттылығы да төмен болады. Мұндай сорттар мол өнімділігіне қарамай қантты аз береді. Қанттылығы жоғары сорттардың тамыржемістерінің салмағы шамалы болғанымен, оның құрамындағы қант көп болады. Үшінші бағыттағы сорттардың қанттылығы және тамыржемісінің салмағы алдыңғы екі бағытқа қарағанда орташа келеді. Тамыржеміс өнімін мол беретін сорттар, қанттылығы жоғары сорттармен салыстырғанда, тамыржемісті 20-25% кем және қантты 12-15% артық береді. Өнімді мол беретін сорттарда қанттылығы 1-2% кем болады. Өнімі де мол, қанттылығы да жоғары сорттар кейбір аудандарда өнімі мен қант мөлшері жөнінде өнімді сорттармен бір қатарда тұрады.
Қантты сорттар тұқымы жеңіл болады, жапырақтарының көлемі бастапқыда аз болып, жинауға жақындаған кезде көбейеді.
Қант қызылшасының біртұқымды тұқымдарын сорттағанда екі фракцияға бөледі :
1)3,5-4,5мм;
2)4,5-5,5мм.
Селекция және агротехника нәтижесінде қызылша құрамындағы қант мөлшері 20%-ға жетіп отыр. Мұнымен қатар қызылшаның технологиялық сапасы да артты.
Республикада қант қызылшасы негізінен Алматы, Жамбыл облыстарында кәдімгі сұр топырақты жерлерде өсіріледі. Елімізде оның 28 сортын өсіруге рұқсат етілген және кең таралғандары - "Верхняческая 103", "Ялтушковская-односемянная", "Ялтушковская", "Односемянная 30", "Рекорд", "Ризор", "Роксанг", "Амели", "Венера", "Георгина" және ЦКАЗМС -44, КазМС-19, ВНИИС-5 жартылай буданы, ВНИИС-5 жартылай буданы, КазСИБ -14 будандары. Сонымен қатар Абуғалиевтың басқаруымен ҚазҒЗИ-ң басқа да ғылыми жұмыстарының нәтижесінде "Қазақстандық - 24" жартылай буданы.
"Верхняческая 103". Бұл сортты Бүкілодақтық қант қызылшасы ҒЗИ-ның Верхняческ тәжәірибелік селекция станциясында өсіріп шығарған. Көп өнімді және қанттылығы да мол сорттардың қатарына жатады. Жылу сүйгіш, церкоспороз ауруына төзімді, кеш піседі. 1975 жылдан бері Жамбыл облысында аудандастырылған. Сирету жұмыстары кешіккен кезде тамыржеміс өнімі күрт төмендейді. Орташа өнімділігі 170-180цга.
"Ялтушковская односемянная" - жекедара сұрыптау және будандастыру арқылы Ялтушковск селекция станциясында өсіріліп шығарылған. Құрамындағы қант мөлшері жағынан бұл сорт өнімі мол сорттар ішінде ең жақсылардың қатарына қосылады. Ялтушковская односемянная - Совет Одағында екінші аудандастырылған бір тұқымды сорт. Сорт Жамбыл, Алматы облыстарында аудандастырылған. Бұл сорт бұрынғы аудандастырылған сорттардан өнімді әр гектардан 14-17ц, қантты 2-3ц артық береді. Қанттылығы 14,5-14,6 % шамасында.
Қырғыздың бір ұрықты жартылай 8 буданы. Қырғыз тәжірибе селекция станциясында шығарылған. Алматы облысында аудандастырылған Ялтушковская сортынан 39ц өнімді артық береді.
ВНИИС-5 жартылай буданы. Бүкілодақтық қанты қызылшасы ҒЗИ Ялтушковская односемянная сортының тетраплоид және Романская 06 сортының диплоид түрлерін будандастыру әдісімен шығарылған. Бұл сортта дара ұрықты дән 70%, триплоид 50%, тетраплоид 15-20%, диплоид 25-30% кездеседі. Ұрық шығымдылығы 78%. Алматы, Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Орташа өнімділігі 500-600цга.
Кесте - 2. Тұқымның кластық сапасы
Тұқымның түрі
Класы
Тұқым тазалығы,%
Өнгіштігі,%
Ылғалдылығы, %
Дара дәнекті тұқым
І
98
80-70
14,5
Дара дәнекті тұқым
ІІ
97
50-69
14,5
Көп дәнекті тұқым
І
98
80
14,5
Көп дәнекті тұқым
ІІ
97
75
14,5
Қазақстанда жоғарыда аталған сорттармен қатар шетелдік сорттар өсіріледі:
1) "Роксана" ( Франция );
2) "Крокодил" ( Бельгия );
3) "Ирис" ( Бельгия );
4) "Авантаж" ( Франция );
5) "Лионора" ( Франция );
"Қазақстандық - 24" жартылай буданы ҚазҒЗИ-да шығарылған. Алматы облысында аудандастырылған.
ВНИИС-пен салыстырғанда "Қазақстандық - 24" жартылай буданы 4-8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Алматы облысы "Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ"
Талдықорған филиалы жағдайында алғы дақылдардың қант қызылшасы егістігінің арамшөптермен ластануына және өнімділігіне әсері
Алматы 2020
АНЫҚТАМАЛАР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР
Дипломдық жұмысына келесідей анықтамалар, термин және қысқарған сөздер қолданылды:
Транспирациялық коэффиценті - 1 г құрғақ зат құрауға кететін судың мөлшері.
Өсімдіктердің өсуі жəне дамуы - негізіне ағзаның, оның онтогенезінің өсуін қалыптастыру жататын маңызды тіршілік процесі.
Фенологиялық бақылау - табиғаттағы жəне дақылды өсімдіктердің тіршілігінде жүретін маусымдық құбылыстарды бақылау.
Вегетациялық кезең - өсімдіктің өсіп, дамуына қолайлы жыл маусымы.
Қосқұлақтану - қос көк дән жарнақтары бар өсімдік.
Арамшөптер - пайдаланатын жерлерде өсіп-өніп, ауыл шаруашылығы дақылдарының алынатын өнімдердің мөлшері мен сапасын төмендетіп, ауылшаруашылық өндірісіке зиян келтіретін өсімдіктер.
Маманданған арамшөптер - белгілі бір дақылды, немесе олардың тобын ластайтын арамшөптер. Маманданған арамшөптердің кең тарауына мәдени өсімдіктермен биологиялық ұқсастығы себеп болады.
Агрофитоценоз - экологиялық тұрғыдан біркелкі территорияда қалыптасқан ауыл шаруашылығы дақылдары мен арамшөптердің егістіктегі жиынтығы.
Тұқымның себуге жарамдылығы деп - талданып отырған тұқымдағы таза және өнгіш тұқымның пайыз мөлшері.
Рентабельділік деңгей - шаруашылықта шығарылған 1 теңге шығынның қанша таза пайда түсіретінін бағдарлайтын категория.
га - гектар
м2 - метр квадрат
ц - центнер
г - грамм
кг - килограмм
т - тонна
МАЗМҰНЫ
І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.1 Қант қызылшасының маңызы, таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.2 Қант қызылшасын өсірудің қысқаша тарихы және егілетін аудандары
0.3 Қант қызылшасының биологиялық ерекшеліктері мен морфологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
0.4 Қазақстанда аудандастырылған қант қызылшасының сорттары мен гибридтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
0.5 Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері, зияндылығы және күрес шаралары
0.6 Арамшөптерді есепке алу тәсілдері
0.7 Арамшөптермен күрестің әдістерін топтау (типтері мен түрлері)
0.8 Қант қызылшасы егістігінің арамшөптерге қарсы күресі
ІІ Топырақ-климат жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Зерттеу жүргізілген жылдарының ауа-райы жағдайы ... ... ... ... ... ... .
2.2. Топырақ жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Зерттеу үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2 Өндірістік тәжірибенің бағдарламасы және әдістемесі ... ... ... ... ... ... . .
3.3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.1. Зерттеуге алынған қант қызылшасының Авантаж буданының тұқым сапасы мен қысқаша сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.4 Қант қызылшасы өсімдіктерінің өсіп-даму фенологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5 Қант қызылшасы танаптарындағы алғы дақылдардың қант қзылшасы егістігінің арамшөптермен ластануына әсері және олармен күресу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.6 Қант қызылшасы өсімдіктеріндегі биомассаның жиналу динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.7 Қант қызылшасының топырақты өңдеу тәсілдеріне және тыңайтқыштармен үстеме қоректендіруге байланысты өнімділік қалыптастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.8 Қант қызылшасын минералды қоректендірудің тамыр жеміс құрамындағы қант мөлшеріне әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.9 Алматы облысы Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ҒЗИ Талдықорған филиалы жағдайында өсірілген қант қызылшасының өнімділігінің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенін одан әрі дамытудың басымды бағыттарының бірі - өсімдік шаруашылығы саласын әртараптандыру арқылы азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан республикада әрбір тағам түрлерінен қауіпсіздік жасауда олардың өндіріс резервіне және өсіру технологияларына үлкен мән беріліп қаралуда.
Осы орайда, Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылы 2 қыркүйек күні жарияланған үндеуінің 5-ші тарауында ауыл шаруашылығы жайында былай дейді: - "Дамыған агроөнеркәсіп кешені. Ауыл шаруашылығы - біздің негізгі ресурсымыз, бірақ оның әлеуеті толық пайдаланылмай отыр. Ел ішінде ғана емес, шетелде де сұранысқа ие органикалық және экологиялық таза өнім өндіру үшін зор мүмкіндіктер бар. Біз суармалы жер көлемін кезең-кезеңмен 2030 жылға қарай 3 миллион гектарға дейін ұлғайтуымыз керек. Бұл ауыл шаруашылығы өнімінің көлемін 4,5 есе арттыруға мүмкіндік береді. Сауда және интеграция, ауыл шаруашылығы министрліктері фермерлерге өз өнімін сыртқа шығарып сату үшін барынша қолдау көрсетуі тиіс.
Осыған орай Үкіметке тиісті тапсырма берілді. Бұл - маңызды міндет. Ауыл шаруашылығы өнімін экспорттау ісінде шикізатқа негізделуден бас тарту керек. Өнім өңдейтін кәсіпорындар әлеуетінің 40 пайызы ғана пайдаланылып отырғанына қарамастан, оның көлемі 70 пайызға жетті. Ауыл шаруашылығына шетелден инвесторлар тарту - маңызды міндет. Келіссөздер жүргізіліп жатыр. Үкімет нақты нәтижеге қол жеткізуі керек. Жұртшылықты толғандырып жүрген жер мәселесіне арнайы тоқталғым келеді. Мемлекет басшысы ретінде тағы да мәлімдеймін: жеріміз шетелдіктерге сатылмайды. Оған жол берілмейді. Бұл мәселе бойынша қауесет таратуды доғару керек. Бірақ жерді тиімді пайдалануды қамтамасыз ету - біздің міндетіміз. Жер ресурстарын тиімсіз пайдалану мәселесі өте өзекті болып отыр. Жерге салынатын тікелей салықтар деңгейінің төмендігі жағдайды күрделендіре түсті. Мемлекеттен жерді тегін жалға алу құқығына ие болғандардың көпшілігі жерді игермей, босқа ұстап отыр. Елімізде шөп қорыған иттің кебін киген латифундистер көбейіп кетті. Пайдаланылмай жатқан ауыл шаруашылығы жерлерін қайтарып алатын кез келді. Жер - біздің ортақ байлығымыз және оны кім игерсе, соған тиесілі болуы тиіс. Үкімет пен Парламент осы түйткілді реттеудің тиімді жолдарын ұсынуы керек. Бұл - өте маңызды мәселе. Мұны шешпей, отандық агроөнеркәсіп кешенінің сапалы дамуы мүмкін емес. Бүгінде ет өндірісін ұлғайту мәселесі аналық мал басының проблемасына тіреліп тұрған жоқ, керісінше фермерлерге жем-шөп дайындайтын жерлердің жетіспеушілігіне байланысты болып отыр. Жем-шөппен қамтамасыз ету көрсеткіші 60 пайыздан төмен. Ауыл тұрмысының сапалы болуын қамтамасыз етпей, ауыл шаруашылығының өнімділігін арттыру мүмкін емес."
Яғни, ауыл шаруашылығын дамыту өте күрделі мәселе. Жерді тиімді пайдалану арқылы біз ауылшаруашылығы өнімін арттыра аламыз. Жоғарыда айтылғандай, мемлекеттен жерді тегін жалға алу құқығына ие болғандардың көпшілігі жерді игермей, босқа ұстап отырған азаматтар өте көп деседі. Соған орай, олардың санын азайтуымыз керек. Жерді тиімді пайдалануды үйренуіміз қажет, себебі, ол - біздің табиғаттан берілген байлығымыз.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қант қызылшасының маңызы, таралуы
Бүгінгі таңда әлемдік экспорттың 62% қант қамысы болса, 37,5% қант қызылшасы құрап отыр. Тәтті дәмі арқылы көпшілікті тартып тұратын өсімдік осыдан 1000 жылдан бұрын Жаңа Гвинеяда пайда болған. Ең бірінші сатушылар мен көпестер қантты Тынық мұхит бойына алып шықты. Кейінірек Азия мен Индонезия, Филиппин аралдарына жетіп, күнделікті тұтынатын өнімге айналдырып жіберді.
Қызылша түйнегі салмағының 30-50% жапырақ пен сабақтан құралған. Оның малазықтық екпе шөптің көк балаусасымен бірдей, жапырағы ақуызға бай. Жапырағы көк күйінде де пайдаланылады, оны сүрлемге салу жолымен де дайындайды немесе одан шөп ұнын әзірлейді. 1ц қызылшаны өңдегенде 80% жуық жом алынады, онда 15% құрғақ зат, оның 1,3% протеин мен 10% көміртек бар.
Қант қызылшасы егістігінің 1 гектарынан алынатын қосымша өнімі бойынша 3 арпа егісіне немесе шығымдылығы 33цга сұлы егістігіне теңеледі.
Қант қызылшасы бағалы техникалық дақыл. Республикада қантты негізінен қант қызылшасынан алады, өйткені оның тамыржемісі көмірсуларға бай, құрамында 13-20% сахароза болады, сондықтан ол қант өнеркәсібінде шикізат болып саналады.
Қанттың тамаша дәмдік қасиеті бар, ол кең таралған және ағза тез сіңіретін қуат көзі. Қатты шаршағанда қан құрамында қант мөлшері азаятыны белгілі. Қантты тағамдарды пайдалану - адам ағзасының жұмыс қабілетін, физикалық күш пен ой қуатын сақтау мен оны тез қалпына келтіретін негізгі факторлардың бірі болып есептеледі.
Қант қызылшасын өнеркәсіптік өңдеудегі қосымша өнімдер - жапырақтар, сығынды және сірнелердің құндылығы жоғары. Қант қызылшасының жапырақтары, тамыр салмағының үштен бірінен- жартысына дейінгі бөлігін құрайды және малазықтық құндылығы бойынша екпе шөптер көк балаусасынан кем түспейді: 5 кг ақуызбен жақсы қамтамасыз етілген (110г) жапырақтары бір малазықтық өлшемге тең. Қант қызылшасының 1 гектардағы 250-300 цга жемісі тамыр өнімінде, оның тек жапырақтары шамамен 2000 малазықтық өлшем береді.
Қант қызылшасы 1 гектардан 250-300 ц тамыр мен 100-150 ц жапырақ өнімін бергенде алынатын барлық қосымша өнімдердің (жапырақтар, сығынды, сірнелер) малазықтық құндылығы 5000-ға жуық малазықтық өлшемді құрайды.
Қант қызылшасының тамыр жемісінде 16 -- 20% қант болады. Заводта өңдегеннен кейінгі қалдығы сірне, сығынды мал азығына пайдаланылады. Қант қызылшасы сірнесінде 15% азотсыз заттар, 60% қант қалдығы, 8 -- 9% күл, ал сығындыда 15% кұрғақ заттар, оның ішінде 10% азотсыз заттар, 3% клетчатка, 0,7% күл, 0,1% май және 1,3% протеин болады. 100 кг сығындыда -- 80 мал азық өлшемі, 3,6 кг қорытылатын белок болғандықтан, ірі қараға бағалы азық. Қант қызылшасы әр гектардан 300 ц тамыр өнімін берсе одан 240 ц сығынды алынады. Қант қызылшасы өндірісінің қалдығы құрамында 40 -- 50% әк, 15% органикалық заттар, 0,2 -- 1,7% азот, 0,2 -- 0,9% фосфор және 0,5 -- 0,9% калий болғандықтан жақсы тыңайтқыш болып есептеледі.
Қант қызылшасы -- өте бағалы мал азықтық дақыл. Әр гектардан алынатын түбірінің өнімі 300 ц, жапырақтары 15 ц болғанда, 10500 мал азық өлшемін береді. Жақсы алғы дақыл ретінде өзінен кейін егілген дақылдардың өнімін молайтады.
Қант қызылшасының халық шаруашылығындағы маңызы мен рөлі қант және жемшөп өндірумен шектелмейді. Қант қызылшасын өндіру жалпы егіншілік мәдениетін жақсартуда және ауыспалы егістің басқа да дақылдардың шығымдылығын молайтуға қолайлы әсер етеді.
Егіншілік мәдениеті жоғары болған жағдайда қант қызылшасының өндірісі дәнді дақылдың 1 гектарына қарағанда жалпы өнімді 4-4,5 есе, ал жалпы табысты 5-5,7 есеге артық алуға мүмкіндік береді.
1.2. Қант қызылшасын өсірудің қысқаша тарихы және егілетін аудандары
Қант қызылшасының қазіргі мәдени сорттары оның жабайы түрінен шыққан. Қызылшаның жабайы түрлерін адам тамаққа және басқа мұқтажы үшін ежелден пайдаланып келген. Адам қызылша жапырағының витаминге, түрлі тұздарға және көмірсуларға бай екенін білмесе де, ерте замандардан бері-ақ тамақ үшін пайдаланады. Тәтті дәмі арқылы көпшілікті тартып тұратын өсімдік осыдан 1000 жыл бұрын Жаңа Гвинеяда пайда болған. Ең бірінші сатушылар мен көпестер қантты Тынық мұхит бойына алып шықты. Кейінірек Азия мен Индонезия, Филиппин аралдарына жетіп, күнделікті тұтынатын өнімге айналдырып жіберді. Қызылша құрамында едәуір мөлшерде қант бар екендігінің анықталуы оны өнеркәсіптік дақыл ретінде пайдалануға жол ашты.
Қант қызылшасы ең алғаш рет Америка Құрама Штаттарына 1751 жылы жеткізілді. Сол уақыттағы түрлі діни ағымдардың миссионерлерінің бірі қантты Гаитиден Жаңа Орлеанға, содан Луизианаға алып барған. Қант өнімі 1795 жылы тұрақты экспорт көзіне айналды.
Қызылшаны бұдан шамамен 220 жыл бұрын өсіре бастады (КСРО). Ресейде тұңғыш қант зауыты 1802 жылы Тула губерниясының Алябьево селосында салынды. Онда жылына 4,8 т қант өндірілген. Екінші зауыт 1809 жылы Орел губерниясының Брянск уезінде салынды. Тұңғыш қант зауыты салынғаннан 15-20 жыл өткен соң тек Украинаның өзінде ғана қант зауыттарының саны 67-ге жетті.
Біздің елде қант қызылшасы егісінің көлемін ұлғайту ісі Қазан революциясынан, колхоз құрылысының жеңісінен кейін өріс ала бастады.қант қызылшасын бұрынғы одақ көлемінен бастап өсіру қолға алынған. Оның бастамасы 1918 жылы Халық Комиссарлар Советі қант өнеркәсібін мемлекет қарауына алу туралы Декретті бекітті. Қант қызылшасы егіс көлемін тез ұлғайтудың және оның түсімін арттырудың басты шарты - ауыр өнеркәсіптің басымырақ өсуі, мұның негізінде ауыл шаруашылық машина құрылысының өсуі, РТС-ді ауыл шаруашылық машиналармен қаруландыру және колхоздарды минералдық тыңайтқыштармен қамтамасыз ету болды. Бұл ауыл шаруашылық өндірісінің барлық салаларын, оның ішінде қызылша егуді де өркендетуге мүмкіндік туғызды.
Қазақстанда қант қызылшасының байқау егісі 1930 жылы егіле бастады. Суармалы жерлерге егілген егіс жақсы нәтиже берді. 1932 жылдан бастап қызылша Алматы, Талдықорған және Жамбыл облыстарының колхоздары мен совхоздарында кеңінен егіле бастады.
Сол уақытта, бірінші бесжылдық кезінде, республикада тұңғыш қант зауыттары - Мерке және Талдықорған зауыттары салынды, кейіннен Жамбыл және Алматы зауыттары, соғыс жылдары кезінде Талдықорған облысында (қазіргі Алматы облысы) Қарабұлақ зауыты салынды.
1957 жылы қант қызылшасы Алматы облысының Іле, Қаскелең аудандарында, Талдықорған облысының Қаратал, Талдықорған, Киров, сондай-ақ Сарқант және Ақсу аудандарында, Жамбыл облысының Жамбыл, Жуалы, Талас, Свердлов, Луговой, Мерке, Шу, Көктерек аудандарында егілді.
Біздің елімізде қызылша егісінің көлемі тез өсті. Өткен ғасырдың соңынан бастап қызылша егісі жылдан жылға ұлғая бастады. Мысалы, 1881 жылы 245,4 мың га, 1891 жылы - 313,5, 1901 жылы - 594,4, ал 1913 жылы - 648,7 мың га-ға жетті. Осындай егіс көлемінің 98% Украина мен РСФСР-дің Орталық қаратопырақты аудандарында орналасты, 2% ғана жаңа аудандарда себілді.
Алғашқы жылдары қызылша өнімі әсіресе, колхоздарда өте төмен болды. 1932 жылы республика бойынша әр гектардан орта есеппен 50 ц ғана өнім жиналды. Өнімнің төмен болуы жергілікті халықтың қант қызылшасының агротехникасын білмеуіне және де барлық жұмыстың көлікпен және адам күшімен ғана істелуіне байланысты еді.
1937 жылы қызылша совхоздары орта есеппен 451 ц-ден тәтті түбір және 25,3 ц-ден қызылша тұқымын жинады. Екінші (1933-1937 жж.) және үшінші (1938-1942 жж.) бесжылдықтарда егіс көлемінің өсуімен қатар оның шығымдылығы да артты. Қант қызылшасының егіс көлемі жөнінен Қазақстан 1937 жылы Украинадан, РСФСР-дан және Қырғызстаннан кейін төртінші орында, ал өнімі жағынан екінші орынды алды.
1934 жылы Мерке және Талдықорған қант зауыттарының өндіріске берілуіне байланысты қызылша бұрынғы 6 ауданның орнына 12 ауданда себіле бастады. 1939 жылы қызылша өсіретін колхоздар мен совхоздар орта есеппен 288 ц тәтті түбірден жинап Одақ көлемінде шығымдылығы жөнінен екінші орынға шықты.
Республика бойынша 1940 жылы қызылша егісінің көлемі 15,4 млн га, түсімі 250 цга, қанттылығы 17,99% еді. Осы көрсеткіштер орта есеппен 1951-1955 жылдары аралығында 22,2 мың га, 245 цга, 16,9%; 1956-1960 жылдары 41,9 мың га, 251 цга, 16,45%; 1961-1965 жылдары 60,3 мың га, 237 цга, 16,12%; 1971-1975 жылдары 75,5 мың га, 291 цга, 14,12%; 1981 жылы 78,8 мың га, 335 цга, 12,2%; 1984 жылы 70,9 мың га, 237 цга болды.
60 жылдардан бастап қызылша себетін шаруашылықтарға оны комплексті механикаландырылған әдіспен егіп, күтіп-баптау жұмыстары енгізіле бастады. Бұл жағдай қол еңбегін азайтуға мүмкіндік жасады.
1.3. Қант қызылшасының биологиялық ерекшеліктері.
Қант қызылшасының биологиясын және сыртқы жағдайларға қоятын талаптарын білу арқылы оның дұрыс қоректенуін, жарықты пайдалануын, топырақты ғылыми негізде өңдеуді және басқа да мәселелерді реттеп, дұрыс шешуге болады. Қызылшаның биологиялық ерекшеліктерін білгендіктен ғана әр га егістіктен мол өнім жинап, оның қанттылығын арттыра аламыз.
Қант қызылшасы (Beta Vulgaris) сора тұқымдасының (chenopodiacea) Beta L. туысына жатады. Қант қызылшасы жапырақты және тамыржемісті қызылшаны будандастырудан алынған формаларды сұрыптау арқылы өсіріліп шығарылған. Біздің мәдени қант қызылшамыздың арғы тегі - жабайы қызылша, ол Жерорта теңізінің жағаларында, бізде Каспий маңында, Закавказьеде кездескен.
Жабайы қызылшаның тамыры ағаш сияқты қатты, кішкентай, қант мөлшері 0,2-6,0% шамасында болды.
Қант қызылшасының толық даму кезеңі - оны егіп тұқым өнімін алғанға дейін - екі жылға созылады. Қызылша бірінші жылында жер астында жуан тамыр таратады, оның қанты көп болады, ал жер бетінде - тамырының үстінде жапырақтары өседі. Екінші жылы отырғызылған тамыры гүл сабағы мен дән береді.
Сурет - 1. Вегетациялық кезеңі
Қант қызылшасы бірқалыпты болып былай дамиды : жерге себілген тұқым жылу, жарық және ауа жеткілікті болса, бөртіп өне бастайды. Ең алдымен ұрық тамыршалары өседі, содан соң дән жарнағы мен тамыршаның арасындағы ұрықтың бір бөлігі дамиды. Бұл дән жарнағының сабақшасы деп аталады. Тамырша жерге тереңдеп, бойлай береді, ал дән жарнағының сабақшасы жер бетінде дән жарнақтарын шығарады. Олар көгеріп, жапырақтардың қызметін атқарады.
Жас өсімдік, көктеуден жер бетіне дән жарнағын шығаруына дейін ұрықтың ішіндегі заттармен қоректенеді. Кейіннен кәдімгі жапырақтар пайда болып, тамыры өскен соң жас өсімдік өздігінен қоректене бастайды - қоректік заттарды тамырша арқылы топырақтан, көк дән жарнағы және жапырақтар арқылы ауадан алады.
Вегетация дәуірінің екінші жартысында тамырда қант жиналу да күшейеді. Қант қызылшасын су және қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етсе, оның салмағы 1 кг-нан көп болуы мүмкін, 10 кг дейін жететін кездер де болады.
Суармалы жерде қызылша қара күзге дейін өсе береді. Негізгі тамырлардың пайда болуы және онда қанттың жиналуымен қызылша өсімдігінің алғашқы жылғы тіршілігі аяқталады.
Қант қызылшасы басқадай тамыржемістілер сияқты екі жылдық өсімдік.
Қант қызылшасының бірінші жылындағы вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 150-170 күн, ал екінші жылы 100-130 күн. Алғашқы 50-60 күнде негізінен жапырақ өседі, келесі 50-60 күнде - тамыр, ал соңғы 50-60 күнде тамыржемісіне қанттар жиналады.
Қант қызылшасының тұқымы 3-4°С температурада өніп шығады. Тұқымның бөртуі үшін құрғақ тұқым массасымен салыстырғанда 130-150% ылғал керек.
Қант қызылшасы тұқым жарнағын топырақтың бетіне шығаратындықтан, тұқым себер алдында топырақты өңдеулер мұқият жүргізіліп, өсімдік көгінің уақытында пайда болуына кедергі келтіретін топырақ қабыршақтары жойылу керек.
Тұқымы өніп шыққаннан 8-10 күннен кейін, нағыз жапырақтардың бірінші жұбы пайда болады. Әрі қарай әр 2-3 күн сайын үш жұпқа дейін жаңа жұп жапырақтар, содан соң дара жапырақтар шығады. Барлығы 60-80, кейде одан да көп жапырақтар түзілуі мүмкін.
Қант қызылшасы өсу жағдайына өте жоғары талап қояды. Қант қызылшасының тамырына жиналатын қант мөлшері жарық қарқынына тікелей түрде байланысты болғандықтан, жауын-шашынды бұлыңғыр ауа райында тамыржеміс өнімділігі мен оның қанттылығы төмен болуы мүмкін.
Қант қызылшасы жоғары өнімді жақсы жарық пен ылғал мол жағдайларда береді.
Қант қызылшасы ұзақ күн өсімдігі. Күн жарығының ұзақтығы мен қарқындылығы қызылшаның өсіп, жетілуіне, сондай-ақ қант, көмірсулар түзуіне көп әсер етеді. Жарық жақсы түскен сайын, көмірсулар синтезделу үрдісі жақсы өтеді. Жарықтың жетіспеуінен қант қызылшасының өнімділігі мен қанттылығы күрт төмендеуі мүмкін. Тамыржемістің өсуі қорекке және сумен қамтамасыз етілу жағдайына, сол сияқты сорттың ерекшелігіне байланысты. Қолайлы жағдайда тамыржеміс күзгі салқын түскенге дейін өсе береді. Өсімдіктерде ең көп кездесетін қант түрі - глюкоза мен фруктоза. Қанттың жиналуы көбіне жапырақтардың әрекетіне байланысты болады. Егер жапырақтар мезгілінен бұрын түсе бастаса, онда қызылша өнімі, қанттылығы төмендейді. Қызылша жапырақтары өздерінің көлемі және өмір сүру ұзақтығы бойынша ерекшеленеді. Жаздың орта кезінде пайда болған жапырақтар басқа мерзімде пайда болған жапырақтарға қарағанда ұзағырақ өмір сүреді. Тамыржемістің ірі және қанттылығы жоғары болып өсуіне жапырақтардың тигізетін әсері өте зор. Осы себептен де жаз бойы қызылшаның қатараралығын Қос көк дән жарнақтары бар өсімдікті "қосқұлақ" деп айтады.өңдеген кезде жапырақтарының толық сақталуы қажет.
Дақылдың жылуға талабы орташа. Вегетациялық кезеңіне қажетті белсенді температура жиынтығы - 2400°С. Өсіп, жетілуіне оңтайлы температура 20-22°С.
Қосқұлақтану кезеңіндегі өскіндер - 3-4°С үсікті көтермейді, бірақ екі нағыз жапырақты кезеңінде - 6-7°С үсікке шыдамды. Өсімдіктегі барлық физиологиялық процестер белгілі мөлшерде жылылық болғанда ғана жүретіні белгілі. Суықта, қыста өсімдік өспейді, сонымен қатар, топырақта өсімдіктің өсуіне қажетті процестер жүрмейді. Өсімдіктің жылулықты қажетсінуі тұқымның өнуінен басталады. Қызылша тек көктемде топырақтың жылылығы 6-10°С болғанда ғана өне бастайды. Көктем ылғалды және салқын кезде тұқым себу тереңдігінде температура 2-3°С болса тұқымның өнуі кешігеді. Аса ыстық болғаны да тиімді емес. Ең қолайлы деп танылатын температура 25-30°С.
Қант қызылшасы ылғалды көп қажет етеді. Оның транспирациялық коэффиценті 240-400 аралығында болғанмен, құралатын органикалық массасының жалпы мөлшері көп болғандықтан, жоғары өнім алу үшін топырақта ылғал жеткілікті болу керек. Өсімдіктің ылғалды қажетсінуі жапырақтар мен тамырдың қарқынды өсу кезеңінде болады. Сонымен қатар, қант қызылшасы өзінің мықты тамыр жүйесінің арқасында топырақтың терең қабатынан өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз етуіне байланысты, құрғақшылыққа да төзімді өсімдікке жатады. Су дақылға әсіресе жаздың ыстық айларында аса қажет. Себебі бұл кезде қызылшаның жапырақтары да, түбірі де тез өсу үстінде болады. Дәл осы кезде су жетіспесе, өнім күрт азаяды. Қант қызылшасы үшін топырақ ылғалдылығы 60-70% болуы керек. Топырақ ылғалының төмендеуі тамыржеміс салмағының және қанттылығының азаюына әкеп соқтырады. Ылғалдың 90% және одан жоғары болуы тамыржеміс салмағын ұлғайтып қанттылықты кемітеді. Топырақтағы ылғал мөлшеріне байланысты қызылшаның сыртқы пішіні өзгереді. Мысалы, ылғал көп болғанда тамыржеміс қысқа және жуан болып өседі де, ылғал жетіспегенде тамыржеміс ұзарып кетеді.
Бұл дақыл топырақ аэрациясына жоғары талап қояды. Ауа тұқымның өніп-өсуі мен тамыржемістер қалыптасуының барлық кезеңдерінде қажет. Ауыр, нашар өңделген топырақтарда ауаның жеткіліксіз болуынан тамыржемістілердің өсіп-жетілуі нашарлап, өнім күрт төмендеп кетеді.
Қант қызылшасы құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер қатарына жатады. Оның транспирациялық коэффиценті (1 г құрғақ зат құрауға кететін судың мөлшері) күздік және жаздық бидайдан, арпадан, сұлыдан, картоптан, бедеден төмен, ал тары мен жүгеріден жоғары.
Топырақ қышқылдығына қант қызылшасы сезімтал. Оған топырақ ортасының реакциясы бейтарап және әлсіз сілтілі болуы өте қолайлы (рН 6,5-7,5). Қант қызылшасы қоректік заттарға бай қара, қара-қоңыр топырақты жерлерде мол өнім береді. Өсімдіктің дамуы үшін топырақ құрамында мына төмендегідей элементтердің болуы қажет: көміртегі, оттегі, сутегі, күкірт, фосфор, кремний, хлор, натрий, калий, кальций, магний, алюминий, темір, марганец.
Жоғарыда аталған элементтердің маңызы - олар өсімдіктер мен топырақ арасындағы қарым-қатынасты белгілейді, ал мұның биологиялық зор маңызы бар. Топырақтың органикалық қосындыларының негізгі құрамын түзейтіндіктен, әсіресе көміртегі, сутегі және оттегінің маңызы зор.
Азот - ақуыздың құрамына енеді. Ал ақуыз - тірі жасуша протоплазмасының негізгі бөлігі, негізгі физиологиялық процестер осында жүреді.
Фосфор жасушаның ядросында болады. Өсімдіктің пісуін тездету және сапасын арттыруда фосфордың маңызы өте зор.
Калий жәй қосындыларды күрделі қосындыға айналдыру үшін қажет. Калий өсімдікте жеткіліксіз болса, өсімдік әлсіз, ауруға тез шалдыққыш болып келеді.
Өткен ғасырдың басында өндіріске енгізіле бастаған қант қызылшасы формаларының құрамында қант өте аз (7-10 %), суы көп болды, сол сияқты құрғақ заты да аз еді.
Селекция және агротехника нәтижесінде қызылша құрамындағы қант мөлшері 20%-ға жетіп отыр. Мұнымен қатар қызылшаның технологиялық сапасы да артты.
Республикада қант қызылшасы негізінен Алматы, Жамбыл облыстарында кәдімгі сұр топырақты жерлерде өсіріледі. Елімізде оның 28 сортын өсіруге рұқсат етілген және кең таралғандары - "Верхняческая 103", "Ялтушковская-односемянная", "Ялтушковская", "Односемянная 30", "Рекорд", "Ризор", "Роксанг", "Амели", "Венера", "Георгина" және ЦКАЗМС -44, КазМС-19, ВНИИС-5 жартылай буданы, КазСИБ -14 будандары.
Морфологиялық құрылысы.
Қызылшаның алғашқы жылдағы тамыр жүйесі.
Бірқалыпты ылғалы және жеткілікті жылулығы бар жерге себілген қызылша тұқымы көктей бастайды. Ең алдымен жерге тереңдей бойлай ұрық тамыршасы өседі. Дән жарнағы жер бетіне шықпастан бұрын, ұрық тамыршасы тамыр түктерін шығарады. Жанама тамыршаларда қысқа және жіңішке тамыр түктері өсіп-жетіледі. Олар топырақ ерітіндісінен су мен минералды заттарды өздеріне тартып алады. Жанама тамыршалары жан-жағына баяу тарайды. Кәдімгі жапырақтары пайда болғанға дейін олардың ұзындығы 6-7 см жетеді.
Кәдімгі алғашқы қос жапырақ пайда болғаннан бастап, кейінгі 4 және 5 қос жапырақ шыққанға дейінгі кезеңнің ішінде алғашқы тамыр "түлейді". Тамырдың жанама тамыршалар шыққан жерлеріндегі қабығы жарылады. Тамыр жуандай түсіп, қабығын мүлде тастайды. "Түлегеннен" кейін негізгі тамыр жуандап күшті өсе бастайды. Бұл кезеңде қызылша ерекше күтуді - топырақты қопсытуды, қоректенуге жақсы жағдай туғызуды талап етеді.
Өсіп-жетілген өсімдіктің тамыр жүйесінің төмен қарай тереңдей түсуі, топырақтың жұмсақтығына және ылғалдылығына, ондағы қоректік заттардың мөлшеріне байланысты. Терең жыртылған, жақсы қопсытылған, тыңайтқыш көп себілген, мол суарылған жерлерде қызылша көп түсім береді.
Суармалы, тыңайтқыш себілген жерлерде қатайған қызылшаның тамыр жүйесі өз тіршілігінің алғашқы жылында жерге 140-150 см тереңдеп кетеді, ал жанама тамыршалары жан-жағына 95-120 см дейін жайылады.
Қызылша тамырлары өз тіршілігінің алғашқы жылында шамамен ( өсу кезеңінде пайда болатын барлық тамырлардан % есебімен) былай өседі:
Кесте - 1. Қызылша тамырларының алғашқы жылында өсуі
Мерзімі
Саны
Сәуір, мамыр
13
Маусым
21
Шілде
28
Тамыз
21
Қыркүйек
14
Қазан
3
Құрғақ топырақтағы тамыр түктері тез құриды. Ылғалы мен қоректік заттары мол топырақ қабатында қызылшаның тамыр жүйесі күшті болып өседі.
Қоректенетін тамыр жүйесі қызылшаның өсуі мен дамуына қажетті органикалық заттардың пайда болып, жиналуы үшін қажет, яғни өсімдікті минерал азықпен және сумен қамтамасыз етеді. Тамыр жүйесі неғұрлым жақсы өссе, қызылша да соғұрлым жақсы қоректенеді, өседі, қант жинайды.
Күшті тамыр жүйесін өсіру үшін, оны қоректендіруге, ылғалдандыруға жақсы жағдай туғызу (жерді тыңайту, суару) қажет.
Сурет 2. Вегетацияның әртүрлі кезеңіндегі қант қызылшасының тамыр жүйесі.
а - қызылшаның "қос құлағы" шыққан кезде; б - жапырақтарының алғашқы жұбы шыққан кезде; в - 50-60 күндік қызылша; г - 100-120 күндік қызылша; д - 150-170 күндік қызылша.
Қызылша жапырағының беті және оның қоректенетін тамыр жүйесі неғұрлым жақсы дамыса, соғұрлым негізгі тамыр да жедел өсетін болады, ал қызылшаның өзі сол тамыры үшін өсіріледі.
Есейген өсімдіктің тамыры көбінесе ұзын, сүйір келеді. Негізгі тамыр үш мүшеден - басы, мойыны және тамыр денесі - тамырдың өзінен тұрады.
Тамырдың ең үстіңгі жағы - басы, бұл қызылша тіршілігінің алғашқы жылында өскен қысқа сабағы. Ол конус формалы, жапырақты болады. Мойны бас пен тамыр денесінің арасында болады. Бұл - өсіп шыққан және пішінін өзгерткен сабақша. Тамыр мойынында жапырақ та, тамырша да болмайды. Тамырдың басы мен мойны (екеуін қоса есептегенде) бүкіл тамыр ұзындығының 15-30% алады.
Тамыр денесі, яки тамырдың өзі, жанама тамырлар шығатын жерден басталады. Бұл тамыр жоғарыдан төмен қарай бағытталған бүйірлік екі саладан шығады. Тамыр денесінің ең жіңішке төменгі (10мм-ден жіңішке) бөлігін "құйрық" деп атайды. Қызылшаны тазартқанда оны кесіп тастайды.
Сурет 3 . Қант қызылшасының сыртқы құрылысы - басы, мойны, тамыр денесі, құйрығы ;
Егер қызылшаның өсіп-жетілген тамырын көлденеңінен тілсе, оның түтікті-талшықты шеңбер қабатынан және шоғырларды бөліп тұратын паренхима деп аталатын тканьдерден тұратыны көрінеді. Түтікті-талшықты шеңбер қабаты арқылы жер қыртысынан жапырақтарға су және суда еріген өсімдіктің тіршілігіне қажетті минерал тұзы барады. Тамырдың бет жағына таяу жердегі түтікті-талшықты шеңбер қабаты арқылы жапырақтарда пайда болған органикалық заттар (оның ішінде қант та) тамырға құйылады. Мұнда органикалық заттар, ең алдымен түтікті-талшықты шеңбер қабаты мен паренхима клеткаларының арасына жиналады.
Қант қызылшасы тамырының ұзындығы жуандығынан 2-3 есеге артық болады. Агротехника жоғары дәрежеде жүргізілсе, қызылша тамыры, негізінен алғанда, паренхима тканьдерініңөсу есесінен ұлғаяды.
Тамырда қант біркелкі болып түзілмейді. Қант көбінесе тамырдың орта шенінде және басына таяу жерінде көп жиналады; басы мен "құйрығында" аз жиналады. Бірақ тамырдың бұл жерлеріне де едәуір қант жиналады, сондықтан қызылшаны жинағанда оларды елемей кету жөн емес.
Қызылшаны жинар алдында оның тамырындағы қант өзінің жалпы с алмағының 16-20%, кейбір жағдайда одан да артық болуы мүмкін. Тамырдағы қанттың мөлшері, қызылшаның сортына және оны жақсы күтіп өсіруге байланысты.
Қант қызылшасы тамырының құрамында қанттан басқа, аз ғана мөлшерде клетчатка мен басқа да углеводтар, сол сияқты ақуыз бен май болады. Тамырдағы күлдің мөлшері 0,7-0,8% аспайды. Су тамырдың жалпы салмағының 75-80% алады.
Қызылшаның бірінші жылы шыққан жапырақтары.
Қызылша екеннен кейін қалыпты жағдайда 6-9 күннің ішінде көктеп шығады. Әуеліжер бетіне дән жарнақтары шығады, ал олар пайда болағанға дейін қызылша тұқымының сүйріктері тұқым эндосперміндегі қоректік заттар қоры есебімен тіршілік етеді. Қызылша тұқымында қоректік заттар қоры аз, сондықтан тұқымды топыраққа терең сіріруге болмайды. Әйтпесе сүйрік, тұқымның өнуінен дән жарнағын топырақ бетіне шығарғанға дейінгі дәуірдің ішінде қоректік заттармен қамтамасыз етлімейді. Ауа райының жылы және топырақ ылғалының жеткілікті болуы қызылшаны тез көктетеді. Жер бетіне шыққан дән жарнақтары көгеріп, көмірқышқыл газ жұта бастайды.
Дән жарнақтарының 2-3 апта бойы қызылша өсімдігінің тіршілігінде маңызы зор, оларда қажетті органикалық заттар пайда болады. Алғашқы кәдімгі үш қос жапырақ пайда болған соң дән жарнақтары сарғайып, құрып кетеді.
Жер бетіне дән жарнақтары (яғни "қосқұлақ") шыққаннан алғашқы нағыз қос жапырақ пайда болғанға дейінгі кезеңді қызылша тіршілігінде "қосқұлақ" кезеңі деп атайды. Алғашқы қос жапырақ сүйрік ортасындағы бүршіктен тұқымды еккеннен кейін шамамен алғанда екі аптадан соң пайда болып, өсіп-жетіледі. Ал кейіннен, әрбір екі-үш күннен соң екінші, үшінші және бұлардан соңғы қос жапырақтар шығады. Жапырақ дегелегінің ортасында жаңа жапырақтар пайда болады. Мұнда, бұрын шыққан жапырақтар басқаларының сыртында қала береді. Өсуінің алғашқы және ақырғы кезеңінде қызылша жапырақтары баяу, ал жаздың ортасында жедел өседі.
Сурет 4. Қант қызылшасының жапырақ алақанының түрлері (тегіс және ирек).
Алғашқы және одан кейінгі жапырақтардың өсуінің зор практикалық маңызы зор бар. Жапырақтары жақсы өсіп-жетілсе, қант қызылшасының түсімі жоғары болады. Сол себептен, егісті сирету жұмысын кешіктірмей жүргізген дұрыс. Бұл жұмыс кешігіп жасалса, жапырақ алақаны өспейді, тек жапырақ сағағы ғана көтерілетін болады.
Сирету жұмысынан кейін әр өсімдікте жиі жапырақ дегелегі қсіп-жетіледі. Жапырақтар бара-бара егістің қатар аралықтарын жауып кетеді. Әрбір қызылша өсімдігі өз тіршілігінің алғашқы жылында 50-ден 70-ке дейін, ал ең күштілері 100, тіпті одан да көп жапырақ шығарады.
Қызылшаның жапырақ тіршілігінің ұзақтығы өсімдіктің жағдайына, ең алдымен агротехника дәрежесіне байланысты болады.
Тіршілігінің алғашқы жылының ақырында сыртқы жапырақтары бірте-бірте қурай бастайды. Егер топырақ өсімдікті қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етсе, онда дұрыс суарылған жерлерде жапырақ қурамайды.
Қант қызылшасының жапырағы жапырақ алақанынан және жапырақ сағағынан тұрады. Жапырақтың беті тегіс немесе қатпарлы болады.
Қатпарлы жапырақтардың беті жалпық болады. Мұндай жапырақтары бар өсімдіктердің тамыры ірі келеді және топырақтың ылғалы жеткілікті болса, тегіс жапырақты қызылшаға қарағанда, гектарынан қантты көбірек береді.
Тегіс алақанды жапырағы бар қызылша топырақ ылғалының жеткіліксіздігіне, қуаңшылыққа төзімді болады.
Өсімдіктің қорегі жақсы, ылғалы жеткілікті болса, оған әр уақытта қатпарлы жапырақ көбінесе шығады.
Әдетте, алғашқы қосжапырақ тегіс болады. Жаздың ортасында қатпарлы жапырақ көбейеді, өсу дәуірінің аяғында қайтадан тегіс жапырақтар шығатын болады.
Қант шығаратын негізгі фабрика - жапырақ алақаны. Онда көптеген жіңішке тамырлар болады, бұлар жапырақ сағағында бір-бірімен ұласып жалпы бір түтікке айналады. Бұл - жапырақ алақанында пайда болған қанттың еріген күйінде жапырақ сағағына ағатын жолы. Жапырақ сағағы арқылы қант қызылша тамырына құйылып, сонда жиналады.
Жапырақтың сыртқы қабықшамен жабылған, бұл қабықшаның көптеген кішкене тесіктері болады, оларды "саңылау" деп атайды. Жапырақ осы саңылауар арқылы дем алады., ылғалды буға айналдырады, ауадан көмірқышқыл газын тартады. Тамыр жапыраққа су және онда еріген заттарды береді. Жапырақ осы заттардан - су мен ауаның көмірқышқыл газынан күрделі органикалық заттар, соның ішінде қант түзеді. Өсімдік осы заттардың есесінен өседі, дамиды.
Қызылшаның алғашқы өсу кезеңінде жапырақтарда пайда болған органикалық заттар жапырақтардың өсуіне жұмсалса, тек бір ғана бөлігі тамырдың өсуіне жұмсалады. Жапырақ дегелегі қалыптасып біткен соң органикалық заттардың басым көпшілігі тамырға кетіп, оның жуандап өсуіне және қанттың көп жиналуына әсер етеді. Жапырақтардың күшті болып өсіп-жетілуі қанттың және басқа органикалық заттардың көп жиналуына себепкер болады. Сондықтан қанты көп тамыр өнімін мол алу үшін жапырақ бетінің жақсы өсіп-жетілуіне жағдай туғызу қажет. Өсімдікті мезгілмен суару, қоректендіру керек. Қызылшаны баптау кезінде оның жапырақтарын зақымдап алу түсімді кемітеді.
Сурет 5 . Қант қызылшасы жапырақтарының даму кезеңдері
1.4. Қазақстанда аудандастырылған қант қызылшасының сорттары мен гибридтері.
Егіншілікте интенсивтендірудің қазіргі кезеңде жоғарғы кластағы тұқымының маңызы жылдап артып келеді. Сорттардың әрқайсысы әртүрлі себептерге байланысты кейде жақсы, кейде нашар болып келеді. Сондықтан қызылша өсірумен шұғылданатын аймақтың тиісті ауа-райы сай келуі және соған қарай сапалы, мол өнім алуды қамтамасыз ететін сортсынау учаскесіндегі сорттарды алу қажет.
Қазіргі кезеңде қызылшаның егістігі бірдәнекті сорттармен себіледі. Сортты тұқым салмақты, ірі, басқа қоспадан таза болу керек. Топыраққа себілетін тұқым жер бетінде көктеп шыққаннан кейін өз құрамындағы қоректік заттармен қоректенеді.
Қант қызылшасы өнімін және сапасын арттыруда селекция өте үлкен қызмет атқарады. Өндірілетін фабрикалық қызылша мөлшерін көбейтудің бір жолы жоғары өнімді және сапалы сорттарды өсіріп шығару және оларды өндіріске енгізу болып табылады.
Қант қызылшасының селекциясы 3 бағытта жүргізіледі. Олар: өнім мол сорттар өсіріп шығару; тамыржеміс құрамында қанты көп сорттар өсіріп шығару; өнімі де, қанттылығы да жоғары сорттарды өсіріп шығару. Түсімі мол сорттардың тамыржемісі үлкен де салмақты келеді, қанттылығы да төмен болады. Мұндай сорттар мол өнімділігіне қарамай қантты аз береді. Қанттылығы жоғары сорттардың тамыржемістерінің салмағы шамалы болғанымен, оның құрамындағы қант көп болады. Үшінші бағыттағы сорттардың қанттылығы және тамыржемісінің салмағы алдыңғы екі бағытқа қарағанда орташа келеді. Тамыржеміс өнімін мол беретін сорттар, қанттылығы жоғары сорттармен салыстырғанда, тамыржемісті 20-25% кем және қантты 12-15% артық береді. Өнімді мол беретін сорттарда қанттылығы 1-2% кем болады. Өнімі де мол, қанттылығы да жоғары сорттар кейбір аудандарда өнімі мен қант мөлшері жөнінде өнімді сорттармен бір қатарда тұрады.
Қантты сорттар тұқымы жеңіл болады, жапырақтарының көлемі бастапқыда аз болып, жинауға жақындаған кезде көбейеді.
Қант қызылшасының біртұқымды тұқымдарын сорттағанда екі фракцияға бөледі :
1)3,5-4,5мм;
2)4,5-5,5мм.
Селекция және агротехника нәтижесінде қызылша құрамындағы қант мөлшері 20%-ға жетіп отыр. Мұнымен қатар қызылшаның технологиялық сапасы да артты.
Республикада қант қызылшасы негізінен Алматы, Жамбыл облыстарында кәдімгі сұр топырақты жерлерде өсіріледі. Елімізде оның 28 сортын өсіруге рұқсат етілген және кең таралғандары - "Верхняческая 103", "Ялтушковская-односемянная", "Ялтушковская", "Односемянная 30", "Рекорд", "Ризор", "Роксанг", "Амели", "Венера", "Георгина" және ЦКАЗМС -44, КазМС-19, ВНИИС-5 жартылай буданы, ВНИИС-5 жартылай буданы, КазСИБ -14 будандары. Сонымен қатар Абуғалиевтың басқаруымен ҚазҒЗИ-ң басқа да ғылыми жұмыстарының нәтижесінде "Қазақстандық - 24" жартылай буданы.
"Верхняческая 103". Бұл сортты Бүкілодақтық қант қызылшасы ҒЗИ-ның Верхняческ тәжәірибелік селекция станциясында өсіріп шығарған. Көп өнімді және қанттылығы да мол сорттардың қатарына жатады. Жылу сүйгіш, церкоспороз ауруына төзімді, кеш піседі. 1975 жылдан бері Жамбыл облысында аудандастырылған. Сирету жұмыстары кешіккен кезде тамыржеміс өнімі күрт төмендейді. Орташа өнімділігі 170-180цга.
"Ялтушковская односемянная" - жекедара сұрыптау және будандастыру арқылы Ялтушковск селекция станциясында өсіріліп шығарылған. Құрамындағы қант мөлшері жағынан бұл сорт өнімі мол сорттар ішінде ең жақсылардың қатарына қосылады. Ялтушковская односемянная - Совет Одағында екінші аудандастырылған бір тұқымды сорт. Сорт Жамбыл, Алматы облыстарында аудандастырылған. Бұл сорт бұрынғы аудандастырылған сорттардан өнімді әр гектардан 14-17ц, қантты 2-3ц артық береді. Қанттылығы 14,5-14,6 % шамасында.
Қырғыздың бір ұрықты жартылай 8 буданы. Қырғыз тәжірибе селекция станциясында шығарылған. Алматы облысында аудандастырылған Ялтушковская сортынан 39ц өнімді артық береді.
ВНИИС-5 жартылай буданы. Бүкілодақтық қанты қызылшасы ҒЗИ Ялтушковская односемянная сортының тетраплоид және Романская 06 сортының диплоид түрлерін будандастыру әдісімен шығарылған. Бұл сортта дара ұрықты дән 70%, триплоид 50%, тетраплоид 15-20%, диплоид 25-30% кездеседі. Ұрық шығымдылығы 78%. Алматы, Жамбыл облыстарында аудандастырылған. Орташа өнімділігі 500-600цга.
Кесте - 2. Тұқымның кластық сапасы
Тұқымның түрі
Класы
Тұқым тазалығы,%
Өнгіштігі,%
Ылғалдылығы, %
Дара дәнекті тұқым
І
98
80-70
14,5
Дара дәнекті тұқым
ІІ
97
50-69
14,5
Көп дәнекті тұқым
І
98
80
14,5
Көп дәнекті тұқым
ІІ
97
75
14,5
Қазақстанда жоғарыда аталған сорттармен қатар шетелдік сорттар өсіріледі:
1) "Роксана" ( Франция );
2) "Крокодил" ( Бельгия );
3) "Ирис" ( Бельгия );
4) "Авантаж" ( Франция );
5) "Лионора" ( Франция );
"Қазақстандық - 24" жартылай буданы ҚазҒЗИ-да шығарылған. Алматы облысында аудандастырылған.
ВНИИС-пен салыстырғанда "Қазақстандық - 24" жартылай буданы 4-8 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz