Пайдалануға берілген жаздық бидайдың сорттары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Коммерциялық емес акционерлік қоғам

Алматы облысы Агроуниверситет оқу тәжірибе шаруашылығы жағдайында жаздық бидайдың себу мерзімі мен мөлшерінің оның өнімділігіне әсері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 6В08101-Агрономия

Алматы 2020

№
Мазмұны
беті

Кіріспе
7
I
Әдебиетке шолу
9
1.1
Жаздық бидайдың халық шаруашылығындағы маңызы
9
1.2
Жаздық бидайдың морфологиялық белгілері
11
1.3
Жаздық бидайдың биологиялық ерекшеліктері
13
1.4
Жаздық бидайдың өсіру технологиясы
14
1.5
Пайдалануға рұқсат берілген жаздық бидайдың сорттары
17
II
Тәжірибе жұмысын жүргізген жердің ауа райы, топырағы мен өсімдік жамылғысы
20
2.1
Тәжірибе жүргізілген шаруашылық туралы мәлімет
20
2.2
Тәжірибе жүргізілген жердің табиғи климаттық жағдайлары
22
2.3
Тәжірибе жүргізілген жердің топырағы мен өсімдік жамылғысы
24
III
Негізгі бөлім
28
3.1
Зерттеудің бағдарламасы және әдістемесі
28
3.2
Зерттеу нәтижелері
29
3.3
Жаздық бидайдың Қазақстан 10 сортының егістік өнгіштігі және сақталуы
30
3.4
Себу мерзімі мен мөлшеріне байланысты жаздық бидайдың фенологиялық кезеңдері
35
3.5
Себу мерзімі мен мөлшеріне байланысты жаздық бидай егісіндегі арамшөптер
39
3.6
Себу мерзімі мен мөлшеріне байланысты жаздық бидайдың өнім құрылымы
44
3.6
Себу мерзімі мен мөлшеріне байланысты жаздық бидайдың Қазақстан 10 сортының өнімділігі
45
3.7
Себу мерзімі мен мөлшеріне байланысты жаздық бидайдың Қазақстан 10 сортын өсірудің экономикалық тиімділігі
47

Қорытынды
51
IV
Еңбек қорғау
52

Қолданылған әдебиеттер тізімі
57

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда дүниежүзінде орын алып отырған басты мәселенің бірі - азық-түлік тапшылығының алдын-алу іс-шарасы болып табылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының мәліметтеріне жүгінсек, қазір 40 мемлекетте азық-түлік тапшылығы байқалады. ХХІ ғасырдың күшті әрі экономикасы тұрақты мемлекеті ретінде, өндіретін азық-түлігі ішкі сұранысты қанағаттандыратын және өнімін экспортқа шығара алатын мемлекет жатады. Бұл көзқарастан алғанда, Қазақстан астық дақылын өндіруші және сырт мемлекетке шығарушылардың қатарында әлемдік ірі ондыққа енеді. Аталмыш астық дақылдарының басым бөлігін жаздық дәнділер құраса, отанымыздың оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында күздік бидайды өсіру кеңінен қолданыс табуда. Экспорт жағына келсек, жыл сайын еліміз 6,7 млн тонна астық пен ұнды сыртқа жөнелтті. Соның ішінде алыс шетелге - 5,8 млн тонна, Кеден одағы елдеріне - 0,9 млн тонна.
Соңғы жылдары астық өндіруде республиканың, әсіресе, негізгі астықты алқап - солтүстік өңірдің диқандары біраз табыстарға жетті. Республика бойынша 2019 жылы 19,2 миллион тонна, ал өткен жылы 21,7 миллионға жуық астық өндірілді. Бірақ оның орташа түсімділігі 15-16 центнерден аспай отыр. Бұл дүниежүзілік орташа көрсеткіштен 7-8 центнерге төмен.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы өндірісінің басты бағыты - астық өндіру, оның ішінде негізгі азықтық дақыл -- бидай өсіру. Республикамыздың, әсіресе, солтүстік өңірдің, ауа райы жағдайы бұл дақылдан өте сапалы, бәсекелестікке төтеп бере алатын өнім өндіруге өте қолайлы. Жақын жылдары біз астықты экспорттаудан дүние жүзі бойынша алдыңғы бестікке шыға аламыз. Өткен жылы Орталық Азия аймағы бойынша астық дақылдарын өндіру жайлы Есіккөлде өткен аймақтық халықаралық конференцияда белгілі ғалым Санджай Раджарам жақын жылдары Қазақстанның астық өндіруді 2 еседей арттыруға мүмкіндігі бар екенін айтқан еді. Келешекте астықты экспорттау еліміздің экономикасының негізгі бір табыс көзіне айналатынына күмән жоқ. Бұған дүние жүзінің дамыған мемлекеттері де айтарлықтай көңіл бөліп отыр. Мәселен, АҚШ-ты алсақ, олар 19 млн. гектар егіс алқаптарынан орта есеппен 23-24 центнерден өнім жиып, 6 миллиард АҚШ долларына жуық табыс түсіреді. Канаданың ұлттық табысының 9 пайызы ауылшаруашылық өнімдерін экспорттаудан түседі. Соның ішінде астықтан түсетін табыс 30 млрд. Канада долларын құрайды екен.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауында Ауыл шаруашылығы-біздің негізгі ресурстарымыз, бірақ оның әлеуеті толық пайдаланылмай отыр. Біз суармалы жер көлемін кезең-кезеңмен 2030 жылға қарай 3 миллион гектарға дейін ұлғайтуымыз керек. Бұл ауыл шаруашылығы өнімінің көлемін 4,5 есе арттыруға мүмкіндік береді. Сауда және интеграция, ауыл шаруашылығы министрліктерді фермерлерге өз өнімін сыртқа шығарып сату үшін барынша қолдау көрсетуі тиіс деп атап өтті[1].

Ауыл шаруашылығы еліміздің, әлеуметтік өмірінде айрықша орын алатыны баршымызға белгілі. Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп болғандықтан, әлем нарығында бәсекелестікке қабілетті аграрлы мемлекеттер қатарына кіреді.
Жаздық бидай Қазақстанда негізгі азық-түлік дақылы. Бұл дақылдың егістік көлемінен және астық жинаудан Қазақстан, Ресей Федерациясынан кейін екінші. Жаздық бидайдың егістіктерінің негізгі аумақтары республиканың солтүстік Қазақстандық далалы жерлері. Көпжылдық мемлекеттік сорт сынаудың мәліметі бойынша, тек осы жерлерде, жаздық бидайдың дәнінде ең көп ақ уыз бен клейковина болады.
Бидай саудасы да - қара алтын секілді мол табыс әкелетін нарық. Ал бағасы ауа райына қарай құбылады. Әсіресе соңғы жылдары бидайдың тұрақты түрде қымбаттауы байқалады. Өйткені оны ас ретінде тұтынуды былай қойып, мал шаруашылығы мен химия өнеркәсібінде пайдалана бастадық. Бидай пластмасса, желім, түрлі талшық, биоотын, спирт, тағам өндірісі үшін керек. Ал ұнды алтын және мұнай өндірісінде пайдаланып жүр.
Біздің елімізде өсірілетін бидайдың сапасы жоғары, яғни қымбатқа сатуға әбден лайық. Өзімізде өсетін бидайдан тартылған ұн шікәмшіл тұтынушының көңілінен шығады. Әлбетте, отандық өндірушілердің сапалы өнім шығаруына ауыл шаруашылығында белгіленген жоғары стандарт пен қатаң мемлекеттік бақылау ықпал ететіні сөзсіз.
Қазіргі жоғары механикаландырылған және мамандандырылған ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайында бидай түсімін арттыра берудің және мол өнім алудың негізгі факторы - дақыл үшін ылғал, қорек және су режимінің ең қолайлы жағдайын жасаумен қатар, оның аса бағалы сорттарын өсіріп шығару болып табылады.
Орындалып отырған дипломдық жұмыс мақсаты Алматы облысы, Енбекшіқазақ ауданы, Агроуниверситет өндірістік тәжірибе шаруашылығы жағдайында жаздық бидайдың тұқым себу мерзімі мен мөлшерінің оның өнімділігіне әсерін анықтау болғандықтан, төмендегідей міндеттерді шешу қажет: -тәжірибе жүргізілген жердің ауа райы, топырағы туралы мәліметтер алу;
- себу мерзімі мен мөлшеріне тәжірибелер қою;
-алынған тәжірибелер нәтижесіне байланысты қорытындылар жасау және оның экономикалық тиімділігіін анықтау:

1. Әдебиеттерге шолу бағдарламасы

1.1 Жаздық бидайдың халық шаруашылығындағы маңызы

Бидай (Triticum L.) - астық түқымдасына жататын бір және көп жылдық дақыл. Бидай - бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бидай егісінін, көлемі жөнінен әлемде бірінші орын алады да, бүкіл дәнді дақылдар өнімінің 60% мөлшерін құрайды. Жаздық бидай егісі солтүстік ендіктің 60° деңгейінен де асып кетеді, шығыста бойлықтың 45° деңгейіне дейін егіледі. Күздік бидай Украинада, Молдавияда, Белоруссияның біраз жерінде, Қырымда, Солтүстік Кавказда, Волганың оң жақ жағалауында, Казақстанның оңтүстігі мен солтүстік-шығысында және Орта Азия республикаларында өсіріледі. ҚР астық өндірісін қарқындатуда жаздық бидайдың алатын орны ерекше. Себебі, астық өнімдерінің 60-70% жаздық бидай үлесіне тиеді. ТМД мемлекеттерінің оңтүстік-батысында, Сібірде және Қазақстанда өсірілетін жаздық бидайдың дәнінде 16-18% белок бар, ал қуаңшыл жылдары белогі 20% дейін жетеді. Әсіресе, белок қатты бидайда көп. Қатты бидай ұнынан макарон, манка ботқасын, кеспе және вермишель, ал жұмсақ бидай ұнынан негізінен нан жасауға, содан кейін белогі аз ұнға қосу үшін пайдаланады. Біздің елімізде өсетін жаздық бидайдың жоғарғы технологиялық сапасы барлық дүниежүзінің елдеріне аян.
Европадағы елдерде адамға қажетті барлық калорияның 35% бидайдан алынады. Адам организмі үшін қажетті белоктар мен углеводтардың жарымына жуығын, Ві витаминінін 70 -- 80%, РР және Е витамииінің едәуір белігін, минералдық тұздарды және басқа қажетті заттарды бидай өнімі береді. Сұрпына қарай бидайдың құрамындағы крахмал мен көмірсулардың мөлшері 50-70%-ға дейін, ақуыздар 10%-дан 20%-ға дейін жетеді. Сондай-ақ, өсімдік майлары, дәрумендер (В1, В2, В6, С, Е, РР), минералдар (калий, кальций, магний, фосфор т.б), өзектер, пектинді заттар, сонымен қатар белсенді ферменттер бар. Бидай наны азық-түлік көзі ғана емес, сонымен қатар ерекше катализатор болып табылады. Оны пайдалану нәтижесінде ас қорыту жақсарады және басқа қоректер де жақсы сіңеді. Бидай белогының да ерекше бағалы қасиеттері бар, оның амин қышқылдық құрамы үйлесімді келеді [15].
Әлем бойынша, басқа дақылдарға қарағанда, бидайға бөлінетін егістік алқабы тым аумақты. Мәселен, 2009 жылы 225 млн гектарға бидай себілді. Бұл Мексика жерінен асып түседі. Жер бетінде жыл сайын 650 млн тоннадай бидай жиналады. Дегенмен мұндай жоғары көрсеткішті місе тұтып, мамыражай күй кешуге болмайды. Бидай шығымына жаһандық жылыну құбылысының тигізер әсері ерекше. Өйткені құрғақшы - лық жылдары аз өнім алынатыны белгілі. Рас, осыған дейін астық тапшылығына бақуатты елдер бас қатырған емес. Көбінде бидай қоры жеткілікті. Алайда жер бетінде адам саны артқан сайын бүкіл қажеттілікті қамтамасыз ететін бидай қорына зар болатын күн алыс емес дейтіндер көп. 2011 жылғы санақ бойынша, Жер шарын мекендейтін халық саны 7 миллиардтан асты. Демографиялық есептеулерге жүгінсек, 2050 жылға қарай 9 миллиардқа да жетіп қаламыз. Міне, сол кезде азық-түлік тапшылығы байқалуы мүмкін [5].
Жаздық бидай республикада 13,7 млн гектарға өсіріледі. Негізгі егісі солтүстік және батыс өңірде орналасқан.Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында жаздық бидай егісінің 60-70% шоғырланған. Жаздық бидай республикада негізінен тәлімі жерлерде өсіріледі. Дақылдың орташа өнімділігі 11-12 цга құрайды [3].
Бидай біздің заманымызға дейінгі 6000-5000 жылдары Ежелгі Грекияда өсіріле бастаған. Мысыр мен Қытайда біздің заманымыздан 4000 жыл бұрын бидайдан тағамдар жасаған. Адамдар бидайды тек тағам ретінде ғана емес, сонымен қатар емдік қасиеттері үшін де ерте заманнан бағалаған. Бидайдың дәні байлық пен жақсылықтың нышаны ретінде қабылданған, өйткені ол кезде көбіне қолданылған сұлы мен қара бидайға қарағанда, суыққа және құрғақшылыққа төзімсіз бидайдан жақсы өнім алу қиын болған. Ақ ұн тек үлкен мерекелер кезінде ғана пайдаланылған, онда да оған әркімнің мүмкіндігі келе бермейтін. И.С. Сулейменовтың (1973) деректері бойынша, Қазақстанда бидайды Семей губерниясының суармалы жерлерінде 1834 жылдан бастап өсіре бастаған, 19 ғасырда Қостанай, Ақмола облыстарында, ал 20 ғасырдан бастап барлық облыстарда өсірілген [6].
Жер бетiнде бидайдың 20-дай түрi кездеседi, әрбiр түрдiң көптеген сорттары бар. Олардың өздерiне тән тұрақталған белгiлерi болады.
Ең маңыздылары қатты және жұмсақ бидайлар. Қатты бидайдың эндоспермi тығыз болады. Қатты бидайды ерте көктемде себедi. Ол топырақ және климат талғайды. Қатты бидай ауа райы жылы, жарығы мол, топырағы құнарлы Оңтүстiк және Оңтүстік шығыс аудандарда себiледi. Қатты бидайдың сортарын Қазақстанның солтүстiк аймақтарының астықты аудандарында көптеп себедi. Қатты бидай эндоспермiнiң төрттен бiрiн ақуыз (белок) түзедi. Жұмсақ бидайдың эндоспермi борпылдақ, ұнтақ тәрiздi келедi әрi ақуызға (белокка) онша бай болмайды. Жұмсақ бидай топырақ пен жылылықты таңдамайтындықтан барлық жерлерде кеңiнен таралған. Бүкіл адамзаттың, солардың ішінде біздің еліміз халқының негізгі тағамы үшін жүмсақ бидай пайдаланылады. Жұмсақ бидайға жататын түрлердің масағы тығыз емес, масақшалары сиректеу (Д=10-22, сирек жағдайда 23-38), ұзындығы 5-17 см, масағының үзымдығы енінен 4-5 есе артық, масақтағы масақшалар бір-бірінен алшақ, жоғары қарай қиғаш орналасқан, дәндерінің үзындығы 5-9 мм, үзынша сопақшадан жұмыртқа тәрізді пішінге дейін өзгеріп отырады: ұзындығы әдетте дәнінің енінен 2 есе артық, кейде енімен шамалас, яғни домалак болып келеді [7,8,9].
Бидай өнімдері тек адам үшін ғана емес, сонымен қатар мал үшін де бағалы азық. Ол құрама жем өнеркәсібі үшін пайдалы комплект болып табылады. Мысалы, біздің елімізде 50 млн. тонна шамасында бидай дәні мал азығы үшін пайдаланылады. Бидайдың өзінен және дақыл қалдықтарынан дайындалған жеммен үй жануарлары да, құстар да тез өсіп, жақсы семіреді. Бидай сабаны да едәуір бағалы ірі жемшөп қатарына жатады, ол басқа дақылдармен бірге сүрлемге де салынады. Сүттеніп пісе бастаған көк күйінде орылып, малға берілетін бидай қарабидай сияқты, жүгері өсіп жетілгенге дейінгі аса бағалы мал азығы. Бидай өнімдері өнеркәсіпте де кең көлемде пайдаланылады. Мысалы, бидай дәнінен крахмал, спирт, май және клейковина алынады. Бидай сабанынан қағаз, картон, өнер бұйымдары және басқа да заттар жасалынады. Барлық ауыспалы егіс жүйесінде бидай санитарлық дақыл болып табылады [16,17].
Сонымен адам қоғамының дамуында, оның мәдениетінің артуында астық тұқымдас мәдени өсімдіктер, олардың ішінде аса бағалысы - бидай ерекше роль атқарғаны байқалады. Сол ерте замандардан бастап қазіргі уақытқа дейін бидайдың экономикалық маңызы төмендеген емес.

1.2 Жаздық бидайдың морфологиялық белгілері

Бидайдың морфологиялық белгілері систематиктер үшін түрлерді және әр түрдің ішіндегі түршелерді Triticum L. туысының шегінде теңестіру құралы болып қызмет атқарады. Сонымен қатар кейбір морфологиялық белгілер селекционерлер үшін сұрыптау объектілері, генетиктер үшін тұқым қуалау белгілерін бақылау материалы болып табылады және ең ақырында, олар иммунологтар үшін де қажет болып саналады [10].
Бидай өскіндері қою қара, жасыл, көкшіл көбінесе сарғыштау-жасыл, ашық жасыл түсті болады. Жапырақ тақталарының ұзыыдығы 8-35 см, кейде онан да үзын, ені 0,7-2,5 см, жылтыр (тегіс), біртекті (беті кедір-бұдыр) немесе қысқа түктер басқан (қолға жұмсақ болып тиеді). Жапырақ қынаптары жалаңаш немесе түкті. Олардың жапырақ тақталарына өтер же-рінде тілше мен құлақшалар бар. Құлақшалардан кейде жапырақ тақтасының жиегіне өтетін ұзын түкшелері болады немесе болмайды. Тілшесіз (жарғақты өскінсіз) түрлері де болады. Сабағының биіктігі 30-200 см. Сабағының іші бүкіл ұзына бойына қуыс болады. Сабанының буыны жалаңаш немесе үйкелуден түсіп қалатын қысқа түктермен көмкерілген [10, 11].
Бидай өсімдігінің тамыры екі түрлі болады. Түқым өніп шыққанда жас өсімдікте ұрық тамырлары түзіледі. Қосымша тамырлар немесе буын тамырлары әдетте бесеу, колеоптильдік тамырлар біреу-екеу болады, буын тамырларының саны ауа райына, топырақ жағдайларына қарай өте өзгеріп отырады. Ұрық тамырлары әрқашан да жіңішке, диаметрлері бірдей, бүйір тармақтары бар және олар бүкіл вегетациялық кезең бойы қызмет атқарады. Ұрық тамырының негізі дәнді астық тұқымдастар сүттеніп пісуінің бастапқы кезеңінде, бірінші жұбы - сүттеніп пісудің басы мен орта кезеңінде, екінші жұбы - сүттеніп пісудің соңы мен балауызданып пісудің бастапқы кезеңінде түзіледі. Балауызданып пісудің ортасы мен соңында колеоптильдік тамырдың меристемалық ошақтары оқшауланады. Буын тамырлары негізгі өркенде жаздық бидайдың 1 - 4 жапырақтары, күздік бидайдың 1 - 8 жапырақтары бекінетін жерден жоғарырақта түзіледі. Тамыр жүйесі жалпы алғанда жаздық бидайда түқым көктеп шыққаннан кейін 30 -- 40 күн өткен соң, күздік бидайда 50 -- 60 күн өткен соң толық қалыптасады [10, 12,13].
Сабағы - бидайдың өнім түзуге қатысатын мүшелерін көтеріп тұратын орталық ось болып табылады. Сабақ жапырақтардың, масак өзегінің, жанама өркендерінің, қосалқы тамырдың қалыптасуына тікелей қатысады. Сабақта мүшелерді бірыңғай жүйеге біріктіріп, заттар айналымын қамтамасыз ететін өткізгіш тканьдер орналасады. Дән байлау кезінде пайдаланылатын қор заттары да сабақта жиналады. Ол сондай-ак ассимиляциялық қызмет атқарып, құрғақ заттардың түзілуіне қатысады. Бидайдың сабағы тік өседі, цилиндр пішінді келеді, ол буындар мен буып аралығынан түрады, әдетте беті тегіс. Бидай сабағының әдетте жер бетінде 5 - б буыны болады: буын аралығы сабактың төменгі жағында қысқа болады. Сабақ жер астындағы бірінші буын аралығынан өсе бастайды да, кейінгілеріне тарала береді, мүнда екінші буын аралығы өсуі жөнінен бірінші буып аралығын, үшіншісі - екіншісін басып озады және т. с. с. Сонымен, барлық астық түқымдастар секілді бидайдың өзіне тән ерекшелігі -- онда бірнеше өсу нүктелерінің болуы. Олар әрбір буын аралығының түбіндегі буын үстінде орналасқан. Жоғарғы буын аралығы төменгі буын аралығынан 6 - 12 есе ұзын болады. Бидайдың көптеген сорттарының буын аралықтары қуыс болса, бунақтары бітеу, олардың іші толы болады [6,10, 11,12].
Өсімдіктің биіктігі (сабағының ұзындығы) генетикалық негізге байланысты, бірақ көп ретте сыртқы орта жағдайларына да тәуелді болады. Өсімдік биіктігінің бидай өндірісінде өте зор маңызы бар, өйткені ол дақылды жинау әдісі мен оның ауыр-жеңілдігі соған да байланысты болады, сонымен қатар оның дақылдың құлал жатып қалуына да қатысы бар. Жерге құлап жатып қалмайтын көптеген сорттардың аласа әрі мықты сабағы болады.
Жапырағы - бидайдың негізгі ассимиляциялаушы мүшесі. Ол жапырақ тақтасынан және сағақты қамтитын қынаптан тұрады. Нағыз жапырақтар са-бақта екі қатар болып орналасады. Әрбір жапырақ өзінен жоғары және төмен орналасқан жапырақтарға 180° бұрыш жасай орналасады. Қалыпты қынап сабақтың төменгі 23 бөлігін жауып тұрады, ал қолайсыз жагдайларда масақ кынаптан толық ұзарып шықпайды. Әрбір қынап буынға дейін бойлай бөлінген. Жапырақ тақтасына сызыктық және параллель жүйкелену тән, бұл жағдай бүкіл типтері тұқымдасына ортақ. Жапырақтың үстіңгі бетінде бірқатар бойлық қырлар пайда болады, олар өткізгіш шоқтардың үстіңгі жағына орналасқан тканьдерден түзілген. Ортаңғы жүйке тақтаның астыңғы бетінен керініп тұрады. Тақтаның екі бетінде де устьицелер болады, устыицелер астыңғы бетіне қарағанда үстіңгі бетінде көбірек болады. Жапырақ тақтасының төменгі бетінде қыр болмайды және ол үстіңгі бетіне қарағанда әдетте едәуір тегіс келеді. Жаздық бидайдың негізгі өркенінен 7 - 8 жапырақ шығады. Күздік бидайдың негізгі өркенінен 13 - 14 дейін жапырақ еседі. Жапырақтардың көпшілігі өскін пайда болған соң қалыптасады. Жаздық бидайда жапырак, тіршілігінің жалпы ұзақтығы 49 - 78 күнге созылады [10,12,13].
Масағы дақыл түптене бастаған кезде қалыптасады. Бидайдың гүлшоғы -- масақ. Жапырақ ішіндегі қынап сабағының өсуіне қарай масақ қалыптасады да, осыдан сыртка шығады (масақтанады). Оның негізгі қылтанағы (өзегі) - иректелген, тіс тәрізді ол бірқатар қысқарған буындар мен буын аралықтарынан тұрады. Өзектің әрбір буын аралығы түбіне қарай тарылып, ұш жағына кеңейеді. Масақ жетілмеген, түрі өзгерген өркенге айналған масакшалардан түрады. Бидайдың масағы -- қондырма масақ. Масақшада үштен беске дейін гүл болады. Жоғары гүл әдетте рудименттік мүше. Әр масақ бүйірінен бір-екі масақ қауызымен оранған, ал әрбір гүлдің сыртқы және ішкі гүл кауызы бар. Гүлдің ішіне үш аталық және екі ауызды аналық орналасқан. Гүлдің ең түбінде шағын екі пленка -- лодикул орналасқан. Гүлдеу кезінде олар ісініп, гүл ашады. Гүлдеп болған соң лодикул солады. Тозаңқаптың пішіні жебеге үқсайды: оның әрқайсысы гүлге жіңішке аталық жіпшесімен бекінген. Масақтың және гүл қауызының хлорофильді ткані, түтік шоғы және устыицелері болады. Сондықтан олар ассимиляция және булану процестеріне қатысты. Масақтанудың соңын ала гүлдеу процесі басталады. Ең алдымен масақтың ортаңғы белігінің гүлдері, одан соң төменгі және жоғарғы бөліктерінің гүлдері гүлден бастайды. Тозаңқабы ең жоғарғы шегіне жетіп, сарғаяды, ал бұл кезде аналық та жайылып өседі [10,11,12].
Жемісі - дәнек. Эндоспермнен, ұрықтан және жеміс қабығынан тұрады. Бидай - жалаңаш дәнді. Құрамында 13,9-19% ақуыз, 77,4-79,9% көмірсу, 2,0-2,1% майлар, 1,9-2,0% күл және 2,3-2,4% клетчатка болады [10,11,12,13].
Азық-түлік өнімі ретінде бидайдың көптеген аса бағалы қасиеттері бар. Бидай дәні - аса құнарлы да қуатты азық, оны сақтау да қиын емес, бір жерден екінші жерге тасып жеткізу де оңай және оны өңдеп алуан түрлі өнім алуға болады.

1.3 Жаздық бидайдың биологиялық ерекшеліктері

Бидайдың тұқымы 1-2°С жылылықта өне бастайды, көгінің пайда болуына қажетті ең қолайлы температура + 15-20°С. Осындай температура болған кезде себілген дән 5-7 күннің ішінде жер бетіне біркелкі көктеп шығады. Ол қысқы мерзімді - 100С градус үсікке шыдайды [18]. Бидайдың өсу және даму кезеңдеріндегі топырақ ылғалдылығы мен температурасына талаптары біркелкі емес. Жер бетіне көктеп шыққаннан бастап, толық піскен уақыт аралығында бірнеше даму кезеңдерінен өтіп, әсіресе қысқы-көктемгі ылғал қорын тиімді пайдаланады да, оңтүстік аудандарда шілде түскенге дейін дән түзіп үлгереді. Өсіп-өну кезеңінде шаруашылыққа жарамды астық алуға қажетті белсенді температура жиынтығы: өскін беру - масақтану сатысында - 800-900°С, масақтану - пісу сатыларында - 650-700°С. Егін көгін +4-5°С температурада алуға болады, түптенуі - +10-12°С, түтікке шығу -- масақтану кезеңіндегі ең қолайлы ауа температурасы +16-23°С, ал дәннің пісуі кезіндегі қолайлы температура 23-24°С шамасында. Бидай көктегенде - 13°С бозқырауды зиянсыз көтереді, түптену кезеңінде - 8-9°С, гүлдеу және дән піскенде - 1-2°С бозқырауды көтереді. Жұмсақ бидай түптену кезеңінде - 5-8С бозқырауға төтеп бере алса, қатты бидай бар болғаны +1-ден - 2°С температурада жарақаттанады [18].
Жұмсақ бидай транспирациялық коэффициенті 415, ал қатты бидайдыкі -406. Барлық өсу кезеңінде пайдаланатын ылғалдың 5-7%-ын - өскін беру кезеңінде пайдаланса, түптену кезеңінде - 15-20%, түтікке шығу - масақтану екезеңінде - 50-60%, сүттеніп пісу сатысында - 20-30%, ал қамырланып пісу сатысында - 3-5% пайдаланады. Демек түптену - түтікке шығу кезеңдері жаздық бидай үшін критикалық кезең болып саналады [16,18].
Бидай топырақ құнарлығына айтарлықтай жоғары талап қояды. Жаздық бидай топырақ құнарлығына өте тәуелді. Топырақ қышқылдылығын көтермейді, топырақ ерітіндісі бейтарап немесе әлсіз қышқыл болуы тиімді (рН 6,0 - 7,5).
Әр гектардан 1 тонна астық және осыған шамалас сабан алу үшін бидайға керекті қоректік заттар мөлшері мынадай: азот - 38-42 кг, фосфор - 11-12 кг және калий - 32-34 кг. Бидайдың даму кезеңіне байланысты оған керек қоректік заттар мөлшері бірдей емес. Атап айтқанда, азотты ең көп қажет ететін даму кезеңі түптенуден бастап түтіктенуге дейін созылады. Бидай түптену кезеңінен жоғарыда келтірілген азот мөлшерінің 40 процентін, 25 процентіне жуық фосфорды жэне 50 проценттен астам калийді пайдаланылады. Масақтану кезеңінде барлық қажетті азоттың 72 процентін, фосфордың 60 - 80 процентке жуығын топырақтан алады [19,20].

1.4 Жаздық бидай өсіру технологиясы

Ауыспалы егістегі орны. Жаздық бидай алғы дақылға жоғарғы талаптар қояды. Ол негізінен ұсақ түйірлі топырақта қоректік заттарға толы,ылғалды және арамшөптен таза танаптарда жоғарғы өнім береді. Жаздық бидайды негізінен ылғалы бар жерлерде көп жылдық шөптен кейін, жүгеріден, күнбағыстан, бұршақты дақылдардан кейін сепкенде мол өнім берсе, ал қуаңшыл аудандарда таза пардан кейін яғни арамшөптен таза, ылғалды алқаптарда мол өнім береді.
Республикада жаздық бидайды жылына З00-350 мм ылғал түсетін аймақтарда себеді. Бұл өңірдегі негізгі міндет қалайда топырақта ылғалды ұстау. Ылғал сақтауда парға қалдырылған танаптардың атқаратын рөлі мол. Сондықтан бұл өңірлерде пардан кейін себілген жаздық бидайдың өнімділігі басқа алғы дақылдарға қарағанда жоғары болады. Солтүстік Қазақстанда жаздық бидайды қысқа ротациялы ауыспалы егістікте өсіреді.
Астық шаруашылығы ғалымдарының дәлелдеуі бойынша, қысқа айналымды (4,5,6 танапты) дәнді-парлы және дәнді-отамалы дақылдар ауыспалы егістікте өсіру қажет.
1. Пар+бидай+бидай+арпа(сұлы)
2. Пар-бидай-бидай- бір жылдық шөптер+бидай+арпа
3. Пар-бидай-бидай-жүгері-бидай-арпа
Әрозияға қауіпті жерлерде жолақты-парлы жерлерде өсіреді.
Пар+жаздық бидай, жаздық бидай+пар, жаздық бидай, арпа [21,22,23].
Жаздық бидайдың тыңайту жүйесі. Бидайға керекті коректік заттар минералдық тыңайтқыштар беру аркылы толықтырылады. Қазақстанның солтүстігінде пар танабына негізгі тыңайтқыш ретінде фосфор 60 кгга әсерлі затпен беріледі. Орташа есеппен парлы-астықты ауыспалы егіске N-30-45, Р-40-60, К-30-40 кгга әсерлі затпен беріледі, а тұқыммен бірге 10-20кг мөлшерінде фосфор сіңіріледі. Жүргізілген ғылыми -- зерттеу жұмыстары мен алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың озық тәжірибесі республиканың негізгі аймақтарында тұқым себумен бірге әсерлі зат есебімен алғанда әр гектарға 20 кг аммофос немесе түйіршікті суперфосфатты топыраққа сіңіру пайдалы екенін көрсетті. Бұл шара тамыр жүйесінің қарқынды дамып, айтарлықтай ірі масақ алуға мүмкіндік береді. Үстеме қоректендіру үшін азот беріледі, ол дән сапасын жоғарлатады. Гектарынан 30-35 цга қатты және жұмсақ бидай өнім алу үшін N45-60, Р40-60, К20-40 мөлшерінде тыңайтқыш беру тиімді. Себу кезінде Р10-20 кгга түйіршіктенген суперфосфат береді [19].
Жаздық бидай үшін топырақ өңдеу жүйесінің негізгі мақсаты - қыста және күзде түскен ылғалды сақтау және арамшөптерді жою. Республиканьң оңтүстігінде - танапты сыдыра өңдеу, содан кейін соқамен тереңге жыртылады. Жел әрозиясы қауіпі бар аудандарда ине тәріздес тырмалармен топырақты қопсытып, 20-22 см тереңдікке жалпақ тілгіштермен аңыздық қалынып өңделеді. Қыста танаптарға қар тоқтатылады (СВУ-2,6). Көктемде ылғал жабылады, тұқым себер алдында 8-10см тереңдікке культивацияланады [22].
Көпжылдық шөптерден кейін 12-14 см тереңдікке дискілейді де, 2-3 апта өткеннен кейін 20-22 см тереңдікке аудара жыртады. Дәнді бұршақ дақылдары және одан басқа танапты ерте босататын алғы дақылдардан кейін және отамалы дақылдардан кейін ерте көктемде 20-22 см тереңдікке жер жыртады [21]. Танаптар арамшөптермен қатты ластанғанда, әсіресе ылғал мол түскен жылдары, қосымша аралық культивация жасалады.
Танаптардағы егін себер алдындағы топырақ өңдеу Алматы, Жамбыл, Талдықорған, Оңтүстік Қазакстан облыстарында КПШ-9 сыдыра жыртқышпен 5-6 см тереңдікте, ал республиканың солтүстік, батыс, орталық облыстарында КПШ-5, КПШ-9 және басқа сыдыра жыртқыштар мен 6-8 см тереңдікте жүргізіледі [16,18,22].
Жаздық бидайдың тұқымын себуге даярлау, себу мерзімі, себу мөлшері, себу әдісі, себу тереңдігі Себілетін тұқым ірі және біркелкі болуы керек, сонда ғана ондай тұқымнан жоғарғы өнім алуға болады. Себер алдында тұқымды далаға шыгарып күннің көзіне жылытып алады (3-5күндей). Бұл тәсілдің арқасында орташа 2,6цга қосымша өнім алуға болады.
Танаптарды қара сұлы басып кеткен жағдайда топырақ өңдеумен бір мезгілде әр гектарға 3-3,5 литр 40 проценттік триаллат гербициді шашылады. Әртүрлі зиянкестер мен аурулардан қорғау үшін тұқымды себер алдында (2-4 күн бұрын) фунгицидтермен өңдеу керек: 75 проценттік витавакс (мөлшері 1 тонна тұқымға 3 кг) немесе гранозан (1,5 кг 1 тоннаға) немесе 40 проценттік формалин (1 тоннаға 250 гармм) препараттармен дәрілейді. Ол үшін ПС-10, ПСШ-3, АПЗ-10 машиналарын пайдаланады. Себілетін тұқымдар біркелкі және ірі болғаны дұрыс (35-40 г) [18].
Себу мерзімі жаздық бидай өнімін және оның дәнінің сапасын арттырудағы қолданылатын маңызды агротехникалық шаралардың бірі- әр жердің климат ерекшеліктеріне байланысты тұқым себудің қолайлы мерзімі. Бидайдың себу мерзімі көп жағдайларда оның ішінде қардың қардың кету уақытына, көктемнің ауа райына, жазда жаңбырдың жауу мерзіміне, танаптың арамшөптерден тазалығына, бидай сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне және басқа мәселелерге тікелей байланысты. Осыған орай бір шаруашылықтың өзінде әр жылы тұқым себу мерзімі әртүрлі болуы ықтимал.
А.И.Бараев атындағы Қазақ астық шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының ұсынысы бойынша солтүстік облыстардағы жаздық бидайдың ең қолайлы тұқым себу мерзімі 15-25 мамыр айының аралығы. Бұл мерзімде жаздық бидайды сепкенде, біріншіден, қара сұлыны агротехникалық шаралар арқылы толық жоюға болады. екіншіден, жаздық бидайдың ылғалды көп қажет ететін кезеңдері (түтіктену-масақтану) шілде айында жауатын жаңбырға дәл келеді.
Орталық Қазақстандағы жаздық бидайдың қолайлы себу мерзімі қуаң далалық аймақта 15 мамырдан 25 мамырға, шөлейт аймақта 5 мамырдан 15 мамырға дейін. Батыс Қазақстанда жаздық бидайды мүмкіндігінше ертерек сепкен дұрыс. Бұл аймақта себу мерзімі көктемгі дала жұмысы басталғаннан кейінгі 10-25-ші күн, ал қатты жаздық бидай үшін-5-15-ші күн болып табылады.
Жаздық бидай ерте себілетін дақылдарға жатады, сондықтан кеш себілген кезде жұмсақ жаздық бидайдың қолайлы себу оның өнімділігі төмендейді. Климат жағдайларына байлансты себу мерзімі әр түрлі. Орманды -далалық аймакта ең колайлы себу мерзімі 10-25 мамыр аралығында [25,26].
Жаздық бидайдың өнімін арттырудағы жағдайдың бірі- себу мөлшері. Себу мөлшері деп 1 гектар танапқа кететін тұқымның санын, немесе массасын айтады. себу мөлшері дақылдың түріне, егу әдісіне, егілетін топырақтың құнарлылығына , ылғал мөлеріне байланысты өзгеріп отырады.
Себу мөлшері әр зонада әр түрлі болады.Тар және айқас сепкен кезде себу мөлшерін 10-12% жоғарлату керек жай қатарға қарағанда 2,5-3,5 дейін тәлімі жерде ол 4,0-4,5мм дала суармалы егістікте. Республикамыздың солтүстік, орталық және батыс облыстарының орманды -далалық аймақтарындағы қолайлы себу мөлшері ән гектарға қатты бидай үшін 5-6 млн дән болса, жұмсақ бидай 4-5 млн дән шамасында [18]. Себу мөлшері себу әдісіне байланысты да өзгеріп отырады. Кәдімгі қатарлы әдіске қарағанда тар қатарлы, тоғыспалы әдіспен сепкенде тұқым 10-15% -ға артық себіледі. Ал кең қатарлы себуде керісінше тұқым 2-3 есе аз жұмсалады. Сонымен қатар, себу мерзіміне байланысты да әр гектарға жұмсалатын тұқым мөлшері өзгеріп отырады. Суармалы жерлерге себілетін дақыл уақтысында себілсе 5 миллион тұқым себу керек, оптималды мерзімнен кешіккен сайын егу мөлшері өсе түсуі тиіс. Себебі кешіккен сайын қыста шығын болатын өсімдіктердің саны көбейе түседі. Ылғал аз кезде себу мөлшерін көбейткен сайын әр өсімдіктің өрбіп өсуі нашарлай береді, масақтағы дән саны да азайып, бар дәннің көлемі кішірейіп, массасы төмендей береді де гектарынан алынатын өнім мөлшері төмендейді. Ылғалдың мөлшеріне шақтап себу мөлшерін азайтқанда өсіп тұрған әр өсімдік жақсы өніп, өсіп дән салуына мүмкіндік туады да, жалпы алынатын өнім көбейеді.
Жаздық бидайдың оңтайлы тұқым себу мөлшерін анықтау -- өте жауапты , , шара, өйткені бұл күтіп-баптау тәсілдерін жетілдіру мен сыртқы орта жағдайларына жақсы бейімделген жаңа сорттардың аудандастырылуына сәйкес әрдайым нақтылауды талап етеді. Агротехниканың осы әдісінің мән-м әр гектарға аңызы ылғалы жеткіліксіз жерлерде одан сайын арта түспек, себебі тұқымның шектен тыс мөлшері қосымша шығынмен қатар өсімдіктердің ойдағыдай дамуына қажетті топырақ ылғалының тиімсіз пайдалануына бірден-бір себепші болады. Ал сирек егістік органикалық заттарды түзу үшін күн энергиясын, топырақ құнарлылығы мен ылғалын толық пайдалана алмай, нәтижесінде арамшөптермен ластанып, жоспарлы өнім денгейін қамтамасыз ете алмайды.
Өсімдіктердің жиілігі топырақтың құнарлығына байланысты қалыптастыруды зерттеушілер олардың түптену қасиетімен байланыстырады. Егіс танабындағы сабақтар саны айтарлықтай дәрежеде өсімдіктердің түптілігімен анықталады, сол себепті соңғы көрсеткіш жаздық бидай өнімі құрылымының өте маңызды элементтерінің бірінен саналады. Дегенмен, бұл тұрғыда да ғалымдар арасында өсімдіктің түптенуі жөнінде екі көзқарас қалыптасқан. Алғашқылары түптенуді қажетсіз құбылыс деп тапса, кейінгілері оны өнім көтерудегі шешуші фактор ретінде қабылдайды.
Тұқым себудің негізгі әдісі - кәдімгі жай қатарлап себу (қатар аралығы 15 немесе 23 см), ал ылғал жеткілікті жағадайда тоғыспалы себу әдісі жақсы нәтиже береді. Тар қатармен және айқас сепкенде өсімдіктің өнімділігі орташа 2-Зц жоғарлайды, жай қатарға қарағанда.
Осындай тәсілмен сепкенде жаздық бидай жығылмайды және біркелкі піседі. Көбінесе жай қатармен себеді [18,27].
Себу тереңдігі топырақ пен климатқа байланысты болады. Негізінен 5-8см тереңдікке себеді. Тұқым ылғалды қабатқа жайғасуы тиіс.
Жаздық бидай егістігін күтіп-баптау жұмыстарын: топырақты нығыздау, арамшөптермен, аурулар мен зиянкестермен күресу, суармалы егістікте суғару.
Арамшөптерге қарсы гербицид қолданады. Қара сұлы-триллат, иллаксон-топырақ гербицидтері, ал көктегеннен кейін 2,4Д тобындағылар.Зиянкестерге қарсы пестицидтер қолданылады. Егісті күту шараларына себуден кейінгі топырақты нығыздау, егіс көгі шыққанға дейінгі тырмалау, арамшөптермен күресу үшін гербицид қолдану жатады. Қос жарнақты арамшөптерге қарсы арпаның түптені кезеңінде 2,4 Д амин тұзын (әр гектарға 2-2,5 л), эфир (0,7-1,2л) немесе 0,7 лга элант гербициді пайдаланылады, қара сұлыға қарсы - иллоксаном -3,0 кгга [18,27].
Суармалы егістікте жаздық бидай 1-2 рет суарылады. Мерзімі түптену-түтіктену және масақтану-гүлдеу.
Егін жинау әдісі аймақтың ауа райының ерекшелігіне, егістің арамшөптерден тазалығына және басқа жағдайларға тікелей байланысты. Өнім жиау кезеңін кешіктірген өнімнің шашылуына себеп болады.
Күзге қарай жауын - шашыны мол болатын Қазақстанның солтүстік, орталық, батыс және шығыс аудандарында, жұмсақ бидайды қамырланып пісу кезеңінде негізінен бөлектеп орады, ал күзі ұзақ және құрғақ болып келетін оңтүстік және оңтүстік- шығыс облыстарында тікелей комбайнмен оның толық пісу кезеңінде орып алады [23].

1.5 Пайдалануға берілген жаздық бидайдың сорттары

Сорттарды таңдағанда төмендегідей талаптарды ескеру қажет:
oo нақты жерге өсіруге жарамдылығы, әлеуетті өнімділігі және өнімділікті қамтамасыз ету жолдары;
oo сабақ жиілігі есебінен, масақтың дәнділігі және дәннің ірілігі немесе жиынтық әсері;
oo зиянды организмдерге төзімділігі;
oo стресті факторларға төзімділігі;
oo тамырында тұрғанда дәннің көктемеуге төзімділігі.
Қазіргі уақытта мемлекеттік тізіммен ауыл шаруашылығында пайдалануға рұқсат етілген төмендегідей жаздық бидай сорттарын алуға болады.
Акмолинка І, Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институгында канадалық маркиз сорты мен күздік бидайды тұқым қуалайтын өзгергіштік тудыратын шағылыстыру жолымен шығарылған. Авторы В.П.Кузьмин. Мильтурум түршесіне жатады.
Карагандинская, Қарағанды ғылыми-зерттеу совхоз институтында буданды (Мильтурум 321 х Псевдо-Гостианум 303) Лютесценс 38 линиясымен шағылыстыру жолымен шығарылған. Авторы П.А.Вертилецкий. Велютинум түршесі.
Шортандинка, Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында Акмолинка 1 сортын Псевдо-гостианум Д-61 сортымен шағылыстырудан шығарылған. Авторы В.П.Кузьмин. Пиротрикс түршесі.
Саратовская 29. Ресей Федерациясының Оңтүстік-шығыс ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтында Альбидум 4х Лютесценс 5511 гибридті шағылыстыру арқылы шығарылған. Авторлары А.П.Шехрудин, В.Н.Мамонтова, Н.И.Куликов. Лютесценс түршесі.
Безенчукская 98. Сорт Ресей Федерациясы ауыл шаруашылығының Куйбышев ғылыми-зерттеу институтында Солтүстік Америка қос будан ДС 11 -21-44 (ВИР жинағының үлгісі) эритроспермум Б-47 линиясымен шағылыстыру нәтижесінде алынған будандық популяциядан екі мәрте жеке сұрыптау жолымен шығарылған. Бастапқы түрі 11-21-44 Миннесотада (АҚШ) түраралық Маркиз х Юлипто буданын жұмсақ бидайдың түрішілік Конред х Маркиз буданымен шағылыстыру жолымен алынды. Авторлары А.М.Варфоломеева, Д.П.Буйлин. Эритроспермум түршесі.
Қызыл бас, Қарағанды ғылыми-зерттеу совхоз-институтында жергілікті Мекрен сортын Пионерка және Флора сорттарымен күрделі сатылы будандастыру әдісімен шығарылған. Барбаросса түршесі.
Целиноградка. Сорт Қазақ ғылыми-зерттеу астық шаруашылығы институтында жергілікті Мильтурум 45 жаздық бидайы мен күздік Украинаның кооператорка бидайын будандастыру арқылы алынған. Авторы В.П.Кузьмин, В.И. Кондауров т.б. Бұл сорттың ерекшелігі болып аталық формаларының будандастыру алдында тамыр жүйесінің мықтылығы бойынша таңдау болып табылады. Түршесі Лютесценс.
Пиротрикс 28. Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында Шортандинка сортынан таңдау арқылы шығарылған. Селекция жеке тамыр жүйесін және жапырақтарды, оларды қорғайтын түктерді сақтау арқылы өнімділікті жоғарылату арқылы жүргізілген. Авторлар В.П.Кузьмин, В.И.Кандауров, В.К.Мовчан. Түршесі-Пиротрикс.
Шортандинская-25. Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында жыныстық будандастыру әдісімен Саратовская 36 сортын жаздық жергілікті селекция Лютесценс 38 сортымен шағылыстырылып алынған. Авторлары В.И.Кандауров, В.К. Мовчан, Б.А.Лакс, Л.М.Городилова. Лютесценс түршесі.
Целинная-20, Сорт Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында будандастыру әдісімен Ласточка және Саратовская 29 сорттарын шағылыстыра отырып, үш біркелкі морфологиялық белгілері мен линияларды қосып алған. Авторлары В.И.Кандауров, В.К.Мовчан, А.С.Ермилов, Н.И.Моисеева, О.С.Хориков, Р.Н.Оковитая, Г.А.Лакс, Л.М.Городилова. Түршесі- эритроспермум.
Целинная - 21. Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында Ласточка және Саратовская 29 сорттарын будандастыру әдісімен алынған. Авторлары Р.К.Мовчан, В.И.Кандауров, А.С.Ермилов, В.П.Кузьмин, О.С.Хориков, Р.Н.Оковитая. Түршесі-лютесценс.
Карагандинская - 2, Қарағанды ғылыми-зерттеу совхоз институтында Барбароса 699 (линия, туыстық сорты Қызылбас) және Саратовская 29 бес буынды буданының өзіндік таңдау әдісімен шығарылған. Авторлары Я.К.Бычек, ТА.Середа, Т.С.Боровая. Пиротрикс түршесіне жатады.
Омская 9. Ресей Федерациясы Сібір ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институтында Безостая 1 х Саратовская 29 (1210) будан туысын топтау әдісімен алынған. 6 линияның бірігуі. Авторлары Г.П.Высокос, В.С.Сусляков, Л.А.Михеев, В.А.Зыкин, К.Г.Азиев, А.И.Юферова. Лютесценс түршесі.
Целинная-26. Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында Шортандинская 25 сортын х ГК 25 (АҚШ) шағылыстыру арқылы шығарылған. Авторлары В.К.Мовчан, В.Г.Кривобочек, В.И.Кандауров, О.С.Хориков және басқалар. Лютесценс түршесі.
Целинная-60, Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында ГК-25 АҚШ және Шортандинская 25 будандастырылып алынған сорт. Авторлары В.К.Мовчан, В.Г.Кривобочек, В.И.Кандауров, О.С.Хориков және басқалар. Лютесценс түршесіне жатады.
Иртышанка - 10, Сібір АШИ топтық талдау мен будандық популяциядан алынған. Авторлары В.П.Высокос, В.С. Сусляков, А.А. Михеев, В.А.Зыкин, С.С.Синицын. Лютесценс түршесіне жатады.
Целинная Юбилейная. Сорт Қазақ АШҒЗИ-да Мироновская 808 және Целинная 21 будандастыру әдісімен алынған сорт. Авторлары В.К.Мовчан, В.Г.Кривобочек, В.И.Кондауров, О.С.Хориков және басқалар. Лютесценс түршесіне жатады.
Целинная-Зс, Қазақ астық шаруашылығы ҒЗИ-да Шортандинская х Лютесценс 1046-24 сорттарымен сатылы жолмен будандастыру арқылы алынған. Авторлары В.К.Мовчан, О.С.Хориков, Л.А.Троицкая т.б. Лютесценс түршесі.
Ақмола 2, Сорт астық шаруашылығы ҒЗИ-да күздік түрлердің жаздық түрлерге трансфармациялық будандастыру арқылы алынған. (Линия Лютесценс М-808 х Целинная 60). Жаздық линиялы Лютесценс 808, күзгі бидай Мироновская 808 сортынан алынған, Лютесценс түршесі.
Кенжегали. Сорт Ақмола аграрлық университеті мен Қазақ астық шаруашылығы ҒЗИ-да жаздық жұмсақ бидай Целиноградка сортының регенерантарынан іріктеу әдісі бойынша алынған. Авторлары В.К.Швидченко, К.А.Сағадиев, Б.Ө.Әлімжанов, В.И.Зотиков, А.М.Тысленко т.б. Лютесценс түршесі..
Дегенмен әлі де болса жаздық бидай сорттарын жақсарту мақсатында жүргізілетін жұмыстарды жетілдіру қажет. Бұл жұмыстар келесі бағытта жүргізілуі тиімді: интенсивті химиялық қорғауды қажет етпейтін аурулар мен зиянкестерге төзімді, арамшөптердің қаулап өсуіне кедергі келтіре алатындай даму қарқыны жоғары сорттар. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.