Жүгері дақылының биологиялық ерекшеліктері
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
АГРОБИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында жүгері жаңа сорттарының өнімділігін зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 6В08101 - Агрономия
Алматы 2020
АЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
7
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
8
КІРІСПЕ
9
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
11
1.1
Жүгері дақылының биологиялық ерекшеліктері
11
1.2
Жүгері дақылының өнімін арттыруына әсер ететін фактортарға шолу
16
1.3
Жүгері дақылының өнімділігін жоғарылатуда тыңайтқыштардың рөлі
21
2
ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗІЛГЕН АЙМАҚТЫҢ КЛИМАТ ТОПЫРАҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
28
2.1
Табиғи-климаттық сипаттамасы, агрометеорологиялық жағдайлар мен тәжірибе учаскесі топырақтарының қасиеттері
28
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
31
3.1
Тәжірибелік зерттеу жұмысының бастапқы материалдары
31
3.2
Тәжірибе жүргізу бағдарламасы және әдістері
31
3.3
Жүгеріні өсіру агротехникасы
32
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
34
3.4
Жүгері сорттары мен будандарының дамуы мен өсуінің фенологиялық бақылауы
34
3.5
Жүгері сорттары мен будандарының биометриялық көрсеткіштері
37
3.6
Жүгері сорттары және будандарының сандық белгілерінің өнімділігіне әсері
40
3.7
Жүгері сорттары және будандарының жасыл массасының химиялық құрамы
43
3.8
Жүгері сорттары және буандарының өнімділігі
46
4
Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында жүгері дақылын пайдалаудың экономикалық тиімділігі
48
5
АГРОНОМИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТА ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЗАҢДАРЫН ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ ЕРЕЖЕЛЕРІН САҚТАУ
50
6
ҚОРЫТЫНДЫ
53
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
54
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста мынадай анықтамалар берілген терминдер пайдаланылды.
Бақылау - белгілі аумақта өндірісте пайдалануға рұқсат берілген сандық- сапалық белгілері
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты ерекшелігі;
Қасиет - өсімдіктің тиісті құралдармен өлшеуге немесе көріп бағалауға болмайтын, бірақ селекцияда пайдалану үшін анықтау, талдау және сұрыптау жүргізілетін нақты биологиялық ерекшелігі;
Өнімділік - бір өсімдіктен немесе нақты егіс ауданынан алынатын және тиісті өлшеммен белгіленетін өнім мөлшері.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи жағдайларда және өндірістік мақсаттарда өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасы бойынша селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы;
Сұрыптау - генотиптерді дифференциалды ұдайы туындату үрдісі, эволюцияның және селекцияның басты факторы;
Фенотип - генотиптің қоршаған ортамен қарым-қатынасы негізінде қалыптасқан барлық белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы.
ШАРТТЫ БЕГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ЫСҚАРТУЛАР
МемСТ - мемлекеттік стандарт
ҒӨО - ғылыми - өндiрiстiк ортaлық
ЖШС - жеке шаруашылық серіктестігі
0С - грaдyс Цельсия
Данам2 - 1 метр квадраттағы дана
т - тонна
гa - гектaр
кг - килограмм
г - грaмм
л - литр
см - сaнтиметр
кггa - килогрaмм гектaрынa
цгa - центнер гектaрынaн
a.-қ.м. - aбсолюттi-құрғaқ мaссa
дaнaгa - 1 гектaрдa дaнa
м2 - шаршы метр
кес. - кесте
КІРІСПЕ
Жүгері - дүние жүзіндегі кең көлемде тараған өнімнің бір түрі. 2009 жылын бастап жүгері егілген жалпы жер көлемі 158 млн га жетті, бұл бидайдың егіс жермен салыстырғанда екінші орынды иеленіп отыр және бидай өнімдері арасында жалпы өнім жинауда көшбасшы болып келеді. Өнімнің егу алаңының көлемі өсімдіктің пайдалану шекарасы және қолайлы жағдайда оның өнімділігімен анықталады.
Аграрлық өндірістің бекемділгі - еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі және әлеуметтік тұрақтылықтың негізі. Қабылданып отырған шаралардың бірі және күтілетін нәтиже - жүгерінің мол өнім беретін жаңа сұрыпын сынақтан өткізу және жергілікті жағдайда оның ішінде - жүгері өндірісін арттыру.
Тақырыптың өзектілігі. Алматы облысының топырақ қабаты және климаттық жағдайының қалыптасу ерекшелігі ауылшаруашылық саласының барлық түрлерін дамытуға қолайлы аймақ болып есептеледі. Өңірде ауылшаруашылық дақылдарының егіс көлемі 765,7 мың гектарды алып жатса, оның дәнді және бұршақты дәнді дақылдар өсірілетін колемі 226,5 гектарды құрайды. Егін шаруашылығының көлемі жөнінен оңтүстік өңірі республикада алдыңғы қатарлы аймаққа жататындықтан мұнда егістік үшін қолданылатын жер көлемі жыл өте келе тұрақталып келеді. Осыған орай өңірде өсірілетін дақылдардың өнімін арттыру, оның сапасын жақсартудың негізі болып оларға әртүрлі органикалық тыңайтқыштарды тиімді қолдану қажеттілігі туындауда. Топырақ құрамындағы қоректік затттар қаншалықты жеткілікті мөлшерде болғанымен, бірнеше жыл қатарынан егілген дақылдарға оны пайдалануда бұл қорлар ертеме, кешпе азаяды. Дәндік жүгерінің әртоннасы топырақтан 100 килограмға жуық қорекзат пайдаланылатыны ғылыми дәлелденгендіктен, осы қорекзаттар шығындарының орнын үнемі әртүрлі тыңайтқыштармен толықтырылу қажеттілігі туындап отыр.
Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында жүгері жаңа сорттарының өнімділігін зерттеу жағдайында астық шаруашылығы бағыттында жүгері өнімін өсірудегі зерттеу бағдарламасында негізгі басымды бағыттар белгіленіп отыр: - жергілікті табиғат жағдайында отандық селекциясын пайдалана отырып, сорттардың өнімділігін сұрыптаудан өткізу.
Жұмыстың мақсаты - жүгерінің өнімділігін арттыра отырып, Қазақстанның мал шаруашылығы саласында калориясы мол жем-шөптік мал азыығында сұранысты қанаттандыру, бұл отандық жүгері аралас тұқымының және экологиялық тұрғыдан сыналып, сұрыптау арқылы жүргізіледі.
Жаңалығы: зерттеу жұмыстарының нәтижелері барысында Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында кешенді құнды сорттары мен будандарының белгілі ортаға бейімделген, икемді өнімі мен жоғары сапалы, ауруларға, зиянкестерге төзімді жүгері селекциясына бастапқы материалын сұрыптау.
Зерттеудің мақсаты: Алматы облысының Оңтүстік шығыс жағдайында жүгері жаңа сорттары және будандарының шаруашылық құнды белгілерінің көрсеткіштері бойынша селекцияның бастапқы материалын сұрыптау.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:
1. Зерттеуге алынған жүгері сорттары және будандарының фенологиялық және биометриялық көрсеткіштеріне талдау жасау;
2. Жүгері сорттары және будандарының сандық және сапалы белгілерінің өнімділікке әсеріне талдау жүргізу;
3. Жүгері сорттары және будандарының өнімділік көрсеткіштері бойынша сұрыптау.
Күтілетін нәтижелер:
1. Зерттеуге алынған жүгері сорттары және будандарының фенологиялық және биометриялық сапалы көрсеткіштерін таңдау;
2. Жүгері сорттары мен будандарының ішінде сандық және сапалық көрсеткіштері жоғары және орташа үлгілерін іріктеу;
3. Зерттеудің нәтижесінде өнімділігі жоғары және орташа жүгерінің сорттары және будандарын сұрыптау.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жүгері дақылының биологиялық ерекшеліктері
Дүние жүзінде жиналатын жүгері дәні өнімінің 20-25%-ы азық-түлік ретінде ең көп пайдаланылатын дақыл болып есептеледі. Жүгері дәнінен ұн, жарма, барлығы 250-ден астам тағам түрлері дайындалады. Кондитер бұйымдарын даярлау үшін оны бидай ұнына қосады, өнеркәсіптік жағдайда жүгері дәні крахмал, декстрин, спирт, глюкоза, қант, май, бал аскорбин және глютамин қышқылдарын алуға қолданылады. Оны техникалық дақыл ретінде де кеңінен пайдаланады. Сүттеніп піскен кезінде жиналған жүгері сабақтары консервіленген (қантты жүгері), мұздатылған түрде пайдаланылады [1]. Дән құрамында ақуыз, көмірсулар, майлар, күлді заттардан басқа ферменттер мен витаминдер бар. Ферменттер тұқымдағы қоректік заттар қорын өніп келе жатқан ұрыққа сіңімді жағдайға дейін ыдыратады. Негізгі ферменттер: диастаз көмірсуларды ыдыратып (крахмалды қантқа дейін), лииаза, майларды ыдырататын, ақуыз заттарды өзгертетін- протеолетикалық ферменттер, тотықтырушы ферменттер- пероксидаза. Витаминдер- адам, жануарлар, өсімдіктер өмірінде маңызды рөл атқаратын күрделі және әртүрлі химиялық қосындылар. Жүгері дәнінде В витаминінің кешені (В1, В2, Р Р, В6) және А провитамині кездеседі. Жүгері егісін табиғи - экономикалық аудандарға дұрыс орналастырғанда және жоғары агротехника қолданып өсіргенде, одан өте жоғары әрі тұрақты дән және көк балауса өнімі алынады. Малазықтық дақыл ретінде де жүгерінің маңызы зор. 100 кг жүгері дәнінің қоректік құндылығы 134 малазық өлшеміне тең болса, ондағы корытылатын ақуыздың мөлшері 7,9 кг 1 кг дәнде 2-3,4 г лизин, 1-2 метионин, 0,5-1 г триптофан болады. Демек, жүгері дақылының дәні барлық мал түрлеріне бағалы кұнарландырылған малазығы [2]. Жүгері біздің елімізде сүрлемдік дақыл ретінде бірінші орында. Оның сүттену-балауыздану мен балауызданып пісу кезеңінде жеке собықтарынан, немесе собықтарын жапырақтары және сабақтарымен қосып сүрлем дайындайды. Жүгері сүрлемінің жемдік қасиеті өте жоғары. Сүрлемнің ақуыздық тепе-теңділігін арттыру үшін оған бұршақты шөптерді немесе жембұршақты қосқан дұрыс. Жүгерінің құрғаған жапырақтары мен сабағын малға азық ретінде туралған күйінде, әсіресе шырынды жемдермен араластырып та пайдаланады. Ал жүгерінің жасыл жапырақтары мен сабақтары өңделмей-ақ жақсы мал азығы. Жүгерінің жасыл балаусасында жинаудың алдында 21,8% құрғақ зат, 2,5% протеин 1,8%, ақуыз, 0,9% май, 4,7% клетчетка және 12,4% АЭЗ болады. 11 Жүгеріні өнеркәсіптің түрлі салаларында да кеңінен пайдаланады. Дәнінен спирт, крахмал, сірне, глюкоза, өсімдік майын өндіреді; сабағынан, собық өзегі мен орамынан - линолеум, қағаз және тағы да басқа заттар жасайды. Жүгерінің агротехникалық маңызы да зор. Отамалы дақыл болғандықтан, өзінен кейін егістік жер жақсы қопсыған, арамшөптерден тазарған және тамыр, сабақ қалдықтары түрінде органикалық заттармен молайтылған күйде қалады. Сондықтан жүгері басқа дақылдар үшін жақсы алғы дақыл. Оны сүрі жерлерге ықтырма жасауға да себеді [3]. Жүгерінің шыққан тегі - Орталық Америка. Бұл дақыл XV ғасырда Америкадан Испанияға әкелінген. Ресейда, Кавказда, Молдавияда және Украинада екпе дақыл ретінде XVII ғасырдан бастап егіле бастаса, қазір басқа да солтүсгік аудандарға тараған [4]. Жүгері дүниежүзінде кең тараған дақыл, егіс ауданы жөнінен (140,1 млн. га) бидай мен күріштен кейін үшінші орында. Егістік ауданы бойынша алдыңғы қатарда Солтүстік және Орталық Америка, Азия елдері. Жүгері, сүрлемге өсіріле бастағаннан бері көптеген солтүстік аймақтарда орналасқан мемлекеттерде де өсірле бастады. Кеңестер Одағы кезінде Қазақстанда жүгерінің жалпы егін ауданы 2,5 млн. га болатын, оның 134,2 мың гектарына (1985 ж) дәндік жүгері себілетін. Қазіргі уақытта егіс ауданы күрт азайды, республика бойынша жүгері 170 мың. га өсіріледі оның 100 мың гектары дәнді, 70 мың гектары сүрлемдік жүгері. Жүгеріні астыққа өндіруде бірінші орынды АҚШ-28,8 млнга, екінші орынды Қытай 23,5 млнга, үшінші орынды Бразилия елі иеленеді 12,0 млнга. Жоғары өнімді будандар өндіріске өндірілгеннің арқасында көптеген елдер жүгерінің потенциалды өнімділігін алуға қол жеткізіп отыр. Олар: Қытай әргектардан орта есеппен 4-8,5 ц астық өнімін алып отыр, Иран - 76,2, Египет - 77,1, Канада-78,2, Германия-72,4, Франция-71,7, АҚШ-89,2 ц, Австрия-82,3, Италия-87,0, Чили-91,3 және Греция-95,0. Еліміздегі әр гектар жүгері егістігінен орта есеппен 44,6 ц астық алынады. Республикамыздың мемлекеттік жүгері будандарын сынау учаскелерінде әр гектардан алынған жүгері астығы Алматы облысында-94,4, Жамбыл облысында-101,8 ц жетті. Жамбыл облысындағы сортсынау нәтижесі бойынша Южный 3 буданы жоңышқадан кейін өсіргенде -116,7 ц, ВИР-156, ТВ-106,1 ц астық берген [5]. Жүгері дәнді дақылдар ішінде өнімді мол беретін және құрғақшылыққа ең төзімді дақыл. Отаны Америка болып саналса да жер шарына кең тараған. Жүгері жер шарының терістік ендігінің 58°С - ынан, оңтүстік ендіктің 40°С - ына дейінгі аралықта ойпатты да, қыратты егістікте де, тіпті тау бөктерінде де өсіріледі. Сондықтан жүгері туралы зерттеулер мен алынған мәліметтер, деректер күнделікті және алдағы уақытта да өте кажет. Жүгері өсірудің қарқынды технологиясын толық меңгерген маманды, өсімдік әлеміне үлкен үлес қосты деуге болады. Жүгері - мүмкіншілігі мол дақыл, сондықтан халық шаруашыдығында жан-жақты пайдаланылады. Жүгері тамақ өнеркәсібі үшін аса маңызды дақыл, 12 өйткені оның дәнінде 60 - 80 % дейін крахмал, 10-40 % белок және 6-8 % майлы заттар бар. Жүгерінің дәнінен ұн, кенеулілігі жоғары жарма, қауыз дайындалады. Жүгері ұнын пісіргенде бидай мен қара бидайдың ұнына қосып, пайдаланады. Жүгерінің қантты сорттарын сүттену кезеңінде жинап консерві жасайды [6]. Өнімділігі жөнінен жүгеріге тең келетін дақыл жоқ, әрі егістік жердің бір өлшемінен адамға беретін мол дән мен көк балаусаны ешқандай дақыл бере алмайды. Жүгерінің шығу тегі осы күнге дейін беймәлім. Бірақ көп ғалымдар бұл дақылдың отаны Америка деп санайды. Жүгерінің мәдени түрі оның жабайы түрінен сұрыпталып алынған. Берік жем-шөп қорын жасауда да жүгері маңызы зор дақыл. Жүгерінің дәні малдарға құнарлы жем, себебі оның 1 кг - да 1,34 мал азыктық өлшем бар [7]. Айта кету керек, Жамбыл облысында 2006 жылы жүгеріні 13,3 мың гектарға егіліп, әр гектардан 53,7 центнерден өнім жинады, жүгері егісінің 60 пайызы Қордай, Мерке аудандарында егіледі. Екі ауданның есебімен жоғары болды. Осы аудандардағы Kazexim Group компаниясына тиісті Kazexim - Мерке жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2006 жылы 100 гектардан 71 центнерден, 2007 жылы 1000 гектардан 80 центнерден өнім жинап, ал 2008 жылы 1000 гектардан 67,5 центнерден өнім алды. Алматы облысының Панфилов ауданының бұрынғы Октябрьдің 40 жылдық колхозының 1960 жылы 30 гектардан 123 центнерден өнім алды, ал колхоз 1983 жылы 9900 гектар жүгерінің әр гектарынан 70 центнерден өнім жиналды. Осы шаруашылқтың әр гектардан 158 - 160 центнерден жүгері дәнін алды [8]. Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми - зерттеу институты (ҚЕӨШҒЗИ) өзінің көп жылғы зерттеулеріне және озат шаруашылықтардың іс тәжірибелеріне сүйене отырып, жүгері өсірудің тиімді технологиясын ұсынды. Жүгері өсірудің тиімді технологиясынан келер пайда мол. Ол ең алдымен егіншілік мәдениетті жақсартады, атқарылатын жұмыстардың барлығын бүгінгі күннің өскелең талабына сай жүргізуге мүмкіндік береді. Республикада жай технологияны қолданғанда, дәндік жүгерінің әр гектарынан алынған өнім 43,6 центнер болса, тиімді технологияны қолданғанда алынған өнім 66,6 центнерге жоғарылады немесе 23 центнер косымша өнім жиналды. 2006 жылы дәндік жүгері егістігінде қолданылған тиімді технологияның республикадағы көлемі 50,0 мың гектарға жетті. Жүгері негізінен Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарының суармалы жерлерінде орналасқан. Ауа райының қолайлы болуы, бұл жерлерде жүгерінің, кеш пісетін сорттары мен будандарын егуге мүмкіндік береді. Осыған орай бұл аймақ, республиканың терістік аудандары үшін сүрлемдік жүгерінің сорттары мен будандарының сапалы тұқымын өсірді [9]. Жүгері өсімдігі алғы дақылдарға қатаң талаптар қояды. Оның себебі, өзге топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттарды жұмсайды. Сондықтан жүгеріні құнарлы топырақты жерлерде орналастыру қажет. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы суармалы жерлердегі далалық ауыспалы егістіктерде жүгеріні жоңышқа қыртысынан, күздік бидайдан, жоңышқа қыртысын 13 аударылған құйқасын және бақша дақылдарынан кейін орналастыру қажет. Қаскелең тәжірибе шаруашылығында жүгерінің жақсы алғы дакылдарын анықтау үшін жүргізілген тәжірибелердің нәтижелері бойынша, жүгері өнімділігіне дұрыс әсерін жоңышқа, күздік бидай және ас бұршақ тигізсе, ал қант қызылшасы кері әсерін тигізген. Жүгеріні интенсивтік технологиямен өсіру шартгарының бірі оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастыру болып табылады. Қазақстанның суармалы оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймақтарында жүгері үшін жақсы алғы дақыл дәнді-бұршақты дақылдар, мақта, ерте пісетін жаздық дәнді дақылдар және бақша дақылдары [10]. Баптап - күту жұмыстары мұқият жүргізілсе, онда жүгеріні қайталап егуге болады. Жүгері танаптарын қанша рет қопсыту қажеттігі жөнінде ғылыми әдебиетте карама - карсы көзқарастар кездеседі. Зерттеуші ғалымдардың анықтамалары бойынша, қатараралықты - 5 рет қопсыту жүгері өнімділігін артыруға әсерін тигізеді. Осындай пікірді, көптегеп ғалымдар қолдайды [11]. Сонымен қатар кейбір зерттеушілер, жүгеріні вегетациясында 2-3 рет қатараралықты қопсыту жеткілікті екендігін айтады. Зерттеушілердің көптеген материалдарын жинақтап, төмендегідей кортындыға келген, жүгеріні квадратты ұяға сепкенде қатараралықты екі рет қопсыту жеткілікті. Яғни ылғал жеткіліксіз аудандарда және арамшөптері аз танаптарда қатараралықты 1-2 рет қопсыту жеткілікті. Жүгері танаптарына гербицидтер қолданыла бастағаннан бері, қатараралықты қопсытудың қажеті жоқ [12]. Жүгері дақылының катараралығын қопсытуда, гербицид қолданумен қатар, кезектесіп жүргізу жүгері егісіне өте қажет етеді. Ондай жағдайда, арамшөптер толық құрылып, жүгерінің өнімділігі артады. Өсімдіктердің тығыздығына әсер ететін факторлар - ылғалдылық және топырақтың қоректік заттар қоры. Жүгері екпе дақыл болғандықтан, өздігінен сиреуге мүмкіндігі жоқ дақыл. Сондықтан оны өсіргенде сортына, жергілікті жердің топырақ және климат ерекшеліктеріне байланысты өсімдік тығыздылығын реттейді. Көптеген ғалымдардың, тәжірбиелерінің нәтижесі бойынша, әрбір өсімдік қоректік алаңшасы мен тығыздылығынан дақылдың өсіп-өнуі және өнімділігіне байланысты болады. Сонымен бірге, әр өсімдіктегі собықтың саны, ұзындығы, салмағы және дәнінің шығындылығы аталған көрсеткіштерге тікелей байланысты [13]. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы суармалы жерлердегі далалық ауыспалы егістікте жүгеріні жоңышқа қыртысынан, күздік бидайдан, жоңышқа кыртысының аударылған құйқасына және бақша дақылдарынан кейін орналастыру пайдалы [14]. Жүгерінің өсіру технологиясының негізгі буындарының бірі - себу мерзімі болып есептелінеді. Сондықтан әрбір аймақта оның оптималды мерзімде себу, оның өнімді мерзімінде жинауға, кептіруге және басқа технологияның операцияларды жүргізуі қажет. Егер тұқымды толық жылынбаған топыраққа сепсек, сол себепті уақытынан көгінің жер бетіне шықпауы мүмкін. Көпжылдық тәжірибелердің көрсетулері бойынша, жүгеріні себудің ең қолайлы 14 мерзімі топырақ температурасы 10-12° С қызғанда 10 см тереңдікке сіңіру кажет. Қазақстанның оңтүстігінде, ғалымдардың айтуынша жүгеріні себудің қолайлы календарлық мерзімі 13 сәуірден бастап-мамыр айының 11 жұлдызына дейін. Жүгері - жылу сүйгіш дақыл. Оның жылуға қажеттілігі, температурасын төменгі деңгейімен өлшенеді, яғни бұл кезде оның өсу үрдісі басталады фенология және жылудың сандық жиынтығы, оның әрбір өсу сатысын аяқтауға кажетті [15]. Ғалымдардың дәлелдеуінше жүгерінің көптеген будандарының өнуіне 8- 10°С- температура қажет. Кейбір будандар топырақтың ылғалдылығы оптималды жағдайда болса, онда 6°С өне бастайды. Америка мамандары түнгі температураға да үлкен мән береді. Түннің салқын болуы (14 градустан төмен) және күндізгі және түндегі температуралар арасында күрт өзгерістер болса, ондай жағдайда жүгері өсімдігінің өсу энергиясы төмендейді, сол себепті оның вегетация кезеңі ұзарады. Вегетацияның бірінші кезеңіндегі (көктеу, шашақтану) ең қолайлы орташа тәуліктік температура 20-23 градус болып есептеледі. Ал вегетацияның екінші кезеңіндегі (гүлдену, пісу) оңтайлы температура 22 - 23 градус аралығында жатыр. Себілу көктеу сатысының ұзақтығына топырақтың 10 см тереңдіктегі температура режимі әсер етеді. Неғұрлым температура жоғары болса, кезеңнің ұзақтығы қысқарады. Біздің тәжірибемізде, ерте себілген варианттарда бұл кезеңнің ұзақтығы 18-20 күн болса, ал кеш себілген варианттарда 10-12 күн болды. Жүгерінің көгінің шығуы топырақтың тікелей температурасының жылуына байланысты. Егер температура 10-12 градус болса, өсімдік көгі 18 -20 күннен кейін шықса, 15-16 градус он күннен, 21 градус 5-6 күннен кейін т.б [16]. Кеш себілген варианттарда көктеу - шашақтану мерзімі қысқарады. Мысалы 13 мамырда себілген-жүгерінің осы кезеңнің ұзақтығы - 64 күн болса, ал мамыр айының басында себілген варианттарда 58 - 59 тәулік болды. Шашақтану сүттеніп пісу кезеңі ауаның температурасы 24-260С болғанда тез жүреді, ал температура одан төменірек болса баяулайды. Ал, дәннің толысуы- толық пісу кезеңінің ұзақтығы көбінесе температураға байланысты болмайды. Бұл кезеңнің ұзақтығы дақылдың себілу мерзіміне байланысты болды. Ерте себілген варианттарда бұл кезең ұзағырақ болса, кеш себілген варианттарда қысқарақ болды. Суармалы егісте жүгері өсімдігінің тығыздылығын реттеу өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді. Әсіресе, ерте пісетін сорттар мен будандарды аудандастырғанда, тығыз себілген танаптарда өнімділікті шектеуші фактор күн сәулесінің радиациясы болып есептелінеді [17].
3.2 Жүгері дақылының өнімін арттыруына әсер ететін фактортарға шолу
Танаптағы өсімдіктердің тығыздылығына, себу тәсіліне күн сәулесін пайдалану коэффициентіне ғана байланысты емес, сонымен бірге дақылды ылғалмен коректік заттармен камтамасыз ету гектардағы өсімдік сонымен тікелей ұштасады. 15 Кейбір зерттеушілердің пікірлері бойынша тығыз орналасқан танаптарда өсімдіктердің өсіп - өнуі баяулайды дейді. Ал кейбір ғалымдар өсімдік тығыздылығы жүгерінің өсіп-өнуіне кері әсерін тигізбейді, керісінше оның жедел өсуіне жағдай жасайды. Кейбір ғалымдар төмендегідей пікірге келген, құнарлы топырақты жерлерде дақылдан жоғары өнімді аз көлемді қоректік танаптан алуға болса, сол қуаңшыл жылдары жоғары өнімді сирек себілген егістен алынған. Тығыз себілген танаптарда бірінші кезекте күрес өсімдіктердің тамыр жүйелерінің арасында болады, содан кейін олар ауа мен ылғал үшін таласады. Әлсіз тамырдан алған өсімдіктің вегетатитік массасының өсуі шектеледі. Өсімдіктің генеративтік органдары пайда болғаннан кейін, олардың арасында жарық үшін күрес басталады. Танаптың ылғалдығы және топырақтың құнарлығы төмен болса, онда дақылды сирек себу керек, яғни жүгерінің қоректік алаңшасын көбейту қажет. Ал егер құнарлы және ылғалдығы жоғары жерлерде өсімдіктерді тығыз себуге болады. Дәндік жүгері өсімдігінің жиілігі, сүрлемдік жүгеріден бір шаршы метрде 1 өсімдікке аз болуы керек. Дақылдың гектардағы жиілігін таңдағанда, әсерліктерін жердің топырақ және климат ерекшеліктерін, өсімдіктің биіктігін, буданның пісу тобын ескеру керек. Еуропа материгінде биік бойлы жүгері өсімдігінің шаршы метрдегі саны 7-8, орташа бойлы 8-11, аласа бойлы 11-13 дана болуы қажет. Өсімдік жиілігі өнімділікке елеулі әсерін тигізеді. Егер өсімдік жиілігін 10% өзгерткенде, өнімділік 1% ал шаршы метрдегі өсімдік санын 10-нан 8 данаға азайту құрғақ заттың мөлшерін 1% жоғарлатып және энергия конценрациясын 0,1% көбейтеді екен. Сондықтан жүгерінің өсімдік жиілігін анықтағанда өнім мөлшері мен оның сапасының оптималды жағдайда болулары қажет. Құрғақ заттың шығымдылығы және собық саны дақылды 80 мың дана жиілікпен еккенде қол жеткізуге болады [18]. Жүгері топырақ құнарлылығына жоғары талап қояды және тыңайтқыштар бергенді жақсы көретін дақыл. Жүгеріден ең мол өнім, құнарлы топырақта жоғары агротехникада алынады. Жүгеріге құрылымды қара топырақтар мен қара-қоңыр топырақтар және өте құнарлы және сіңімді өзен арналарының топырақтары жақсы. Топырақ ерітіндісінің оңтайлы реакциясы - бейтарап және әлсіз сілтілі (рН 5,5-7,0). Қышқыл, өте тұзды және батпақтануға бейім топырақтарда жүгері өсіруге болмайды. Жүгері тұқымының жылдам өнуі үшін топырақта жақсы аэрация болуы керек, өйткені оны үлкен ұрығы өну үшін оттегін көп қажет етеді. Топырақта ауаның мөлшері 18-20%-дан төмен болмағаны дұрыс [19]. Жоғары дамыған елдердің ғылыми әдебиеттерін және химияландыру бойынша практикалық тәжірибені талдау, қазіргі заманғы егіншіліктің сапалық деңгейін анықтайтындығын дәлеледейді. Әлемнің әртүрлі елдерінде ауылшаруашылығы дақылдарына тыңайтқыш қолдану бойынша көптеген зерттеулер жүргізілуде. Әртүрлі дақылдар мен сорттарға тыңайтқыштың түрлері, дозалары, тәсілдері және енгізу түрлері, олардың топырақ 16 құнарлылығы көрсеткіштеріне, өнімділікке және өнімнің сапасына, қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсерлері зерттелуде [20]. Кабардино-Болгарияда жүгері дәнінің өнімділігіне және сапасына минералдық қоректену жағдайының және ауа-райы жағдайларының әсерін зерттегенде, қалыптасқан өнімділікке 54% дейін қалыптасқан ауа-райы жағдайларына келетіндігі анықталды. Азот және фосфорлы-калийлі тыңайтқыштардың жүгері дәнінің қалыптасуындағы шартты үлесі 22-46% құрады [21]. Құнарлылық деңгейі бойынша айырмашылығы бар топырақтарда және минералдық қоректену дегейі әртүрлі жағдайда өсіргенде жүгері будандарының өнімділігінің өзгеруі, минералдық тыңайтқыштарды қолданудың тиімділігінің біркелкі болмағандығын көрсетеді. Кәдімгі қара топырақтарда дәннің өнімділік мөлшері негізінен фосфор және азот тыңайтқыштарының дозасымен анықталды. Минералдық қоректену жағдайлары жүгері дәнінің сапасына (протеин, май, крахмалдың құрамы). Дәннің құрамындағы протеиннің мөлшеріне азот тыңайтқыштары көп әсерін тигізді. Фосфорлы-калийлі тыңайтқыштар азот тыңайтқышына қарағанда тиімділігі жағынан жол берді. Өсімдіктерге РК тыңайтқыштарын енгізу тыңайтқышсыз нұсқамен салыстырғанда шикі протеиннің мөлшерін 0,15-0,18% төмендетті. Шикі протеиннің мөлшері Р60К30 және Р90К60 фондарында N90 және N120 дозасында азот тыңайтқышын енгізген нұсқаларда ең көп болды [22]. Ресейдің еуропалық бөлігінде сүрлемге өсірілетін жүгеріге жүргізілген 140 далалық тәжірибелердің мәліметтерін талдау, жүгерінің өнімділік қалыптастыруында толық минералдық тыңайтқыштың қосарлап бірге енгізудің басымдығын дәлелдеді [23]. Әртүрлі топырақтарда өсіргенде жүгеріге берілген азот тыңайтқыштарының дозалары және суарудың тиімділігін анықтау үшін жүргізілген тәжірибелердің нәтижелері жинақталды. Жүгері өнімі (дәні жене жасыл биомассасы) мен эвапотранспирация арасындағы экспонеттік байланыс бойынша үлгі дайындалды. Ең жоғарғы өнім барлық зерттелген топырақтарда максималды потенциалды өнімнің ~80% құрады. Эвопотранспирацияның барлық мәнінде дән бойынша шаруашылық коэффицент құрғақ биомассаның ~50% құрады. Жүгері өнімінің азот тыңайтқышы мен суаруға тәуелділігінің үлгісі құрастырылды; бұл үлгі жүгері өнімінің ылғалмен қамтамасыз етілуге тәуелділік үлгісінен анағұрлым толығырақ [24]. Жүгеріні хариф маусымында суарусыз, құрамында қолжетімді азот, фосфор және калий сәйкесінше 25, 48 және 417 кгга құрайтын құмбалшықты топырақта өсірілді. N100P100 фонында Р 0, 20, 40 және 60 тиімділігін зерттеді. Фосфор тыңайтқыштарының дозасын арттырумен өсімдіктің бойы биіктеді, га есептелген собық саны, собық ұзындығы, 1000 дәннің салмағы жоғарылады. Нәтижесінде дәннің өнімі екі еселенді. Агроклиматтық аймақ жағдайында Р40 дозасымен шектелген экономикалық жағынан тиімді [25]. Жылжымалы фосфаттардың жоғары мөлшерін және ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану әсерінен қалыптасқан топырақ қасиеттерінің басқа да 17 ерекшеліктерінің жүгерінің өнімділігене және топырақ пен органикалық тыңайтқыштардан фосфорды пайдалану коэффицентіне әсерін зерттегенде, ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану нәтижесінде пайда болған, жоғары дәрежеде антропогендік өзгерістерге ұшыраған топырақтарда, аталған органикалық тыңайтқыштан қоректік элементтерді пайдалану коэффиценті жоғарылайтындығы анықталды [26]. Жүгеріні жылжымалы фосфор мөлшері төмен және алмаспалы калий мөлшері жоғары ауыр құмбалшықты карбонатты кәдімгі қара топырақтарда өсірді. N60P40, N60P40K60, N60P40K120, N60 және N60P60 нұсқаларында тәжірибе жылдарындағы орташа өнім сәйкесінше 70,4, 74,2, 72,9, 62,2 және 69,5 цга құрады. Вегетативтік және жыныс мұшелерінің қалыптасуына, собық салмағының артуына және собықтағы дәннің санын арттыруға калий тыңайтқыштарының оң әсері анықталды. Тыңайтқыштарды N60P40K60 дозасын енгізу ұсынылды [27]. Жүгері дәнінің кепілдендірілген жоғары өнімін алу тек, өнім қалыптастыруға оң әсер ететін бүкіл агротехникалық шаралар кешенін (жоғары өнімділікті будандарды пайдалану және өсіру технологиясының оптималды деңгейі) сақтағанда ғана алуға болады. Жүгерінің қолайлы ауа-райы жағдайында құнарлы топырақтарда тыңайтқышсыз жоғары өнім беру қабілеті, бұл дақылды минералды қоректенуді аз талап етеді деп есептеуге негіз болады. Бірақ дәннің максималды өнімін тек тыңайтқыш берілген топырақтарда ғана алуға болады [28]. Жүгерінің әртүрлі будандарының толық минералдық тыңайтқыштың жоғарылаған дозаларына талғампаздығы біркелкі еместігі анықталды. Оны авторлар қоректік элементтерді әртүрлі сіңірулерімен, органикалық зат жасау қарқындылығымен, ферменттік кешендердің белсенділігімен, жер бетіндегі мүшелеріндегі метоболизм өнімдерінің таралу динамикасымен байланыстырады [29]. Бірақ жүгеріні дәнге өсіру технологиясы жеткілікті дайындалмаған. Ауылшаруашылғы дақылдарының өнімінің көлеміне және сапасына әсер ететін жетекші агротехникалық фактор, тыңайтқыш болып табылады. Жүгері өсімдігімен минералдық қоректену элементтерін белгілі мөлшерде және қатынаста пайдалануы топырақ-климаттық жағдайлармен, минералдық және органикалық тыңайтқыштардың дозаларымен, буданның биологиялық ерекшеліктерімен анықталады. Қоректенуді жақсарту өсімдіктің физиологиялық ресурстарын ықшамдалуына және өнімділіктің жоғарылауына жағдай жасайды [30-32]. Жүгері өсімдігінің өсуі мен дамуын бақылау, азотты және азоттыфосфорлы фонға К60 дозасында калий тыңайтқыштарын енгізгенде жасыл массаның және абсолютті құрғақ заттың өнімділігі, өсімдіктің биіктігі, собықтағы дәннің саны және оның салмағы артты. 60 кг.ә.з.га дозасында енгізілген калийден алынған қосымша өнім азотпен қосып енгізгенмен салыстырғанда жоғары болды және мөлшері 11-ден 14% дейін артты. Азоттыфосфорлы тыңайтқыштар фонында енгізілген калий тыңайтқыштарынан 18 алынған дән өнімі тұрақты болмады және қарқынды өсу кезінде жауын-шашын көп болғанда өнім жоғары болды. Жылжымалы фосфор мөлшері төмен және алмаспалы калий мөлшері орташа карбонатты кәдімгі қара топырақта N60Р40К60 толық минералдық тыңайтқышын енгізу N60, N60Р60 және N60Р40 енгізілген нұсқалармен салыстырғанда дәннің жоғары өнімділігін қамтамасыз етті [33]. Жүгерінің басқа мал азықтық дақылдармен салыстырғанда айрықша ерекшелігі, ол вегетациядан бастап дәннің балауызданып пісу соңына дейін құрғақ затты тоқтаусыз жинай береді және де қоректік құндылығын біршама жоғарылата түседі [34, 35]. Қазіргі кезеңде минералдық тыңайтқыштардың толық дозаларын себу кезінде бір мезетте желілі енгізу ерекше маңызға ие болып отыр. Түйіршіктелген, соның ішінде күрделі және концентрацияланған, қарапайым ұнтақ түріндегі туктармен салыстырғанда себілгіш және жақсы физикалық қасиеттерге ие тыңайтқыштарды өндіру артуда және олардың түрлері көбеюде. Оларды енгізу техникалары жасалған. Сонымен қатар, күрделі минералдық тыңайтқыштардың жоғары дозаларын қолданудың тек жүгері дақылына емес, сонымен бірге әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарына енгізу тиімділігі анықталған [36]. Жүгерінің қатты түрінің будандарының биологиялық ерекшеліктеріне және 6-7 жапырақ фазасында азот тыңайтқыштарының әртүрлі дозалары мен түрлеріне байланысты өсімдіктің өнімділігі, дәнінің сапасы және кондициялық жармасының шығуы бойынша үш жылдық зерртеудің нәтижелері келтірілген [37]. Жүгері топырақта қоректік заттардың жеңіл сіңірілетін түрлерінің болуына жоғары талаптар қояды. Көптеген зерттеулер нәтижесінде дән және вегетативтік масса қалыптастыру үшін жүгері топырақтан қоректік заттардың едәуір мөлшерін алады деп қорытынды шығаруға болады. Тыңайтқыш қолдану тамыр жүйесінің дамуына оңтайлы жағдайлармен қамтамасыз етілген топырақтарда анағұрлым жақсы тиімділік көрсетеді. Мұндай тиімділікке құрылымы жақсы, қолайлы физикалық (ауа-сулық) режимдермен және химиялық-биологиялық көрсеткіштермен жетеді [38]. Ауылшаруашылық дақылдар үшін макроэлементтермен қатар микроэлементтердің қажеттілігі жоғары. Әсіресе, мырыш микроэлементі жүгері дақылының өнімділігі мен сапасына әсер етеді. Сіңірілген мырыш элементінің 75% мөлшері көбінесе жас өсімдіктердің жер үсті қабатында кездеседі де, ал кәрі өсімдіктерде 20-30%-дан кем мөлшері болады [39]. Өсімдіктердің 40-тан аса түрінде мырыш элементінің қажеттілігі байқалады. Өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық маңызы әртүрлі ғылыми жұмыстарда келтіріле отырып, мырыштың фермент металдары мен олардың кешенінде айтарлықтай мөлшерде болуымен анықталған. Қазіргі таңда құрамында мырыш элементі бар ферменттердің 30-дан аса түрі белгілі болған. Олардың барлығы белок, липидтер, көмірсутектердің зат алмасу үрдісіне қатысады [40, 41, 42]. 19 Өсімдікте мырыш элементінің физиологиялық маңызы оның азот метаболизміне қатысуымен тығыз байланысты [43]. Осы зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, өсімдікте мырыш элементі жетіспеуінен белок мөлшерінің азайып, ондағы азоттың белоксыз ерігіш байланыстары (амидтер мен амин қышқылдары) жиналатындығы дәлелденген. Сонымен қатар, мырыш өсімдіктің өсуіне, әсіресе РНК синтезіне тиімді әсер еткен [44]. Кейбір ғылыми деректерде, мырыш элементінің қатысуымен хлорофилл синтезі жүріп, өсімдіктің фотосинтез, көмірсутек және фосфор режимдеріне әсер ететіндігі көрсетілген [45]. Соған байланысты, мырыш элементі арқылы қоректену жағдайын жақсартып, фотосинтез үрдісінің қарқындылығы мен хлорофилл мөлшеріне жоғарылатуға болады [46, 47]. Мырыш элементі бірқатар микроэлементтермен қоса сахароза мен крахмалдың жиналуына және жалпы көмірсутектердің мөлшеріне де әсер етеді [48]. Мырыш клетка бөліну үрдістеріне қатысады. Соған байланысты темекі мен жүгері дақылына жүргізілген зерттеу жұмыстарында мырыш жетіспеуінен клетка бөлінуінің 2-3 есе азайғандығы анықталған [49, 50]. Мырыш элементінің өсімдік дамуындағы рөлін зерттей келе, оның өсімдіктегі физиологиялық маңызы жоғары екендігін айтуға болады. Мырыш жетіспегенде, тыныс алу, биоэнергетика және белок жиналу үрдістері бұзылады, ауксин және гиббереллин алмасу бәсеңдейді [51]. Келтірілген ғылыми әдебиетке шолудағы мырыштың жетіспеушілігі жалпы өсімдіктің толық дамымауы, вегетациялық кезеңінің ұзаруы, биомасса мөлшерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
1.3 Жүгері дақылының өнімділігін жоғарылатуда тыңайтқыштардың рөлі
Қазақстанның көп шаруашылықтарында малды, әсіресе ірі қараны қыс айларында күту барысында жемшөп рационындағы жүгері сүрлемінің үлесі жылдан-жылға артуда. Осыған сәйкес ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің алдындағы үлкен міндет -- жүгері сүрлемін өндіруді одан әрі арттыру. Қазіргі жүгері сорттарының балаусасында көмірсутектер көп, жалпы сіңімділігі артық болса құрамында сіңімді протеин аз кездеседі. Мысалы, сүттеніп-балауызданған кезінде жиналып, дайындалған жүгері сүрлеміндегі бір азықтық өлшемінде тек 50 -- 60 г қорытылатын протеин бар, ал малдың қажет ететін сіңімді белок мөлшері 90 -- 110 кг. Белок барлық тірі клеткалар құрамында бар және тіршілік әрекетіне өте керекті зат. Олар өсімдік организмінде түзіледі, ал малдың дұрыс өсіп дамуы үшін белокты олар дайын күйінде қабылдауы керек. Азық мөлшерін жасауда 25 белоктың аз болуы мал ағзасын әлсіретіп, нашарлатады, жаңадан туылған төлінің тіршілікке қабілеттілгі төмендейді. Сонымен қатар, мал азығы көп жұмсалып, мал шаруашылығынан алынатын өнім азайып, сапасы нашарлайды және өнімнің өзіндік құны жоғарылайды [52]. Сонымен, мал шаруашылығынан алынатын өнімді арттырып, сапасын жақсарту және алынған өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін, мал азығы құрамындағы белок мөлшерін арттырып және оның жетіспеушілігін түбегейлі шешу керек. Сүрлемдегі белоктың мөлшерін көбейтудің бір жолы- сүттеніп балауызданған кезеңде орылған жүгері балаусасын, төменгі шанақтары қоңырланып піскен уақытта орылған 25 -- 30 % соя балаусасымен араластырып сүрлендіреді. Ол үшін жүгері мен соя бөлек учаскелерде таза егіліп, сүттеніп балауыздану кезеңінде жиналып, олардың балаусалары араластырылады. Бірақ, сояның балауса өнімі жүгеріге қарағанда көп төмен. Сондықтан суармалы жер жағдайында сояның көк балаусасын алу үшін дақылдарды даралап егу онша пайдалы емес [53]. Жүгері балаусасын араластырып пайдаланған сүрлемнің таза жүгері сүрлеміне қарағанда қышқылдығы төмен, витамині мол, құрамында каротин, протеин және алмастыруға болмайтын амин қышқылдары көп. Сонымен, жүгері мен соя аралас егу, құрамында сіңімді белогі көп жемшөп өндірудің үлкен резерві. Өйткені оларды егіп өсіруге қосымша еңбек пен қаржы аз жұмсалады, ал өндірілген әрбір центнер сіңімді белоктың өзіндік құны 15-19 пайыз кемиді. Қазақстанның суармалы жерлері жағдайында сүрлемге егу үшін жүгерінің таза егісінен гөрі жүгері мен сояның аралас егісі өнімді. Мұндай жағдайда жүгерінің орташа мерзімде және кеш пісетін сорттары Приморская 529, Высокостебельная -2, Гибридная - 670, Мутавт - 359, Казахстанская -200, Линкольн сорттарын араластырып егу керек. Жүгерімен араластырып егу үшін бұршақ тұқымдас дақылдардың ішінде ең тиімдісі- соя. Ал, басқа дақылдар: бұршақ, сиыр жоңышқа, ноқат, жасымық және басқалары өздерінің биологиялық қасиеттері бойынша жүгерімен аралас егуге сәйкес келмейді. Өйткені олар тез өсіп, қысқа мерзімде піседі, сондықтан аралас егу жағдайында олардың жүгеріге зиянды әсері көп болады, егіс өнімі күрт төмендейді. Суармалы жер жағдайында жүгері сүрлемінде сіңімді белок мөлшерін көбейту үшін бұл дақылды соямен араластырып егу экономикалық және агротехникалық тұрғыдан тиімді бола тұрса да Қазақстан шаруашылықтарында кеңінен қолданылмай келеді. Жүгері мен соя аралас егуді өндіріске енгізуге кедергі болып жүргені сояның мол өнімді перспективті сорттарының тұқымы аз болуы және оларды егіп, күтіп-баптау агротехникасы жете зерттелмегендігі. Жүгері мен сояны аралас егу, өндірістік жағдайда жаңа әдіс. Сондықтан аралас егіп, күтіп-баптау агротехника кешенін зерттеу барысында, бір-біріне қоспалардың әсерін анықтаған дұрыс. Ол үшін жүгері мен сояны аралас егу 26 жағдайында өсіп дамуындағы биологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне назар аудару керек [54]. Барлық өсімдіктер тамыры мен жер бетіндегі мүшелері арқылы әртүрлі органикалық және минералды заттар бөледі. Аралас егістерде қоспалар өсуінің алғашқы кезеңдерінде өздерінің тамыры арқылы топыраққа бөлетін заттарының бір-біріне әсері зор. Осыған сәйкес, аралас егу үшін қоспаларды таңдағанда, олардың тамыр жүйелерінің зиянды болмауы керек. Бір жылдық бұршақ тұқымдас дақылдар, оның ішінде соя тамырлары арқылы топыраққа бөлетін органикалық және минералды заттарының жүгері тұқымының өнуіне және алғашқы кезеңдерде дақылдың алғашқы көктеу кезеңінде ешқандай зиянды әсері жоқ, керісінше жүгері өркенінің өсуін жылдамдатады. Бұршақ тұқымдас бір жылдық дақылдар ішінде, тек ноқаттың және сиыр жоңышқаның тамырлары арқылы топыраққа шығатын органикалық заттарының жүгерінің өсуіне зиянды әсері бар екені байқалды. Сондықтан, ноқатты және сиыр жоңышқаны жүгерімен аралас егуге болмайды. Жүгері тамырлары бөлетін заттарының бір жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерге, оның ішінде соя дақылына ешқандай зиянды әсері жоқ, керісінше аталған өсімдіктер көгінің өсуі азда болса жылдамдайды. Сонымен, жүгері мен соя тамыр жүйелері шығаратын заттары арқылы бір-біріне зиянды әсері жоқ, сол себепті аралас егісте олар бір-біріне қолайлы дақылдар. Дақылдардың, оның ішінде жүгері мен сояның өнімін арттыруда фотосинтездің рөлі айрықша. Фотосинтез - өсімдіктердің негізгі қоректену үрдісі. Топырақтан суды және минералды қоректік элементтерді, ауадан көмір қышқыл газын қабылдап бойына сіңіріп, күн сәулесі энергиясын пайдалану арқылы фотосинтез барысында, мол энергиялы әртүрлі органикалық көмірсутек, белок, май, витамин және басқа заттарды түзеді. Сонымен дақылдардың жалпы өнімінің 90-95 пайызы фотосинтез арқылы құралады [55]. Фотосинтез үрдісі үшін, керекті күн сәулесі энергиясын қабылдайтын негізгі орган -өсімдік жапырағы. Сондықтан, өнім мөлшерін анықтауда жапырақ алақандары көлемімен фотосинтез өнімділігінің рөлі ерекше. Көп жылғы зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, өсімдік жапырақ алақандарының өсіп даму қолайлы мөлшері тезірек өсіп гектарына 40-50 мың м 2 деңгейіне жету және осы көлемі ұзақ уақыт сақталуы керек. Таза егілген жағдайда соя жапырақ көлемі гектарына 40 мың.м2 деңгейге 10 тамызда және одан сәл кейінірек жетеді. Таза егістегі жүгерінің жапырақ көлемі аталған деңгейге бір ай бұрын жетеді, ал, бұл, жалпы құрғақ затты көп мөлшерде құрayғa мүмкіндік туғызады. Бір гектардағы өсімдіктер саны және аралас егістегі қоспалардың орналасуы, олардың жапырақ алақандарының құралуына және мөлшеріне әсері зор. Егістегі өсімдік саны белгілі мөлшерге дейін көбейсе, жүгері мен сояның жапырақ алақандарының тез өсіп құралуына және жапырақтардың ұзақ уақыт сақталуына, фотосинтез үрдісінің дұрыс жүруіне жағдай жасалады. Осының нәтижесінде егістіктің фотосинтетикалық потенциалды қуаттылығы артады. Бұл көрсеткіш гектарына м2 күн өлшемімен белгіленеді. Таза егілген жағдайда өзінің өсу дәуірі ішінде жүгері гектарына 27 2,0-2,4 млн. м2 күн фотосинтетикалық потенциал құрайды, ал аралас егістікте жүгері мен сояның фотосинтетикалық потенциал мөлшерінің қосындысы гектарына 3,0 -- 3,2 млн. м2 күн болды. Мұндай көрсеткіш тек жоғары өнімді егістерге тән. Таза және аралас егілген жағдайда жүгері мен сояның жалпы құрғақ затының құралуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
АГРОБИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында жүгері жаңа сорттарының өнімділігін зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 6В08101 - Агрономия
Алматы 2020
АЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
7
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
8
КІРІСПЕ
9
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
11
1.1
Жүгері дақылының биологиялық ерекшеліктері
11
1.2
Жүгері дақылының өнімін арттыруына әсер ететін фактортарға шолу
16
1.3
Жүгері дақылының өнімділігін жоғарылатуда тыңайтқыштардың рөлі
21
2
ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗІЛГЕН АЙМАҚТЫҢ КЛИМАТ ТОПЫРАҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
28
2.1
Табиғи-климаттық сипаттамасы, агрометеорологиялық жағдайлар мен тәжірибе учаскесі топырақтарының қасиеттері
28
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
31
3.1
Тәжірибелік зерттеу жұмысының бастапқы материалдары
31
3.2
Тәжірибе жүргізу бағдарламасы және әдістері
31
3.3
Жүгеріні өсіру агротехникасы
32
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
34
3.4
Жүгері сорттары мен будандарының дамуы мен өсуінің фенологиялық бақылауы
34
3.5
Жүгері сорттары мен будандарының биометриялық көрсеткіштері
37
3.6
Жүгері сорттары және будандарының сандық белгілерінің өнімділігіне әсері
40
3.7
Жүгері сорттары және будандарының жасыл массасының химиялық құрамы
43
3.8
Жүгері сорттары және буандарының өнімділігі
46
4
Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында жүгері дақылын пайдалаудың экономикалық тиімділігі
48
5
АГРОНОМИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТА ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЗАҢДАРЫН ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ ЕРЕЖЕЛЕРІН САҚТАУ
50
6
ҚОРЫТЫНДЫ
53
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
54
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста мынадай анықтамалар берілген терминдер пайдаланылды.
Бақылау - белгілі аумақта өндірісте пайдалануға рұқсат берілген сандық- сапалық белгілері
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты ерекшелігі;
Қасиет - өсімдіктің тиісті құралдармен өлшеуге немесе көріп бағалауға болмайтын, бірақ селекцияда пайдалану үшін анықтау, талдау және сұрыптау жүргізілетін нақты биологиялық ерекшелігі;
Өнімділік - бір өсімдіктен немесе нақты егіс ауданынан алынатын және тиісті өлшеммен белгіленетін өнім мөлшері.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи жағдайларда және өндірістік мақсаттарда өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасы бойынша селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы;
Сұрыптау - генотиптерді дифференциалды ұдайы туындату үрдісі, эволюцияның және селекцияның басты факторы;
Фенотип - генотиптің қоршаған ортамен қарым-қатынасы негізінде қалыптасқан барлық белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы.
ШАРТТЫ БЕГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ЫСҚАРТУЛАР
МемСТ - мемлекеттік стандарт
ҒӨО - ғылыми - өндiрiстiк ортaлық
ЖШС - жеке шаруашылық серіктестігі
0С - грaдyс Цельсия
Данам2 - 1 метр квадраттағы дана
т - тонна
гa - гектaр
кг - килограмм
г - грaмм
л - литр
см - сaнтиметр
кггa - килогрaмм гектaрынa
цгa - центнер гектaрынaн
a.-қ.м. - aбсолюттi-құрғaқ мaссa
дaнaгa - 1 гектaрдa дaнa
м2 - шаршы метр
кес. - кесте
КІРІСПЕ
Жүгері - дүние жүзіндегі кең көлемде тараған өнімнің бір түрі. 2009 жылын бастап жүгері егілген жалпы жер көлемі 158 млн га жетті, бұл бидайдың егіс жермен салыстырғанда екінші орынды иеленіп отыр және бидай өнімдері арасында жалпы өнім жинауда көшбасшы болып келеді. Өнімнің егу алаңының көлемі өсімдіктің пайдалану шекарасы және қолайлы жағдайда оның өнімділігімен анықталады.
Аграрлық өндірістің бекемділгі - еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі және әлеуметтік тұрақтылықтың негізі. Қабылданып отырған шаралардың бірі және күтілетін нәтиже - жүгерінің мол өнім беретін жаңа сұрыпын сынақтан өткізу және жергілікті жағдайда оның ішінде - жүгері өндірісін арттыру.
Тақырыптың өзектілігі. Алматы облысының топырақ қабаты және климаттық жағдайының қалыптасу ерекшелігі ауылшаруашылық саласының барлық түрлерін дамытуға қолайлы аймақ болып есептеледі. Өңірде ауылшаруашылық дақылдарының егіс көлемі 765,7 мың гектарды алып жатса, оның дәнді және бұршақты дәнді дақылдар өсірілетін колемі 226,5 гектарды құрайды. Егін шаруашылығының көлемі жөнінен оңтүстік өңірі республикада алдыңғы қатарлы аймаққа жататындықтан мұнда егістік үшін қолданылатын жер көлемі жыл өте келе тұрақталып келеді. Осыған орай өңірде өсірілетін дақылдардың өнімін арттыру, оның сапасын жақсартудың негізі болып оларға әртүрлі органикалық тыңайтқыштарды тиімді қолдану қажеттілігі туындауда. Топырақ құрамындағы қоректік затттар қаншалықты жеткілікті мөлшерде болғанымен, бірнеше жыл қатарынан егілген дақылдарға оны пайдалануда бұл қорлар ертеме, кешпе азаяды. Дәндік жүгерінің әртоннасы топырақтан 100 килограмға жуық қорекзат пайдаланылатыны ғылыми дәлелденгендіктен, осы қорекзаттар шығындарының орнын үнемі әртүрлі тыңайтқыштармен толықтырылу қажеттілігі туындап отыр.
Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында жүгері жаңа сорттарының өнімділігін зерттеу жағдайында астық шаруашылығы бағыттында жүгері өнімін өсірудегі зерттеу бағдарламасында негізгі басымды бағыттар белгіленіп отыр: - жергілікті табиғат жағдайында отандық селекциясын пайдалана отырып, сорттардың өнімділігін сұрыптаудан өткізу.
Жұмыстың мақсаты - жүгерінің өнімділігін арттыра отырып, Қазақстанның мал шаруашылығы саласында калориясы мол жем-шөптік мал азыығында сұранысты қанаттандыру, бұл отандық жүгері аралас тұқымының және экологиялық тұрғыдан сыналып, сұрыптау арқылы жүргізіледі.
Жаңалығы: зерттеу жұмыстарының нәтижелері барысында Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында кешенді құнды сорттары мен будандарының белгілі ортаға бейімделген, икемді өнімі мен жоғары сапалы, ауруларға, зиянкестерге төзімді жүгері селекциясына бастапқы материалын сұрыптау.
Зерттеудің мақсаты: Алматы облысының Оңтүстік шығыс жағдайында жүгері жаңа сорттары және будандарының шаруашылық құнды белгілерінің көрсеткіштері бойынша селекцияның бастапқы материалын сұрыптау.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:
1. Зерттеуге алынған жүгері сорттары және будандарының фенологиялық және биометриялық көрсеткіштеріне талдау жасау;
2. Жүгері сорттары және будандарының сандық және сапалы белгілерінің өнімділікке әсеріне талдау жүргізу;
3. Жүгері сорттары және будандарының өнімділік көрсеткіштері бойынша сұрыптау.
Күтілетін нәтижелер:
1. Зерттеуге алынған жүгері сорттары және будандарының фенологиялық және биометриялық сапалы көрсеткіштерін таңдау;
2. Жүгері сорттары мен будандарының ішінде сандық және сапалық көрсеткіштері жоғары және орташа үлгілерін іріктеу;
3. Зерттеудің нәтижесінде өнімділігі жоғары және орташа жүгерінің сорттары және будандарын сұрыптау.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Жүгері дақылының биологиялық ерекшеліктері
Дүние жүзінде жиналатын жүгері дәні өнімінің 20-25%-ы азық-түлік ретінде ең көп пайдаланылатын дақыл болып есептеледі. Жүгері дәнінен ұн, жарма, барлығы 250-ден астам тағам түрлері дайындалады. Кондитер бұйымдарын даярлау үшін оны бидай ұнына қосады, өнеркәсіптік жағдайда жүгері дәні крахмал, декстрин, спирт, глюкоза, қант, май, бал аскорбин және глютамин қышқылдарын алуға қолданылады. Оны техникалық дақыл ретінде де кеңінен пайдаланады. Сүттеніп піскен кезінде жиналған жүгері сабақтары консервіленген (қантты жүгері), мұздатылған түрде пайдаланылады [1]. Дән құрамында ақуыз, көмірсулар, майлар, күлді заттардан басқа ферменттер мен витаминдер бар. Ферменттер тұқымдағы қоректік заттар қорын өніп келе жатқан ұрыққа сіңімді жағдайға дейін ыдыратады. Негізгі ферменттер: диастаз көмірсуларды ыдыратып (крахмалды қантқа дейін), лииаза, майларды ыдырататын, ақуыз заттарды өзгертетін- протеолетикалық ферменттер, тотықтырушы ферменттер- пероксидаза. Витаминдер- адам, жануарлар, өсімдіктер өмірінде маңызды рөл атқаратын күрделі және әртүрлі химиялық қосындылар. Жүгері дәнінде В витаминінің кешені (В1, В2, Р Р, В6) және А провитамині кездеседі. Жүгері егісін табиғи - экономикалық аудандарға дұрыс орналастырғанда және жоғары агротехника қолданып өсіргенде, одан өте жоғары әрі тұрақты дән және көк балауса өнімі алынады. Малазықтық дақыл ретінде де жүгерінің маңызы зор. 100 кг жүгері дәнінің қоректік құндылығы 134 малазық өлшеміне тең болса, ондағы корытылатын ақуыздың мөлшері 7,9 кг 1 кг дәнде 2-3,4 г лизин, 1-2 метионин, 0,5-1 г триптофан болады. Демек, жүгері дақылының дәні барлық мал түрлеріне бағалы кұнарландырылған малазығы [2]. Жүгері біздің елімізде сүрлемдік дақыл ретінде бірінші орында. Оның сүттену-балауыздану мен балауызданып пісу кезеңінде жеке собықтарынан, немесе собықтарын жапырақтары және сабақтарымен қосып сүрлем дайындайды. Жүгері сүрлемінің жемдік қасиеті өте жоғары. Сүрлемнің ақуыздық тепе-теңділігін арттыру үшін оған бұршақты шөптерді немесе жембұршақты қосқан дұрыс. Жүгерінің құрғаған жапырақтары мен сабағын малға азық ретінде туралған күйінде, әсіресе шырынды жемдермен араластырып та пайдаланады. Ал жүгерінің жасыл жапырақтары мен сабақтары өңделмей-ақ жақсы мал азығы. Жүгерінің жасыл балаусасында жинаудың алдында 21,8% құрғақ зат, 2,5% протеин 1,8%, ақуыз, 0,9% май, 4,7% клетчетка және 12,4% АЭЗ болады. 11 Жүгеріні өнеркәсіптің түрлі салаларында да кеңінен пайдаланады. Дәнінен спирт, крахмал, сірне, глюкоза, өсімдік майын өндіреді; сабағынан, собық өзегі мен орамынан - линолеум, қағаз және тағы да басқа заттар жасайды. Жүгерінің агротехникалық маңызы да зор. Отамалы дақыл болғандықтан, өзінен кейін егістік жер жақсы қопсыған, арамшөптерден тазарған және тамыр, сабақ қалдықтары түрінде органикалық заттармен молайтылған күйде қалады. Сондықтан жүгері басқа дақылдар үшін жақсы алғы дақыл. Оны сүрі жерлерге ықтырма жасауға да себеді [3]. Жүгерінің шыққан тегі - Орталық Америка. Бұл дақыл XV ғасырда Америкадан Испанияға әкелінген. Ресейда, Кавказда, Молдавияда және Украинада екпе дақыл ретінде XVII ғасырдан бастап егіле бастаса, қазір басқа да солтүсгік аудандарға тараған [4]. Жүгері дүниежүзінде кең тараған дақыл, егіс ауданы жөнінен (140,1 млн. га) бидай мен күріштен кейін үшінші орында. Егістік ауданы бойынша алдыңғы қатарда Солтүстік және Орталық Америка, Азия елдері. Жүгері, сүрлемге өсіріле бастағаннан бері көптеген солтүстік аймақтарда орналасқан мемлекеттерде де өсірле бастады. Кеңестер Одағы кезінде Қазақстанда жүгерінің жалпы егін ауданы 2,5 млн. га болатын, оның 134,2 мың гектарына (1985 ж) дәндік жүгері себілетін. Қазіргі уақытта егіс ауданы күрт азайды, республика бойынша жүгері 170 мың. га өсіріледі оның 100 мың гектары дәнді, 70 мың гектары сүрлемдік жүгері. Жүгеріні астыққа өндіруде бірінші орынды АҚШ-28,8 млнга, екінші орынды Қытай 23,5 млнга, үшінші орынды Бразилия елі иеленеді 12,0 млнга. Жоғары өнімді будандар өндіріске өндірілгеннің арқасында көптеген елдер жүгерінің потенциалды өнімділігін алуға қол жеткізіп отыр. Олар: Қытай әргектардан орта есеппен 4-8,5 ц астық өнімін алып отыр, Иран - 76,2, Египет - 77,1, Канада-78,2, Германия-72,4, Франция-71,7, АҚШ-89,2 ц, Австрия-82,3, Италия-87,0, Чили-91,3 және Греция-95,0. Еліміздегі әр гектар жүгері егістігінен орта есеппен 44,6 ц астық алынады. Республикамыздың мемлекеттік жүгері будандарын сынау учаскелерінде әр гектардан алынған жүгері астығы Алматы облысында-94,4, Жамбыл облысында-101,8 ц жетті. Жамбыл облысындағы сортсынау нәтижесі бойынша Южный 3 буданы жоңышқадан кейін өсіргенде -116,7 ц, ВИР-156, ТВ-106,1 ц астық берген [5]. Жүгері дәнді дақылдар ішінде өнімді мол беретін және құрғақшылыққа ең төзімді дақыл. Отаны Америка болып саналса да жер шарына кең тараған. Жүгері жер шарының терістік ендігінің 58°С - ынан, оңтүстік ендіктің 40°С - ына дейінгі аралықта ойпатты да, қыратты егістікте де, тіпті тау бөктерінде де өсіріледі. Сондықтан жүгері туралы зерттеулер мен алынған мәліметтер, деректер күнделікті және алдағы уақытта да өте кажет. Жүгері өсірудің қарқынды технологиясын толық меңгерген маманды, өсімдік әлеміне үлкен үлес қосты деуге болады. Жүгері - мүмкіншілігі мол дақыл, сондықтан халық шаруашыдығында жан-жақты пайдаланылады. Жүгері тамақ өнеркәсібі үшін аса маңызды дақыл, 12 өйткені оның дәнінде 60 - 80 % дейін крахмал, 10-40 % белок және 6-8 % майлы заттар бар. Жүгерінің дәнінен ұн, кенеулілігі жоғары жарма, қауыз дайындалады. Жүгері ұнын пісіргенде бидай мен қара бидайдың ұнына қосып, пайдаланады. Жүгерінің қантты сорттарын сүттену кезеңінде жинап консерві жасайды [6]. Өнімділігі жөнінен жүгеріге тең келетін дақыл жоқ, әрі егістік жердің бір өлшемінен адамға беретін мол дән мен көк балаусаны ешқандай дақыл бере алмайды. Жүгерінің шығу тегі осы күнге дейін беймәлім. Бірақ көп ғалымдар бұл дақылдың отаны Америка деп санайды. Жүгерінің мәдени түрі оның жабайы түрінен сұрыпталып алынған. Берік жем-шөп қорын жасауда да жүгері маңызы зор дақыл. Жүгерінің дәні малдарға құнарлы жем, себебі оның 1 кг - да 1,34 мал азыктық өлшем бар [7]. Айта кету керек, Жамбыл облысында 2006 жылы жүгеріні 13,3 мың гектарға егіліп, әр гектардан 53,7 центнерден өнім жинады, жүгері егісінің 60 пайызы Қордай, Мерке аудандарында егіледі. Екі ауданның есебімен жоғары болды. Осы аудандардағы Kazexim Group компаниясына тиісті Kazexim - Мерке жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2006 жылы 100 гектардан 71 центнерден, 2007 жылы 1000 гектардан 80 центнерден өнім жинап, ал 2008 жылы 1000 гектардан 67,5 центнерден өнім алды. Алматы облысының Панфилов ауданының бұрынғы Октябрьдің 40 жылдық колхозының 1960 жылы 30 гектардан 123 центнерден өнім алды, ал колхоз 1983 жылы 9900 гектар жүгерінің әр гектарынан 70 центнерден өнім жиналды. Осы шаруашылқтың әр гектардан 158 - 160 центнерден жүгері дәнін алды [8]. Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми - зерттеу институты (ҚЕӨШҒЗИ) өзінің көп жылғы зерттеулеріне және озат шаруашылықтардың іс тәжірибелеріне сүйене отырып, жүгері өсірудің тиімді технологиясын ұсынды. Жүгері өсірудің тиімді технологиясынан келер пайда мол. Ол ең алдымен егіншілік мәдениетті жақсартады, атқарылатын жұмыстардың барлығын бүгінгі күннің өскелең талабына сай жүргізуге мүмкіндік береді. Республикада жай технологияны қолданғанда, дәндік жүгерінің әр гектарынан алынған өнім 43,6 центнер болса, тиімді технологияны қолданғанда алынған өнім 66,6 центнерге жоғарылады немесе 23 центнер косымша өнім жиналды. 2006 жылы дәндік жүгері егістігінде қолданылған тиімді технологияның республикадағы көлемі 50,0 мың гектарға жетті. Жүгері негізінен Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Қызылорда облыстарының суармалы жерлерінде орналасқан. Ауа райының қолайлы болуы, бұл жерлерде жүгерінің, кеш пісетін сорттары мен будандарын егуге мүмкіндік береді. Осыған орай бұл аймақ, республиканың терістік аудандары үшін сүрлемдік жүгерінің сорттары мен будандарының сапалы тұқымын өсірді [9]. Жүгері өсімдігі алғы дақылдарға қатаң талаптар қояды. Оның себебі, өзге топырақтан көптеген мөлшерде қоректік заттарды жұмсайды. Сондықтан жүгеріні құнарлы топырақты жерлерде орналастыру қажет. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы суармалы жерлердегі далалық ауыспалы егістіктерде жүгеріні жоңышқа қыртысынан, күздік бидайдан, жоңышқа қыртысын 13 аударылған құйқасын және бақша дақылдарынан кейін орналастыру қажет. Қаскелең тәжірибе шаруашылығында жүгерінің жақсы алғы дакылдарын анықтау үшін жүргізілген тәжірибелердің нәтижелері бойынша, жүгері өнімділігіне дұрыс әсерін жоңышқа, күздік бидай және ас бұршақ тигізсе, ал қант қызылшасы кері әсерін тигізген. Жүгеріні интенсивтік технологиямен өсіру шартгарының бірі оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастыру болып табылады. Қазақстанның суармалы оңтүстік және оңтүстік - шығыс аймақтарында жүгері үшін жақсы алғы дақыл дәнді-бұршақты дақылдар, мақта, ерте пісетін жаздық дәнді дақылдар және бақша дақылдары [10]. Баптап - күту жұмыстары мұқият жүргізілсе, онда жүгеріні қайталап егуге болады. Жүгері танаптарын қанша рет қопсыту қажеттігі жөнінде ғылыми әдебиетте карама - карсы көзқарастар кездеседі. Зерттеуші ғалымдардың анықтамалары бойынша, қатараралықты - 5 рет қопсыту жүгері өнімділігін артыруға әсерін тигізеді. Осындай пікірді, көптегеп ғалымдар қолдайды [11]. Сонымен қатар кейбір зерттеушілер, жүгеріні вегетациясында 2-3 рет қатараралықты қопсыту жеткілікті екендігін айтады. Зерттеушілердің көптеген материалдарын жинақтап, төмендегідей кортындыға келген, жүгеріні квадратты ұяға сепкенде қатараралықты екі рет қопсыту жеткілікті. Яғни ылғал жеткіліксіз аудандарда және арамшөптері аз танаптарда қатараралықты 1-2 рет қопсыту жеткілікті. Жүгері танаптарына гербицидтер қолданыла бастағаннан бері, қатараралықты қопсытудың қажеті жоқ [12]. Жүгері дақылының катараралығын қопсытуда, гербицид қолданумен қатар, кезектесіп жүргізу жүгері егісіне өте қажет етеді. Ондай жағдайда, арамшөптер толық құрылып, жүгерінің өнімділігі артады. Өсімдіктердің тығыздығына әсер ететін факторлар - ылғалдылық және топырақтың қоректік заттар қоры. Жүгері екпе дақыл болғандықтан, өздігінен сиреуге мүмкіндігі жоқ дақыл. Сондықтан оны өсіргенде сортына, жергілікті жердің топырақ және климат ерекшеліктеріне байланысты өсімдік тығыздылығын реттейді. Көптеген ғалымдардың, тәжірбиелерінің нәтижесі бойынша, әрбір өсімдік қоректік алаңшасы мен тығыздылығынан дақылдың өсіп-өнуі және өнімділігіне байланысты болады. Сонымен бірге, әр өсімдіктегі собықтың саны, ұзындығы, салмағы және дәнінің шығындылығы аталған көрсеткіштерге тікелей байланысты [13]. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы суармалы жерлердегі далалық ауыспалы егістікте жүгеріні жоңышқа қыртысынан, күздік бидайдан, жоңышқа кыртысының аударылған құйқасына және бақша дақылдарынан кейін орналастыру пайдалы [14]. Жүгерінің өсіру технологиясының негізгі буындарының бірі - себу мерзімі болып есептелінеді. Сондықтан әрбір аймақта оның оптималды мерзімде себу, оның өнімді мерзімінде жинауға, кептіруге және басқа технологияның операцияларды жүргізуі қажет. Егер тұқымды толық жылынбаған топыраққа сепсек, сол себепті уақытынан көгінің жер бетіне шықпауы мүмкін. Көпжылдық тәжірибелердің көрсетулері бойынша, жүгеріні себудің ең қолайлы 14 мерзімі топырақ температурасы 10-12° С қызғанда 10 см тереңдікке сіңіру кажет. Қазақстанның оңтүстігінде, ғалымдардың айтуынша жүгеріні себудің қолайлы календарлық мерзімі 13 сәуірден бастап-мамыр айының 11 жұлдызына дейін. Жүгері - жылу сүйгіш дақыл. Оның жылуға қажеттілігі, температурасын төменгі деңгейімен өлшенеді, яғни бұл кезде оның өсу үрдісі басталады фенология және жылудың сандық жиынтығы, оның әрбір өсу сатысын аяқтауға кажетті [15]. Ғалымдардың дәлелдеуінше жүгерінің көптеген будандарының өнуіне 8- 10°С- температура қажет. Кейбір будандар топырақтың ылғалдылығы оптималды жағдайда болса, онда 6°С өне бастайды. Америка мамандары түнгі температураға да үлкен мән береді. Түннің салқын болуы (14 градустан төмен) және күндізгі және түндегі температуралар арасында күрт өзгерістер болса, ондай жағдайда жүгері өсімдігінің өсу энергиясы төмендейді, сол себепті оның вегетация кезеңі ұзарады. Вегетацияның бірінші кезеңіндегі (көктеу, шашақтану) ең қолайлы орташа тәуліктік температура 20-23 градус болып есептеледі. Ал вегетацияның екінші кезеңіндегі (гүлдену, пісу) оңтайлы температура 22 - 23 градус аралығында жатыр. Себілу көктеу сатысының ұзақтығына топырақтың 10 см тереңдіктегі температура режимі әсер етеді. Неғұрлым температура жоғары болса, кезеңнің ұзақтығы қысқарады. Біздің тәжірибемізде, ерте себілген варианттарда бұл кезеңнің ұзақтығы 18-20 күн болса, ал кеш себілген варианттарда 10-12 күн болды. Жүгерінің көгінің шығуы топырақтың тікелей температурасының жылуына байланысты. Егер температура 10-12 градус болса, өсімдік көгі 18 -20 күннен кейін шықса, 15-16 градус он күннен, 21 градус 5-6 күннен кейін т.б [16]. Кеш себілген варианттарда көктеу - шашақтану мерзімі қысқарады. Мысалы 13 мамырда себілген-жүгерінің осы кезеңнің ұзақтығы - 64 күн болса, ал мамыр айының басында себілген варианттарда 58 - 59 тәулік болды. Шашақтану сүттеніп пісу кезеңі ауаның температурасы 24-260С болғанда тез жүреді, ал температура одан төменірек болса баяулайды. Ал, дәннің толысуы- толық пісу кезеңінің ұзақтығы көбінесе температураға байланысты болмайды. Бұл кезеңнің ұзақтығы дақылдың себілу мерзіміне байланысты болды. Ерте себілген варианттарда бұл кезең ұзағырақ болса, кеш себілген варианттарда қысқарақ болды. Суармалы егісте жүгері өсімдігінің тығыздылығын реттеу өзекті мәселелердің бірі болып есептелінеді. Әсіресе, ерте пісетін сорттар мен будандарды аудандастырғанда, тығыз себілген танаптарда өнімділікті шектеуші фактор күн сәулесінің радиациясы болып есептелінеді [17].
3.2 Жүгері дақылының өнімін арттыруына әсер ететін фактортарға шолу
Танаптағы өсімдіктердің тығыздылығына, себу тәсіліне күн сәулесін пайдалану коэффициентіне ғана байланысты емес, сонымен бірге дақылды ылғалмен коректік заттармен камтамасыз ету гектардағы өсімдік сонымен тікелей ұштасады. 15 Кейбір зерттеушілердің пікірлері бойынша тығыз орналасқан танаптарда өсімдіктердің өсіп - өнуі баяулайды дейді. Ал кейбір ғалымдар өсімдік тығыздылығы жүгерінің өсіп-өнуіне кері әсерін тигізбейді, керісінше оның жедел өсуіне жағдай жасайды. Кейбір ғалымдар төмендегідей пікірге келген, құнарлы топырақты жерлерде дақылдан жоғары өнімді аз көлемді қоректік танаптан алуға болса, сол қуаңшыл жылдары жоғары өнімді сирек себілген егістен алынған. Тығыз себілген танаптарда бірінші кезекте күрес өсімдіктердің тамыр жүйелерінің арасында болады, содан кейін олар ауа мен ылғал үшін таласады. Әлсіз тамырдан алған өсімдіктің вегетатитік массасының өсуі шектеледі. Өсімдіктің генеративтік органдары пайда болғаннан кейін, олардың арасында жарық үшін күрес басталады. Танаптың ылғалдығы және топырақтың құнарлығы төмен болса, онда дақылды сирек себу керек, яғни жүгерінің қоректік алаңшасын көбейту қажет. Ал егер құнарлы және ылғалдығы жоғары жерлерде өсімдіктерді тығыз себуге болады. Дәндік жүгері өсімдігінің жиілігі, сүрлемдік жүгеріден бір шаршы метрде 1 өсімдікке аз болуы керек. Дақылдың гектардағы жиілігін таңдағанда, әсерліктерін жердің топырақ және климат ерекшеліктерін, өсімдіктің биіктігін, буданның пісу тобын ескеру керек. Еуропа материгінде биік бойлы жүгері өсімдігінің шаршы метрдегі саны 7-8, орташа бойлы 8-11, аласа бойлы 11-13 дана болуы қажет. Өсімдік жиілігі өнімділікке елеулі әсерін тигізеді. Егер өсімдік жиілігін 10% өзгерткенде, өнімділік 1% ал шаршы метрдегі өсімдік санын 10-нан 8 данаға азайту құрғақ заттың мөлшерін 1% жоғарлатып және энергия конценрациясын 0,1% көбейтеді екен. Сондықтан жүгерінің өсімдік жиілігін анықтағанда өнім мөлшері мен оның сапасының оптималды жағдайда болулары қажет. Құрғақ заттың шығымдылығы және собық саны дақылды 80 мың дана жиілікпен еккенде қол жеткізуге болады [18]. Жүгері топырақ құнарлылығына жоғары талап қояды және тыңайтқыштар бергенді жақсы көретін дақыл. Жүгеріден ең мол өнім, құнарлы топырақта жоғары агротехникада алынады. Жүгеріге құрылымды қара топырақтар мен қара-қоңыр топырақтар және өте құнарлы және сіңімді өзен арналарының топырақтары жақсы. Топырақ ерітіндісінің оңтайлы реакциясы - бейтарап және әлсіз сілтілі (рН 5,5-7,0). Қышқыл, өте тұзды және батпақтануға бейім топырақтарда жүгері өсіруге болмайды. Жүгері тұқымының жылдам өнуі үшін топырақта жақсы аэрация болуы керек, өйткені оны үлкен ұрығы өну үшін оттегін көп қажет етеді. Топырақта ауаның мөлшері 18-20%-дан төмен болмағаны дұрыс [19]. Жоғары дамыған елдердің ғылыми әдебиеттерін және химияландыру бойынша практикалық тәжірибені талдау, қазіргі заманғы егіншіліктің сапалық деңгейін анықтайтындығын дәлеледейді. Әлемнің әртүрлі елдерінде ауылшаруашылығы дақылдарына тыңайтқыш қолдану бойынша көптеген зерттеулер жүргізілуде. Әртүрлі дақылдар мен сорттарға тыңайтқыштың түрлері, дозалары, тәсілдері және енгізу түрлері, олардың топырақ 16 құнарлылығы көрсеткіштеріне, өнімділікке және өнімнің сапасына, қоршаған ортаның экологиялық жағдайына әсерлері зерттелуде [20]. Кабардино-Болгарияда жүгері дәнінің өнімділігіне және сапасына минералдық қоректену жағдайының және ауа-райы жағдайларының әсерін зерттегенде, қалыптасқан өнімділікке 54% дейін қалыптасқан ауа-райы жағдайларына келетіндігі анықталды. Азот және фосфорлы-калийлі тыңайтқыштардың жүгері дәнінің қалыптасуындағы шартты үлесі 22-46% құрады [21]. Құнарлылық деңгейі бойынша айырмашылығы бар топырақтарда және минералдық қоректену дегейі әртүрлі жағдайда өсіргенде жүгері будандарының өнімділігінің өзгеруі, минералдық тыңайтқыштарды қолданудың тиімділігінің біркелкі болмағандығын көрсетеді. Кәдімгі қара топырақтарда дәннің өнімділік мөлшері негізінен фосфор және азот тыңайтқыштарының дозасымен анықталды. Минералдық қоректену жағдайлары жүгері дәнінің сапасына (протеин, май, крахмалдың құрамы). Дәннің құрамындағы протеиннің мөлшеріне азот тыңайтқыштары көп әсерін тигізді. Фосфорлы-калийлі тыңайтқыштар азот тыңайтқышына қарағанда тиімділігі жағынан жол берді. Өсімдіктерге РК тыңайтқыштарын енгізу тыңайтқышсыз нұсқамен салыстырғанда шикі протеиннің мөлшерін 0,15-0,18% төмендетті. Шикі протеиннің мөлшері Р60К30 және Р90К60 фондарында N90 және N120 дозасында азот тыңайтқышын енгізген нұсқаларда ең көп болды [22]. Ресейдің еуропалық бөлігінде сүрлемге өсірілетін жүгеріге жүргізілген 140 далалық тәжірибелердің мәліметтерін талдау, жүгерінің өнімділік қалыптастыруында толық минералдық тыңайтқыштың қосарлап бірге енгізудің басымдығын дәлелдеді [23]. Әртүрлі топырақтарда өсіргенде жүгеріге берілген азот тыңайтқыштарының дозалары және суарудың тиімділігін анықтау үшін жүргізілген тәжірибелердің нәтижелері жинақталды. Жүгері өнімі (дәні жене жасыл биомассасы) мен эвапотранспирация арасындағы экспонеттік байланыс бойынша үлгі дайындалды. Ең жоғарғы өнім барлық зерттелген топырақтарда максималды потенциалды өнімнің ~80% құрады. Эвопотранспирацияның барлық мәнінде дән бойынша шаруашылық коэффицент құрғақ биомассаның ~50% құрады. Жүгері өнімінің азот тыңайтқышы мен суаруға тәуелділігінің үлгісі құрастырылды; бұл үлгі жүгері өнімінің ылғалмен қамтамасыз етілуге тәуелділік үлгісінен анағұрлым толығырақ [24]. Жүгеріні хариф маусымында суарусыз, құрамында қолжетімді азот, фосфор және калий сәйкесінше 25, 48 және 417 кгга құрайтын құмбалшықты топырақта өсірілді. N100P100 фонында Р 0, 20, 40 және 60 тиімділігін зерттеді. Фосфор тыңайтқыштарының дозасын арттырумен өсімдіктің бойы биіктеді, га есептелген собық саны, собық ұзындығы, 1000 дәннің салмағы жоғарылады. Нәтижесінде дәннің өнімі екі еселенді. Агроклиматтық аймақ жағдайында Р40 дозасымен шектелген экономикалық жағынан тиімді [25]. Жылжымалы фосфаттардың жоғары мөлшерін және ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану әсерінен қалыптасқан топырақ қасиеттерінің басқа да 17 ерекшеліктерінің жүгерінің өнімділігене және топырақ пен органикалық тыңайтқыштардан фосфорды пайдалану коэффицентіне әсерін зерттегенде, ұзақ уақыт құс саңғырығын пайдалану нәтижесінде пайда болған, жоғары дәрежеде антропогендік өзгерістерге ұшыраған топырақтарда, аталған органикалық тыңайтқыштан қоректік элементтерді пайдалану коэффиценті жоғарылайтындығы анықталды [26]. Жүгеріні жылжымалы фосфор мөлшері төмен және алмаспалы калий мөлшері жоғары ауыр құмбалшықты карбонатты кәдімгі қара топырақтарда өсірді. N60P40, N60P40K60, N60P40K120, N60 және N60P60 нұсқаларында тәжірибе жылдарындағы орташа өнім сәйкесінше 70,4, 74,2, 72,9, 62,2 және 69,5 цга құрады. Вегетативтік және жыныс мұшелерінің қалыптасуына, собық салмағының артуына және собықтағы дәннің санын арттыруға калий тыңайтқыштарының оң әсері анықталды. Тыңайтқыштарды N60P40K60 дозасын енгізу ұсынылды [27]. Жүгері дәнінің кепілдендірілген жоғары өнімін алу тек, өнім қалыптастыруға оң әсер ететін бүкіл агротехникалық шаралар кешенін (жоғары өнімділікті будандарды пайдалану және өсіру технологиясының оптималды деңгейі) сақтағанда ғана алуға болады. Жүгерінің қолайлы ауа-райы жағдайында құнарлы топырақтарда тыңайтқышсыз жоғары өнім беру қабілеті, бұл дақылды минералды қоректенуді аз талап етеді деп есептеуге негіз болады. Бірақ дәннің максималды өнімін тек тыңайтқыш берілген топырақтарда ғана алуға болады [28]. Жүгерінің әртүрлі будандарының толық минералдық тыңайтқыштың жоғарылаған дозаларына талғампаздығы біркелкі еместігі анықталды. Оны авторлар қоректік элементтерді әртүрлі сіңірулерімен, органикалық зат жасау қарқындылығымен, ферменттік кешендердің белсенділігімен, жер бетіндегі мүшелеріндегі метоболизм өнімдерінің таралу динамикасымен байланыстырады [29]. Бірақ жүгеріні дәнге өсіру технологиясы жеткілікті дайындалмаған. Ауылшаруашылғы дақылдарының өнімінің көлеміне және сапасына әсер ететін жетекші агротехникалық фактор, тыңайтқыш болып табылады. Жүгері өсімдігімен минералдық қоректену элементтерін белгілі мөлшерде және қатынаста пайдалануы топырақ-климаттық жағдайлармен, минералдық және органикалық тыңайтқыштардың дозаларымен, буданның биологиялық ерекшеліктерімен анықталады. Қоректенуді жақсарту өсімдіктің физиологиялық ресурстарын ықшамдалуына және өнімділіктің жоғарылауына жағдай жасайды [30-32]. Жүгері өсімдігінің өсуі мен дамуын бақылау, азотты және азоттыфосфорлы фонға К60 дозасында калий тыңайтқыштарын енгізгенде жасыл массаның және абсолютті құрғақ заттың өнімділігі, өсімдіктің биіктігі, собықтағы дәннің саны және оның салмағы артты. 60 кг.ә.з.га дозасында енгізілген калийден алынған қосымша өнім азотпен қосып енгізгенмен салыстырғанда жоғары болды және мөлшері 11-ден 14% дейін артты. Азоттыфосфорлы тыңайтқыштар фонында енгізілген калий тыңайтқыштарынан 18 алынған дән өнімі тұрақты болмады және қарқынды өсу кезінде жауын-шашын көп болғанда өнім жоғары болды. Жылжымалы фосфор мөлшері төмен және алмаспалы калий мөлшері орташа карбонатты кәдімгі қара топырақта N60Р40К60 толық минералдық тыңайтқышын енгізу N60, N60Р60 және N60Р40 енгізілген нұсқалармен салыстырғанда дәннің жоғары өнімділігін қамтамасыз етті [33]. Жүгерінің басқа мал азықтық дақылдармен салыстырғанда айрықша ерекшелігі, ол вегетациядан бастап дәннің балауызданып пісу соңына дейін құрғақ затты тоқтаусыз жинай береді және де қоректік құндылығын біршама жоғарылата түседі [34, 35]. Қазіргі кезеңде минералдық тыңайтқыштардың толық дозаларын себу кезінде бір мезетте желілі енгізу ерекше маңызға ие болып отыр. Түйіршіктелген, соның ішінде күрделі және концентрацияланған, қарапайым ұнтақ түріндегі туктармен салыстырғанда себілгіш және жақсы физикалық қасиеттерге ие тыңайтқыштарды өндіру артуда және олардың түрлері көбеюде. Оларды енгізу техникалары жасалған. Сонымен қатар, күрделі минералдық тыңайтқыштардың жоғары дозаларын қолданудың тек жүгері дақылына емес, сонымен бірге әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарына енгізу тиімділігі анықталған [36]. Жүгерінің қатты түрінің будандарының биологиялық ерекшеліктеріне және 6-7 жапырақ фазасында азот тыңайтқыштарының әртүрлі дозалары мен түрлеріне байланысты өсімдіктің өнімділігі, дәнінің сапасы және кондициялық жармасының шығуы бойынша үш жылдық зерртеудің нәтижелері келтірілген [37]. Жүгері топырақта қоректік заттардың жеңіл сіңірілетін түрлерінің болуына жоғары талаптар қояды. Көптеген зерттеулер нәтижесінде дән және вегетативтік масса қалыптастыру үшін жүгері топырақтан қоректік заттардың едәуір мөлшерін алады деп қорытынды шығаруға болады. Тыңайтқыш қолдану тамыр жүйесінің дамуына оңтайлы жағдайлармен қамтамасыз етілген топырақтарда анағұрлым жақсы тиімділік көрсетеді. Мұндай тиімділікке құрылымы жақсы, қолайлы физикалық (ауа-сулық) режимдермен және химиялық-биологиялық көрсеткіштермен жетеді [38]. Ауылшаруашылық дақылдар үшін макроэлементтермен қатар микроэлементтердің қажеттілігі жоғары. Әсіресе, мырыш микроэлементі жүгері дақылының өнімділігі мен сапасына әсер етеді. Сіңірілген мырыш элементінің 75% мөлшері көбінесе жас өсімдіктердің жер үсті қабатында кездеседі де, ал кәрі өсімдіктерде 20-30%-дан кем мөлшері болады [39]. Өсімдіктердің 40-тан аса түрінде мырыш элементінің қажеттілігі байқалады. Өсімдік тіршілігіндегі физиологиялық маңызы әртүрлі ғылыми жұмыстарда келтіріле отырып, мырыштың фермент металдары мен олардың кешенінде айтарлықтай мөлшерде болуымен анықталған. Қазіргі таңда құрамында мырыш элементі бар ферменттердің 30-дан аса түрі белгілі болған. Олардың барлығы белок, липидтер, көмірсутектердің зат алмасу үрдісіне қатысады [40, 41, 42]. 19 Өсімдікте мырыш элементінің физиологиялық маңызы оның азот метаболизміне қатысуымен тығыз байланысты [43]. Осы зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша, өсімдікте мырыш элементі жетіспеуінен белок мөлшерінің азайып, ондағы азоттың белоксыз ерігіш байланыстары (амидтер мен амин қышқылдары) жиналатындығы дәлелденген. Сонымен қатар, мырыш өсімдіктің өсуіне, әсіресе РНК синтезіне тиімді әсер еткен [44]. Кейбір ғылыми деректерде, мырыш элементінің қатысуымен хлорофилл синтезі жүріп, өсімдіктің фотосинтез, көмірсутек және фосфор режимдеріне әсер ететіндігі көрсетілген [45]. Соған байланысты, мырыш элементі арқылы қоректену жағдайын жақсартып, фотосинтез үрдісінің қарқындылығы мен хлорофилл мөлшеріне жоғарылатуға болады [46, 47]. Мырыш элементі бірқатар микроэлементтермен қоса сахароза мен крахмалдың жиналуына және жалпы көмірсутектердің мөлшеріне де әсер етеді [48]. Мырыш клетка бөліну үрдістеріне қатысады. Соған байланысты темекі мен жүгері дақылына жүргізілген зерттеу жұмыстарында мырыш жетіспеуінен клетка бөлінуінің 2-3 есе азайғандығы анықталған [49, 50]. Мырыш элементінің өсімдік дамуындағы рөлін зерттей келе, оның өсімдіктегі физиологиялық маңызы жоғары екендігін айтуға болады. Мырыш жетіспегенде, тыныс алу, биоэнергетика және белок жиналу үрдістері бұзылады, ауксин және гиббереллин алмасу бәсеңдейді [51]. Келтірілген ғылыми әдебиетке шолудағы мырыштың жетіспеушілігі жалпы өсімдіктің толық дамымауы, вегетациялық кезеңінің ұзаруы, биомасса мөлшерінің төмендеуіне әкеліп соғады.
1.3 Жүгері дақылының өнімділігін жоғарылатуда тыңайтқыштардың рөлі
Қазақстанның көп шаруашылықтарында малды, әсіресе ірі қараны қыс айларында күту барысында жемшөп рационындағы жүгері сүрлемінің үлесі жылдан-жылға артуда. Осыған сәйкес ауыл шаруашылығы қызметкерлерінің алдындағы үлкен міндет -- жүгері сүрлемін өндіруді одан әрі арттыру. Қазіргі жүгері сорттарының балаусасында көмірсутектер көп, жалпы сіңімділігі артық болса құрамында сіңімді протеин аз кездеседі. Мысалы, сүттеніп-балауызданған кезінде жиналып, дайындалған жүгері сүрлеміндегі бір азықтық өлшемінде тек 50 -- 60 г қорытылатын протеин бар, ал малдың қажет ететін сіңімді белок мөлшері 90 -- 110 кг. Белок барлық тірі клеткалар құрамында бар және тіршілік әрекетіне өте керекті зат. Олар өсімдік организмінде түзіледі, ал малдың дұрыс өсіп дамуы үшін белокты олар дайын күйінде қабылдауы керек. Азық мөлшерін жасауда 25 белоктың аз болуы мал ағзасын әлсіретіп, нашарлатады, жаңадан туылған төлінің тіршілікке қабілеттілгі төмендейді. Сонымен қатар, мал азығы көп жұмсалып, мал шаруашылығынан алынатын өнім азайып, сапасы нашарлайды және өнімнің өзіндік құны жоғарылайды [52]. Сонымен, мал шаруашылығынан алынатын өнімді арттырып, сапасын жақсарту және алынған өнімнің өзіндік құнын төмендету үшін, мал азығы құрамындағы белок мөлшерін арттырып және оның жетіспеушілігін түбегейлі шешу керек. Сүрлемдегі белоктың мөлшерін көбейтудің бір жолы- сүттеніп балауызданған кезеңде орылған жүгері балаусасын, төменгі шанақтары қоңырланып піскен уақытта орылған 25 -- 30 % соя балаусасымен араластырып сүрлендіреді. Ол үшін жүгері мен соя бөлек учаскелерде таза егіліп, сүттеніп балауыздану кезеңінде жиналып, олардың балаусалары араластырылады. Бірақ, сояның балауса өнімі жүгеріге қарағанда көп төмен. Сондықтан суармалы жер жағдайында сояның көк балаусасын алу үшін дақылдарды даралап егу онша пайдалы емес [53]. Жүгері балаусасын араластырып пайдаланған сүрлемнің таза жүгері сүрлеміне қарағанда қышқылдығы төмен, витамині мол, құрамында каротин, протеин және алмастыруға болмайтын амин қышқылдары көп. Сонымен, жүгері мен соя аралас егу, құрамында сіңімді белогі көп жемшөп өндірудің үлкен резерві. Өйткені оларды егіп өсіруге қосымша еңбек пен қаржы аз жұмсалады, ал өндірілген әрбір центнер сіңімді белоктың өзіндік құны 15-19 пайыз кемиді. Қазақстанның суармалы жерлері жағдайында сүрлемге егу үшін жүгерінің таза егісінен гөрі жүгері мен сояның аралас егісі өнімді. Мұндай жағдайда жүгерінің орташа мерзімде және кеш пісетін сорттары Приморская 529, Высокостебельная -2, Гибридная - 670, Мутавт - 359, Казахстанская -200, Линкольн сорттарын араластырып егу керек. Жүгерімен араластырып егу үшін бұршақ тұқымдас дақылдардың ішінде ең тиімдісі- соя. Ал, басқа дақылдар: бұршақ, сиыр жоңышқа, ноқат, жасымық және басқалары өздерінің биологиялық қасиеттері бойынша жүгерімен аралас егуге сәйкес келмейді. Өйткені олар тез өсіп, қысқа мерзімде піседі, сондықтан аралас егу жағдайында олардың жүгеріге зиянды әсері көп болады, егіс өнімі күрт төмендейді. Суармалы жер жағдайында жүгері сүрлемінде сіңімді белок мөлшерін көбейту үшін бұл дақылды соямен араластырып егу экономикалық және агротехникалық тұрғыдан тиімді бола тұрса да Қазақстан шаруашылықтарында кеңінен қолданылмай келеді. Жүгері мен соя аралас егуді өндіріске енгізуге кедергі болып жүргені сояның мол өнімді перспективті сорттарының тұқымы аз болуы және оларды егіп, күтіп-баптау агротехникасы жете зерттелмегендігі. Жүгері мен сояны аралас егу, өндірістік жағдайда жаңа әдіс. Сондықтан аралас егіп, күтіп-баптау агротехника кешенін зерттеу барысында, бір-біріне қоспалардың әсерін анықтаған дұрыс. Ол үшін жүгері мен сояны аралас егу 26 жағдайында өсіп дамуындағы биологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне назар аудару керек [54]. Барлық өсімдіктер тамыры мен жер бетіндегі мүшелері арқылы әртүрлі органикалық және минералды заттар бөледі. Аралас егістерде қоспалар өсуінің алғашқы кезеңдерінде өздерінің тамыры арқылы топыраққа бөлетін заттарының бір-біріне әсері зор. Осыған сәйкес, аралас егу үшін қоспаларды таңдағанда, олардың тамыр жүйелерінің зиянды болмауы керек. Бір жылдық бұршақ тұқымдас дақылдар, оның ішінде соя тамырлары арқылы топыраққа бөлетін органикалық және минералды заттарының жүгері тұқымының өнуіне және алғашқы кезеңдерде дақылдың алғашқы көктеу кезеңінде ешқандай зиянды әсері жоқ, керісінше жүгері өркенінің өсуін жылдамдатады. Бұршақ тұқымдас бір жылдық дақылдар ішінде, тек ноқаттың және сиыр жоңышқаның тамырлары арқылы топыраққа шығатын органикалық заттарының жүгерінің өсуіне зиянды әсері бар екені байқалды. Сондықтан, ноқатты және сиыр жоңышқаны жүгерімен аралас егуге болмайды. Жүгері тамырлары бөлетін заттарының бір жылдық бұршақ тұқымдас өсімдіктерге, оның ішінде соя дақылына ешқандай зиянды әсері жоқ, керісінше аталған өсімдіктер көгінің өсуі азда болса жылдамдайды. Сонымен, жүгері мен соя тамыр жүйелері шығаратын заттары арқылы бір-біріне зиянды әсері жоқ, сол себепті аралас егісте олар бір-біріне қолайлы дақылдар. Дақылдардың, оның ішінде жүгері мен сояның өнімін арттыруда фотосинтездің рөлі айрықша. Фотосинтез - өсімдіктердің негізгі қоректену үрдісі. Топырақтан суды және минералды қоректік элементтерді, ауадан көмір қышқыл газын қабылдап бойына сіңіріп, күн сәулесі энергиясын пайдалану арқылы фотосинтез барысында, мол энергиялы әртүрлі органикалық көмірсутек, белок, май, витамин және басқа заттарды түзеді. Сонымен дақылдардың жалпы өнімінің 90-95 пайызы фотосинтез арқылы құралады [55]. Фотосинтез үрдісі үшін, керекті күн сәулесі энергиясын қабылдайтын негізгі орган -өсімдік жапырағы. Сондықтан, өнім мөлшерін анықтауда жапырақ алақандары көлемімен фотосинтез өнімділігінің рөлі ерекше. Көп жылғы зерттеулердің мәліметтеріне қарағанда, өсімдік жапырақ алақандарының өсіп даму қолайлы мөлшері тезірек өсіп гектарына 40-50 мың м 2 деңгейіне жету және осы көлемі ұзақ уақыт сақталуы керек. Таза егілген жағдайда соя жапырақ көлемі гектарына 40 мың.м2 деңгейге 10 тамызда және одан сәл кейінірек жетеді. Таза егістегі жүгерінің жапырақ көлемі аталған деңгейге бір ай бұрын жетеді, ал, бұл, жалпы құрғақ затты көп мөлшерде құрayғa мүмкіндік туғызады. Бір гектардағы өсімдіктер саны және аралас егістегі қоспалардың орналасуы, олардың жапырақ алақандарының құралуына және мөлшеріне әсері зор. Егістегі өсімдік саны белгілі мөлшерге дейін көбейсе, жүгері мен сояның жапырақ алақандарының тез өсіп құралуына және жапырақтардың ұзақ уақыт сақталуына, фотосинтез үрдісінің дұрыс жүруіне жағдай жасалады. Осының нәтижесінде егістіктің фотосинтетикалық потенциалды қуаттылығы артады. Бұл көрсеткіш гектарына м2 күн өлшемімен белгіленеді. Таза егілген жағдайда өзінің өсу дәуірі ішінде жүгері гектарына 27 2,0-2,4 млн. м2 күн фотосинтетикалық потенциал құрайды, ал аралас егістікте жүгері мен сояның фотосинтетикалық потенциал мөлшерінің қосындысы гектарына 3,0 -- 3,2 млн. м2 күн болды. Мұндай көрсеткіш тек жоғары өнімді егістерге тән. Таза және аралас егілген жағдайда жүгері мен сояның жалпы құрғақ затының құралуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz