Күздік бидай сорттарының өнімділігі
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
АГРОБИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында күздік бидай селекциясы үшін бастапқы материал сұрыптау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 6В08101 - Агрономия
Алматы 2020
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
7
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
8
КІРІСПЕ
9
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
11
1.1
Астық дақылдарының маңыздылығы
11
1.2
Жаздық бидайды өсіру технологиясы
14
1.3
Астық дақылдарының биологиялық көрсеткіштеріне сипаттама
16
1.4
Күздік бидайдың сандық және сапалық белгілеріне сипаттау
18
2
ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗІЛГЕН АЙМАҚТЫҢ КЛИМАТ ТОПЫРАҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
26
2.1
Тәжiрибe жүргiзгeн aймaққa қысқaшa сипaттaмa
26
2.2
Тәжiрибe жүргiзгeн aймaқтың климaт жaғдaйы
27
2.3
Тәжiрибe жүргiзгeн aймaқ топырaғының eрeкшeлiктeрi
30
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
34
3.1
Тәжірибелік зерттеу жұмысының бастапқы материалдары
34
3.2
Тәжірибе жүргізу бағдарламасы және әдістері
34
3.3
Бидайдың өсіру агротехникасы
35
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
36
3.4
Күздік бидай сорттарының егістік материалдарының сапасы
36
3.5
Күздік бидай сорттарының қыс мезгілінен шығуы
38
3.6
Күздік бидай сорттарының вегетациялық кезеңі
40
3.7
Топкроссты будандастыруға алынған сорттары және будандары бойынша құрылымдық талдау
43
3.8
Диаллельді будандастырудан алынған будандары бойынша құрылымдық талдау
46
3.9
Күздік бидай сорттарының өнімділігі
48
4
Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында күздік бидай дақылын пайдалаудың экономикалық тиімділігі
50
5
АГРОНОМИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТА ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЗАҢДАРЫН ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ ЕРЕЖЕЛЕРІН САҚТАУ
53
6
ҚОРЫТЫНДЫ
59
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста мынадай анықтамалар берілген терминдер пайдаланылды.
Бақылау - белгілі аумақта өндірісте пайдалануға рұқсат берілген сандық- сапалық белгілері
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты ерекшелігі;
Өнімділік - бір өсімдіктен немесе нақты егіс ауданынан алынатын және тиісті өлшеммен белгіленетін өнім мөлшері.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи жағдайларда және өндірістік мақсаттарда өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасы бойынша селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы;
Сұрыптау - генотиптерді дифференциалды ұдайы туындату үрдісі, эволюцияның және селекцияның басты факторы;
Фенотип - генотиптің қоршаған ортамен қарым-қатынасы негізінде қалыптасқан барлық белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы.
ШАРТТЫ БЕГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ЫСҚАРТУЛАР
МемСТ - мемлекеттік стандарт
ҒӨО - ғылыми - өндiрiстiк ортaлық
0С - грaдyс Цельсия
Данам2 - 1 метр квадраттағы дана
т - тонна
гa - гектaр
мг - милиграмм
кг - килограмм
г - грaмм
л - литр
см - сaнтиметр
мл - миллиметр
кггa - килогрaмм гектaрынa
цгa - центнер гектaрынaн
a.-қ.м. - aбсолюттi-құрғaқ мaссa
дaнaгa - 1 гектaрдa дaнa
м2 - шаршы метр
м3 - куб метр
кес. - кесте
КІРІСПЕ
Бүкіл әлемдік дәнді дақылдар өндірісі ішіндегі бидай егістігінің әрдайым алдынғы орында тұратыны юарлығына мәлім. Республикамыз аграрлық-индустриялы, Орталық Азиядағы бидай дақылын көп мөлшерде егетін мемлекет болып саналады. Бидай өнімі біздің республикамыздың маңызды стратегиялық ресурсы болып келеді, ол ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты. Астық дақылдарын егу еліміздің аграрлық бағытын дамуының әлеуетті бағыты болып отыр. Астық тек стратегиялық дақыл ғана емес, сондай-ақ, халық шаруашылығында маңызы бар, ұлттық байлық. Дүние жүзі бойынша еліміз сапалы бидай өндіруші мемлекет. Астық өндірісі Республикамыздың ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар шетелдік мемлекеттерге экспорттау үшін де өндіреді. ФАО 2050 жылда ғаламшардың халқы 9 миллиардқа дейін өседі деп болжайды. Сол себепті 2030 жылға жершары халқының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін потенциалды өнімділікті 30-40 % көбейту қажет.
Дәнді дақылдар Қазақстан үшін әлеуметті, экономикалық және стратегиялық маңызды нысандар болып табылады. Республиканың оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында қарқынды технологиямен бидай өсіріледі, оның орташа өнімділігі 11,2-11,5 ц гектарды құрайды, ал суармалы жерлерде өнімділік 32,5-35 цга жетті. Еліміздің басты мақсаты бұрынғыдай - адамның тамақ өнімдеріне қатысты қажеттілігін қанағаттандыруға қол жеткізу болып табылады, егіншілік шаруашылығын тұрақтандыру, елдің азық-түліктік қауіпсіздігі мен оның тәуелсіздігін қамтамасыз ету, әлемдік нарықтағы экспорттаушыларға лайықты орынды иелену болып табылады. Халықаралық нарықта Қазақстанның орны жылдан жылға нығайып өсуде. Қазақстан 2017 жылы ірі бидай экспорттаушы елдердің рейтингісінде 11-орынға тұрақтады. Отандық өнім 660 миллион 800 мың АҚШ долларына саудаланып келеді. Экспорттың жалпы әлемдік көлемінің үлесі 1,5% құраса. Қазақстан 2016 жылмен салыстырғанда бидай сату көлемін 47%-ға азайтқанын аңғару қиын емес. Бұдан басқада Франция, Германия, Аустралия және АҚШ елдері де 20%-дан 50%-ға дейін төмендеткені байқалып тұр. Соған қарамастан бұл елдер көшбасшылар тізімінде үздік 5-ке кіреді. Жалпы, 8 әлемдік экспорттың шамамен жартысына жуығы Еуропа елдеріне тиесілі. Экспорттың үштен бірі АҚШ пен Канадаға жөнелтілген. Әлемдік нарықтағы бидайдың шамамен 12%-дан астамы Аустралиядан. 2%-дан астамын Азия елдері тек 0,1%-ын Африка құрлығы жеткізіп береді. Қазақстан жалпы шамамен 8 млн. тонна бидайды 40-тан астам елге, мысалы, Еуропа, Таяу Шығыс және Араб мемлекеттеріне экспорттайды. Әсіресе Қытай мен Азия елдеріне экспортталатын өнім көлемі артпақ. Елімізде селекция жетістіктері молайып келеді. Осы мақсат үшін оның потенциалын жыл сайын 1,6-1,8%-ға көтеру керек, селекциялық және генетикалық әдістердің арқасында 1% артып отыр.
Бүгінгі таңда осы мақсатқа қол жеткізу жабайы тұқымдастардың генетикалық ресурстарын тарту кезінде жүзеге асады. Осы потенциалды жақсартудың маңызды бағыттары абиотикалық (құрғақшылыққа төзімділік, ыстыққа төзімділік, тұздануға төзімділік, топырақ қышқылдығына төзімділік) және биотикалық (аурулар және зиянкестерге төзімділік) жағдайларға тұрақтылығын жоғарылату болып саналады. Қазіргі таңда жұмсақ бидайдың геномында бөгде генетикалық өзгергіштікті жерсіндірудің (интродукциясының) ең тиімді әдісі алшақ будандастыру әдісі болып табылады. Сонымен қатар, диплоидты деңгейде оқшауланған геномдардың арасында қайта әрекет ету мүмкіндігін ашады. Соңғы 70 жыл ішінде Республиканың әртүрлі аймақтарында селекциялық ұжымдар құрылды. Мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің бастапқы жағдайы бидайдың жоғары өнімді және аурулар мен зиянкестерге төзімді сұрыптарын құру болып табылады.
Өзектілігі: қазіргі уақытта қоршаған ортаның стресстік факторларына төзімді көптеген сорттардың өнімділігі төмендеуде, осыған орай күздік бидайдың шаруашыллыққа маңызды да құнды белгілері бойынша өнімділігі жоғары, сандық және сапалық көрсеткіштері, құрғақшылық, құлап қалуға, зиянкестер және ауруларға төзімді аграрлық сала өндірісіне аса маңызды жаңа сорттарды шығару міндеті тұр. Сол себепті Қазақстанның оңтүстік шығысы жағдайында бейімделген, шаруашылық құнды белгілеріне ие және өнімділігі мол сорттарды шығару үшін күздік бидай селекциясына бастапқы материалдарды сұрыптау өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты: зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Алматы облысы Агроуниверситет оқу тәжірибе шаруашылығы жағдайында болашағы зор сорттарын шығару мақсатында күздік бидай сорттарының нақтылы ортаға бейімделген, өнімі мен сапасы жоғары, ауруларға, зиянкестерге және сұламалыққа төзімді бастапқы материалдарды сұрыптау.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:
1. Зерттеуге алынған күздік бидай сорттарының тұқымының егістік сапалығына және олардың қыстап шығу қабілетін талдау;
2. Сорттардың вегетациялық кезеңі ұзақтығына және сандық белгілеріне құрылымдық талдау жасау;
3. Зерттеуге алынған сорттардың өнімділік көрсеткіштерін анықтау.
Күтілетін нәтижелер:
1. Күздік бидайдың тұқымының егістік сапалығы және олардың қыстап шығу қабілеті жоғары сорттарын іріктеу;
2. Вегетациялық кезеңі ұзақтығы және сандық белгілері жоғары сорттарды сұрыптау;
1. Селекциялық жұмысқа бастапқы материал ретінде өнімділігі жоғары сорттарды сұрыптау.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Астық дақылдарының маңыздылығы
Бидай, күріш және жүгері адам тағамы үшін қолданылатын маңызды дәнді дақылдардың үштігіне жатады [2]. Бидайды өсіру ерте заманнан басталған [3], 10000 жыл бұрын, неолит кезеңінен бастау алады. Алғаш өсірілген бидай диплоид (einkorn) және тетраплоид болған (emmer). Осыдан 8000-9000 жылдар бұрын гексаплоидты жұмсақ бидай (AABBDD) Оңтүстікшығыс Түркияда өсірілетін эммер (AABB) мен Aegilops tauschii (DD) будандастыру арқылы алынған болатын. Бұл будандастыру тазарту жағдайларға тәуелсіз бірнеше рет жүргізілген болуы ықтимал, сәйкесінше будандастыратын серіктес ретінде тазаланбаған тетраплоидты бидайды да қолданды. Бұл гексаплоидты тазаланған бидай (мысалы, полба) мен гексаплодиты тазаланбаған бидайдың (мысалы, жұмсақ бидай) түр астының болуымен түсіндіріледі. Гексаплоидты бидай (Triticum aestivum L.; 2n = 6x = 42 хромосома) ғана мәдени өсімдіктерге жатады. Дегенмен, диплоид пен эммер табиғи популяциялары арқылы мәдениеттендірілген [18; 16, 15 б.]. Бидай мәдениеттендірілген алғашқы тағамдық дақылдардың бірі [3]. Пісіп-жетілген кезде масақтарының сына бастауы мен масақшаларының оңай үгітілуі жабайы түрлерінен ерте жақсартылған түрлерін ажыратуға мүмкіндік беретін екі маңызды белгілері [4]. Өйткені жоғары стресске төзімді диплоид, эммер мен полба ауылшаруашылығы өндірісінде ұзақ уақыт бойы басымдық танытып келді. Жұмсақ бидайдың (Triticum aestivum subsp. Aestivum L) қарқынды түрде селекциясы шамамен 100 жыл шамасында бастау алған болатын. Өнімнің артуы, сондай-ақ нан пісіру көрсеткіштерінің жақсаруы, ауруға төзімділік және күздік түрлерінің дамуы жұмсақ бидайдың маңыздылығын арттырады, оны жұмсақ бидай немесе жай ғана бидай деп атайды [3]. Жұмсақ бидайдың геномы ірі, шамамен 71 Gbp, Салыстырмалы түрде аллотетраплоидты жүгерінің геномы 2,3 Gbp және диплоидты күріш геномы 400 Mbp болады [5]. Бидай геномындағы қайталанатын элементтердің мөлшері айтарлықтай жоғары (83 %) [6]. Жалпы күнделікті калория мен ақуыздың 5-тен бірінің көлемін бидай алады. Дүние жүзі бойынша адамзат тағамының 71%-ы, маңызды жануарлар тағамының 20%-ы және индустрияда қолданылатын алғашқы өнімнің 2-3%-ы бидай өндірісінен алынады [7]. Германияда жұмсақ бидай өндірісінің 50%-ы жан-жануарлардың тағамы ретінде қолданылады [2]. Дегенмен бидай негізінен қолайлы климат жағдайында өсірілетін түр болғанымен, аталған дақыл дамыған және дамушы елдердің түрлі климат жағдайлары мен географиялық аймақтарында кеңінен өсіріледі [7]. Қатты бидай жұмсақ бидайға қарағанда Жерорта теңізі климатына жақсырақ бейімделген [4]. Дүние жүзінде 1961 жылдан 2014 жылға дейін бидай өндірісінің жылдық өсу қарқыны шамамен 2 %-ға жетті [8], бұл меже жылдық өсімі 13 (бүкіл әлемдік бидай өндірісі) Жасыл революциядан кейінгі бірінші онжылдықта шамамен 4,4 %-дай ғана болған [7]. 20-шы ғасырдың бірінші жартысында алғашқы өндірушілері арқылы әлемдік бидай өндірісінде таралу ареалы мен өнімнің артуы байқалды, оның маңыздылығы бүкіл дүние жүзінде арта бастады. 1960 жылдардан бастап гектардан алынатын өнімнің артуында генотиптердің жақсаруы мен жақсы менеджменттің бағдарламалары маңызды орын алды [3]. Жасыл революция қысқа бойлы және тыңайтқыштарға сезімтал сұрыптарды Оңтүстік Азияда, сосын Латын Америкада, Батыс Азия мен Солтүстік Африкада [7] ендіру арқылы өнімнің артуына үлкен ықпал келтірді, сондай-ақ өсімдік қорғау мен басқару жүйесіне үдеріс әкелді [3]. Жоғары өнімділік пен дәннің сапасын (ақуыздың жоғары мөлшері) жақсарту үшін бидайдың заманауи сұрыптарына азоттық тыңайтқыштардың айтарлықтай мөлшерін, пестицидтер мен кейбір аудандарда суармалы егістікті қажет етеді [3,4]. Шамамен 15 жылдай бидай өндірісі тұрақты орнынан қозғалмады, 1990 жыл мен 2000 жылдардың арасында өнімдің жылдық өсу қарқыны байқалмады, кейінірек өнімнің жылдық өсімі салыстырмалы түрде шамамен 1,5 %-дай өсті (2001 жылдан 2014 жылға дейін) [7,8]. Өнімнің қарқынды өсуіне зиян келтіретін ықтимал факторлар тұздану, топырақтың құнарлылығының жоғалуы, зиянкестер мен аурулар және абиотикалық және биотикалық стресстер болуы мүмкін. Оған қоса климаттың өзгеруінің, әсіресе қуаңшылық әсерінен бидай өндірісіне зияны артуда [7,2]. Сонымен қатар бидайды дүниежүзілік тұтыну халық санының әсіресе дамушы елдерде артуымен қатар тағамдық қажеттіліктерінің өзгеруі мен артуының әсерінен өсіп отыр. Дамушы елдерде бидайды тұтыну 2050 жылдарға дейін 60%-ға дейін артуы мүмкін [7]. Бидай өндірісінің шығынының 10%-ы патогендер, 2% вирустар, 8% зиянкестер және 8%-ы арамшөптер арқылы болады [9]. Зиянкестер мен ауруларға генетикалық төзімділік селекциясы, сондай-ақ климат өзгерісіне (қуаңшылық, жауыншашынның түсу мөлшерінің өзгеруі, ыстық стресі, тұздану, ауру мен зиянкестердің өзгеруі) бейімделу, оған қоса агрономиялық көрсеткіштерінің артуы тамақ қауіпсіздігін сақтап қалудың бірден бір жолы [7,10]. Ауылшаруашылық егістікті әлемдік деңгейге дейін кеңейту бидай өндірісінің артуына ықпал етпеуі мүмкін [3,7]. Топырақтың деградациясы сияқты факторлардың әсерінен құнарлы жерлерді жоғалтудың алдын алу үшін тұрақты өндіріс пен табиғи ресурстарды басқару үшін қажеттілік туындайды [7]. Оған қоса дамыған елдерде ғана емес әлемнің барлық елдерінде органикалық егін шаруашылығы мен тұрақты жүйеге көшу тенденциясы байқалады әрі органикалық өнімдердің нарығы тұрақты түрде өсуде [11,12]. 2014 жылы дүниежүзі ауылшаруашылық жерінің 0,99 %-ы органикалық 14 егін шаруашылығының үлесі жоғары. 1999 жылмен салыстырғанда органикалық егін шаруашылығының жалпы көлемі дүние жүзінде төрт есе артты. Латын Америкасынан басқа органикалық ауылшаруашылық жердің жалпы көлемі 2014 жылы барлық аумақтарда артты. Жалпы дәнді дақылдардың 0,5 %-ы органикалық жолмен өсіріледі, оның аздаған бөлігі бидай болып табылады (2014 жылы 36%-ы) [13]. Бүгінгі таңда көптеген елдердің ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институттары мен өндірістік орталықтарында тритикале дақылының мал азықтық және тағамдық жоғары өнім беретін сұрыптарын шығару жөнінде жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстардың деңгейі орасан көбеюде [14]. Бидай дақылы дүниежүзіндегі ең бағалы азық-түліктік дақыл. Дегенмен оның да өзіндік кемшіліктері бар. Атап айтқанда, Қазақстанның солтүстік аймақтарында табиғи суыққа төзімділігі, түрлі өсімдік аурулары мен зиянкестеріне бейімділігі және топырақтың құнарлығына сезімталдығы, дәннің құрамындағы лизиннің аз болуы және тағы басқа да көптеген кемшіліктері бар. Ал қарабидай сұрыптарын алатын болсақ, топырақтың құнарлығын, сыртқы орта жағдайының қолайлы болуын өте көп қажет етпейді. Әсіресе суыққа, түрлі өсімдіктерде кездесетін ауруларға өте төзімді келеді [15-17]. Сондықтан осы екі дақылдың биологиялық қасиеттерін бір организмде тоғыстыру барысында бір өсімдік алынды. Бидай (Triticum) мен қарабидайды (Secale) будандастыру нәтижесінде ең алғашқы алынған өсімдігі дәнді дақыл тритикале деп аталды. Тритикале дәнінің селекциясына 1875 жылы негіз салған Эдинбург ботанигі А.С. Уилсон. Оның мақсаты осы екі дақылдың жақсы қасиеттері бір организмде болатын дән алу болды. Алынған өсімдіктің аталуына бастапқы екі өсімдіктің латын атауы -- Triticum және Secale алынды. Оның бастамасын Германиядағы басқа да селекционерлер қолдады, Германияда, Кеңес Одағында, Швецияда тритикале бойынша зерттеу жұмыстары басталды [18]. Тәжірибелер сәтті шықты, жаңа дақыл бүкіл континентке таралды - 1975 жылы тритикале сұрыпының бүкіл әлемдік сынауы Солтүстік және Латын Америкада, Еуропада, Оңтүстік-Шығыс және Орталық Азиада мен Африкада жүргізілді. Жаңа дақыл дүние жүзінде үлкен қызығушылық туғызды. Күздік бидайдан артықшылығы азотты тыңайтқыштардың аз мөлшерін ендіргенде ақуыз мөлшері жоғарылайды [19]. Ол бидайға қарағанда 1,5-2 есе көп өнім береді, өсіру қиын емес, құнарлығы төмен топырақтарда өсуге қабілетті, ауруларға, қуаңшылық пен аязға төзімділігі оның ауылшаруашылығы үшін маңыздылығын арттыра түседі [19].
1.2 Жаздық бидайды өсіру технологиясы
Жаздық бидайдың аймақтық өсіру технологиясы - ауыспалы егістер жүйесінде дақылды жақсы алғы егістен кейін орналастыру, қарқынды жоғары өнімді және сапалы сорттарды пайдалану, топырақтағы қоректік заттардың мазмұнын ескере отыра, өсімдіктерді минералды қоректік элементтермен қажетінше қамтамасыз ету, барлық технологиялық шараларды уақытында және сапалы орындау. Эрозиядан топырақты қорғау, ылғал жинау, ауыл шаруашылығы дақылдарының қолайлы жағдай жасауға бағытталған. Жаздық бидайдың өсіру технологиясы азық-түлік өндірілетін стратегиялық дақыл болғандықтан, өңір халқын ұн және макарон өнімдерімен қамтамасыз етуіне байланысты маңызы күрт өсті [20]. Алғы дақыл егісі. Диханның үнемі қамқорлығындағы шара бидай, жетекші азық-түліктік дақыл болғандықтан одан жақсы дән өнімін жинау үшін өсіп- 21 дамуына қолайлы жағдай жасау. Сондықтан, оның егісіне алғы дақыл мұқият таңдалады. Жаздық бидайға ең жақсы алғы дақыл болып өзінен топырақта қоректік заттар және ылғалдың мол қорын қалдыратын, соның әсерінен көгінің уақытында және жаппай шығуына одан әрі қарай өсіп-дамуына мүмкіндік туғызатын мәдени өсімдік саналады. Оларға дәнді бұршақ, отамалы және сүрі танаптары жатады. Сонымен қатар, алғы егістерге қойылатын талаптарға, тек қана өнім деңгейіне және дән сапасына оң әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге зиянды организмдердің дамуы мен таралуына тосқауыл қою. Еліміздің батыс өңірінде жаздық бидайды ауыспалы егісте күздіктерден, отамалы дақылдардан, дәнді-бұршақ, біржылдық бұршақ және қоңырбас тұқымдастардан және көпжылдық шөптерден кейін орналастырады. Себу. Бидай өсірудің агрокешенінде дұрыс себу тәсілін таңдау ең негізгі шараларға жатады. Соңғы жылдары, дақылдың оңтайлы себу мерзімінің маңызы артуда, себебі дән өнімі деңгейі мен сапасы, оның биохимиялық және технологиялық қасиеттері осы шарамен тікелей байланысты. Себу мерзімінің фитосанитарлық рөлі төмендегідей қағидалармен анықталады: - жетекші дақылды оңтайлы мерзімде себу зиянды организмдердің синхрондық дамуын бұзады. Себебі, зиянды организмдер жаздық бидайдың белгілі өсіп-даму сатыларына бағытталады, сол кездегі олардың өсімдіктер мүшелеріне енуі немесе зиян келтіруі максималды деңгейде болады. Жаздық бидайды оңтайлы мерзімде себу өсімдіктің өсу үдерістерін жылдамдату нәтижесінде фитопатогендер мен фитофагтардың паразиттік белсенділігін шектейді және соның әсерінен олардың өзара іс-қимылдарының синхрондық сатысы бұзылады, осының бәрі байланыстырушы кезеңнің қысқаруына әкеліп соғады. Дақылды аймақтың оңтайлы мерзімінде себу, жаздық бидай мен зиянкестердің байланысты кезеңін қысқартады, осының бәрі фитофагтың зияндылығы мен олардың өсімдік көгіне қоныстануы төмендейді; - жаздық бидайдың себу мерзімі егістің фитосанитарлық жағдайына вегетациялық кезең бойы әсерін тигізеді, сонымен қатар, дақылдың пісуі мен өнімді жинау мерзімін анықтайды. Жаздық бидайдың себу мерзімі аймақтар бойынша өзгеріп отырады. Республиканың батыс аймақтарында, егер егістердің ластануының жоғары дәрежесінде әсіресе қара сұлы мен жаздық бидайды кештеу себу, себер алдындағы кезеңнің ұзаруына және гидротермиялық жағдайлар қолайлы болған жағдайда, танаптардың ластануы топырақты себер алдында өңдеу шараларының нәтижесінен төмендейді. Сонымен бірге топырақтағы фитофагтардың дернәсілдері мен қуыршақтарының қыстап шыққан қоры төмендейді. Топырақты өңдеу. Алғы егістеріне байланысты топырақты негізгі өңдеу жүйесі күзде танапты 25-27 см тереңдікке соқамен аударып жыртуға немесе жазық тілгішпен өңдеуге негізделген. Арамшөптермен ластанған танаптарда әсіресе қара сұлы мен көпжылдық арамшөптермен, егер жаздық бидайды дискілі сепкіштермен сепкен жағдайда 22 міндетті түрде себу алдында 6-8 см тереңдікке культивация жасалады. Жаздық бидайды моно дақыл немесе ауыстырмай себу топырақтың құнарлығы деңгейін нашарлатып қоймай, сонымен бірге зиянкестер мен аурулар жасалған инфекциялық фон жоғарылайды. Тыңайтқыштар. Фосфордың негізгі мөлшері сүрі танабына беріледі және ауыспалы егістегі барлық дақылдарды қамтамасыз етуі керек. Егер жаздық бидайды сүдігеріден кейін орналастырса, онда алғы егісіне байланысты тұқымды себер алдында немесе тұқыммен бірге азот және фосфор тыңайтқыштарын 10-20 әсерлі затпен береді. Азот тыңайтқыштары дақылдың вегетативтік массасының өсуін, өнімділік деңгейін реттейді, дән сапасын жоғарлатады. Бірақта олар фосфор тыңайтқыштарымен теңгерілген жағдайда болуы керек [21-25].
1.3 Астық дақылдарының биологиялық көрсеткіштеріне сипаттама
Күздік бидай өзінің маңыздылығымен жаздық бидайға пара-пар бола отырып, күздік жаздықтан бірқатар артықшылықтарымен айрықша: ол күзгі, қысқы және көктемнің басытндағы үнемі ылғал мен қоректік заттардың тиімді пайдаланылды, топырақ эрозиясын болдырмау, ауруларға төзімді болады [25].
Күздік бидайдың өсуі екі кезеңдері бар: бірінші кезең күзде себуден тұрақты бозқырауланған кезге дейінгі және екінші кезеңі көктемгі тірілуден басталып, дәннің пісіп толықсуы және өсімдіктің қурап қалуып аяқталуын тұрады. Бірінші кезеңде яғни күзде дақылдың тамыр жүйелері мен жапырақ беті қарқындылығы дамиды. Күзгі тқменірек температураның нәтижесінде түптену түйіндерінде және жапырақтардың қорлық заттары, әсіресе қанттар мол жинақталанды.
Қыс мерзілінде күздік бидай тыныштық фазада болады. Күздік бидайдың оңтайлы қыстап шығуын өсімдік ұлпаларындағы судың мөлшері маңызды әсері болады. Ұлпадағы су мөлшері тым жоғары болған жағдайда да және аз болса да өсімдіктерге зияны басым болып шығады. Клеткалардағы судың тым артық мөлшері мұздың кристалдарын түзіеді, тканьдердің бұзылуына алып кетеді, ал су жетіспеушылық -- протоплазмадағы биоколлоидтары коагуляциясына ұшыратып, өсімдіктер қурап кету мүмкіндігі ықтимал. [26-28].
Өсімдіктердің үсіп қалуға қарсы барынша тиімді шаралардың бірі аязға төзімді сорттарды пайдалану және фосфор, калий тыңайтқышын енгізңледі. Сонымен бірге тұқымды уақытында себу, қысқы қар тоқтату сияқты агротехникалық шараларды жүргізу қажет. Күздік бидайды солып қалудан сақтау үшін қар қабатын тығыздау керек, сонда топырақ тезірек қатып, өсімдіктің пластикалық заттары тыныс алуға аз шығындалды. Түптену түйіндері мен тамырлардың топырақ бетіне шығып қалмау ушін тұқымды ТУР препаратымен өңдейді және себуден кейін топырақты ЗККШ-6А катогымен нығыздалады [29].
Күздік бидайдың тұқымын, жаздық бидай сияқты, +1-2°С жылулықта өнетіні, жалпы жаппай өнуі +12-15°С температурада өтеді.
Осындай кезеңдерден кейін егін көктеуі 6-9 тәулікте пайда болып керек. ҚазЕӨШҒЗИ зерттеулерінің нәтижесінде күздік бидай көгктеуі орташа тәуліктік мөлешріндегі ауаның 18,6°С жылулықта 5 тәулік те, ал 12,8 және 15,9 °С болғанда (себу мерзіміне қарай) келісімінше, және 8 тәулікте көктеп отырады. Көктем кезінде өсімдіктің оянуы 4-5°С жылылықта басталды, алайда вегетация кезеңінде қолайлы температура 12-15°С. Қысқы және көктемгі теріс төменгі температура мен оның кенеттен өзгерісіне күздік бидай өте сезімтал болып шығады.
Күздік бидай көктемде +2-4°С жылылықта түптене басталады, бірақ қолайлы жылылық +12-14°С. Күздік бидайдың жаппай түптенуі мен ұзақтығы топырақ және ауа температура шамасында да, топырақтағы барлық ылғал мен қоректік заттар қоры үшін, топырақтағы оттегінің мөлшеріне байланысты өзгеріп отырды, кәдімгі жағдайда 30-35 күнге созыл жатыр. Келесі түптену кезеңіндегі қолайлы жылыулық +15-16°С, масақтану фазасында +18-20°С, гүлдену мен толық пісіп жетілу кезеңдерінде аралығында 20-25°С созылады [30].
Күздік бидайдың көктеу және түптену фазаларында ылғалдың ролі маңыз ролі бар. 1991 жылғы мәліметтерге қарай, себу алдында топырақтың 0-10 см қабатындағы қажетті ылғал қоры 10 мм артқан, сол кезде өсімдіктердің вегетациясының алғашқы кезеңдері қолайлы өтіп отырған, 10 мм аз болған кезде, егін көгінің пайда болып түскен жауын-шашынға байланысы, ал 5 мм төмен -- егін көгінің толық көктеп шығуы төмендеу, өсімдіктер дамуының бастапқы кезеңінің өзінде жетілмей қалып жатыр. Күзде ылғал жетіспегендіктен тамыр жүйесі нашар дамуы ықтимал, тканьде қанттар аз жинақталу, егістік нашар қыстаған және көктемде нашар дамуы ықтимал, соның нәтижесінде көктемгі ылғал қорының тиімді қолдану өте нәтиже жоқ жүргеннен егін өнімділігі төмендейді [31].
Ойдағыдай қыстап шыққан күздік бидай көктем кезіндегі қайта көктеу уақыттарынан масақтану фазасына қарай барлық тиісті ылғал мөлшерінің 70%, гүлдену мен балауыздана пісу фазаларында 20% дейінгі мөлшерін сіңіреді. Негізінде күздік бидайдың транспирация коэффициенті -460-500 құрап келді.
Күздік астық дақылдардың арасында күздік бидайдың топыраққа маңызды талаптар жоғарылығы айқын. Олардың қатарына арам-шөптерден тазарту, құнарлы да ылғалды қарашірігі топырақтар мен ашық қоңыр топырақтарда мол өнім алынды. Ойпат, батпақты аймақтар күздік бидайды егу тиімі жоқ. Өйткені кектемгі су шоғырлатын қалмауы және өсімдіктердің жарамсыз болуын кетуін болдырмайтын дұрыс танаптарды таңдап алған жөн [32].
1.4 Күздік бидайдың сандық және сапалық белгілеріне сипаттау.
Еліміздің оңтүстік пен оңтүстік-шығыс жəне Орталық Азия мемлекетінде күздік бидай негізгі астық дақыл. Тəлімі егістіктердің қоректендірілетін және қоректендірілмейтін маңызды аудандарда осындай егістер алып отыр, тек кейбір сирек жерде егінге суармалы егістіктер қолданылады. Біздің мемлекетіміздегі күздік бидай егіс көлемінің 90% тəлімі жерде егіледі. Сол себепті әртүрле сапасы жоғары жəне төзімділігі мықты сорттарды шығару әсіресе маңыздылығы басым. Қазақ егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының белді ғалымдарының өнімділік көрсеткіші жоғары, сапалығы өте күшті, ауруларға төзімділігі жоғары сорттар ішінде Жетісу, Алмалы, Наз, Богарная 56, Стекловидная 24, Раусин, Дербес, Арап, Эритроспермум 350, Қарасай, Прогресс, Қарлығаш, Майра, Сапалы, Нуреке, Алия, Рамин, Жадыра, сорттары шығарылып ары қарай тиісілі аумақтарына аудандастырылады, олар жоғары қарқындылықпен тиісілі егістіктерде кең көлеммен себіліп жатыр.
Аграрлық саладағы сапалы жоғары сорттар пайдалануда, егіншілік шаруашылығын жылдамдатылған түрде жүргізген кезде жоғары өнімді жинау мүмкіндігі туады. Егінішілік қаншама дамып жатсада алынған өнім мөлшері де анағұрлым өсіп отыратыныды мәлім. Қарқынды технологияларды енгізу арқылы сорттарды өажетті таңдап алудың орны басты. Алдымен, жоғары агрофонда сұламалыққа төзімді аудандастырылған қарқынды сорттарды қолдану. Жаңа сорттар жоғары агрофон көлемінен үстеме өнім берумен қамтамасыз етіп отыралады. Келесі, өсімдіктердің басқа да биологиялық, физиологиялық және шаруашылық кемшіліктерінен дұрыстанғаннан соң егістік көлемін сонағұрлым үлғайтуға болады. Соңында, қоршаған ортаның зиянды әсерлерін жою маңызды рол бар болғандай [33].
Дүние жүзінде көптешілік мемлекеттерде дәнді дақылдар егістігінде заманауи тәсілдер бүгінгі күнде қолданыс тапқандығы мәлім. Жаңа технология астық өнімін 50%-дейін, тыңайтқыштарды пайдалану мөлшерін 25%-ке, селекциялық жұмыстарды маңыздылығы 20%-ке арттырып отырады. Ресей мемлекетінде ХХ-ғасырдың басы жағында (1901 жылы) 1 гектардан 0,54 тоннадай астық жиналып келсе, ең көп өнімділік берді, ал революцияға дейінгі 1913 жылы бұл көрсеткіш нәтижесі 0,73 тоннадан аспай отырған. Ол дақылдар қыстың қатаңдығына төзімді, қысқа мерзім аралығында бақылаған, сынып қалуға төзімді жəне зиянкестер мен ауруларға да аса беріктілік байқатты. Ал, Еліміздің оңтүстік-шығыс аумағында топырақ климаттық жағдайына тура келетін нақтылы сорттар осы уақытқа шейін шығарылау үстінде. Осыған орай дәл осы аймаққа арналған төзімді сорттарды осы талдау арқылы таңдаған жөн [34].
Қарапайым ғана көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткішін қарастыруға болу мүмкін емес. Бұл көрсеткіш кез келген шаруашылықтың өз әрекеттерінің нәтижесінде егіс мөлшерін құрайтын кешендер құрылымы бар. Өнімді құрайтын кешешндер егіс егілген алағқайдың бір гектарының есептелінетен дән салмағына немесе масақ санының, дəн мен сабақтың жиынтықтарынан тұратын масақтың граммға бөлгендегі қосындыларынан тұрады. XXI-ғасырда әлем халқы 6 миллиардтан астамының байланысы жер шарының халықты азықпен қамтамасыз ету мақсаты бойынша, егіншілікте өнімділіктің орташа көрсеткіші арттыру есебінен дән құрамындағы ақуыз мөлшерін көбейту қажет болып отыр. Осыған орай егіншілікте өте жаңа қарқынды технологиялар кең қолданыс табу маңыздылығы жаңа түрлерін ойлап табу дұрыс.
Жаздық бидайға қарағанда күздік бидай азықтық сапасы жоғары болуынымен және өнімділіктің жоғары болып келуімен ерекшеленеді. Бұл Республикада астық балансының үлкен роль зор. Күздік бидай елімізде егіліп бастап жатырған жаңа дақыл түрлерінен, оның біздің егістікте таралуынан, ең алдымен оңтүстік еуропалық топқа жататындар бар "Укринка", "Кооператорка", бертін "Мироновская 808", "Безостая-1" сияқты сорттардың əкелінуінің тығыз байланысты келеді [35]. Сабақтың ұшынан өскен масақтар санының каншалықты бар екені, соншалықты гүлдер пайда болауына қарай. Масақтың қаншалықты өнім беретігін қарайлап болжаланып отырады. Алғаш өскен масақтар санының азғана немесе көбісі болып генетикалық жəне генитакалық емес факторларынан байланыстылық келіп отырады. Масақтардың санына күннің сәулесінің қарқындылығы да əсері болады: егер бидай қалың себілген жағдайда, масақтарын азырақ болатындығын дəлелденіп болды. Себебі қалың масақ бір-біріне көлеңке бере өнім азаюы мүмкін. Егіс гүлдеген кезеңдерде масақтың біршаша көбірек болуына жарықтың анағұрлым көп болып тұр, жылулықтың төмен болғандығы маңызды келеді. Дəннің масақтарда көп мөлшерде болуынан есебінен жалпы өсімдік сабағындарында гүлдердің көп болуынан да тікелей байланысты болып отыр. Масақтағы гүлдердің сандарынан оның сорттарының белгісі болады да, және тұқым қуалаушылықтан басқа факторларға да қатысты барлығын көрсеткен. [36], [38]. Дəнінің дамуына масақтағы дəнінің саныны аз не көп болып шешуші аяқталған фактор болып отырады. Əдетте масақтағы 100% гүлдерінің барлығын соң дəнінің пайда болмай қалуы ықтимал, себебінен бұл процестің де генеративті мүшелерінің фертильдігінен соң, генаративті жағдайында және гүлдену кезіңнің ауа райы құбылмалып отыруынан да тəуелділік болап отыр. Гүлдің фертиндігі бойынша ортаның неше түрлі факторларының əсер етілді. Мысалы, жылудың жоғарла болуы және құрғақшылықтағы генеративті органдардың дами бастауы əсерін тигізеді. Себептен қажетті тозаңдардың тазалап тұрды. Сондымен тозаңының аналық жасушаларының түзілу кезеңіндерінде температура жоғары келеді, əрі қуаңшылық кездері да астық өнімділігі анағұрлым мөлшері түсіп кетеді.
Топырақ ылғалдылығының жеткілікті саны азот элементімен тыңайту арқылы егін лезде көктеп шығып, дəннің өсуі қарқындылығы тездетті. Дəннің өсіп жетілуінен жəне салмағының артуынан сыртқы факторларының көп əсерлері ықпал етеді. Масақтар дəннің алғаш пайда болған кезінен бастап, яғни гүл жарнағының кейінгі он күнінің аралығында температура өзгерісінен дəнінің түпкіліктігі салмағы көп аса әсер етпеуі мүмкін. Мұндай дән қалыптасатындығының кездегідей судың мүлде аз болуын дәнінің сандарының азаю қауіпті құбылыс әсері екен. Қазір мемлекетіміздің оңтүстік шығысы аймағында егілеп отыратын бидайдың егістік көлемі 3,8 млн. гектар құрайды. Бұл еліміз бойынша егілетін егіс көлемінің төртен бір бөлігі болып табылды, оның көпшілігі жаздық бидайдың меншігінде, күздік бидайдың 10 млн. гектардан астам егіс көлемінде егіліп келеді. Бидайдың ғылыми селекциялық жұмыстары 1909 жылы бастау алады, Шымкент қаласы аймағында Т.А. Титастың басшылыө етуімен Красноводопад тəжірбие станция учаскесінде жүргізіліп келген. Бұл жерден 1923 жылдан Красноводопад мемлекеттік селекция станциясындағы белгілі селекционер А.К. Гольбектың өзінің жұмыстарынан бастау алды [38]. Оның маңызды жұмыстары Орталық Азия және Қазақстанда аумағының көптеген аудандарын алған түптілік сумен қамтамасыз етілмеген қырлы-қыратты жерлердің егу жұмыстарында пайдаланылып алып бидай сорттарының селекциясымен айналасу қажет. Осыдан орай 1923 жылы Қашқадарья облысындағы Қарши ауданындағы А.К. Гольбек таратылған жергілікті бидайдің 1929 жылы жерсіндірілген Грекум-283 пен Грекум-289 сорттарының тұрақталған екі бағыттары ең озық деп санаққа алып отыр. Ал оның "Красная звезда" (Қызылорда облысы, Қазалы ауланында өсетін бидайды сұрыптау арқылы шығарылады) атты бидай сорты кеңінен мəлім болып жатыр [38].
Қазақстанның оңтүстік шығысы аумағындағы бидайдың селекциялық жұмыстарының барлығы 1971 жылы В.Р.Вильямс атындағы қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтында жүргізіліп келеді. Ол аталған институттан (1956 жылға дейін Алматы ГСС-і болған еді) басқадай да селекция жұмыстарының Красноводопад, Зыряновск мемлекеттік селекция станцияларында, Қазақ ауылшаруашылық институты (қазіргі Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті) атқарылады.
Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтында Шығыс селекция орталығын ұйымдастырылады, соған байланысты оның қамтиған дерлік аймақтарда селекцияландыру аса ауқымды мүмкіндіктері ашылған. Оның негізінде бидайларды селекциялау мен агроэкотиптердің ұзақ мерзімге жасалған комплексті бағдарламалар алынатын болды. Бұл кезекте күздік жəне жаздық бидайлардың сорттарын селекциялау бойынша Оңтүстік Қазақстандық агроэкотиптік мәселелері бағдар етті. Бұл ретте Қазақстан селекциясына зор үлес қосқандар, Шығыс селекциялық орталықтағының академигі Р.А.Оразалиев пен оның шəкірттері И.А.Нұрпейісовтың басшылығындағы жаздық бидайдың аязға төзімділігін зерттеу, О.Ш.Шегебаевтың бидайды селекциялаудың генетикалық-биотехнологиялық аспектілерінен гетерозис мəселелері жайлы жүргізген зерттеу жұмыстарын айтуға лайық. Сонымен бірге Ю.В. Перуанскийдің бидайдың физиологиялық-биохимиялық принциптерінен бастапқы не селекциялық материалдарының алшақтантыру жасалып, К.К. Қожахметовтың бидайдың алыстатылған будандастыру жөніндегі зерттеу жұмыстарында аса құнды жаңалықтар деп есептелінеді. Соңғы жылдардың көлемінде Шығыс селекция орталығының селекционерлері П.Ф. Федоров., Н.Л. Удольская., А.Ф. Марко., Р.А. Оразалиев., О.Ш. Шегебаев, Т.С. Зусманович, Б.С. Сариев, В.В. Новохатин, С.Г. Абугалиев, С.И. Нурбеков жəне басқалар күздік жəне жаздық бидай сорттарын шығару жолында айтарлықтай көп жетістіктерге жетіп отыр. Олар гибридттік популяция бағытымен сұрыпталып алынған төмендегідей күзгі бидай сорттарын алынды: Красноводопадская 210, Безостая 1 1976 жылы аудандастырылды. Красноводопадская 26 (Красноводопадская 1 1986 жылы аудандастырылды Алма-Атинская полукарликовая 1), (Н-213708 (Италия) х Безостая 1 (Линия из кооператорки) х Безостая 1 1986 жылы аудандастырылған); Жаздық Уральская Юбилейная (Маркиз х Эритоспермум 841 х Альбидум 604), сорты 1979 жылы аудандастырылған, Казахстанская 3 сұрыптау (Безостая 1 популяциясы, Казахстанская 129, əртүрлі жағдайларда сынақтан өткізілген, 1980 жылы аудандастырылған), (Эритоспермум 74), (Казахстанская 126х Безостая 1) х Саратовская 29, 1982 жылы аудандастырылған). Əрбір жеке селекционердің мақсаты мол өнім беретін және қоршаған орта факторларына төзімді бидай тұқымын шығару болып келеді. Бұл селекциялық бағдарламаның аса маңызды бағыты [37].
Жалпы бидай жаңа сорттарына мынандай талаптар жүктеледі: 1 Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына мәйлінше қарсы тұра алу; 2 Өзі өсіп тұрған ортаның маңызы бар жағдайларын топырақ құнарлығын бар мүмкіндігінше қабылдай алу; 3. Жоғары өнімділік қасиеттерін өндіріске енгізген кезінде сақтау қажет. Бірінші талаптың орындалуы үшін бидай өсімдіктері аурулар мен бүлдіруші зиянкестерге кешенді түрде қарсы тұра алу екені, қыс мерзіміне шыдамдылықғы (күздік түрлеріге ғана), құрғақшылыққа, ыстыққа төтеп шыдамдылықғы жоғары келуі, əр аймақтардың ерекшелігіне лайық сабағының ұзындығына байланысты жерге жатып қалмау сияқты қасиеттері болуға қажет. Осы аталған белгілердің қайсысы болсада өте күрделі селекциялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынып жатыр. Н.И.Васильев (1935) селекциялық бағдарламалда міндеттерді қоя отырып, əдісімен шешуді бірінші болып негізделеді. Оның бидайдың сорттылығына табыну жөнінде жазып кеткен мәліметтерге сүйене бүгінгі таңға дейін мəн-мағынасын жоғаймай келген. Бұл орайда бидай сорттарға деген талаптар аймақтардың жалпы жағдайына, селекциялық міндеттерінің өзгеруінен жəне ғылымның даму деңгейінде қарай өзгеріп отырадығында ұмытпауымыз абзал. Ең таза деген сорттың фенотипін анықтау үшін бір-бірінен тіркескен мүшелердің қатты жақын биогеннің аллелдері арқылы ғана ажыратылатын қисықтау сызықтардың аса үлкен маңызы келеуі зор.
Кең таралған сорттардың негізінде осындай бағыттардың серияларын жасап отырған, олардың əртүрлі аймақтармен салыстырмалы түрде сынақ арқылы мейлінше жоғары өнім алуда қалыптастыру үшін анықталған белгілердің қай дəрежедегі тиімді деген сұраққа жауап табу қажет. Селекциялық бағдарламаларды жоспарлау арқылы сорттың популяция құрылымы жайлы генетиканың мəліметтердін ескерудің маңызы аса қажет. Бидай селекциясында Ленинград мемлекеттік Университетінің генетика кафедрасында айтарлықтай көп зерттеу жұмыстары жүргізіп отырған [35-40].
Н.И.Вавиловтың агроэкотип жайындағы өсімдіктің генетикалық қасиетімен сипатталатын концепциясында нақты болатын экологиялық жəне агротехнологиялық жағдайларда дамудың онтогенездік белгілерін көрсете отырып, сорттың ең жоғары өнімділіктері мен өнімінің арасындағы алшақтықтарды əлдеқайда қысқарыт отыруға болатындығы баршаған мәлім. Ең бірінші аналитикалық селекция Мемселекбекетінде орналастырылған болатын. Жергілікті аймақтың ауа райына бейімделген ерте пісетін сорттардың жəне жоғары астықты алуға болатын міндеттер қойылады, яғники жекелей сұрыптау əдісі арқылы қаттылығы бойынша əртүрлілі биік суғарылмайтын белдеуде өсіруде, нəтижесінде бұл өзін-өзі ақтайды. Осы кезде күздік бидайдың Грекул жəне Альборубрум сорттары алынып, 1955 жылы егіншілікке аудандастырылып отыра сонымен қатар оңтүстік Қазақстанға Шымкент, Қызылорда, Жамбыл облыстарында, сонымен қатар Түркменстан жəне Өзбекстан Республикаларында тарала өндірістерге енгізілген. Осы сорттар оңтүстік Қазақстанда жəне орталық Азияда көптеген өсіріліп келген, жергілікті аборигенді сорттардан жекелей сұрыптау əдісі арқылы алынып отырған [41].
1960 жылдары Алматы селекциялық станцияларында Алматы облыстарында аймақтың жағдайларына ыңғайлы өсетін күздік бидайдың сорттарын шығару жұмыстары басталған болатын. Селекциялық жұмыстарды жүргізу үшін және жергілікті материалдар жинау үшін экспедициялық жұмыстар жүргізілетін арнайы алқаптар алынады. Жалпы Оңтүстік Шығыс Қазақстан аймағының стресстік жағдайына бейімделген, ауру-зинкестерге төзімді жоғары өнімді бере алатын жəне сапалы бидай сортын шығару мақсатын алдыға қоя отырып күздік бидай селекциясының бастапқы материлдарын алу маңызды, экологиялық селекцияның басты мəселесі болып келеді. Селекциялық материялдар ең бірінші рет Кавказда өсірілетін күздік бидай үлгілерінен жəне Қазақстанның оңтүстік аймақтарында жəне шығыс Қазақстан облыстарында кездесетін жергілікті материалдардан сонымен бірге Ресейдің европалық бөлігіндегі үлгілерден алынып келген. Бірақ 1950 жылдарға шейін мықты құнды сорттар алынбай келді. Қызыл сарқылмалы Мемлекеттік селекция станиясында төмен жылу режимінан жəне қысы күзгі мезгілде мол жауын-шашынды болған жылдарда бидайдың татпен зақымдану жоғары болатындығын байқалды. Осыған байланысты облыстардағы төрт биік белдеулерде сорттық сынақтар ұйымдастырылады: 1 Қараспанда қамтамасыз етілмеген тәлімі жер, 2 Қызыл сарқырамада жартылай қамтамасыз етілген тәлімі жер, 3 Қарабау жəне Тасқынды (Бурный) қамтамасыз етілген тәлімі жер болады. Бұл аймақтарда будандастыру əдістеріне бағытталған селекциялық жұмыстар 1944-1945 жылдар аралығында атқарылды [39].
Құрғақщылық далалы аймақтарда жəне таулы аймақ жағдайында фертилділіктің қалпына келтіруі мен ұрықтандырудың əртүрлі дəрежесі анықталады, онда қоршаған орта жағдайлары жəне генотиптің қатысы көрсетілген [41, 42]. Гетерозистің пайда болу ерекшеліктерінен не фетилділікті қалпынан келтірушілер жəне цитоплазмалық аталық ұрық негізіндегі күздік бидайдың сорт аралық гибридтеріндегі дəндердің технологиялық қасиеттерінің тұқым қуалауын жетелей зерттелінді. Жұмсақ бидайдың сорттарын жəне гетерозистің гибридтердің фотосинтетикалық ерекшеліктерін жан-жақты зерттелген. Факультативті жəне жаздық бидайды шығару заңдылықтарын анықталды. Қазақстанда 1972-1974 ж.ж. алғаш рет Р.А.Уразалиевтің басшылығымен бидай селекциясы бойынша тірек пункттерінде үлкен экологиялық тармақ құрылған, нəтижесінде Қазақстанның əртүрлі табиғи-климатты аймақтарында көлемді селекциялық-гентикалық жұмыстар дами алады [35-39]. Буданды константы генотиптердің ақуыздық формуласы селекциялық процестің ерте кезеңінде болашақсыз материалдарды аластау кезінде пайдалануынан мүмкін болатындығы дəлелденеді [42] "ОПАКС" бағдарламасында жүзеге асыру кезінде селекцияның әдістемелік негізін атқаратын ізденулер жəне теориялық зерттеулерді жүргізеді. Көбінесе И.А.Нурпеисов 1977-1982 ж.ж. қысқа беріктіктің басты лимиттеуші факторы ретінде де суыққа төзімділік сияқты, генетикалық-селекциялық зерттеулер жасалды. Зерттеулерден сорт аралық гибридтерде суыққа төзімділік қасиеттері негізінен аралық жəне доминанттың көп жағдайда басым болуы нəтижесінде берілетіндігі дəлелденеді жəне үстінен доминанттық деңгейі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
коммерциялық емес акционерлік қоғамы
АГРОБИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Алматы облысы Агроуниверситет ОТШ жағдайында күздік бидай селекциясы үшін бастапқы материал сұрыптау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы 6В08101 - Агрономия
Алматы 2020
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
7
ШАРТТЫ БЕЛГІЛЕР ЖӘНЕ ҚЫСҚАРТУЛАР
8
КІРІСПЕ
9
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
11
1.1
Астық дақылдарының маңыздылығы
11
1.2
Жаздық бидайды өсіру технологиясы
14
1.3
Астық дақылдарының биологиялық көрсеткіштеріне сипаттама
16
1.4
Күздік бидайдың сандық және сапалық белгілеріне сипаттау
18
2
ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗІЛГЕН АЙМАҚТЫҢ КЛИМАТ ТОПЫРАҚ ЖАҒДАЙЛАРЫ
26
2.1
Тәжiрибe жүргiзгeн aймaққa қысқaшa сипaттaмa
26
2.2
Тәжiрибe жүргiзгeн aймaқтың климaт жaғдaйы
27
2.3
Тәжiрибe жүргiзгeн aймaқ топырaғының eрeкшeлiктeрi
30
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
34
3.1
Тәжірибелік зерттеу жұмысының бастапқы материалдары
34
3.2
Тәжірибе жүргізу бағдарламасы және әдістері
34
3.3
Бидайдың өсіру агротехникасы
35
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
36
3.4
Күздік бидай сорттарының егістік материалдарының сапасы
36
3.5
Күздік бидай сорттарының қыс мезгілінен шығуы
38
3.6
Күздік бидай сорттарының вегетациялық кезеңі
40
3.7
Топкроссты будандастыруға алынған сорттары және будандары бойынша құрылымдық талдау
43
3.8
Диаллельді будандастырудан алынған будандары бойынша құрылымдық талдау
46
3.9
Күздік бидай сорттарының өнімділігі
48
4
Қазақстанның оңтүстік-шығыс жағдайында күздік бидай дақылын пайдалаудың экономикалық тиімділігі
50
5
АГРОНОМИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТА ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЗАҢДАРЫН ЖӘНЕ ҚАУІПСІЗДІК ТЕХНИКАСЫ ЕРЕЖЕЛЕРІН САҚТАУ
53
6
ҚОРЫТЫНДЫ
59
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
60
АНЫҚТАМАЛАР
Дипломдық жұмыста мынадай анықтамалар берілген терминдер пайдаланылды.
Бақылау - белгілі аумақта өндірісте пайдалануға рұқсат берілген сандық- сапалық белгілері
Белгі - өсімдік құрылымының шаруашылықта пайдалы және тиісті құралдармен өлшенетін немесе көріп бағаланатын нақты ерекшелігі;
Өнімділік - бір өсімдіктен немесе нақты егіс ауданынан алынатын және тиісті өлшеммен белгіленетін өнім мөлшері.
Сорт - белгілі бір дақылдың тиісті табиғи жағдайларда және өндірістік мақсаттарда өсіру үшін өнім мөлшері мен сапасы бойынша селекциялық жолмен сұрыпталған және тұқымы жүйелі көбейтілген, шығу тегі туыстас және морфологиялық белгілері мен шаруашылық-биологиялық қасиеттері бойынша ұқсас өсімдіктерінің тобы;
Сұрыптау - генотиптерді дифференциалды ұдайы туындату үрдісі, эволюцияның және селекцияның басты факторы;
Фенотип - генотиптің қоршаған ортамен қарым-қатынасы негізінде қалыптасқан барлық белгілер мен қасиеттерінің жиынтығы.
ШАРТТЫ БЕГІЛЕУЛЕР ЖӘНЕ ЫСҚАРТУЛАР
МемСТ - мемлекеттік стандарт
ҒӨО - ғылыми - өндiрiстiк ортaлық
0С - грaдyс Цельсия
Данам2 - 1 метр квадраттағы дана
т - тонна
гa - гектaр
мг - милиграмм
кг - килограмм
г - грaмм
л - литр
см - сaнтиметр
мл - миллиметр
кггa - килогрaмм гектaрынa
цгa - центнер гектaрынaн
a.-қ.м. - aбсолюттi-құрғaқ мaссa
дaнaгa - 1 гектaрдa дaнa
м2 - шаршы метр
м3 - куб метр
кес. - кесте
КІРІСПЕ
Бүкіл әлемдік дәнді дақылдар өндірісі ішіндегі бидай егістігінің әрдайым алдынғы орында тұратыны юарлығына мәлім. Республикамыз аграрлық-индустриялы, Орталық Азиядағы бидай дақылын көп мөлшерде егетін мемлекет болып саналады. Бидай өнімі біздің республикамыздың маңызды стратегиялық ресурсы болып келеді, ол ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі бағыты. Астық дақылдарын егу еліміздің аграрлық бағытын дамуының әлеуетті бағыты болып отыр. Астық тек стратегиялық дақыл ғана емес, сондай-ақ, халық шаруашылығында маңызы бар, ұлттық байлық. Дүние жүзі бойынша еліміз сапалы бидай өндіруші мемлекет. Астық өндірісі Республикамыздың ішкі қажеттіліктерін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар шетелдік мемлекеттерге экспорттау үшін де өндіреді. ФАО 2050 жылда ғаламшардың халқы 9 миллиардқа дейін өседі деп болжайды. Сол себепті 2030 жылға жершары халқының қажеттілігін қамтамасыз ету үшін потенциалды өнімділікті 30-40 % көбейту қажет.
Дәнді дақылдар Қазақстан үшін әлеуметті, экономикалық және стратегиялық маңызды нысандар болып табылады. Республиканың оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында қарқынды технологиямен бидай өсіріледі, оның орташа өнімділігі 11,2-11,5 ц гектарды құрайды, ал суармалы жерлерде өнімділік 32,5-35 цга жетті. Еліміздің басты мақсаты бұрынғыдай - адамның тамақ өнімдеріне қатысты қажеттілігін қанағаттандыруға қол жеткізу болып табылады, егіншілік шаруашылығын тұрақтандыру, елдің азық-түліктік қауіпсіздігі мен оның тәуелсіздігін қамтамасыз ету, әлемдік нарықтағы экспорттаушыларға лайықты орынды иелену болып табылады. Халықаралық нарықта Қазақстанның орны жылдан жылға нығайып өсуде. Қазақстан 2017 жылы ірі бидай экспорттаушы елдердің рейтингісінде 11-орынға тұрақтады. Отандық өнім 660 миллион 800 мың АҚШ долларына саудаланып келеді. Экспорттың жалпы әлемдік көлемінің үлесі 1,5% құраса. Қазақстан 2016 жылмен салыстырғанда бидай сату көлемін 47%-ға азайтқанын аңғару қиын емес. Бұдан басқада Франция, Германия, Аустралия және АҚШ елдері де 20%-дан 50%-ға дейін төмендеткені байқалып тұр. Соған қарамастан бұл елдер көшбасшылар тізімінде үздік 5-ке кіреді. Жалпы, 8 әлемдік экспорттың шамамен жартысына жуығы Еуропа елдеріне тиесілі. Экспорттың үштен бірі АҚШ пен Канадаға жөнелтілген. Әлемдік нарықтағы бидайдың шамамен 12%-дан астамы Аустралиядан. 2%-дан астамын Азия елдері тек 0,1%-ын Африка құрлығы жеткізіп береді. Қазақстан жалпы шамамен 8 млн. тонна бидайды 40-тан астам елге, мысалы, Еуропа, Таяу Шығыс және Араб мемлекеттеріне экспорттайды. Әсіресе Қытай мен Азия елдеріне экспортталатын өнім көлемі артпақ. Елімізде селекция жетістіктері молайып келеді. Осы мақсат үшін оның потенциалын жыл сайын 1,6-1,8%-ға көтеру керек, селекциялық және генетикалық әдістердің арқасында 1% артып отыр.
Бүгінгі таңда осы мақсатқа қол жеткізу жабайы тұқымдастардың генетикалық ресурстарын тарту кезінде жүзеге асады. Осы потенциалды жақсартудың маңызды бағыттары абиотикалық (құрғақшылыққа төзімділік, ыстыққа төзімділік, тұздануға төзімділік, топырақ қышқылдығына төзімділік) және биотикалық (аурулар және зиянкестерге төзімділік) жағдайларға тұрақтылығын жоғарылату болып саналады. Қазіргі таңда жұмсақ бидайдың геномында бөгде генетикалық өзгергіштікті жерсіндірудің (интродукциясының) ең тиімді әдісі алшақ будандастыру әдісі болып табылады. Сонымен қатар, диплоидты деңгейде оқшауланған геномдардың арасында қайта әрекет ету мүмкіндігін ашады. Соңғы 70 жыл ішінде Республиканың әртүрлі аймақтарында селекциялық ұжымдар құрылды. Мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің бастапқы жағдайы бидайдың жоғары өнімді және аурулар мен зиянкестерге төзімді сұрыптарын құру болып табылады.
Өзектілігі: қазіргі уақытта қоршаған ортаның стресстік факторларына төзімді көптеген сорттардың өнімділігі төмендеуде, осыған орай күздік бидайдың шаруашыллыққа маңызды да құнды белгілері бойынша өнімділігі жоғары, сандық және сапалық көрсеткіштері, құрғақшылық, құлап қалуға, зиянкестер және ауруларға төзімді аграрлық сала өндірісіне аса маңызды жаңа сорттарды шығару міндеті тұр. Сол себепті Қазақстанның оңтүстік шығысы жағдайында бейімделген, шаруашылық құнды белгілеріне ие және өнімділігі мол сорттарды шығару үшін күздік бидай селекциясына бастапқы материалдарды сұрыптау өзекті мәселелердің бірі.
Зерттеудің мақсаты: зерттеу жұмыстарының нәтижесінде Алматы облысы Агроуниверситет оқу тәжірибе шаруашылығы жағдайында болашағы зор сорттарын шығару мақсатында күздік бидай сорттарының нақтылы ортаға бейімделген, өнімі мен сапасы жоғары, ауруларға, зиянкестерге және сұламалыққа төзімді бастапқы материалдарды сұрыптау.
Зерттеу жұмысының негізгі міндеттері:
1. Зерттеуге алынған күздік бидай сорттарының тұқымының егістік сапалығына және олардың қыстап шығу қабілетін талдау;
2. Сорттардың вегетациялық кезеңі ұзақтығына және сандық белгілеріне құрылымдық талдау жасау;
3. Зерттеуге алынған сорттардың өнімділік көрсеткіштерін анықтау.
Күтілетін нәтижелер:
1. Күздік бидайдың тұқымының егістік сапалығы және олардың қыстап шығу қабілеті жоғары сорттарын іріктеу;
2. Вегетациялық кезеңі ұзақтығы және сандық белгілері жоғары сорттарды сұрыптау;
1. Селекциялық жұмысқа бастапқы материал ретінде өнімділігі жоғары сорттарды сұрыптау.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Астық дақылдарының маңыздылығы
Бидай, күріш және жүгері адам тағамы үшін қолданылатын маңызды дәнді дақылдардың үштігіне жатады [2]. Бидайды өсіру ерте заманнан басталған [3], 10000 жыл бұрын, неолит кезеңінен бастау алады. Алғаш өсірілген бидай диплоид (einkorn) және тетраплоид болған (emmer). Осыдан 8000-9000 жылдар бұрын гексаплоидты жұмсақ бидай (AABBDD) Оңтүстікшығыс Түркияда өсірілетін эммер (AABB) мен Aegilops tauschii (DD) будандастыру арқылы алынған болатын. Бұл будандастыру тазарту жағдайларға тәуелсіз бірнеше рет жүргізілген болуы ықтимал, сәйкесінше будандастыратын серіктес ретінде тазаланбаған тетраплоидты бидайды да қолданды. Бұл гексаплоидты тазаланған бидай (мысалы, полба) мен гексаплодиты тазаланбаған бидайдың (мысалы, жұмсақ бидай) түр астының болуымен түсіндіріледі. Гексаплоидты бидай (Triticum aestivum L.; 2n = 6x = 42 хромосома) ғана мәдени өсімдіктерге жатады. Дегенмен, диплоид пен эммер табиғи популяциялары арқылы мәдениеттендірілген [18; 16, 15 б.]. Бидай мәдениеттендірілген алғашқы тағамдық дақылдардың бірі [3]. Пісіп-жетілген кезде масақтарының сына бастауы мен масақшаларының оңай үгітілуі жабайы түрлерінен ерте жақсартылған түрлерін ажыратуға мүмкіндік беретін екі маңызды белгілері [4]. Өйткені жоғары стресске төзімді диплоид, эммер мен полба ауылшаруашылығы өндірісінде ұзақ уақыт бойы басымдық танытып келді. Жұмсақ бидайдың (Triticum aestivum subsp. Aestivum L) қарқынды түрде селекциясы шамамен 100 жыл шамасында бастау алған болатын. Өнімнің артуы, сондай-ақ нан пісіру көрсеткіштерінің жақсаруы, ауруға төзімділік және күздік түрлерінің дамуы жұмсақ бидайдың маңыздылығын арттырады, оны жұмсақ бидай немесе жай ғана бидай деп атайды [3]. Жұмсақ бидайдың геномы ірі, шамамен 71 Gbp, Салыстырмалы түрде аллотетраплоидты жүгерінің геномы 2,3 Gbp және диплоидты күріш геномы 400 Mbp болады [5]. Бидай геномындағы қайталанатын элементтердің мөлшері айтарлықтай жоғары (83 %) [6]. Жалпы күнделікті калория мен ақуыздың 5-тен бірінің көлемін бидай алады. Дүние жүзі бойынша адамзат тағамының 71%-ы, маңызды жануарлар тағамының 20%-ы және индустрияда қолданылатын алғашқы өнімнің 2-3%-ы бидай өндірісінен алынады [7]. Германияда жұмсақ бидай өндірісінің 50%-ы жан-жануарлардың тағамы ретінде қолданылады [2]. Дегенмен бидай негізінен қолайлы климат жағдайында өсірілетін түр болғанымен, аталған дақыл дамыған және дамушы елдердің түрлі климат жағдайлары мен географиялық аймақтарында кеңінен өсіріледі [7]. Қатты бидай жұмсақ бидайға қарағанда Жерорта теңізі климатына жақсырақ бейімделген [4]. Дүние жүзінде 1961 жылдан 2014 жылға дейін бидай өндірісінің жылдық өсу қарқыны шамамен 2 %-ға жетті [8], бұл меже жылдық өсімі 13 (бүкіл әлемдік бидай өндірісі) Жасыл революциядан кейінгі бірінші онжылдықта шамамен 4,4 %-дай ғана болған [7]. 20-шы ғасырдың бірінші жартысында алғашқы өндірушілері арқылы әлемдік бидай өндірісінде таралу ареалы мен өнімнің артуы байқалды, оның маңыздылығы бүкіл дүние жүзінде арта бастады. 1960 жылдардан бастап гектардан алынатын өнімнің артуында генотиптердің жақсаруы мен жақсы менеджменттің бағдарламалары маңызды орын алды [3]. Жасыл революция қысқа бойлы және тыңайтқыштарға сезімтал сұрыптарды Оңтүстік Азияда, сосын Латын Америкада, Батыс Азия мен Солтүстік Африкада [7] ендіру арқылы өнімнің артуына үлкен ықпал келтірді, сондай-ақ өсімдік қорғау мен басқару жүйесіне үдеріс әкелді [3]. Жоғары өнімділік пен дәннің сапасын (ақуыздың жоғары мөлшері) жақсарту үшін бидайдың заманауи сұрыптарына азоттық тыңайтқыштардың айтарлықтай мөлшерін, пестицидтер мен кейбір аудандарда суармалы егістікті қажет етеді [3,4]. Шамамен 15 жылдай бидай өндірісі тұрақты орнынан қозғалмады, 1990 жыл мен 2000 жылдардың арасында өнімдің жылдық өсу қарқыны байқалмады, кейінірек өнімнің жылдық өсімі салыстырмалы түрде шамамен 1,5 %-дай өсті (2001 жылдан 2014 жылға дейін) [7,8]. Өнімнің қарқынды өсуіне зиян келтіретін ықтимал факторлар тұздану, топырақтың құнарлылығының жоғалуы, зиянкестер мен аурулар және абиотикалық және биотикалық стресстер болуы мүмкін. Оған қоса климаттың өзгеруінің, әсіресе қуаңшылық әсерінен бидай өндірісіне зияны артуда [7,2]. Сонымен қатар бидайды дүниежүзілік тұтыну халық санының әсіресе дамушы елдерде артуымен қатар тағамдық қажеттіліктерінің өзгеруі мен артуының әсерінен өсіп отыр. Дамушы елдерде бидайды тұтыну 2050 жылдарға дейін 60%-ға дейін артуы мүмкін [7]. Бидай өндірісінің шығынының 10%-ы патогендер, 2% вирустар, 8% зиянкестер және 8%-ы арамшөптер арқылы болады [9]. Зиянкестер мен ауруларға генетикалық төзімділік селекциясы, сондай-ақ климат өзгерісіне (қуаңшылық, жауыншашынның түсу мөлшерінің өзгеруі, ыстық стресі, тұздану, ауру мен зиянкестердің өзгеруі) бейімделу, оған қоса агрономиялық көрсеткіштерінің артуы тамақ қауіпсіздігін сақтап қалудың бірден бір жолы [7,10]. Ауылшаруашылық егістікті әлемдік деңгейге дейін кеңейту бидай өндірісінің артуына ықпал етпеуі мүмкін [3,7]. Топырақтың деградациясы сияқты факторлардың әсерінен құнарлы жерлерді жоғалтудың алдын алу үшін тұрақты өндіріс пен табиғи ресурстарды басқару үшін қажеттілік туындайды [7]. Оған қоса дамыған елдерде ғана емес әлемнің барлық елдерінде органикалық егін шаруашылығы мен тұрақты жүйеге көшу тенденциясы байқалады әрі органикалық өнімдердің нарығы тұрақты түрде өсуде [11,12]. 2014 жылы дүниежүзі ауылшаруашылық жерінің 0,99 %-ы органикалық 14 егін шаруашылығының үлесі жоғары. 1999 жылмен салыстырғанда органикалық егін шаруашылығының жалпы көлемі дүние жүзінде төрт есе артты. Латын Америкасынан басқа органикалық ауылшаруашылық жердің жалпы көлемі 2014 жылы барлық аумақтарда артты. Жалпы дәнді дақылдардың 0,5 %-ы органикалық жолмен өсіріледі, оның аздаған бөлігі бидай болып табылады (2014 жылы 36%-ы) [13]. Бүгінгі таңда көптеген елдердің ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институттары мен өндірістік орталықтарында тритикале дақылының мал азықтық және тағамдық жоғары өнім беретін сұрыптарын шығару жөнінде жүргізіліп жатқан ғылыми жұмыстардың деңгейі орасан көбеюде [14]. Бидай дақылы дүниежүзіндегі ең бағалы азық-түліктік дақыл. Дегенмен оның да өзіндік кемшіліктері бар. Атап айтқанда, Қазақстанның солтүстік аймақтарында табиғи суыққа төзімділігі, түрлі өсімдік аурулары мен зиянкестеріне бейімділігі және топырақтың құнарлығына сезімталдығы, дәннің құрамындағы лизиннің аз болуы және тағы басқа да көптеген кемшіліктері бар. Ал қарабидай сұрыптарын алатын болсақ, топырақтың құнарлығын, сыртқы орта жағдайының қолайлы болуын өте көп қажет етпейді. Әсіресе суыққа, түрлі өсімдіктерде кездесетін ауруларға өте төзімді келеді [15-17]. Сондықтан осы екі дақылдың биологиялық қасиеттерін бір организмде тоғыстыру барысында бір өсімдік алынды. Бидай (Triticum) мен қарабидайды (Secale) будандастыру нәтижесінде ең алғашқы алынған өсімдігі дәнді дақыл тритикале деп аталды. Тритикале дәнінің селекциясына 1875 жылы негіз салған Эдинбург ботанигі А.С. Уилсон. Оның мақсаты осы екі дақылдың жақсы қасиеттері бір организмде болатын дән алу болды. Алынған өсімдіктің аталуына бастапқы екі өсімдіктің латын атауы -- Triticum және Secale алынды. Оның бастамасын Германиядағы басқа да селекционерлер қолдады, Германияда, Кеңес Одағында, Швецияда тритикале бойынша зерттеу жұмыстары басталды [18]. Тәжірибелер сәтті шықты, жаңа дақыл бүкіл континентке таралды - 1975 жылы тритикале сұрыпының бүкіл әлемдік сынауы Солтүстік және Латын Америкада, Еуропада, Оңтүстік-Шығыс және Орталық Азиада мен Африкада жүргізілді. Жаңа дақыл дүние жүзінде үлкен қызығушылық туғызды. Күздік бидайдан артықшылығы азотты тыңайтқыштардың аз мөлшерін ендіргенде ақуыз мөлшері жоғарылайды [19]. Ол бидайға қарағанда 1,5-2 есе көп өнім береді, өсіру қиын емес, құнарлығы төмен топырақтарда өсуге қабілетті, ауруларға, қуаңшылық пен аязға төзімділігі оның ауылшаруашылығы үшін маңыздылығын арттыра түседі [19].
1.2 Жаздық бидайды өсіру технологиясы
Жаздық бидайдың аймақтық өсіру технологиясы - ауыспалы егістер жүйесінде дақылды жақсы алғы егістен кейін орналастыру, қарқынды жоғары өнімді және сапалы сорттарды пайдалану, топырақтағы қоректік заттардың мазмұнын ескере отыра, өсімдіктерді минералды қоректік элементтермен қажетінше қамтамасыз ету, барлық технологиялық шараларды уақытында және сапалы орындау. Эрозиядан топырақты қорғау, ылғал жинау, ауыл шаруашылығы дақылдарының қолайлы жағдай жасауға бағытталған. Жаздық бидайдың өсіру технологиясы азық-түлік өндірілетін стратегиялық дақыл болғандықтан, өңір халқын ұн және макарон өнімдерімен қамтамасыз етуіне байланысты маңызы күрт өсті [20]. Алғы дақыл егісі. Диханның үнемі қамқорлығындағы шара бидай, жетекші азық-түліктік дақыл болғандықтан одан жақсы дән өнімін жинау үшін өсіп- 21 дамуына қолайлы жағдай жасау. Сондықтан, оның егісіне алғы дақыл мұқият таңдалады. Жаздық бидайға ең жақсы алғы дақыл болып өзінен топырақта қоректік заттар және ылғалдың мол қорын қалдыратын, соның әсерінен көгінің уақытында және жаппай шығуына одан әрі қарай өсіп-дамуына мүмкіндік туғызатын мәдени өсімдік саналады. Оларға дәнді бұршақ, отамалы және сүрі танаптары жатады. Сонымен қатар, алғы егістерге қойылатын талаптарға, тек қана өнім деңгейіне және дән сапасына оң әсер етіп қана қоймай, сонымен бірге зиянды организмдердің дамуы мен таралуына тосқауыл қою. Еліміздің батыс өңірінде жаздық бидайды ауыспалы егісте күздіктерден, отамалы дақылдардан, дәнді-бұршақ, біржылдық бұршақ және қоңырбас тұқымдастардан және көпжылдық шөптерден кейін орналастырады. Себу. Бидай өсірудің агрокешенінде дұрыс себу тәсілін таңдау ең негізгі шараларға жатады. Соңғы жылдары, дақылдың оңтайлы себу мерзімінің маңызы артуда, себебі дән өнімі деңгейі мен сапасы, оның биохимиялық және технологиялық қасиеттері осы шарамен тікелей байланысты. Себу мерзімінің фитосанитарлық рөлі төмендегідей қағидалармен анықталады: - жетекші дақылды оңтайлы мерзімде себу зиянды организмдердің синхрондық дамуын бұзады. Себебі, зиянды организмдер жаздық бидайдың белгілі өсіп-даму сатыларына бағытталады, сол кездегі олардың өсімдіктер мүшелеріне енуі немесе зиян келтіруі максималды деңгейде болады. Жаздық бидайды оңтайлы мерзімде себу өсімдіктің өсу үдерістерін жылдамдату нәтижесінде фитопатогендер мен фитофагтардың паразиттік белсенділігін шектейді және соның әсерінен олардың өзара іс-қимылдарының синхрондық сатысы бұзылады, осының бәрі байланыстырушы кезеңнің қысқаруына әкеліп соғады. Дақылды аймақтың оңтайлы мерзімінде себу, жаздық бидай мен зиянкестердің байланысты кезеңін қысқартады, осының бәрі фитофагтың зияндылығы мен олардың өсімдік көгіне қоныстануы төмендейді; - жаздық бидайдың себу мерзімі егістің фитосанитарлық жағдайына вегетациялық кезең бойы әсерін тигізеді, сонымен қатар, дақылдың пісуі мен өнімді жинау мерзімін анықтайды. Жаздық бидайдың себу мерзімі аймақтар бойынша өзгеріп отырады. Республиканың батыс аймақтарында, егер егістердің ластануының жоғары дәрежесінде әсіресе қара сұлы мен жаздық бидайды кештеу себу, себер алдындағы кезеңнің ұзаруына және гидротермиялық жағдайлар қолайлы болған жағдайда, танаптардың ластануы топырақты себер алдында өңдеу шараларының нәтижесінен төмендейді. Сонымен бірге топырақтағы фитофагтардың дернәсілдері мен қуыршақтарының қыстап шыққан қоры төмендейді. Топырақты өңдеу. Алғы егістеріне байланысты топырақты негізгі өңдеу жүйесі күзде танапты 25-27 см тереңдікке соқамен аударып жыртуға немесе жазық тілгішпен өңдеуге негізделген. Арамшөптермен ластанған танаптарда әсіресе қара сұлы мен көпжылдық арамшөптермен, егер жаздық бидайды дискілі сепкіштермен сепкен жағдайда 22 міндетті түрде себу алдында 6-8 см тереңдікке культивация жасалады. Жаздық бидайды моно дақыл немесе ауыстырмай себу топырақтың құнарлығы деңгейін нашарлатып қоймай, сонымен бірге зиянкестер мен аурулар жасалған инфекциялық фон жоғарылайды. Тыңайтқыштар. Фосфордың негізгі мөлшері сүрі танабына беріледі және ауыспалы егістегі барлық дақылдарды қамтамасыз етуі керек. Егер жаздық бидайды сүдігеріден кейін орналастырса, онда алғы егісіне байланысты тұқымды себер алдында немесе тұқыммен бірге азот және фосфор тыңайтқыштарын 10-20 әсерлі затпен береді. Азот тыңайтқыштары дақылдың вегетативтік массасының өсуін, өнімділік деңгейін реттейді, дән сапасын жоғарлатады. Бірақта олар фосфор тыңайтқыштарымен теңгерілген жағдайда болуы керек [21-25].
1.3 Астық дақылдарының биологиялық көрсеткіштеріне сипаттама
Күздік бидай өзінің маңыздылығымен жаздық бидайға пара-пар бола отырып, күздік жаздықтан бірқатар артықшылықтарымен айрықша: ол күзгі, қысқы және көктемнің басытндағы үнемі ылғал мен қоректік заттардың тиімді пайдаланылды, топырақ эрозиясын болдырмау, ауруларға төзімді болады [25].
Күздік бидайдың өсуі екі кезеңдері бар: бірінші кезең күзде себуден тұрақты бозқырауланған кезге дейінгі және екінші кезеңі көктемгі тірілуден басталып, дәннің пісіп толықсуы және өсімдіктің қурап қалуып аяқталуын тұрады. Бірінші кезеңде яғни күзде дақылдың тамыр жүйелері мен жапырақ беті қарқындылығы дамиды. Күзгі тқменірек температураның нәтижесінде түптену түйіндерінде және жапырақтардың қорлық заттары, әсіресе қанттар мол жинақталанды.
Қыс мерзілінде күздік бидай тыныштық фазада болады. Күздік бидайдың оңтайлы қыстап шығуын өсімдік ұлпаларындағы судың мөлшері маңызды әсері болады. Ұлпадағы су мөлшері тым жоғары болған жағдайда да және аз болса да өсімдіктерге зияны басым болып шығады. Клеткалардағы судың тым артық мөлшері мұздың кристалдарын түзіеді, тканьдердің бұзылуына алып кетеді, ал су жетіспеушылық -- протоплазмадағы биоколлоидтары коагуляциясына ұшыратып, өсімдіктер қурап кету мүмкіндігі ықтимал. [26-28].
Өсімдіктердің үсіп қалуға қарсы барынша тиімді шаралардың бірі аязға төзімді сорттарды пайдалану және фосфор, калий тыңайтқышын енгізңледі. Сонымен бірге тұқымды уақытында себу, қысқы қар тоқтату сияқты агротехникалық шараларды жүргізу қажет. Күздік бидайды солып қалудан сақтау үшін қар қабатын тығыздау керек, сонда топырақ тезірек қатып, өсімдіктің пластикалық заттары тыныс алуға аз шығындалды. Түптену түйіндері мен тамырлардың топырақ бетіне шығып қалмау ушін тұқымды ТУР препаратымен өңдейді және себуден кейін топырақты ЗККШ-6А катогымен нығыздалады [29].
Күздік бидайдың тұқымын, жаздық бидай сияқты, +1-2°С жылулықта өнетіні, жалпы жаппай өнуі +12-15°С температурада өтеді.
Осындай кезеңдерден кейін егін көктеуі 6-9 тәулікте пайда болып керек. ҚазЕӨШҒЗИ зерттеулерінің нәтижесінде күздік бидай көгктеуі орташа тәуліктік мөлешріндегі ауаның 18,6°С жылулықта 5 тәулік те, ал 12,8 және 15,9 °С болғанда (себу мерзіміне қарай) келісімінше, және 8 тәулікте көктеп отырады. Көктем кезінде өсімдіктің оянуы 4-5°С жылылықта басталды, алайда вегетация кезеңінде қолайлы температура 12-15°С. Қысқы және көктемгі теріс төменгі температура мен оның кенеттен өзгерісіне күздік бидай өте сезімтал болып шығады.
Күздік бидай көктемде +2-4°С жылылықта түптене басталады, бірақ қолайлы жылылық +12-14°С. Күздік бидайдың жаппай түптенуі мен ұзақтығы топырақ және ауа температура шамасында да, топырақтағы барлық ылғал мен қоректік заттар қоры үшін, топырақтағы оттегінің мөлшеріне байланысты өзгеріп отырды, кәдімгі жағдайда 30-35 күнге созыл жатыр. Келесі түптену кезеңіндегі қолайлы жылыулық +15-16°С, масақтану фазасында +18-20°С, гүлдену мен толық пісіп жетілу кезеңдерінде аралығында 20-25°С созылады [30].
Күздік бидайдың көктеу және түптену фазаларында ылғалдың ролі маңыз ролі бар. 1991 жылғы мәліметтерге қарай, себу алдында топырақтың 0-10 см қабатындағы қажетті ылғал қоры 10 мм артқан, сол кезде өсімдіктердің вегетациясының алғашқы кезеңдері қолайлы өтіп отырған, 10 мм аз болған кезде, егін көгінің пайда болып түскен жауын-шашынға байланысы, ал 5 мм төмен -- егін көгінің толық көктеп шығуы төмендеу, өсімдіктер дамуының бастапқы кезеңінің өзінде жетілмей қалып жатыр. Күзде ылғал жетіспегендіктен тамыр жүйесі нашар дамуы ықтимал, тканьде қанттар аз жинақталу, егістік нашар қыстаған және көктемде нашар дамуы ықтимал, соның нәтижесінде көктемгі ылғал қорының тиімді қолдану өте нәтиже жоқ жүргеннен егін өнімділігі төмендейді [31].
Ойдағыдай қыстап шыққан күздік бидай көктем кезіндегі қайта көктеу уақыттарынан масақтану фазасына қарай барлық тиісті ылғал мөлшерінің 70%, гүлдену мен балауыздана пісу фазаларында 20% дейінгі мөлшерін сіңіреді. Негізінде күздік бидайдың транспирация коэффициенті -460-500 құрап келді.
Күздік астық дақылдардың арасында күздік бидайдың топыраққа маңызды талаптар жоғарылығы айқын. Олардың қатарына арам-шөптерден тазарту, құнарлы да ылғалды қарашірігі топырақтар мен ашық қоңыр топырақтарда мол өнім алынды. Ойпат, батпақты аймақтар күздік бидайды егу тиімі жоқ. Өйткені кектемгі су шоғырлатын қалмауы және өсімдіктердің жарамсыз болуын кетуін болдырмайтын дұрыс танаптарды таңдап алған жөн [32].
1.4 Күздік бидайдың сандық және сапалық белгілеріне сипаттау.
Еліміздің оңтүстік пен оңтүстік-шығыс жəне Орталық Азия мемлекетінде күздік бидай негізгі астық дақыл. Тəлімі егістіктердің қоректендірілетін және қоректендірілмейтін маңызды аудандарда осындай егістер алып отыр, тек кейбір сирек жерде егінге суармалы егістіктер қолданылады. Біздің мемлекетіміздегі күздік бидай егіс көлемінің 90% тəлімі жерде егіледі. Сол себепті әртүрле сапасы жоғары жəне төзімділігі мықты сорттарды шығару әсіресе маңыздылығы басым. Қазақ егіншілік жəне өсімдік шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының белді ғалымдарының өнімділік көрсеткіші жоғары, сапалығы өте күшті, ауруларға төзімділігі жоғары сорттар ішінде Жетісу, Алмалы, Наз, Богарная 56, Стекловидная 24, Раусин, Дербес, Арап, Эритроспермум 350, Қарасай, Прогресс, Қарлығаш, Майра, Сапалы, Нуреке, Алия, Рамин, Жадыра, сорттары шығарылып ары қарай тиісілі аумақтарына аудандастырылады, олар жоғары қарқындылықпен тиісілі егістіктерде кең көлеммен себіліп жатыр.
Аграрлық саладағы сапалы жоғары сорттар пайдалануда, егіншілік шаруашылығын жылдамдатылған түрде жүргізген кезде жоғары өнімді жинау мүмкіндігі туады. Егінішілік қаншама дамып жатсада алынған өнім мөлшері де анағұрлым өсіп отыратыныды мәлім. Қарқынды технологияларды енгізу арқылы сорттарды өажетті таңдап алудың орны басты. Алдымен, жоғары агрофонда сұламалыққа төзімді аудандастырылған қарқынды сорттарды қолдану. Жаңа сорттар жоғары агрофон көлемінен үстеме өнім берумен қамтамасыз етіп отыралады. Келесі, өсімдіктердің басқа да биологиялық, физиологиялық және шаруашылық кемшіліктерінен дұрыстанғаннан соң егістік көлемін сонағұрлым үлғайтуға болады. Соңында, қоршаған ортаның зиянды әсерлерін жою маңызды рол бар болғандай [33].
Дүние жүзінде көптешілік мемлекеттерде дәнді дақылдар егістігінде заманауи тәсілдер бүгінгі күнде қолданыс тапқандығы мәлім. Жаңа технология астық өнімін 50%-дейін, тыңайтқыштарды пайдалану мөлшерін 25%-ке, селекциялық жұмыстарды маңыздылығы 20%-ке арттырып отырады. Ресей мемлекетінде ХХ-ғасырдың басы жағында (1901 жылы) 1 гектардан 0,54 тоннадай астық жиналып келсе, ең көп өнімділік берді, ал революцияға дейінгі 1913 жылы бұл көрсеткіш нәтижесі 0,73 тоннадан аспай отырған. Ол дақылдар қыстың қатаңдығына төзімді, қысқа мерзім аралығында бақылаған, сынып қалуға төзімді жəне зиянкестер мен ауруларға да аса беріктілік байқатты. Ал, Еліміздің оңтүстік-шығыс аумағында топырақ климаттық жағдайына тура келетін нақтылы сорттар осы уақытқа шейін шығарылау үстінде. Осыған орай дәл осы аймаққа арналған төзімді сорттарды осы талдау арқылы таңдаған жөн [34].
Қарапайым ғана көрсеткіш ретінде өнімділік көрсеткішін қарастыруға болу мүмкін емес. Бұл көрсеткіш кез келген шаруашылықтың өз әрекеттерінің нәтижесінде егіс мөлшерін құрайтын кешендер құрылымы бар. Өнімді құрайтын кешешндер егіс егілген алағқайдың бір гектарының есептелінетен дән салмағына немесе масақ санының, дəн мен сабақтың жиынтықтарынан тұратын масақтың граммға бөлгендегі қосындыларынан тұрады. XXI-ғасырда әлем халқы 6 миллиардтан астамының байланысы жер шарының халықты азықпен қамтамасыз ету мақсаты бойынша, егіншілікте өнімділіктің орташа көрсеткіші арттыру есебінен дән құрамындағы ақуыз мөлшерін көбейту қажет болып отыр. Осыған орай егіншілікте өте жаңа қарқынды технологиялар кең қолданыс табу маңыздылығы жаңа түрлерін ойлап табу дұрыс.
Жаздық бидайға қарағанда күздік бидай азықтық сапасы жоғары болуынымен және өнімділіктің жоғары болып келуімен ерекшеленеді. Бұл Республикада астық балансының үлкен роль зор. Күздік бидай елімізде егіліп бастап жатырған жаңа дақыл түрлерінен, оның біздің егістікте таралуынан, ең алдымен оңтүстік еуропалық топқа жататындар бар "Укринка", "Кооператорка", бертін "Мироновская 808", "Безостая-1" сияқты сорттардың əкелінуінің тығыз байланысты келеді [35]. Сабақтың ұшынан өскен масақтар санының каншалықты бар екені, соншалықты гүлдер пайда болауына қарай. Масақтың қаншалықты өнім беретігін қарайлап болжаланып отырады. Алғаш өскен масақтар санының азғана немесе көбісі болып генетикалық жəне генитакалық емес факторларынан байланыстылық келіп отырады. Масақтардың санына күннің сәулесінің қарқындылығы да əсері болады: егер бидай қалың себілген жағдайда, масақтарын азырақ болатындығын дəлелденіп болды. Себебі қалың масақ бір-біріне көлеңке бере өнім азаюы мүмкін. Егіс гүлдеген кезеңдерде масақтың біршаша көбірек болуына жарықтың анағұрлым көп болып тұр, жылулықтың төмен болғандығы маңызды келеді. Дəннің масақтарда көп мөлшерде болуынан есебінен жалпы өсімдік сабағындарында гүлдердің көп болуынан да тікелей байланысты болып отыр. Масақтағы гүлдердің сандарынан оның сорттарының белгісі болады да, және тұқым қуалаушылықтан басқа факторларға да қатысты барлығын көрсеткен. [36], [38]. Дəнінің дамуына масақтағы дəнінің саныны аз не көп болып шешуші аяқталған фактор болып отырады. Əдетте масақтағы 100% гүлдерінің барлығын соң дəнінің пайда болмай қалуы ықтимал, себебінен бұл процестің де генеративті мүшелерінің фертильдігінен соң, генаративті жағдайында және гүлдену кезіңнің ауа райы құбылмалып отыруынан да тəуелділік болап отыр. Гүлдің фертиндігі бойынша ортаның неше түрлі факторларының əсер етілді. Мысалы, жылудың жоғарла болуы және құрғақшылықтағы генеративті органдардың дами бастауы əсерін тигізеді. Себептен қажетті тозаңдардың тазалап тұрды. Сондымен тозаңының аналық жасушаларының түзілу кезеңіндерінде температура жоғары келеді, əрі қуаңшылық кездері да астық өнімділігі анағұрлым мөлшері түсіп кетеді.
Топырақ ылғалдылығының жеткілікті саны азот элементімен тыңайту арқылы егін лезде көктеп шығып, дəннің өсуі қарқындылығы тездетті. Дəннің өсіп жетілуінен жəне салмағының артуынан сыртқы факторларының көп əсерлері ықпал етеді. Масақтар дəннің алғаш пайда болған кезінен бастап, яғни гүл жарнағының кейінгі он күнінің аралығында температура өзгерісінен дəнінің түпкіліктігі салмағы көп аса әсер етпеуі мүмкін. Мұндай дән қалыптасатындығының кездегідей судың мүлде аз болуын дәнінің сандарының азаю қауіпті құбылыс әсері екен. Қазір мемлекетіміздің оңтүстік шығысы аймағында егілеп отыратын бидайдың егістік көлемі 3,8 млн. гектар құрайды. Бұл еліміз бойынша егілетін егіс көлемінің төртен бір бөлігі болып табылды, оның көпшілігі жаздық бидайдың меншігінде, күздік бидайдың 10 млн. гектардан астам егіс көлемінде егіліп келеді. Бидайдың ғылыми селекциялық жұмыстары 1909 жылы бастау алады, Шымкент қаласы аймағында Т.А. Титастың басшылыө етуімен Красноводопад тəжірбие станция учаскесінде жүргізіліп келген. Бұл жерден 1923 жылдан Красноводопад мемлекеттік селекция станциясындағы белгілі селекционер А.К. Гольбектың өзінің жұмыстарынан бастау алды [38]. Оның маңызды жұмыстары Орталық Азия және Қазақстанда аумағының көптеген аудандарын алған түптілік сумен қамтамасыз етілмеген қырлы-қыратты жерлердің егу жұмыстарында пайдаланылып алып бидай сорттарының селекциясымен айналасу қажет. Осыдан орай 1923 жылы Қашқадарья облысындағы Қарши ауданындағы А.К. Гольбек таратылған жергілікті бидайдің 1929 жылы жерсіндірілген Грекум-283 пен Грекум-289 сорттарының тұрақталған екі бағыттары ең озық деп санаққа алып отыр. Ал оның "Красная звезда" (Қызылорда облысы, Қазалы ауланында өсетін бидайды сұрыптау арқылы шығарылады) атты бидай сорты кеңінен мəлім болып жатыр [38].
Қазақстанның оңтүстік шығысы аумағындағы бидайдың селекциялық жұмыстарының барлығы 1971 жылы В.Р.Вильямс атындағы қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтында жүргізіліп келеді. Ол аталған институттан (1956 жылға дейін Алматы ГСС-і болған еді) басқадай да селекция жұмыстарының Красноводопад, Зыряновск мемлекеттік селекция станцияларында, Қазақ ауылшаруашылық институты (қазіргі Қазақ Ұлттық Аграрлық университеті) атқарылады.
Қазақ егіншілік ғылыми зерттеу институтында Шығыс селекция орталығын ұйымдастырылады, соған байланысты оның қамтиған дерлік аймақтарда селекцияландыру аса ауқымды мүмкіндіктері ашылған. Оның негізінде бидайларды селекциялау мен агроэкотиптердің ұзақ мерзімге жасалған комплексті бағдарламалар алынатын болды. Бұл кезекте күздік жəне жаздық бидайлардың сорттарын селекциялау бойынша Оңтүстік Қазақстандық агроэкотиптік мәселелері бағдар етті. Бұл ретте Қазақстан селекциясына зор үлес қосқандар, Шығыс селекциялық орталықтағының академигі Р.А.Оразалиев пен оның шəкірттері И.А.Нұрпейісовтың басшылығындағы жаздық бидайдың аязға төзімділігін зерттеу, О.Ш.Шегебаевтың бидайды селекциялаудың генетикалық-биотехнологиялық аспектілерінен гетерозис мəселелері жайлы жүргізген зерттеу жұмыстарын айтуға лайық. Сонымен бірге Ю.В. Перуанскийдің бидайдың физиологиялық-биохимиялық принциптерінен бастапқы не селекциялық материалдарының алшақтантыру жасалып, К.К. Қожахметовтың бидайдың алыстатылған будандастыру жөніндегі зерттеу жұмыстарында аса құнды жаңалықтар деп есептелінеді. Соңғы жылдардың көлемінде Шығыс селекция орталығының селекционерлері П.Ф. Федоров., Н.Л. Удольская., А.Ф. Марко., Р.А. Оразалиев., О.Ш. Шегебаев, Т.С. Зусманович, Б.С. Сариев, В.В. Новохатин, С.Г. Абугалиев, С.И. Нурбеков жəне басқалар күздік жəне жаздық бидай сорттарын шығару жолында айтарлықтай көп жетістіктерге жетіп отыр. Олар гибридттік популяция бағытымен сұрыпталып алынған төмендегідей күзгі бидай сорттарын алынды: Красноводопадская 210, Безостая 1 1976 жылы аудандастырылды. Красноводопадская 26 (Красноводопадская 1 1986 жылы аудандастырылды Алма-Атинская полукарликовая 1), (Н-213708 (Италия) х Безостая 1 (Линия из кооператорки) х Безостая 1 1986 жылы аудандастырылған); Жаздық Уральская Юбилейная (Маркиз х Эритоспермум 841 х Альбидум 604), сорты 1979 жылы аудандастырылған, Казахстанская 3 сұрыптау (Безостая 1 популяциясы, Казахстанская 129, əртүрлі жағдайларда сынақтан өткізілген, 1980 жылы аудандастырылған), (Эритоспермум 74), (Казахстанская 126х Безостая 1) х Саратовская 29, 1982 жылы аудандастырылған). Əрбір жеке селекционердің мақсаты мол өнім беретін және қоршаған орта факторларына төзімді бидай тұқымын шығару болып келеді. Бұл селекциялық бағдарламаның аса маңызды бағыты [37].
Жалпы бидай жаңа сорттарына мынандай талаптар жүктеледі: 1 Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайына мәйлінше қарсы тұра алу; 2 Өзі өсіп тұрған ортаның маңызы бар жағдайларын топырақ құнарлығын бар мүмкіндігінше қабылдай алу; 3. Жоғары өнімділік қасиеттерін өндіріске енгізген кезінде сақтау қажет. Бірінші талаптың орындалуы үшін бидай өсімдіктері аурулар мен бүлдіруші зиянкестерге кешенді түрде қарсы тұра алу екені, қыс мерзіміне шыдамдылықғы (күздік түрлеріге ғана), құрғақшылыққа, ыстыққа төтеп шыдамдылықғы жоғары келуі, əр аймақтардың ерекшелігіне лайық сабағының ұзындығына байланысты жерге жатып қалмау сияқты қасиеттері болуға қажет. Осы аталған белгілердің қайсысы болсада өте күрделі селекциялық зерттеу жұмыстарының нәтижесінде алынып жатыр. Н.И.Васильев (1935) селекциялық бағдарламалда міндеттерді қоя отырып, əдісімен шешуді бірінші болып негізделеді. Оның бидайдың сорттылығына табыну жөнінде жазып кеткен мәліметтерге сүйене бүгінгі таңға дейін мəн-мағынасын жоғаймай келген. Бұл орайда бидай сорттарға деген талаптар аймақтардың жалпы жағдайына, селекциялық міндеттерінің өзгеруінен жəне ғылымның даму деңгейінде қарай өзгеріп отырадығында ұмытпауымыз абзал. Ең таза деген сорттың фенотипін анықтау үшін бір-бірінен тіркескен мүшелердің қатты жақын биогеннің аллелдері арқылы ғана ажыратылатын қисықтау сызықтардың аса үлкен маңызы келеуі зор.
Кең таралған сорттардың негізінде осындай бағыттардың серияларын жасап отырған, олардың əртүрлі аймақтармен салыстырмалы түрде сынақ арқылы мейлінше жоғары өнім алуда қалыптастыру үшін анықталған белгілердің қай дəрежедегі тиімді деген сұраққа жауап табу қажет. Селекциялық бағдарламаларды жоспарлау арқылы сорттың популяция құрылымы жайлы генетиканың мəліметтердін ескерудің маңызы аса қажет. Бидай селекциясында Ленинград мемлекеттік Университетінің генетика кафедрасында айтарлықтай көп зерттеу жұмыстары жүргізіп отырған [35-40].
Н.И.Вавиловтың агроэкотип жайындағы өсімдіктің генетикалық қасиетімен сипатталатын концепциясында нақты болатын экологиялық жəне агротехнологиялық жағдайларда дамудың онтогенездік белгілерін көрсете отырып, сорттың ең жоғары өнімділіктері мен өнімінің арасындағы алшақтықтарды əлдеқайда қысқарыт отыруға болатындығы баршаған мәлім. Ең бірінші аналитикалық селекция Мемселекбекетінде орналастырылған болатын. Жергілікті аймақтың ауа райына бейімделген ерте пісетін сорттардың жəне жоғары астықты алуға болатын міндеттер қойылады, яғники жекелей сұрыптау əдісі арқылы қаттылығы бойынша əртүрлілі биік суғарылмайтын белдеуде өсіруде, нəтижесінде бұл өзін-өзі ақтайды. Осы кезде күздік бидайдың Грекул жəне Альборубрум сорттары алынып, 1955 жылы егіншілікке аудандастырылып отыра сонымен қатар оңтүстік Қазақстанға Шымкент, Қызылорда, Жамбыл облыстарында, сонымен қатар Түркменстан жəне Өзбекстан Республикаларында тарала өндірістерге енгізілген. Осы сорттар оңтүстік Қазақстанда жəне орталық Азияда көптеген өсіріліп келген, жергілікті аборигенді сорттардан жекелей сұрыптау əдісі арқылы алынып отырған [41].
1960 жылдары Алматы селекциялық станцияларында Алматы облыстарында аймақтың жағдайларына ыңғайлы өсетін күздік бидайдың сорттарын шығару жұмыстары басталған болатын. Селекциялық жұмыстарды жүргізу үшін және жергілікті материалдар жинау үшін экспедициялық жұмыстар жүргізілетін арнайы алқаптар алынады. Жалпы Оңтүстік Шығыс Қазақстан аймағының стресстік жағдайына бейімделген, ауру-зинкестерге төзімді жоғары өнімді бере алатын жəне сапалы бидай сортын шығару мақсатын алдыға қоя отырып күздік бидай селекциясының бастапқы материлдарын алу маңызды, экологиялық селекцияның басты мəселесі болып келеді. Селекциялық материялдар ең бірінші рет Кавказда өсірілетін күздік бидай үлгілерінен жəне Қазақстанның оңтүстік аймақтарында жəне шығыс Қазақстан облыстарында кездесетін жергілікті материалдардан сонымен бірге Ресейдің европалық бөлігіндегі үлгілерден алынып келген. Бірақ 1950 жылдарға шейін мықты құнды сорттар алынбай келді. Қызыл сарқылмалы Мемлекеттік селекция станиясында төмен жылу режимінан жəне қысы күзгі мезгілде мол жауын-шашынды болған жылдарда бидайдың татпен зақымдану жоғары болатындығын байқалды. Осыған байланысты облыстардағы төрт биік белдеулерде сорттық сынақтар ұйымдастырылады: 1 Қараспанда қамтамасыз етілмеген тәлімі жер, 2 Қызыл сарқырамада жартылай қамтамасыз етілген тәлімі жер, 3 Қарабау жəне Тасқынды (Бурный) қамтамасыз етілген тәлімі жер болады. Бұл аймақтарда будандастыру əдістеріне бағытталған селекциялық жұмыстар 1944-1945 жылдар аралығында атқарылды [39].
Құрғақщылық далалы аймақтарда жəне таулы аймақ жағдайында фертилділіктің қалпына келтіруі мен ұрықтандырудың əртүрлі дəрежесі анықталады, онда қоршаған орта жағдайлары жəне генотиптің қатысы көрсетілген [41, 42]. Гетерозистің пайда болу ерекшеліктерінен не фетилділікті қалпынан келтірушілер жəне цитоплазмалық аталық ұрық негізіндегі күздік бидайдың сорт аралық гибридтеріндегі дəндердің технологиялық қасиеттерінің тұқым қуалауын жетелей зерттелінді. Жұмсақ бидайдың сорттарын жəне гетерозистің гибридтердің фотосинтетикалық ерекшеліктерін жан-жақты зерттелген. Факультативті жəне жаздық бидайды шығару заңдылықтарын анықталды. Қазақстанда 1972-1974 ж.ж. алғаш рет Р.А.Уразалиевтің басшылығымен бидай селекциясы бойынша тірек пункттерінде үлкен экологиялық тармақ құрылған, нəтижесінде Қазақстанның əртүрлі табиғи-климатты аймақтарында көлемді селекциялық-гентикалық жұмыстар дами алады [35-39]. Буданды константы генотиптердің ақуыздық формуласы селекциялық процестің ерте кезеңінде болашақсыз материалдарды аластау кезінде пайдалануынан мүмкін болатындығы дəлелденеді [42] "ОПАКС" бағдарламасында жүзеге асыру кезінде селекцияның әдістемелік негізін атқаратын ізденулер жəне теориялық зерттеулерді жүргізеді. Көбінесе И.А.Нурпеисов 1977-1982 ж.ж. қысқа беріктіктің басты лимиттеуші факторы ретінде де суыққа төзімділік сияқты, генетикалық-селекциялық зерттеулер жасалды. Зерттеулерден сорт аралық гибридтерде суыққа төзімділік қасиеттері негізінен аралық жəне доминанттың көп жағдайда басым болуы нəтижесінде берілетіндігі дəлелденеді жəне үстінен доминанттық деңгейі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz