Қазақтың ғашықтық жырлары
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті
Тіл мен әдебиет мұғалімдерін дайындау білім беру бағдарламасы
Халық ауыз әдебиеті
SYLLABUS
6В01701 Қазақ тілі мен әдебиеті, 6В01702 Қазақ тілінде оқытпайтын
мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті, 6В02301 Филология:қазақ тілі
білім беру бағдарламаларына арналған
Құрастырушылар: Шайекенов Жангелді Жұмақайұлы, ф.ғ.к., доцент, Турганалиева Г.Г, аға оқытушы, магистр.
Орал, 2023 ж.
SYLLABUS Халық ауыз әдебиеті, 2023 ж. жұмыс оқу жоспарының негізінде дайындалды.
Қазақ филологиясы Тіл мен әдебиет мұғалімдерін дайындау ББ қаралды
Хаттама № 1 8__ қыркүйек 2023 ж.
Тіл мен әдебиет мұғалімдерін дайындау БББ жетекшісі: ____ Турганалиева Г.
(қолы, ТАӘ)
Пікір беруші: Мамыров А.Ы. ф.ғ.к., доцент
(ТАӘ; лауазымы, ғылыми дәрежесі)
Пікір беруші: Мүтиев З.Ж. ф.ғ.к., доцент
(ТАӘ, лауазымы, ғылыми дәрежесі)
Сарапшы: Темиргалиев Е.Ж.
№36 М.Ықсанов атындағы ЖББОМ директоры
(ТАӘ, лауазымы, ғылыми дәрежесі)
1 Пән туралы мәліметтер:
Кредит
5
Курс
І
Семестр
ІІ
Қорытынды бақылау түрі
емтихан
Дәріс (сағаты)
30
Практикалық (семинар, лабораториялық)
сабақтар (сағаты)
15
СОӨЖ (сағаты)
20
СӨЖ (сағаты)
85
Барлық сағаттар
150
Пәннің қысқаша мазмұны: Бізге жеткен фольклор - жанр жағынан бай, көркемдігі жағынан кемелденген, әр алуан қызмет атқаратын рухани мұрамыз және күнделікті тіршілігімізге қолданыста болып, мәдени қажеттігімізді атқарып жүрген ұлттық өнеріміз. Бүгінгі заманға ол көптүрлі, көпсатылы руханият ретінде жетіп отыр. Оның біраз түрі есте жоқ ескі заманда туса, енді бір тобы кейінгі дәуірлерде пайда болған. Олар ұзақ тарихи даму жолында бір-бірімен араласып, тоғысып, бірі-біріне сіңісіп кеткен, сондықтан олардың әрқайсысын жеке бөліп алып, тек соған ғана тән белгілерді анықтау оңай емес. Сол себепті ғылымда фольклордың тарихы, оның жанрлық құрамы дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір дәуірдің шындығымен қатар санасы, ұғым-түсінігі, наным-сенімі қандай дәрежеде көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алады. Міне, осы тұрғыдан келгенде бізге жеткен фольклордың жанрларын ежелгі, көне және жаңа (ғұрыптық, көркем және бейкөркем) деп шартты түрде бөлуге болады.
Мақсаты:
Қазақ фольклорын жеке пән ретінде оқыту арқылы халқымыздың сан ғасыр бойына жасаған рухани мәдениеті - фольклорлық мұраларды терең, жан-жақты таныстыру мақсат етіледі. Мазмұн-мәні терең, әрі көркем халық әдебиетін аса бағалы байлық ретінде оқыта отырып, оның өзінше сыр-сипатын танытып, жастарға тағлым беру көзделеді.
Курстың міндеті:
фольклордың пайда болуы туралы пікірлер жайлы, фольклордың жанрлары мен түрлері жайында мағлұмат беру;
ауыз әдебиеті мұраларының көп қырлы табиғаты мен туу, таралу, сақталу ерекшеліктері, жанрлардың классификациясы, жанрлық түрлердің бөліну жолдары жайлы ұғым қалыптастыру;
қазақ фольклорының қалыптасу кезеңдерімен таныстыру;
қазақ фольклорының зерттелу тарихы мен фольклор туралы ғылымның ХVIII ғасырда қалыптаса бастауы жайында мәлімет беру;
қазақтың дәстүрлі мәдениетінің бір саласы фольклордың аса құнды рухани байлық екенін түсіне білуге баулу.
Пререквизиттері:
Халық ауыз әдебиеті пәнін игеру үшін қажетті білімдер мен дағдылардың жинағы:
сатылай кешенді талдай білу;
фольклорлық зерттеу тәжірибесін меңгеру;
әдеби жазу жұмыстарын ұйымдастырып жүргізуді игеру.
Постреквизиттері:
Халық ауыз әдебиеті пәні бйынша студенттерге жан-жақты тарихи-әдеби, теориялық толық мәліметтер мен практикалық дағдылар туралы түсінік беріледі. Сонымен қатар,
халық ауыз әдебиеті тарихы, зерттелуі, ерекшелік сипаттары кеңінен көрсетіледі.
Халық ауыз әдебиеті пәні өзге де тіл білімі, әдебиеттану, тарих, философия, педагогика, психология, география, экология, эстетика, этномәдениеттану пәндермен байланыстырыла оқытылады.
Оқытудан күтілетін нәтижелер: (Блум таксономиясы бойынша)
Курс аяқталғаннан кейін студенттер білуі керек:
Курстың теориялық білімін
Қосымша мәліметтерді
Курс бойынша негізгі әдебиеттерді
Курс аяқталғаннан кейін студенттер жасай алуы керек:
Курс бойынша берілген практикалық жұмыстарды
Курс бойынша берілген өзіндік жұмыстарды
Курс бойынша берілген шығармашылық жұмыстарды
Курс бойынша берілген тест тапсырмаларын Игерілетін дағдылар:
интерактивті оқыту әдістерін білу;
қазақ тілі мен әдебиетті оқытудың жаңа заманғы технологияларын меңгеру;
2 Оқытушы туралы мәлімет, байланыс ақпараттары:
Шайекенов Жангелді Жұмақайұлы - ф.ғ.к., доцент
Тел: 8-705-137-08-04
Тұрғаналиева Ганмиркүн Ганмирханқызы - аға оқытушы, магистр Тел: 8 - 775 - 817 - 18 - 00
Электронды пошта: alua_01.01.10@mail.ru
3 Курстың саясаты:
Сабаққа кешікпей келу;
Сабақ уақытында әдептілік тәртіптерін сақтау;
Сабақты босатпау, ауырған жағдайда дәрігерден анықтама қағаз әкелу;
Студент оқитын пәнді бекітілген оқу және жұмыс жоспарына сәйкес игеруі қажет. Студент сабаққа қатысып, пәнге қатысты тапсырмаларды уақытында орындап, аудиторияда отыру тәртібін сақтауы қажет.
Өздік жұмыс аудиториядан тыс орындалады. Өздік жұмыс тақырыбы пәнді қызыға оқуға, студенттің ой-өрісін кеңейтуге, берілген тапсырмаларды өздігінен орындауға бағытталған.
Сабақтан қалу, кешігу, жұмысты уақытында орындамау, емтиханға келмеу сияқты студент тарапынан болған кемшіліктер студенттерге қойылатын әкімшілік талаптарына қатысты болады.
4 Пәннің құрылымы мен мазмұны
Апта
Дәріс
Семинарпрактикалық сабақ, зертханалық сабақ
СОӨЖ
СӨЖ
1 - модуль Фольклор теориясы
1-апта
№1 дәрістің тақырыбы: Фольклордың статусы мен
теориялық негіздері
№2 дәрістің тақырыбы: Фольклордың шығу тегі мен даму кезеңдері
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап,
жинақтау
№1 практикалық
сабақтың тақырыбы: Фольклордың теориялық негіздері, даму кезеңдері
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу,
талдау, саралау
1- СОӨЖ
тақырыбы: Фольклор мен әдебиеттің айырмашылығы мен ортақ белгілерін ашып көрсету. Реферат.
1, 2, 3- СӨЖ
тапсырмалары:
Қазақ фольклорын зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің хронологиялық кестесін жасау.
4, 5, 6- СӨЖ
тапсырмалары:
М.Әуезовтің Әдебиет тарихы еңбегін оқып, конспектілеу.
2-апта
№3 дәрістің тақырыбы: Қазақ фольклорының жанрлық құрамы мен тарихи типологиясы
№4 дәрістің тақырыбы: Фольклорлық жанрлардың дамуындағы ортақ процестер
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№2 практикалық
сабақтың тақырыбы: Қазақ фольклорының жанрлық құрамы мен тарихи типологиясы
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
2-СОӨЖ
тақырыбы: Фольклорлық жанрлардың дамуындағы ортақ процестер.
Баяндама.
7, 8, 9- СӨЖ
тапсырмалары:
М.Әуезовтің Қазақ халқының эпосы мен фольклоры еңбегін конспектілеу.
10, 11, 12- СӨЖ
тапсырмалары:
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегін оқып, конспектілеу.
3-апта
№5 дәрістің
тақырыбы: Қазақ ауыз әдебиетінің жиналуы.
№6 дәрістің
тақырыбы: Қазақ фольклористикасының дамуы. Қазақ ауыз әдебиетінің зерттелуі.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№3 практикалық
сабақтың тақырыбы: Қазақ ауыз әдебиетінің жиналуы.
Әдістері: жекелеп-
даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
3-СОӨЖ
тақырыбы: Қазақ фольклористикасының дамуы.
Реферат.
13, 14, 15- СӨЖ
тапсырмалары:
В.Радловтың Алтын сандық еңбегін конспектілеу.
16, 17, 18- СӨЖ
тапсырмалары:
Ә.Диваевтың Тарту жинағына түсініктеме жасап конспектілеу.
2 - модуль Фольклордың көркем жанрлары
4-апта
№7 дәрістің
тақырыбы: Ғұрыптық фольклор. Тұрмыс-салт жыры. Магиялық фольклор.
№8 дәрістің
тақырыбы: Кәсіпке байланысты фольклор. Төрт-түлік жырлары.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№4 практикалық
сабақтың тақырыбы: Тұрмыс-салт жырлары. Түрлері. Төрт-түлік жырлары.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
4-СОӨЖ
тақырыбы: Бақсы сарыны. Алғыс, қарғыс, бата беру салты өлеңдері. Реферат.
19, 20, 21-СӨЖ
тапсырмалары:
Г.Н.Потаниннің Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау керек деген мақаласының маңызы.
22, 23, 24-СӨЖ
тапсырмалары:
Ш.Уәлиханов Қазақтардағы шамандықтың қалдығы оқу.
5-апта
№9 дәрістің
тақырыбы: Отбасылық ғұрып фольклоры. Үйлену салтына, жерлеу рәсіміне байланысты ғұрып фольклоры.
№10 дәрістің
тақырыбы: Балалар фольклоры. Маусымдық ғұрып фольклоры: Наурыз, Қымызмұрындық, Жарапазан өлеңдері.
Әдістері: баяндау,
талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№5 практикалық
сабақтың тақырыбы: Отбасылық ғұрып фольклоры. Үйлену салтына, жерлеу рәсіміне байланысты туған өлеңдер.
Әдістері: Топтастыру,
Мозайка әдісі, Постер қорғау
5-СОӨЖ
тақырыбы: Балалар фольклоры Наурыз, Қымызмұрындық, Жарапазан өлеңдері.
Реферат.
25, 26, 27- СӨЖ
тапсырмалары: Ы.Алтынсариннің Орынбор ведомоствосы қазақтарының құда түсу, үйлену, өлген адамды жерлеу, жоқтау очерктері еңбегін оқып, конспектілеу.
28, 29, 30- СӨЖ
тапсырмалары:
Қазақтың ұлттық ойындары туралы Соқыртеке атты топтама құрау.
6-апта
№11 дәрістің тақырыбы: Дидактикалық фольклор. Қазақ мақал-мәтелдері.
№12 дәрістің тақырыбы: Қазақ фольклорындағы жұмбақтар, жаңылтпаштар.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№6 практикалық
сабақтың тақырыбы: Дидактикалық фольклор. Мақал-мәтелдердің жанрлық белгілері. Тақырыбы, өзіндік ерекшеліктері.
Әдістері: жекелеп- даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
6-СОӨЖ
тақырыбы: Қазақ жұмбақтарының жиналу, зерттелу тарихы. Жанрлық белгілері.
Баяндама-реферат.
31, 32, 33- СӨЖ
тапсырмалары: Х.Досмұхамедұлының Қазақ халық әдебиеті
баяндамасын, Аламан еңбегін конспектілеу.
34, 35, 36- СӨЖ
тапсырмалары:
Ө.Тұрманжановтың қазақтың мақал-мәтелдерін жинақтаудағы еңбегі. Ғылыми эссе.
7-апта
№13 дәрістің
тақырыбы: Прозалық жанрлар. Аңыздық проза. Миф, хикая, әпсана.
№14 дәрістің
тақырыбы: Хикаят, аңыз, шешендік сөздер ерекшелігі.
Әдістері: баяндау,
талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№7 практикалық
сабақтың тақырыбы: Аңыздық проза. Миф, әпсана, хикаят аңыздар көркемдік ерекшеліктері.
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
7-СОӨЖ
тақырыбы: Мифтің танымдық қызметі. Жанрлық ерекшелігі.
Реферат.
37, 38, 39- СӨЖ
тапсырмалары:
Ә.Марғұланның Ежелгі жыр-аңыздар еңбегін конспектілеу.
40, 41, 42- СӨЖ
тапсырмалары:
Еділ, Жайық мифтерін оқу.
8-апта
№15 дәрістің тақырыбы: Ертегілік проза: Жан-жануарлар, Қиял-ғажайып ертегілері.
№16 дәрістің тақырыбы: Тұрмыс-салт ертегілері: ғибраттық (новеллалық), сатиралық ертегілер.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№8 практикалық
сабақтың тақырыбы:
Ертегілік проза түрлері: жан-жануарлар, қиял-ғажайып, тұрмыс-салт ертегілері.
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
8-СОӨЖ
тақырыбы: Халық прозасы туралы түсінік. Шешендік өнер туралы эссе реферат.
43, 44, 45-СӨЖ
тапсырмалары:
С.Қасқабасовтың Қазақтың халық прозасы еңбегіне талдау.
46, 47, 48-СӨЖ
тапсырмалары:
Билер сөзі - ақылдың көзі атты шығарма жазу.
3 - модуль Поэзиялық жанрлар
9-апта
№17 дәрістің тақырыбы: Көне эпос. Жалпы түсінік. Мифологиялық эпос.
№18 дәрістің тақырыбы: Батырлық жырлар. Қобыланды, Алпамыс жырлары.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№9 практикалық
сабақтың тақырыбы: Батырлар жыры. Қобыланды, Алпамыс жырларының варианттары мен версиялары.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
9-СОӨЖ
тақырыбы: Мифологиялық эпос туралы сараптама жасау. Реферат.
49, 50, 51-СӨЖ
тапсырмалары:
С.Қондыбайдың Арғы қазақ мифологиясы еңбегін талдау.
52, 53, 54-СӨЖ
тапсырмалары:
Р.Бердібаев Қазақ эпосы оқу, талдау.
10-
апта
№19 дәрістің
тақырыбы: Қаһармандық жырлар. Ер Тарғын, Қамбар, Едіге батыр.
№20 дәрістің тақырыбы: Тарихи жырлар. Жәнібек хан, Абылай хан т.б. жырлар.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№10 практикалық сабақтың тақырыбы: Қаһармандық жырлар. Ер Тарғын,Қамбар, Едіге батыр жырлары халықтық сипаты.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
10 -СОӨЖ
тақырыбы: Тарихи жырлар туралы талдаулар. Жәнібек хан, Абылай хан т.б. тарихи жырлар туралы реферат.
55, 56, 57- СӨЖ
тапсырмалары: Ш.Ыбыраевтың Эпос әлемі еңбегін конспектілеу.
58, 59, 60- СӨЖ
тапсырмалары: Тарихи жырларға хронологиялық кесте жасау.
11-
апта
№21 дәрістің тақырыбы:
Ғашықтық эпос. Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры.
№22 дәрістің тақырыбы: Қыз Жібек жыры - қазақ романдық эпосының үлгісі.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№11 практикалық сабақтың тақырыбы: Ғашықтық эпостар. Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек жырлары.
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
11, 12 - СОӨЖ
тақырыбы: Ш.Уәлиханов - фольклор зерттеушісі. Реферат.
Шоқан жинаған Қозы Көрпеш- Баян сұлу жыры туралы реферат.
61, 62, 63- СӨЖ
тапсырмалары:
Ы.Дүйсенбаевтың Қазақтың лиро-эпосы зерттеуін талдау.
64, 65, 66- СӨЖ
тапсырмалары:
Қыз Жібек фильміне эссе.
12-
апта
№23 дәрістің тақырыбы:
Балладалық жырлар. Айман-Шолпан жыры.
№24 дәрістің тақырыбы: Наурызбай-Ханшайым жыры.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№12 практикалық сабақтың тақырыбы:
Балладалық жырлар. Айман-Шолпан.
Әдістері: жекелеп- даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
13, 14 - СОӨЖ
тақырыбы: В.Радлов - фольклор зерттеушісі. Реферат.
Наурызбай-Ханшайым жыры. Композициялық талдау. Реферат.
67, 68, 69- СӨЖ
тапсырмалары: Эпос және ақындар мұрасы конспектілеу.
70, 71, 72- СӨЖ
тапсырмалары: А.Қыраубаева Ғасырлар мұрасы конспектілеу.
4-модуль Ел қазынасы - ескі сөз
13-
апта
№25 дәрістің тақырыбы: Дастандық эпос. Қаһармандық дастандар.
№25 дәрістің тақырыбы: Әлеуметтік- сүйіспеншілік, ертегілік қазақ дастандары.
Әдістері: баяндау,
талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№13 практикалық сабақтың тақырыбы: Дастандар. Жанрлық ерекшеліктері. Түрлері. Әдістері: жекелеп-
даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
15,16 - СОӨЖ
тақырыбы: Ә.Диваев - фольклор зерттеушісі. Реферат.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев - ауыз әдебиетін жинаушы. Реферат.
73, 74, 75- СӨЖ
тапсырмалары: С.Негимов Шешендік өнер конспектілеу.
76, 77, 78- СӨЖ
тапсырмалары:
Қазақ фольклорының текстологиялық зерттелуін талдау.
14-
апта
№27 дәрістің
тақырыбы: Айтыс өлеңдері. Түрлері. Қыз бен жігіт, Діни, Жұмбақ айтыстар.
№28 дәрістің
тақырыбы: Ақындар айтысының ерекшелігі, зерттелуі, көркем үлгілері.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№14 практикалық сабақтың тақырыбы:
Айтыс. Түрлері. Ақындар айтысы.
Әдістері: жекелеп- даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
17, 18 - СОӨЖ
тақырыбы: Біржан-Сара айтысы - ақындар айтысының заңғары. Реферат.
М.Ғабдуллин - ауыз әдебиетін зерттеуші ғалым. Ғылыми эссе.
79, 80, 81-СӨЖ
тапсырмалары:
Е.Ысмайыловтың Ақындар еңбегін конспектілеу.
82, 83, 84-СӨЖ
тапсырмалары:
М.Тілеужановтың Ел әдебиеті конспектілеу.
15-
апта
№29 дәрістің тақырыбы: Қазақ халық өлеңдері. Зерттелу тарихы.
№30 дәрістің тақырыбы: Қазақ қара өлеңдерінің қасиеті.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№15 практикалық
сабақтың тақырыбы: :
Қазақ қара өлеңдерінің қасиеті.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
19, 20 - СОӨЖ
тақырыбы: Фольклордың дүниетанымдық, тұрмыстық және эстетикалық қызметі. Реферат.
Қазақтың қара өлеңі - қасиетім. Эссе.
85 - СӨЖ
тапсырмалары:
Ш.Уәлихановтың Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде мақаласына рецензия жазу.
5. Әдебиеттер тізімі
Әдебиет (негізгі, қосымша):
1. С.Қасқабасов, Ж.Айтмұхамбет Қазақ фольклоры. Алматы: Эпиграф, 2021.
2. С.Қасқабасов Ой өріс. Алматы: Астана полиграфия, 2009.
3. С. Садырбаев. Фольклор және эстетика. А., 2012
4. Ш. Уәлиханов. Шығармалар жинағы. Көп томдық. Алматы: Толағай групп, 2010.
5. Х.Досмұхамедұлы. Таңдамалы. Алматы: Ана тілі, 1998.
6. М.Ғабдуллин. Қазақ халық ауыз әдебиеті. А: Мектеп,1997.
7. С.Садырбаев. Қазақ халық ауыз әдебиеті. Хрестоматия. А., 2012ж.
8. Ә.Марғұлан. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы: Жазушы,1985.
9. Миф народов мира. Энциклопедия. Москва, 1994.
10. С. Қондыбай. Арғы қазақ мифологиясы. 1-4 кітаптар. Алматы: Дайк-пресс, 2004.
11. Р.Бердібаев. Қазақ эпосы. Алматы: Ғылым, 1982.
12. Ш.Ыбыраев. Эпос әлемі. Алматы: Ғылым, 1993.
13. Қазақстан тарихы. 5 томдық. А., 1996.
14. Қазақ әдебиеті тарихы І том. А., 2007
15. Қазақ фольклористикасының тарихы. А., 2012.
16. Қазақ фольклорының тарихы. А., 2008.
17. Қазақ музыкасының антологиясы. 5 томдық. І том. Алматы, 2005.
18. Бабалар сөзі. Көп томдық(100). Көне эпос. 52 том. Астана: Фоллиант, 2008.
19. Тарихи жырлар. І том. Абылай хан. Алматы, 1995.
20. Қазақтың ғашықтық жырлары. М., 2003.
21. Б. Әзібаева. Қазақ дастандары. Алматы: Баспалар үйі, 2009.
22. Тілеужанов М. Ел әдебиеті. - А., 1992.
23. Мұхамбетқалиева Р. Фольклордағы тұрмыс-тіршіліктің этникалық танымы. - Орал, 2001.
24. Қазақ жұмбақтары. Алматы: Ана тілі, 2007.
25. Ш.Керім. Қазақ жұмбағы. Алматы: Ана тілі, 2007.
26. Қазақ мақал-мәтелдері. Алматы: Ана тілі, 2001.
27. Қазақтың бата-тілектері мен өсиеті. Алматы: Ана тілі, 2007.
28. С.Негимов. Шешендік өнер. Алматы, 1997.
29. Х.Досмұхамедұлы. Аламан. Алматы, 1991.
30. В.Радлов. Алтын сандық. Алматы, 1993.
31. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, 1997.
Мультимедиялық материалдар, электрондық кітаптар (сілтемесін көрсетіңіз)
1. https:kk.wikipedia.orgwiki
2. pps.kaznu.kzkzMainFileShow56395 9
3. http:kitaphana.kzkadownloadsre feratu-na-kazakskom231-kazak-adebi eti2523-ejelgi- dayir-adebieti.html
4. http:bilim-all.kz
5. http:kazgazeta.kz?p=35300
6. http:massaget.kz
7. http:kitap.kzindex.phpcataloga uthor
8. http:www.adebikz.commediabooks
9. http:kitap.kzaudiobook
10. https:baq.kznewsoner
11. http:video.nur.kz
12. http:abai.kz
13. http:qazaqadebieti.kz
14. http:bilimmedia.kzkkcontentles son
15. http:www.rusnauka.com17_PMN_2014 Philologia7_172179.doc.htm
16. http:szh.kz385998
17. http:bilimdiler.kztehnologia
5. Дәрістер кешені
Бірінші апта
№1 дәрістің тақырыбы: Фольклордың статусы мен теориялық негіздері Терминдер мен анықтамалар
Дәрістің топтама-тәсімі ( тірек конспектісі немесе тезистер)
Фольклор - ағылшын сөзі, халық даналығы деген ұғымды береді. Алайда, бұрынғы СССР-ден басқа өркениетті елдерде фольклор кең мағынада түсініледі. Оған халық музыкасын, халық биін, халық өлеңін, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Сол себепті ол елдерде фольклор сөзімен қатар көбінесе этнография сөзін қолданады, ғылымын
этнология дейді. Ал, бұрынғы СССР-ді және социалистік лагерьді құраған елдерде
фольклор терминімен тек халық әдебиетін, дәлірек айтқанда халықтың ауызша туып, ауызша орындалатын шығармаларын атау орныққан. Бұл дәстүр XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде, XX ғасырда соған қараған халықтардың ғылымында орын тепті.
Фольклор - синкретті, көпфункциялы руханият. Ол әрі танымдық, әрі эстетикалық қызмет атқарады. Фольклор тәрбиелік мақсатта да пайдаланылады. Сонымен бірге фольклордың утилитарлық (қолданбалы) функциясы да бар, яғни ол белгілі бір жағдайда тұрмыстық қажетті өтейді. Фольклордың ең маңызды функциясы - эстетикалық және сейілдік. (Әлбетте, қажет болғанда идеологиялық міндет те атқарады). Фольклор қызметінің мұншалықты көп болуы, бір жағынан, оның синкреттілігінен туындаса, екінші жағынан, әр жанрдың әр дәуірде әр түрлі міндет атқаруына және фольклорлық шығармалардың орындалу мақсатына байланысты. Утилитарлық және тәрбиелік мақсат көздеген фольклорлық шығармалардың көркемдік сапасы эстетикалық және сейілдік функция атқаратын туындылардың поэтикалық деңгейінен төменірек болады. Егер бірінші топтағы шығармаларда нені айту керек деген мақсат алға қойылса, екінші топқа енетін туындыларда нені және қалай айту керек мәселесі бірінші кезекте тұрады.
Фольклор - ежелгі дүниетаным және көне мәдениет, әрі мұра. Фольклор - көп заманның, бірнеше дәуірдің, әр түрлі қоғамның жемісі, сондықтан ол көпқатпарлы, көпсатылы және көпмағыналы, көпқырлы. Ежелгі замандарда пайда болған ырымдар мен ғұрыптар, діни ұғымдар мен мифтер, - бір жағынан, фольклор, өйткені олар сол тұстағы адамдардың ауызша шығарып айтқан әңгімелері және іс жүзінде атқарған ырым-кәделері. Бұл тұрғыдан қарағанда, олар - екінші жағынан, сол дәуір қоғамының мәдениеті болды, себебі сол замандағы адамдар атқарған ырым-кәделер мен айтылған әңгіме-мифтер сол қауым үшін мәдени рөл де атқарды. Үшінші жағынан, әр түрлі ырымдар, ғұрыптар, діни нанымдар мен мифтер алғашқы қауым адамының дүниені танып-білу процесінде қалыптасқан руханият еді. Олар, - түптеп келгенде, сол бір көне дәуір адамдарының дүниетанымы еді.
Фольклор - сөз өнері. Өнер болу үшін ең әуелі көркемдік қасиет және орындаушы мен тыңдаушы болуы керек. Қазақ қоғамында фольклор осы үш шартты түгел орындаған, тіпті, одан да кең ауқымды қамтыған. Фольклор - әрі әдебиет, әрі театр рөлін атқарды, оның шығарушылары әрі орындаушылары - жыршы мен ақындар, сондай-ақ тыңдаушылары мен көрермендері болды. Сондықтан фольклор өзіндік көркем әдіс, бейнелеу тәсілдер мен көркемдеуіш құралдар жасап, орнықтырды. Бұл процесте ол ежелден келе жатқан ұғымдар мен нанымдарды, мифтер мен басқа да ескі жанрларды пайдаланып, оларға басқа сипат дарытты, эстетикалық міндет артты. Сөйтіп, алғашқы қауымға тән мифтік сананың жемісі көркем құралға айналды, бейнелілікке және метафораға негіз болды. Осы жолда көркемдік шарттары қарапайымдылықтан күрделілікке ойысты, саналы, мақсатты қиял пайда болып, ғажайыптық сипат алды, утилитарлық функция эстетикалыққа ауысты, осының нәтижесінде фольклор поэтикасының қалыптасуы, оның кейінгі заманда әдебиетке енуі, әдеби поэтикаға негіз болуы - заңдылыққа айналды. Көркем фольклорлық жанрлар туып, қалыптасты, ертегілер, жырлар, дастандар ең алдымен эстетикалық, сейілдік, содан соң тәрбиелік, т.б. мақсат тұтты.
Фольклор - тұрмыстың бөлшегі. Фольклор - адам тіршілігінің өн бойында қолданылып, әр саласында пайдаланылатын дүние. Ол күнделікті өмірде утилитарлық функция орындайды, яғни тұрмысқа қызмет етеді, қажетті бір істі атқарады. Сол себепті фольклордың біраз бөлігінде саналы көркемдеу болмайды. Осындай фольклордың қатарына тұрмыстық функция атқаратын ғұрыптық және үйлену салтына әрі жерлеу рәсіміне байланысты жанрлар жатады. Мысалы, сәби дүниеге келгенде жүзеге асырылатын әр түрлі ырым-кәделер мен соларға қоса орындалатын ғұрыптық өлең- жырлар, тілек-баталар, дұғалар, сол тәрізді сәбиді қырқынан шығару мен бесікке салу кезінде атқарылатын ырымдар мен айтылатын шарапатты сөздер, тұсау кесер мен сүндет той кезінде орындалатын кәде-жоралғылар мен өлеңдер, - бұлардың бәрі міндетті түрде орындалуға тиісті фольклор. Ол ырымдарсыз, шапағатты тілек-батасыз, ақтілеулі дұғасыз аталған шаралар жүзеге асырылмайды. Демек, бұл тұста фольклор - тұрмыстың бір бөлшегі, тіршіліктің қажетті ісі болып көрінеді. Осы сияқты үйлену салтындағы ырым- кәделер мен жар-жар, сыңсу, беташар секілді жырлар, ал адам қайтыс болғанда міндетті түрде айтылатын естірту, көңіл айту, жұбату, жерлеу рәсімі бойынша айтылуға тиісті жоқтау, - адам өмірінің әр кезеңінде таза тұрмыстық, утилитарлық қызмет атқаратын фольклор. Бұларсыз үйлену тойы, жерлеу рәсімі болмайды. Ендеше, фольклор - тұрмыстың өзімен біте қайнап, қосылып кеткен руханият.
№2 дәрістің тақырыбы: Фольклордың шығу тегі мен даму кезеңдері
Терминдер мен анықтамалар
Дәрістің топтама-тәсімі ( тірек конспектісі немесе тезистер)
Ежелгі замандағы рухани мәдениет.(Рулық қоғам кезеңі). Фольклордың тарихын дәуірлеудің өзі мейлінше шартты, өйткені оның жеке бір шығармасы дәл қай уақытта туды деп қарастыруға әсте болмайды.Фольклордығ ең алғашқы нұсқалары қандай болғанын анықтау да, сипаттау да қиын.Оның себебі,-біріншіден, адамзаттың ерте замандағы рухани мұрасы бізге сол күйінде жеткен жоқ:екіншіден, ежелгі дәуірдегі руханият бүгінгідей сала-салаға бөлінбей , біртұтас, синкретті дүние болған, оның құрамында ырымдар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен жій әңгімелер, мифтер мен арбай, жалыну, жалбарыну, алғыс, қарғыс сияқты алуан түрлі ұғымдар мен нанымдар, түсініктер мен іс-әрекеттер аралас, бір-бірінен ажыратуға келмейтін рухани әлем болған. Сол себеті біз рулық замандағы мәдениет деп жиынтық ретінде қарастырамыз.Осы мәдениеттің , сол арқылы кейбір жанрлардың шығу мезгілін шамалап анықтауға болатын секілді.Тарих пен этнология, фольклортану ғылымдарының дәлелдеуі бойынша, адамзаттың рухани мәдениеті есте жоқ ерте заманда орныққан рулық, тайпалық қауымда пайда болғанға ұқсайды( алғашқы қауым де те аталады).Жер бетінде пайда болған тұңғыш рулық қауымның түрі-матриархат (анаеркі) деп саналады. Рас, бұл туралы соңғы 20-30 жыл бойы үлкн пікірталас орын алып келеді, алайда, матриархаттың болмағандығы туралы пікір әлі толық дәлелденген жоқ.Осыған байланысты және этнографиялық, фольклорлық деректерге сүйеніп, әзірше дәстүрлі, ғылымда қалыптасқан тұжырымды негізге алуға тура келеді. Анаеркі рудың басты-басты сипаттары не десек, ең алдымен, сол шақтағы биліктің әйелдер қолында болуын, неке мен отбасының матрилокалыдық болғанын, мұрагерліктің әйел балаларға тиесілі болғанын және балалардың ана (нағашы) жұртында өсуін, сондай-ақ алуан түрлу әйелдерді қастерлейтін әдет-ғұрыпты, ұғым-түсінікті айтуға болады. Авункулат, кувада сияқты дәстүрлерінің, анимизм, тотемизм секілді нанымдардың сол матриархат дәуірінде пайда болғаны ғылымнан белгілі. Матриархаттың орнығу себебі-сол замандағы адамдардың күнкөрісіне байланысты еді, яғни алғашқы ру адамдары өздері ештеңе өндірмей, табиғаттағы дайын нәрселерді, жеміс-жидекті, құстардың жұмыртқасын, ағаштағы алма, өрік сияқтыларды қорек ткен.Ғылымда мұны-иемденуші шаруашылық (терімшілік) дәуірі дейді. Мұндай азық жинауға әйелдер епті болғандықтан үстемдік құрған.Осы дәуірдің көріністері Австралия, Океания, Африка байырғы тұрғындарының тұрмысында да, мәдениетінде де сақталған. Сол көне заманның елесі біздің фольклорда да байқалады, әрине, көркем сананың екшеуінен өткен түрде.Егер баланың әкесі үйде жоқта тууы, қаһарманның қалыңдықты алыстан іздеуі, оның болашақ қайын атасымен қақтығысуы сияқты мотивтер ерте заманғы матриархат салттары мен ұғым-түсініктерінің елесі.Ең көне мифтердің, тұрмыстық әңгімелер мен қарапайым ән-өлеңдерінің пайда болу мезгілі-ежелгі рулық қауым уақыты деп ойлауға болады. Ең көне мифтер-алғашқы қауым адамдарының өзін қоршаған ортадағы, маңайындағы әртүрлі обьектілері мен табиғат құбылыстары турасындағы түсіндірме әңгімелері түрінде болып келеді. Ондай әңгімелерде заттардың, аңдардың пайда болуы мифтік сана бойынша түсіндіріледі.Ал, мифтік сананың өзі екі кезеңге бөлінеді.Бірінші кезең- адам мен табиғаттың бірлігі жөніндегі түсінік.Яғни адам өзін жан-жануардан, табиғаттан бөлмейді, адам мен жануар, адам мен зат бірдей деп түсінеді, өлі мен тірінің арасына да жік қоймайды. Дәл осы кезеңде анимистік наным жұмыс істеп, мифтерде адамның аңға, басқа бір затқа, немесе керісінше жануардың, заттың адамға айналуы-заңды құбылыс ретінде қабылданады. Мифтік сананың екінші кезеңі- адам мен табиғаттың бірлігі туралы ұғымның бұзылуы.Бұл уақытта адамдар өзінің жануарлардан, қоршаған табиғаттан өзгеше екенін түсінеді де, тотемистік нанымға негізделген мифтер шығарады. Алғашқы кезеңде жер бетіндегі нәрселердің , аспан шырақтарының қалай пайда болғанын баяндайтын жасампаздық және космоногиялық мифтер шықса, екінші кезеңде тотемистік, дуалистік мифтер туады. Мифтердегі басты кейіпкерлер-ілкі ата мен жасампаз қаһарман, тотем - баба, шаман(бұл кейінірек). Олардың іс-әрекеттері , көбінесе, жасампаздық болып келеді, жердегі заттарды, аң-құсты т.б. жаратқан солар болып көрсетіледі.Мифтер, әрине бір қалыпта тұрмай, өзгеріп тұрған. Әу баста олар қасиетті әңгімен-шежіре түрінде құпия айтылса, бірте-бірте сакралдық сипатынан айырылып, фольклордың кейбір жанрларына кірігіп кеткен. Мифтік сананың екінші кезеңінде қалыптасқан діни нанымдар мен ұғымдарға , солардың іс жүзінде атқарылатын ырымдары мен ғұрыптарына негізделген (мифтермен қатар) әр алуан тұрмыстық , кәсіптік әңгімелер туады.Олар сол уақыттың фольклорлық жанрлары десе де болады.Олардың басты ерекшелігі утилитарлық функциясында, яғни ондай әңгімелер жеке айтылмайды, белгілі бір ырымды, ғұрыпты атқару барысында айтылады. Демек, ондай әңгімелер практикалық (тәжірибелік) мақсат көздейді. Сондай фольклордың үлгісі ретінде терімшілік, аңшылық, малшылық пен егіншілік кәсіптерге қатысты шығармаларды айтуға болады. Олардың бәрі бізге алғашқы күйінде жетпеген, олар талай өзгеріске ұшырап, әрі өте кеш хатқа түскен. Сол себепті біздің қолымыздағы әңгіме, өлең-жырларда көркемделу күшті де, әу бастағы ұғым-нанымдарды ізі ғана сарқыншақ ретінде көрініс береді. Соған қарамастан ол шығармалардан ежелгң анимизмнің , тотемизмнің , магияның түбірін тауып, зерттеуге болады. Сондай ақ магиялық қызметі айқын фольклорға алғыс, қарғыс, арбау, жалыну, жалбарыну, бәдік сияқты жанрлар жатады.Әлбетте , қоғамдағы даму мен өзгеру барысына қарай олар да жаңа сипат алып отырған. Мысалы, ежелгі алғыс ислам діні енгеннен кейін бата болып, екеуі қатар өмір сүрген. Жалпы магиялық функция рулық замандағы мифтік сананың екінші сатысында үлкен рөл атқарған. Алғашқы қауым адамдары бірте-бірте табиғатта бар нәрсені ғана пайдаланбай, енді өздері өнім жасай бастайды, яғни иемденушіден өндірушіге айналады. Бұл әсіресе, аңшылық пен аушылық, егіншілік пен малшылық (бақташылық) кәсіптерін тудырып,енді өмірде еркектердің күщ-қуаты қажет болып, олар үстемдік етеді. Рулық заманның бұл кезеңінде неше түрлі ежелгі мифтік ұғымдар мен діни нанымдарға негізделген бұрынғы мифтермен қатар жаңа мифтер пайда болады, оларда да ескі сана өзгеріске ұшырап, кейіпкерлер ер адамдар болып шығады. Бұл уақытта аңшылық жайындағы әңгімелер құпиялықтан арылып, ғажайып аңшы-мергендер мен олардың серіктері-тылсым керемет қасиеттері бар арғымақтар мен сырттандар туралы баяндайды. Оқиғалар көп жағдайда көп мергеннің басынан кешкендері хақындағы меморат түрігде әңгімеленеді. Мұндай әңгімелер кейіндегі замандағы хикая жанрымен араласып келеді. Ондай шығармаларда ежелгі діни нанымдар басқа қырынан көрініп, күлкілі жағдайлар ғұрыптық мәнге ие болады. Сонымен рулық замандағы мәдениет-ұзақ уақыт бойы қалыптасқан руханият. Оның салалары мен түрлері көп. Олар бір-бірімен тығыз байланыста, біртқтас, синкретті жүйе қалыбында дамып, қоғамның, ой сананың жетілуіне сйәкес қарапайымдықтан көркемдікке қарай күрделі де қиын жолдан өтті. Оу-баста тек қана утилитарлық-тәжірибелік және танымдық қызмет атқарған алғашқы фольклор үлгілері бірте-бірте тәрбиелік және көркемдік мақсатты көздейтін шығармаларға айналды. Алайда. Олар әлі нағыз көркем фольклор дәрежесіне көтеріле алған жоқ-ты. Бұл үрдіс кейінкөпке созылып барып, тек мемлекеттік қоғамдар тұсында жүзеге асқан еді. Соның өзінде де фольклор қаншалықты көркем болғанымен, онда сол ежелгі рулық замандағы салттар мен ғұрыптап, діни нанымдар мен ұғымдар бірде көркемлеуіш құрал, бірде бейнелі сөз, бірде әсіреленген образ түрінде көрініс тауып, шығармаға поэтикалық, эстетикалық, эмоциялық реңк беріп тұрады.Осының бәрі қосыла келіп, бізге жеткен фольклорды-бір жағынан, ежелгі заманның дүниетанымы, көне мәдениеті әрі мұрасы: екінші жағынан, ел тұрмысының бір бөлшегі, үшінші жағынан, халықтық сөз өнері деп сипаттайды. Орта ғасыр тұсындағы фольклор (мемлекеттік қоғам кезі) .Адамзат тарихының ең бір ұзақ мезгілі рулық қауым қамтыды. Рулық қауым неолит дәуірінде ыдырап, осыдан 7-8 мың жыл бұрын алғашқы мемлекеттер пайды болды.Жер бетіндегі ең көне мемлекеттер Египетте, Месопатамияда, Үндістанда, Қытайда, Грекияда, Иранда, Италияда орнығып, құл иеленуші сипатта болған да, біздің дәуіріміздің ІІІ-ІV ғасырларында феодалдық сипаттағы қоғамға ауысқан деп есептеледі. Осы уақыттан басталатын заман әлем тарихының ортағасырлық дәуірі деп саналады. Бұл ХVІІІ ғасырға дейін созылған да, одан бергі кезеңді жаңа заман деп атайды.Қазақстан тарихы да осылай дәуірленеді. Қазақстан жерінде алғашқы мемлекет б.з.д. І мыңжылдықта,сақтар дәуірінде орныққан.Сақтар көшпелі,жартылай көшпелі және егінші ел болатын.Бірақ олар ең алдымен тамаша шабандоздар еді.Дүниеде атпен шауып келе жатып садақпен оқ атуды бірінші болып сақтар меңгерген.Қайтпас қайсар кісікиік(кентавр)бейнесінің үлгісі салт атты скиф және сақ адамы болған... Сақтардың өз жазуы,мифологиясы және дүниежүзілік деңгейдегі үздік өнері болды,ол әдебиетте Аң тильді өнердеп аталды.Сюжеттері-жыртқыш ңдар мен шөппен қоректенетін жануарлар,солардың арасындағы күрес. Сақтардан соң сарматтардың,уйсіндердің,қаңлыларды ң,түркілердің мемлекеттері болған,олар мың жылдан астам уақытты қамтып,Қазақстан тарихында ерекше із қалдырған.Аталған мемлекеттер де,олардан кейінқұрылған оғыздардың,қыпшақтардың,қарлықтар мен қарахандықтардың мемлекеттері де,кейінірек дүниеге келген Алтын орда да ,Қазақ хандығы да орта ғасырлық феодалдық сипаттағы мемлекеттер болды.Олардың әрқайсысы өз қоғамына сай мәдениет тудырды,бірақ рухани жалғастық үзілген жоқ.Әр дәуірде мәдениетті өзіне дейінгіні пайдаланады,соны негізге аолды,жаңғыртты әрі дамытты.Ертедегі орта ғасырдың,яғни сақтар мен ғұндардың,қаңлылар мен үйсіндердің тұсындығы рухани мәдениет дамыған орта ғасыр мен соңғы орта ғасыр кезінде сақталынып қана қойған жоқ.Ежелгі замандағы мифтер мен аңыздар,т.б.фольклорлық дүниелер әрі қарай өзгертіле,кеңейе дамыды.Олардың классикалық фольклорға айналуы осы дамыған орта ғасырға тұспа тұс келеді.Рулық замандығы өптеген ұғымдар мен нанымдар,мифтік әңгімелер ендігі жерде көркем фольклордың құрамында танымды,эстетикалық міндет аткарады.Сөйтіп,ескі мен жаңаның кіріккен түрі,яғни біртұтас мәдениетке айнлған ру-ханият қалыптасты,ал мұның өзі фольклорды көп сатылы,көп сипатты және көп қырлы өнерге айналдырды.Сонау сақтар заманында туып,кейінгі дәуірлерге жеткен фольклорлық шығармалар миф түрінде,аңыз ретінде ертедегі гректер мен қытай жазбаларында орын алғанының арқасында бізге жетіп отыр.Олардың іс-әрекеттері кейінгі уақытта туған жырлар мен ертегілерде,аңыздауларда көрініс тапқан.Мысалы,атақты Геродот Тарихындағы Томирис пен Кирдің арасындағы қақтығыс туралы сюжет классикалық фольклорға тән.Мұнда каһармандық эпостағы мотивтер бар.Айталық,парсылардың патшасы Кирдің жорыққа шығуы,оның өз ақылмандарымен кеңесуі;Томиристің Кирге берген жауабы және Кирге қойган шарты;Кирдің шайқас алдында түс көруі;Томирис ұлының тұтқынға түсуі,оның өзін-өзі өлтіруі;екі қолдың шайқасы;Кирдің қаза табуы және Томиристің кк қайыруы. Бұл сюжетте ежелгі заманның нанымы сақталған.Кирдің тусінде болашақ патша Дарий аспанға ұшып,бір қанатымен Еуропаны екінші қанатымен Азияны жайлап тұрғанын көреді.Ал,Дарийдің әкесі Гистасп(парсыша-Виштасп)Зардуштың қамқоршысы.Осы арқылы Кирдің жеңілуі Ахумазданың қолдамағанынан болды деген сол шақтағы ел арасына тараған аңыз көрініс береді.Демектүс көрумотиві-ең ерте кезде туып,біздің дәуірімізге жетіп отыр.Жалпы, түс көрумотиві Геродоттың кітабындығы біраз патшалардың өмірінде кездесіп отырады. Сақтар мен ғұндар кезінде туындаған фольклорлық сюжеттер мен мотивтер кейінгі замандарда да жалғасын тауып,жаңаша әңгімелететін болған,сөйтіп ескі сюжеттер негізінде соны шығармалар дүниеге келіп отырған,және мұндай туындылырда бұрынғыға ұқсас,немесе жаңадан қалыптасқан тақырыптар мен сарындар баяндалып отырған.Мәселен,ғұндардың патшасы Мөденің табғаштарға қарсы соғысы туралы аңыздың бүкіл сарыны кейінгі түркілер дәуіріндегі фольклорда жалғасын тапқан,яғни Мөденің өз ата-мекенін,елінің бірлігін,амандығын сақтау үшін жүйрік тұлпарында,сүйікті жарында құрбан етуі,алған сыйларына қанағат етпей басынған жауға қарсы жорыққа шығуы,оны күйрете жеңуі,-осы сияқты тақырыптың Түркі қағандары туралы тас жазбаларда кең баяндалатынын айтуға болады. Жоғарыда айтылғандай,Қазақстанда орныққан ортағасырлық мемлекеттер негізінен,феодалдық сипатта болды.Ол мемлекеттердің басты ерекшелігі-құлдық қоғамның болмауы,әрі патриархалды рулық өмірдің,оның салттарының,руханиятының феодалдық болмысқа сіңісіп,араласып кетуі,тіпті әлеуметтік құрылымға негіз болуы.Бұл,әсіресе,түркі қағанаты тұсында айрықша көрінді,себебі қағанат құрамына енген ру-тайпалар бұрынғы өмір салтын сақтай отырып,феодалдық мемлекеттің талапттары бойынша тіршілік жасады.Осыдай қоспаның арқасында ежелгі руханият енді мемлекет мүддесі тұрғысынан молынан пайдаланылды әрі патриалхалды рулық қауымның мәдениетін де жаңа сапаға көшірді. Исламның Қазақстан жеріне енуі (VІІІ ғ) Түркі қағанаты қалыптастырған мәдениетке өзгерістер әкелді, фольклорға мұсылмандық қасиет дарытты және басқа да ескі дүниелерді мұсылмандырып, басқа арнаға түсті.Мұның өзі фольклорды жаңа бесікке көтерді, сөйтіп толыққанды классикалық фольклордың қалыптасуына игі ықпал етті. Сонымен орта ғасырларда, әсіресе оның дамыған кезеңінде және соңғы дәуірінде қазақ фольклорының барлық дерлік жанры түгел қалыптасып болды және біртұтас руханиятқа айналды. Жаңа дәуірде олар өзінің бүкіл көркемдік-эстетикалық жүйесін орнықтырып, жаңа сападағы классикалық фольклор түрінде дами түсті. Жаңа дәуірдегі фольклор.Бұл кезең ХVІІІ ғасырдан бергі уақытты қамтиды.Әлбетте, фольклор - өмірдің ағымы сияқты тез өзгере беретін құбылыс емес. Дегенмен, халық тұрмысымен , оның санасымен тікелей байланыста болған соң ол да әр кезде өзгеріске ұшырап отырады. Қазақ хандығынығ Жоңғарр хандығымен үш ғасырдай жүргізген соғысы халық өмірінің барлық саласына әсер етті, ал рухани мәдениетте ерекше із қалдырды.Фольклор да айтарлықтай жаңарып, оның жанрлық құрамы толыға түсті әрі көркемдік саласына әсер етті. Бізге жеткен фольклор нұсқалары , негізінен осы жаңа дәуірде , яғни ХVІІІ-ХІХ ғасырларда сұрыпталып, көркемдік жағыанан әрленіп, жүйеленіп, осы күнгі қалпына жеткен деуге болады.Жаңа дәуірдегі фольклорлық дәстүрлің өрлей түсуіне ақындар мен жыршылар ерекше үлес қосты. Олар өмірде болған ірі оқиғалардың арасында болып, соның ізімен көргендері мен естігендері туралы неше алуан әңгіме, аңыз, өлең тудырып отырған.Олар тудырған шығармалар ауызша туып, ауызша тарағандықтан бірте-бірте фольклорлық айналымға түсіп, алғашқы авторлық шығарма халық дүниесіне айналған. Бізге жеткен көптеген жырдың, өлеңнің, ән-күйдің фольклорлық сипатта болуының басты себебі-осы. Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейінгі тұста қазақ фольклорының бұрын шет қалып жүрген жанрлары, әсіресе, тарихқа, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге қатысты түрлері қайтадан активті процесті бастан кешіруде .Үйлену салты бойынша орындалатын жар-жар, беташар сияқты жанрлар жаңаша түрде, соңы мазмұнмен айтылатын болды. Егер ертеде жар-жар болса, бүгінде тойға жиналған қауым түгел бірігіп айтады, ал беташар мазмұн жағынан мүлде өзгеріске түсті. Сол сияқты аңыз, шежіре, шешендік сөз тәрізді жанрлар да үлкен сұранысқа ие болды, оларды жаңа варианттары да пайда болып жатыр, бірақ бұрынғы фольклор секілді ауызекі айтылу , елге тарау цикліне түсіп жатқан жоқ.Ауыз әдебиеті - халықтың тұрмыс-тіршілігін, қоғамдық өмірін, арман - мұңын, дүниетанымын бір сөзбен айтқанда ұлттық болмысын танытады. Фольклордың халықтық сипаты дегеніміз - халықтың ой-санасы мен жан дүниесін бейнелеу және халыққа қызмет ету. Ағылшын этнографы Джеймс Фрэзер халықтың сөз өнері түрінде көрініс тапқан рухани мәдениетін Алтын тамыр деп атаған. Өйткені, фольклорлық туындыларда халық рухының алтын тамыры сақталған. Сонымен ойымызды қорыта айтқанда, жаңа дәуірде қазақ фольклоры нағыз көркем өнер болып қалыптасып, бізге классикалық мұра әрі өнер түрінде жетіп, бүгінгі мәдениеттің бір бөлігі ретінде өмір сүруде, қоғамға қызмет етуде.
Екінші апта
№3 дәрістің тақырыбы: Қазақ фольклорының жанрлық құрамы мен тарихи типологиясы
Терминдер мен анықтамалар
Дәрістің топтама-тәсімі ( тірек конспектісі немесе тезистер)
Бізге жеткен фольклор - жанр жағынан бай, көркемдігі жағынан кемелденген, әр алуан қызмет атқаратын рухани мұрамыз және күнделікті тіршілігімізге қолданыста болып, мәдени қажеттігімізді атқарып жүрген ұлттық өнеріміз. Бүгінгі заманға ол көптүрлі, көпсатылы руханият ретінде жетіп отыр. Оның біраз түрі есте жоқ ескі заманда туса, енді бір тобы кейінгі дәуірлерде пайда болған. Олар ұзақ тарихи даму жолында бір- бірімен араласып, тоғысып, бірі-біріне сіңісіп кеткен, сондықтан олардың әрқайсысын жеке бөліп алып, тек соған ғана тән белгілерді анықтау оңай емес. Сол себепті ғылымда фольклордың тарихы, оның жанрлық құрамы дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір дәуірдің шындығымен қатар санасы, ұғым-түсінігі, наным-сенімі қандай дәрежеде көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алады. Міне, осы тұрғыдан келгенде бізге жеткен фольклордың жанрларын ежелгі, көне және жаңа (ғұрыптық, көркем және бейкөркем) деп шартты түрде бөлуге болады. Жоғарыда қай жанр қай дәуірде пайда болғанын, кейін қандай өзгеріске түскенін шолу түрінде баяндап шыққандықтан біз ұлттық фольклорымыздың жанрларын осы күнгі жағдайы бойынша ең ескі дегеннен бастап бертінгі кездерде туғандарына дейінгісін қысқаша түрде сипаттап беруді жөн көрдік. Сонымен, біздің дәуірге сарқыншақ түрінде өзгеріп жеткен ең ежелгі жанр деп мифті айтамыз.
Мифтер. Әлем фольклорында мифтің түрі көп. Олар әр елдің өмір салты мен рухани даму деңгейіне сәйкес әр алуан сипатта болады. Айталық, жаңа дәуірге дейін алғашқы рулық қауым формасында өмір кешкен австралиялықтардың, африкалықтардың мифтерінде архаикалық белгілер көп сақталған.
Хикаялар. Алғашқы қауымның мифі үздіксіз пайда болып отыратын тұрмыстық әңгімемен бірігіп, келе-келе, әсіресе рулық қауым шарықтап, феодалдық қоғамға көшкен тұста жаңа бір жанрды, хикаяны қалыптастырады. Хикаяда шындық бір факті болуы мүмкін, бірақ шындықтан гөрі қоспа көп болады, себебі бір оқиға туралы әңгіме, көбінесе жеке адамның өзі туралы әңгімесі ел арасында айтыла-айтыла көптеген өзгеріске ұшырайды.
Еңбек пен кәсіпке байланысты фольклор. Бұл топқа аңшылық пен бақташылыққа, диқаншылыққа қатысты айтылатын, сондай-ақ алуан түрлі жағдайлар туралы баяндайтын архаикалық әңгімелер жатады. Олар меморат түрінде, яки хикая іспетті болып келеді. Мұндағы басты кейіпкерлер - аңшы, мерген және әртүрлі аң-құстар. Алғашқы қауымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тіл мен әдебиет мұғалімдерін дайындау білім беру бағдарламасы
Халық ауыз әдебиеті
SYLLABUS
6В01701 Қазақ тілі мен әдебиеті, 6В01702 Қазақ тілінде оқытпайтын
мектептердегі қазақ тілі мен әдебиеті, 6В02301 Филология:қазақ тілі
білім беру бағдарламаларына арналған
Құрастырушылар: Шайекенов Жангелді Жұмақайұлы, ф.ғ.к., доцент, Турганалиева Г.Г, аға оқытушы, магистр.
Орал, 2023 ж.
SYLLABUS Халық ауыз әдебиеті, 2023 ж. жұмыс оқу жоспарының негізінде дайындалды.
Қазақ филологиясы Тіл мен әдебиет мұғалімдерін дайындау ББ қаралды
Хаттама № 1 8__ қыркүйек 2023 ж.
Тіл мен әдебиет мұғалімдерін дайындау БББ жетекшісі: ____ Турганалиева Г.
(қолы, ТАӘ)
Пікір беруші: Мамыров А.Ы. ф.ғ.к., доцент
(ТАӘ; лауазымы, ғылыми дәрежесі)
Пікір беруші: Мүтиев З.Ж. ф.ғ.к., доцент
(ТАӘ, лауазымы, ғылыми дәрежесі)
Сарапшы: Темиргалиев Е.Ж.
№36 М.Ықсанов атындағы ЖББОМ директоры
(ТАӘ, лауазымы, ғылыми дәрежесі)
1 Пән туралы мәліметтер:
Кредит
5
Курс
І
Семестр
ІІ
Қорытынды бақылау түрі
емтихан
Дәріс (сағаты)
30
Практикалық (семинар, лабораториялық)
сабақтар (сағаты)
15
СОӨЖ (сағаты)
20
СӨЖ (сағаты)
85
Барлық сағаттар
150
Пәннің қысқаша мазмұны: Бізге жеткен фольклор - жанр жағынан бай, көркемдігі жағынан кемелденген, әр алуан қызмет атқаратын рухани мұрамыз және күнделікті тіршілігімізге қолданыста болып, мәдени қажеттігімізді атқарып жүрген ұлттық өнеріміз. Бүгінгі заманға ол көптүрлі, көпсатылы руханият ретінде жетіп отыр. Оның біраз түрі есте жоқ ескі заманда туса, енді бір тобы кейінгі дәуірлерде пайда болған. Олар ұзақ тарихи даму жолында бір-бірімен араласып, тоғысып, бірі-біріне сіңісіп кеткен, сондықтан олардың әрқайсысын жеке бөліп алып, тек соған ғана тән белгілерді анықтау оңай емес. Сол себепті ғылымда фольклордың тарихы, оның жанрлық құрамы дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір дәуірдің шындығымен қатар санасы, ұғым-түсінігі, наным-сенімі қандай дәрежеде көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алады. Міне, осы тұрғыдан келгенде бізге жеткен фольклордың жанрларын ежелгі, көне және жаңа (ғұрыптық, көркем және бейкөркем) деп шартты түрде бөлуге болады.
Мақсаты:
Қазақ фольклорын жеке пән ретінде оқыту арқылы халқымыздың сан ғасыр бойына жасаған рухани мәдениеті - фольклорлық мұраларды терең, жан-жақты таныстыру мақсат етіледі. Мазмұн-мәні терең, әрі көркем халық әдебиетін аса бағалы байлық ретінде оқыта отырып, оның өзінше сыр-сипатын танытып, жастарға тағлым беру көзделеді.
Курстың міндеті:
фольклордың пайда болуы туралы пікірлер жайлы, фольклордың жанрлары мен түрлері жайында мағлұмат беру;
ауыз әдебиеті мұраларының көп қырлы табиғаты мен туу, таралу, сақталу ерекшеліктері, жанрлардың классификациясы, жанрлық түрлердің бөліну жолдары жайлы ұғым қалыптастыру;
қазақ фольклорының қалыптасу кезеңдерімен таныстыру;
қазақ фольклорының зерттелу тарихы мен фольклор туралы ғылымның ХVIII ғасырда қалыптаса бастауы жайында мәлімет беру;
қазақтың дәстүрлі мәдениетінің бір саласы фольклордың аса құнды рухани байлық екенін түсіне білуге баулу.
Пререквизиттері:
Халық ауыз әдебиеті пәнін игеру үшін қажетті білімдер мен дағдылардың жинағы:
сатылай кешенді талдай білу;
фольклорлық зерттеу тәжірибесін меңгеру;
әдеби жазу жұмыстарын ұйымдастырып жүргізуді игеру.
Постреквизиттері:
Халық ауыз әдебиеті пәні бйынша студенттерге жан-жақты тарихи-әдеби, теориялық толық мәліметтер мен практикалық дағдылар туралы түсінік беріледі. Сонымен қатар,
халық ауыз әдебиеті тарихы, зерттелуі, ерекшелік сипаттары кеңінен көрсетіледі.
Халық ауыз әдебиеті пәні өзге де тіл білімі, әдебиеттану, тарих, философия, педагогика, психология, география, экология, эстетика, этномәдениеттану пәндермен байланыстырыла оқытылады.
Оқытудан күтілетін нәтижелер: (Блум таксономиясы бойынша)
Курс аяқталғаннан кейін студенттер білуі керек:
Курстың теориялық білімін
Қосымша мәліметтерді
Курс бойынша негізгі әдебиеттерді
Курс аяқталғаннан кейін студенттер жасай алуы керек:
Курс бойынша берілген практикалық жұмыстарды
Курс бойынша берілген өзіндік жұмыстарды
Курс бойынша берілген шығармашылық жұмыстарды
Курс бойынша берілген тест тапсырмаларын Игерілетін дағдылар:
интерактивті оқыту әдістерін білу;
қазақ тілі мен әдебиетті оқытудың жаңа заманғы технологияларын меңгеру;
2 Оқытушы туралы мәлімет, байланыс ақпараттары:
Шайекенов Жангелді Жұмақайұлы - ф.ғ.к., доцент
Тел: 8-705-137-08-04
Тұрғаналиева Ганмиркүн Ганмирханқызы - аға оқытушы, магистр Тел: 8 - 775 - 817 - 18 - 00
Электронды пошта: alua_01.01.10@mail.ru
3 Курстың саясаты:
Сабаққа кешікпей келу;
Сабақ уақытында әдептілік тәртіптерін сақтау;
Сабақты босатпау, ауырған жағдайда дәрігерден анықтама қағаз әкелу;
Студент оқитын пәнді бекітілген оқу және жұмыс жоспарына сәйкес игеруі қажет. Студент сабаққа қатысып, пәнге қатысты тапсырмаларды уақытында орындап, аудиторияда отыру тәртібін сақтауы қажет.
Өздік жұмыс аудиториядан тыс орындалады. Өздік жұмыс тақырыбы пәнді қызыға оқуға, студенттің ой-өрісін кеңейтуге, берілген тапсырмаларды өздігінен орындауға бағытталған.
Сабақтан қалу, кешігу, жұмысты уақытында орындамау, емтиханға келмеу сияқты студент тарапынан болған кемшіліктер студенттерге қойылатын әкімшілік талаптарына қатысты болады.
4 Пәннің құрылымы мен мазмұны
Апта
Дәріс
Семинарпрактикалық сабақ, зертханалық сабақ
СОӨЖ
СӨЖ
1 - модуль Фольклор теориясы
1-апта
№1 дәрістің тақырыбы: Фольклордың статусы мен
теориялық негіздері
№2 дәрістің тақырыбы: Фольклордың шығу тегі мен даму кезеңдері
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап,
жинақтау
№1 практикалық
сабақтың тақырыбы: Фольклордың теориялық негіздері, даму кезеңдері
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу,
талдау, саралау
1- СОӨЖ
тақырыбы: Фольклор мен әдебиеттің айырмашылығы мен ортақ белгілерін ашып көрсету. Реферат.
1, 2, 3- СӨЖ
тапсырмалары:
Қазақ фольклорын зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің хронологиялық кестесін жасау.
4, 5, 6- СӨЖ
тапсырмалары:
М.Әуезовтің Әдебиет тарихы еңбегін оқып, конспектілеу.
2-апта
№3 дәрістің тақырыбы: Қазақ фольклорының жанрлық құрамы мен тарихи типологиясы
№4 дәрістің тақырыбы: Фольклорлық жанрлардың дамуындағы ортақ процестер
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№2 практикалық
сабақтың тақырыбы: Қазақ фольклорының жанрлық құрамы мен тарихи типологиясы
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
2-СОӨЖ
тақырыбы: Фольклорлық жанрлардың дамуындағы ортақ процестер.
Баяндама.
7, 8, 9- СӨЖ
тапсырмалары:
М.Әуезовтің Қазақ халқының эпосы мен фольклоры еңбегін конспектілеу.
10, 11, 12- СӨЖ
тапсырмалары:
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш еңбегін оқып, конспектілеу.
3-апта
№5 дәрістің
тақырыбы: Қазақ ауыз әдебиетінің жиналуы.
№6 дәрістің
тақырыбы: Қазақ фольклористикасының дамуы. Қазақ ауыз әдебиетінің зерттелуі.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№3 практикалық
сабақтың тақырыбы: Қазақ ауыз әдебиетінің жиналуы.
Әдістері: жекелеп-
даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
3-СОӨЖ
тақырыбы: Қазақ фольклористикасының дамуы.
Реферат.
13, 14, 15- СӨЖ
тапсырмалары:
В.Радловтың Алтын сандық еңбегін конспектілеу.
16, 17, 18- СӨЖ
тапсырмалары:
Ә.Диваевтың Тарту жинағына түсініктеме жасап конспектілеу.
2 - модуль Фольклордың көркем жанрлары
4-апта
№7 дәрістің
тақырыбы: Ғұрыптық фольклор. Тұрмыс-салт жыры. Магиялық фольклор.
№8 дәрістің
тақырыбы: Кәсіпке байланысты фольклор. Төрт-түлік жырлары.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№4 практикалық
сабақтың тақырыбы: Тұрмыс-салт жырлары. Түрлері. Төрт-түлік жырлары.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
4-СОӨЖ
тақырыбы: Бақсы сарыны. Алғыс, қарғыс, бата беру салты өлеңдері. Реферат.
19, 20, 21-СӨЖ
тапсырмалары:
Г.Н.Потаниннің Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинау керек деген мақаласының маңызы.
22, 23, 24-СӨЖ
тапсырмалары:
Ш.Уәлиханов Қазақтардағы шамандықтың қалдығы оқу.
5-апта
№9 дәрістің
тақырыбы: Отбасылық ғұрып фольклоры. Үйлену салтына, жерлеу рәсіміне байланысты ғұрып фольклоры.
№10 дәрістің
тақырыбы: Балалар фольклоры. Маусымдық ғұрып фольклоры: Наурыз, Қымызмұрындық, Жарапазан өлеңдері.
Әдістері: баяндау,
талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№5 практикалық
сабақтың тақырыбы: Отбасылық ғұрып фольклоры. Үйлену салтына, жерлеу рәсіміне байланысты туған өлеңдер.
Әдістері: Топтастыру,
Мозайка әдісі, Постер қорғау
5-СОӨЖ
тақырыбы: Балалар фольклоры Наурыз, Қымызмұрындық, Жарапазан өлеңдері.
Реферат.
25, 26, 27- СӨЖ
тапсырмалары: Ы.Алтынсариннің Орынбор ведомоствосы қазақтарының құда түсу, үйлену, өлген адамды жерлеу, жоқтау очерктері еңбегін оқып, конспектілеу.
28, 29, 30- СӨЖ
тапсырмалары:
Қазақтың ұлттық ойындары туралы Соқыртеке атты топтама құрау.
6-апта
№11 дәрістің тақырыбы: Дидактикалық фольклор. Қазақ мақал-мәтелдері.
№12 дәрістің тақырыбы: Қазақ фольклорындағы жұмбақтар, жаңылтпаштар.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№6 практикалық
сабақтың тақырыбы: Дидактикалық фольклор. Мақал-мәтелдердің жанрлық белгілері. Тақырыбы, өзіндік ерекшеліктері.
Әдістері: жекелеп- даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
6-СОӨЖ
тақырыбы: Қазақ жұмбақтарының жиналу, зерттелу тарихы. Жанрлық белгілері.
Баяндама-реферат.
31, 32, 33- СӨЖ
тапсырмалары: Х.Досмұхамедұлының Қазақ халық әдебиеті
баяндамасын, Аламан еңбегін конспектілеу.
34, 35, 36- СӨЖ
тапсырмалары:
Ө.Тұрманжановтың қазақтың мақал-мәтелдерін жинақтаудағы еңбегі. Ғылыми эссе.
7-апта
№13 дәрістің
тақырыбы: Прозалық жанрлар. Аңыздық проза. Миф, хикая, әпсана.
№14 дәрістің
тақырыбы: Хикаят, аңыз, шешендік сөздер ерекшелігі.
Әдістері: баяндау,
талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№7 практикалық
сабақтың тақырыбы: Аңыздық проза. Миф, әпсана, хикаят аңыздар көркемдік ерекшеліктері.
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
7-СОӨЖ
тақырыбы: Мифтің танымдық қызметі. Жанрлық ерекшелігі.
Реферат.
37, 38, 39- СӨЖ
тапсырмалары:
Ә.Марғұланның Ежелгі жыр-аңыздар еңбегін конспектілеу.
40, 41, 42- СӨЖ
тапсырмалары:
Еділ, Жайық мифтерін оқу.
8-апта
№15 дәрістің тақырыбы: Ертегілік проза: Жан-жануарлар, Қиял-ғажайып ертегілері.
№16 дәрістің тақырыбы: Тұрмыс-салт ертегілері: ғибраттық (новеллалық), сатиралық ертегілер.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№8 практикалық
сабақтың тақырыбы:
Ертегілік проза түрлері: жан-жануарлар, қиял-ғажайып, тұрмыс-салт ертегілері.
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
8-СОӨЖ
тақырыбы: Халық прозасы туралы түсінік. Шешендік өнер туралы эссе реферат.
43, 44, 45-СӨЖ
тапсырмалары:
С.Қасқабасовтың Қазақтың халық прозасы еңбегіне талдау.
46, 47, 48-СӨЖ
тапсырмалары:
Билер сөзі - ақылдың көзі атты шығарма жазу.
3 - модуль Поэзиялық жанрлар
9-апта
№17 дәрістің тақырыбы: Көне эпос. Жалпы түсінік. Мифологиялық эпос.
№18 дәрістің тақырыбы: Батырлық жырлар. Қобыланды, Алпамыс жырлары.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№9 практикалық
сабақтың тақырыбы: Батырлар жыры. Қобыланды, Алпамыс жырларының варианттары мен версиялары.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
9-СОӨЖ
тақырыбы: Мифологиялық эпос туралы сараптама жасау. Реферат.
49, 50, 51-СӨЖ
тапсырмалары:
С.Қондыбайдың Арғы қазақ мифологиясы еңбегін талдау.
52, 53, 54-СӨЖ
тапсырмалары:
Р.Бердібаев Қазақ эпосы оқу, талдау.
10-
апта
№19 дәрістің
тақырыбы: Қаһармандық жырлар. Ер Тарғын, Қамбар, Едіге батыр.
№20 дәрістің тақырыбы: Тарихи жырлар. Жәнібек хан, Абылай хан т.б. жырлар.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№10 практикалық сабақтың тақырыбы: Қаһармандық жырлар. Ер Тарғын,Қамбар, Едіге батыр жырлары халықтық сипаты.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
10 -СОӨЖ
тақырыбы: Тарихи жырлар туралы талдаулар. Жәнібек хан, Абылай хан т.б. тарихи жырлар туралы реферат.
55, 56, 57- СӨЖ
тапсырмалары: Ш.Ыбыраевтың Эпос әлемі еңбегін конспектілеу.
58, 59, 60- СӨЖ
тапсырмалары: Тарихи жырларға хронологиялық кесте жасау.
11-
апта
№21 дәрістің тақырыбы:
Ғашықтық эпос. Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры.
№22 дәрістің тақырыбы: Қыз Жібек жыры - қазақ романдық эпосының үлгісі.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№11 практикалық сабақтың тақырыбы: Ғашықтық эпостар. Қозы Көрпеш-Баян сұлу, Қыз Жібек жырлары.
Әдістері: Топтастыру, Мозайка әдісі, Постер қорғау
11, 12 - СОӨЖ
тақырыбы: Ш.Уәлиханов - фольклор зерттеушісі. Реферат.
Шоқан жинаған Қозы Көрпеш- Баян сұлу жыры туралы реферат.
61, 62, 63- СӨЖ
тапсырмалары:
Ы.Дүйсенбаевтың Қазақтың лиро-эпосы зерттеуін талдау.
64, 65, 66- СӨЖ
тапсырмалары:
Қыз Жібек фильміне эссе.
12-
апта
№23 дәрістің тақырыбы:
Балладалық жырлар. Айман-Шолпан жыры.
№24 дәрістің тақырыбы: Наурызбай-Ханшайым жыры.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№12 практикалық сабақтың тақырыбы:
Балладалық жырлар. Айман-Шолпан.
Әдістері: жекелеп- даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
13, 14 - СОӨЖ
тақырыбы: В.Радлов - фольклор зерттеушісі. Реферат.
Наурызбай-Ханшайым жыры. Композициялық талдау. Реферат.
67, 68, 69- СӨЖ
тапсырмалары: Эпос және ақындар мұрасы конспектілеу.
70, 71, 72- СӨЖ
тапсырмалары: А.Қыраубаева Ғасырлар мұрасы конспектілеу.
4-модуль Ел қазынасы - ескі сөз
13-
апта
№25 дәрістің тақырыбы: Дастандық эпос. Қаһармандық дастандар.
№25 дәрістің тақырыбы: Әлеуметтік- сүйіспеншілік, ертегілік қазақ дастандары.
Әдістері: баяндау,
талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№13 практикалық сабақтың тақырыбы: Дастандар. Жанрлық ерекшеліктері. Түрлері. Әдістері: жекелеп-
даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
15,16 - СОӨЖ
тақырыбы: Ә.Диваев - фольклор зерттеушісі. Реферат.
Мәшһүр Жүсіп Көпеев - ауыз әдебиетін жинаушы. Реферат.
73, 74, 75- СӨЖ
тапсырмалары: С.Негимов Шешендік өнер конспектілеу.
76, 77, 78- СӨЖ
тапсырмалары:
Қазақ фольклорының текстологиялық зерттелуін талдау.
14-
апта
№27 дәрістің
тақырыбы: Айтыс өлеңдері. Түрлері. Қыз бен жігіт, Діни, Жұмбақ айтыстар.
№28 дәрістің
тақырыбы: Ақындар айтысының ерекшелігі, зерттелуі, көркем үлгілері.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№14 практикалық сабақтың тақырыбы:
Айтыс. Түрлері. Ақындар айтысы.
Әдістері: жекелеп- даралап оқыту,
деңгейлік тапсырмалар орындау, Автор орындығы әдісі, Эссе әдісі, бес жолды
мінездеме әдісі, Түртіп жазу әдісі
17, 18 - СОӨЖ
тақырыбы: Біржан-Сара айтысы - ақындар айтысының заңғары. Реферат.
М.Ғабдуллин - ауыз әдебиетін зерттеуші ғалым. Ғылыми эссе.
79, 80, 81-СӨЖ
тапсырмалары:
Е.Ысмайыловтың Ақындар еңбегін конспектілеу.
82, 83, 84-СӨЖ
тапсырмалары:
М.Тілеужановтың Ел әдебиеті конспектілеу.
15-
апта
№29 дәрістің тақырыбы: Қазақ халық өлеңдері. Зерттелу тарихы.
№30 дәрістің тақырыбы: Қазақ қара өлеңдерінің қасиеті.
Әдістері: баяндау, талдау, сұрақ-жауап, жинақтау
№15 практикалық
сабақтың тақырыбы: :
Қазақ қара өлеңдерінің қасиеті.
Әдістері: Жұптастыру, сұрақ қою, пікіралмасу, талдау, саралау
19, 20 - СОӨЖ
тақырыбы: Фольклордың дүниетанымдық, тұрмыстық және эстетикалық қызметі. Реферат.
Қазақтың қара өлеңі - қасиетім. Эссе.
85 - СӨЖ
тапсырмалары:
Ш.Уәлихановтың Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде мақаласына рецензия жазу.
5. Әдебиеттер тізімі
Әдебиет (негізгі, қосымша):
1. С.Қасқабасов, Ж.Айтмұхамбет Қазақ фольклоры. Алматы: Эпиграф, 2021.
2. С.Қасқабасов Ой өріс. Алматы: Астана полиграфия, 2009.
3. С. Садырбаев. Фольклор және эстетика. А., 2012
4. Ш. Уәлиханов. Шығармалар жинағы. Көп томдық. Алматы: Толағай групп, 2010.
5. Х.Досмұхамедұлы. Таңдамалы. Алматы: Ана тілі, 1998.
6. М.Ғабдуллин. Қазақ халық ауыз әдебиеті. А: Мектеп,1997.
7. С.Садырбаев. Қазақ халық ауыз әдебиеті. Хрестоматия. А., 2012ж.
8. Ә.Марғұлан. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы: Жазушы,1985.
9. Миф народов мира. Энциклопедия. Москва, 1994.
10. С. Қондыбай. Арғы қазақ мифологиясы. 1-4 кітаптар. Алматы: Дайк-пресс, 2004.
11. Р.Бердібаев. Қазақ эпосы. Алматы: Ғылым, 1982.
12. Ш.Ыбыраев. Эпос әлемі. Алматы: Ғылым, 1993.
13. Қазақстан тарихы. 5 томдық. А., 1996.
14. Қазақ әдебиеті тарихы І том. А., 2007
15. Қазақ фольклористикасының тарихы. А., 2012.
16. Қазақ фольклорының тарихы. А., 2008.
17. Қазақ музыкасының антологиясы. 5 томдық. І том. Алматы, 2005.
18. Бабалар сөзі. Көп томдық(100). Көне эпос. 52 том. Астана: Фоллиант, 2008.
19. Тарихи жырлар. І том. Абылай хан. Алматы, 1995.
20. Қазақтың ғашықтық жырлары. М., 2003.
21. Б. Әзібаева. Қазақ дастандары. Алматы: Баспалар үйі, 2009.
22. Тілеужанов М. Ел әдебиеті. - А., 1992.
23. Мұхамбетқалиева Р. Фольклордағы тұрмыс-тіршіліктің этникалық танымы. - Орал, 2001.
24. Қазақ жұмбақтары. Алматы: Ана тілі, 2007.
25. Ш.Керім. Қазақ жұмбағы. Алматы: Ана тілі, 2007.
26. Қазақ мақал-мәтелдері. Алматы: Ана тілі, 2001.
27. Қазақтың бата-тілектері мен өсиеті. Алматы: Ана тілі, 2007.
28. С.Негимов. Шешендік өнер. Алматы, 1997.
29. Х.Досмұхамедұлы. Аламан. Алматы, 1991.
30. В.Радлов. Алтын сандық. Алматы, 1993.
31. Ә.Қоңыратбаев. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, 1997.
Мультимедиялық материалдар, электрондық кітаптар (сілтемесін көрсетіңіз)
1. https:kk.wikipedia.orgwiki
2. pps.kaznu.kzkzMainFileShow56395 9
3. http:kitaphana.kzkadownloadsre feratu-na-kazakskom231-kazak-adebi eti2523-ejelgi- dayir-adebieti.html
4. http:bilim-all.kz
5. http:kazgazeta.kz?p=35300
6. http:massaget.kz
7. http:kitap.kzindex.phpcataloga uthor
8. http:www.adebikz.commediabooks
9. http:kitap.kzaudiobook
10. https:baq.kznewsoner
11. http:video.nur.kz
12. http:abai.kz
13. http:qazaqadebieti.kz
14. http:bilimmedia.kzkkcontentles son
15. http:www.rusnauka.com17_PMN_2014 Philologia7_172179.doc.htm
16. http:szh.kz385998
17. http:bilimdiler.kztehnologia
5. Дәрістер кешені
Бірінші апта
№1 дәрістің тақырыбы: Фольклордың статусы мен теориялық негіздері Терминдер мен анықтамалар
Дәрістің топтама-тәсімі ( тірек конспектісі немесе тезистер)
Фольклор - ағылшын сөзі, халық даналығы деген ұғымды береді. Алайда, бұрынғы СССР-ден басқа өркениетті елдерде фольклор кең мағынада түсініледі. Оған халық музыкасын, халық биін, халық өлеңін, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Сол себепті ол елдерде фольклор сөзімен қатар көбінесе этнография сөзін қолданады, ғылымын
этнология дейді. Ал, бұрынғы СССР-ді және социалистік лагерьді құраған елдерде
фольклор терминімен тек халық әдебиетін, дәлірек айтқанда халықтың ауызша туып, ауызша орындалатын шығармаларын атау орныққан. Бұл дәстүр XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде, XX ғасырда соған қараған халықтардың ғылымында орын тепті.
Фольклор - синкретті, көпфункциялы руханият. Ол әрі танымдық, әрі эстетикалық қызмет атқарады. Фольклор тәрбиелік мақсатта да пайдаланылады. Сонымен бірге фольклордың утилитарлық (қолданбалы) функциясы да бар, яғни ол белгілі бір жағдайда тұрмыстық қажетті өтейді. Фольклордың ең маңызды функциясы - эстетикалық және сейілдік. (Әлбетте, қажет болғанда идеологиялық міндет те атқарады). Фольклор қызметінің мұншалықты көп болуы, бір жағынан, оның синкреттілігінен туындаса, екінші жағынан, әр жанрдың әр дәуірде әр түрлі міндет атқаруына және фольклорлық шығармалардың орындалу мақсатына байланысты. Утилитарлық және тәрбиелік мақсат көздеген фольклорлық шығармалардың көркемдік сапасы эстетикалық және сейілдік функция атқаратын туындылардың поэтикалық деңгейінен төменірек болады. Егер бірінші топтағы шығармаларда нені айту керек деген мақсат алға қойылса, екінші топқа енетін туындыларда нені және қалай айту керек мәселесі бірінші кезекте тұрады.
Фольклор - ежелгі дүниетаным және көне мәдениет, әрі мұра. Фольклор - көп заманның, бірнеше дәуірдің, әр түрлі қоғамның жемісі, сондықтан ол көпқатпарлы, көпсатылы және көпмағыналы, көпқырлы. Ежелгі замандарда пайда болған ырымдар мен ғұрыптар, діни ұғымдар мен мифтер, - бір жағынан, фольклор, өйткені олар сол тұстағы адамдардың ауызша шығарып айтқан әңгімелері және іс жүзінде атқарған ырым-кәделері. Бұл тұрғыдан қарағанда, олар - екінші жағынан, сол дәуір қоғамының мәдениеті болды, себебі сол замандағы адамдар атқарған ырым-кәделер мен айтылған әңгіме-мифтер сол қауым үшін мәдени рөл де атқарды. Үшінші жағынан, әр түрлі ырымдар, ғұрыптар, діни нанымдар мен мифтер алғашқы қауым адамының дүниені танып-білу процесінде қалыптасқан руханият еді. Олар, - түптеп келгенде, сол бір көне дәуір адамдарының дүниетанымы еді.
Фольклор - сөз өнері. Өнер болу үшін ең әуелі көркемдік қасиет және орындаушы мен тыңдаушы болуы керек. Қазақ қоғамында фольклор осы үш шартты түгел орындаған, тіпті, одан да кең ауқымды қамтыған. Фольклор - әрі әдебиет, әрі театр рөлін атқарды, оның шығарушылары әрі орындаушылары - жыршы мен ақындар, сондай-ақ тыңдаушылары мен көрермендері болды. Сондықтан фольклор өзіндік көркем әдіс, бейнелеу тәсілдер мен көркемдеуіш құралдар жасап, орнықтырды. Бұл процесте ол ежелден келе жатқан ұғымдар мен нанымдарды, мифтер мен басқа да ескі жанрларды пайдаланып, оларға басқа сипат дарытты, эстетикалық міндет артты. Сөйтіп, алғашқы қауымға тән мифтік сананың жемісі көркем құралға айналды, бейнелілікке және метафораға негіз болды. Осы жолда көркемдік шарттары қарапайымдылықтан күрделілікке ойысты, саналы, мақсатты қиял пайда болып, ғажайыптық сипат алды, утилитарлық функция эстетикалыққа ауысты, осының нәтижесінде фольклор поэтикасының қалыптасуы, оның кейінгі заманда әдебиетке енуі, әдеби поэтикаға негіз болуы - заңдылыққа айналды. Көркем фольклорлық жанрлар туып, қалыптасты, ертегілер, жырлар, дастандар ең алдымен эстетикалық, сейілдік, содан соң тәрбиелік, т.б. мақсат тұтты.
Фольклор - тұрмыстың бөлшегі. Фольклор - адам тіршілігінің өн бойында қолданылып, әр саласында пайдаланылатын дүние. Ол күнделікті өмірде утилитарлық функция орындайды, яғни тұрмысқа қызмет етеді, қажетті бір істі атқарады. Сол себепті фольклордың біраз бөлігінде саналы көркемдеу болмайды. Осындай фольклордың қатарына тұрмыстық функция атқаратын ғұрыптық және үйлену салтына әрі жерлеу рәсіміне байланысты жанрлар жатады. Мысалы, сәби дүниеге келгенде жүзеге асырылатын әр түрлі ырым-кәделер мен соларға қоса орындалатын ғұрыптық өлең- жырлар, тілек-баталар, дұғалар, сол тәрізді сәбиді қырқынан шығару мен бесікке салу кезінде атқарылатын ырымдар мен айтылатын шарапатты сөздер, тұсау кесер мен сүндет той кезінде орындалатын кәде-жоралғылар мен өлеңдер, - бұлардың бәрі міндетті түрде орындалуға тиісті фольклор. Ол ырымдарсыз, шапағатты тілек-батасыз, ақтілеулі дұғасыз аталған шаралар жүзеге асырылмайды. Демек, бұл тұста фольклор - тұрмыстың бір бөлшегі, тіршіліктің қажетті ісі болып көрінеді. Осы сияқты үйлену салтындағы ырым- кәделер мен жар-жар, сыңсу, беташар секілді жырлар, ал адам қайтыс болғанда міндетті түрде айтылатын естірту, көңіл айту, жұбату, жерлеу рәсімі бойынша айтылуға тиісті жоқтау, - адам өмірінің әр кезеңінде таза тұрмыстық, утилитарлық қызмет атқаратын фольклор. Бұларсыз үйлену тойы, жерлеу рәсімі болмайды. Ендеше, фольклор - тұрмыстың өзімен біте қайнап, қосылып кеткен руханият.
№2 дәрістің тақырыбы: Фольклордың шығу тегі мен даму кезеңдері
Терминдер мен анықтамалар
Дәрістің топтама-тәсімі ( тірек конспектісі немесе тезистер)
Ежелгі замандағы рухани мәдениет.(Рулық қоғам кезеңі). Фольклордың тарихын дәуірлеудің өзі мейлінше шартты, өйткені оның жеке бір шығармасы дәл қай уақытта туды деп қарастыруға әсте болмайды.Фольклордығ ең алғашқы нұсқалары қандай болғанын анықтау да, сипаттау да қиын.Оның себебі,-біріншіден, адамзаттың ерте замандағы рухани мұрасы бізге сол күйінде жеткен жоқ:екіншіден, ежелгі дәуірдегі руханият бүгінгідей сала-салаға бөлінбей , біртұтас, синкретті дүние болған, оның құрамында ырымдар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен жій әңгімелер, мифтер мен арбай, жалыну, жалбарыну, алғыс, қарғыс сияқты алуан түрлі ұғымдар мен нанымдар, түсініктер мен іс-әрекеттер аралас, бір-бірінен ажыратуға келмейтін рухани әлем болған. Сол себеті біз рулық замандағы мәдениет деп жиынтық ретінде қарастырамыз.Осы мәдениеттің , сол арқылы кейбір жанрлардың шығу мезгілін шамалап анықтауға болатын секілді.Тарих пен этнология, фольклортану ғылымдарының дәлелдеуі бойынша, адамзаттың рухани мәдениеті есте жоқ ерте заманда орныққан рулық, тайпалық қауымда пайда болғанға ұқсайды( алғашқы қауым де те аталады).Жер бетінде пайда болған тұңғыш рулық қауымның түрі-матриархат (анаеркі) деп саналады. Рас, бұл туралы соңғы 20-30 жыл бойы үлкн пікірталас орын алып келеді, алайда, матриархаттың болмағандығы туралы пікір әлі толық дәлелденген жоқ.Осыған байланысты және этнографиялық, фольклорлық деректерге сүйеніп, әзірше дәстүрлі, ғылымда қалыптасқан тұжырымды негізге алуға тура келеді. Анаеркі рудың басты-басты сипаттары не десек, ең алдымен, сол шақтағы биліктің әйелдер қолында болуын, неке мен отбасының матрилокалыдық болғанын, мұрагерліктің әйел балаларға тиесілі болғанын және балалардың ана (нағашы) жұртында өсуін, сондай-ақ алуан түрлу әйелдерді қастерлейтін әдет-ғұрыпты, ұғым-түсінікті айтуға болады. Авункулат, кувада сияқты дәстүрлерінің, анимизм, тотемизм секілді нанымдардың сол матриархат дәуірінде пайда болғаны ғылымнан белгілі. Матриархаттың орнығу себебі-сол замандағы адамдардың күнкөрісіне байланысты еді, яғни алғашқы ру адамдары өздері ештеңе өндірмей, табиғаттағы дайын нәрселерді, жеміс-жидекті, құстардың жұмыртқасын, ағаштағы алма, өрік сияқтыларды қорек ткен.Ғылымда мұны-иемденуші шаруашылық (терімшілік) дәуірі дейді. Мұндай азық жинауға әйелдер епті болғандықтан үстемдік құрған.Осы дәуірдің көріністері Австралия, Океания, Африка байырғы тұрғындарының тұрмысында да, мәдениетінде де сақталған. Сол көне заманның елесі біздің фольклорда да байқалады, әрине, көркем сананың екшеуінен өткен түрде.Егер баланың әкесі үйде жоқта тууы, қаһарманның қалыңдықты алыстан іздеуі, оның болашақ қайын атасымен қақтығысуы сияқты мотивтер ерте заманғы матриархат салттары мен ұғым-түсініктерінің елесі.Ең көне мифтердің, тұрмыстық әңгімелер мен қарапайым ән-өлеңдерінің пайда болу мезгілі-ежелгі рулық қауым уақыты деп ойлауға болады. Ең көне мифтер-алғашқы қауым адамдарының өзін қоршаған ортадағы, маңайындағы әртүрлі обьектілері мен табиғат құбылыстары турасындағы түсіндірме әңгімелері түрінде болып келеді. Ондай әңгімелерде заттардың, аңдардың пайда болуы мифтік сана бойынша түсіндіріледі.Ал, мифтік сананың өзі екі кезеңге бөлінеді.Бірінші кезең- адам мен табиғаттың бірлігі жөніндегі түсінік.Яғни адам өзін жан-жануардан, табиғаттан бөлмейді, адам мен жануар, адам мен зат бірдей деп түсінеді, өлі мен тірінің арасына да жік қоймайды. Дәл осы кезеңде анимистік наным жұмыс істеп, мифтерде адамның аңға, басқа бір затқа, немесе керісінше жануардың, заттың адамға айналуы-заңды құбылыс ретінде қабылданады. Мифтік сананың екінші кезеңі- адам мен табиғаттың бірлігі туралы ұғымның бұзылуы.Бұл уақытта адамдар өзінің жануарлардан, қоршаған табиғаттан өзгеше екенін түсінеді де, тотемистік нанымға негізделген мифтер шығарады. Алғашқы кезеңде жер бетіндегі нәрселердің , аспан шырақтарының қалай пайда болғанын баяндайтын жасампаздық және космоногиялық мифтер шықса, екінші кезеңде тотемистік, дуалистік мифтер туады. Мифтердегі басты кейіпкерлер-ілкі ата мен жасампаз қаһарман, тотем - баба, шаман(бұл кейінірек). Олардың іс-әрекеттері , көбінесе, жасампаздық болып келеді, жердегі заттарды, аң-құсты т.б. жаратқан солар болып көрсетіледі.Мифтер, әрине бір қалыпта тұрмай, өзгеріп тұрған. Әу баста олар қасиетті әңгімен-шежіре түрінде құпия айтылса, бірте-бірте сакралдық сипатынан айырылып, фольклордың кейбір жанрларына кірігіп кеткен. Мифтік сананың екінші кезеңінде қалыптасқан діни нанымдар мен ұғымдарға , солардың іс жүзінде атқарылатын ырымдары мен ғұрыптарына негізделген (мифтермен қатар) әр алуан тұрмыстық , кәсіптік әңгімелер туады.Олар сол уақыттың фольклорлық жанрлары десе де болады.Олардың басты ерекшелігі утилитарлық функциясында, яғни ондай әңгімелер жеке айтылмайды, белгілі бір ырымды, ғұрыпты атқару барысында айтылады. Демек, ондай әңгімелер практикалық (тәжірибелік) мақсат көздейді. Сондай фольклордың үлгісі ретінде терімшілік, аңшылық, малшылық пен егіншілік кәсіптерге қатысты шығармаларды айтуға болады. Олардың бәрі бізге алғашқы күйінде жетпеген, олар талай өзгеріске ұшырап, әрі өте кеш хатқа түскен. Сол себепті біздің қолымыздағы әңгіме, өлең-жырларда көркемделу күшті де, әу бастағы ұғым-нанымдарды ізі ғана сарқыншақ ретінде көрініс береді. Соған қарамастан ол шығармалардан ежелгң анимизмнің , тотемизмнің , магияның түбірін тауып, зерттеуге болады. Сондай ақ магиялық қызметі айқын фольклорға алғыс, қарғыс, арбау, жалыну, жалбарыну, бәдік сияқты жанрлар жатады.Әлбетте , қоғамдағы даму мен өзгеру барысына қарай олар да жаңа сипат алып отырған. Мысалы, ежелгі алғыс ислам діні енгеннен кейін бата болып, екеуі қатар өмір сүрген. Жалпы магиялық функция рулық замандағы мифтік сананың екінші сатысында үлкен рөл атқарған. Алғашқы қауым адамдары бірте-бірте табиғатта бар нәрсені ғана пайдаланбай, енді өздері өнім жасай бастайды, яғни иемденушіден өндірушіге айналады. Бұл әсіресе, аңшылық пен аушылық, егіншілік пен малшылық (бақташылық) кәсіптерін тудырып,енді өмірде еркектердің күщ-қуаты қажет болып, олар үстемдік етеді. Рулық заманның бұл кезеңінде неше түрлі ежелгі мифтік ұғымдар мен діни нанымдарға негізделген бұрынғы мифтермен қатар жаңа мифтер пайда болады, оларда да ескі сана өзгеріске ұшырап, кейіпкерлер ер адамдар болып шығады. Бұл уақытта аңшылық жайындағы әңгімелер құпиялықтан арылып, ғажайып аңшы-мергендер мен олардың серіктері-тылсым керемет қасиеттері бар арғымақтар мен сырттандар туралы баяндайды. Оқиғалар көп жағдайда көп мергеннің басынан кешкендері хақындағы меморат түрігде әңгімеленеді. Мұндай әңгімелер кейіндегі замандағы хикая жанрымен араласып келеді. Ондай шығармаларда ежелгі діни нанымдар басқа қырынан көрініп, күлкілі жағдайлар ғұрыптық мәнге ие болады. Сонымен рулық замандағы мәдениет-ұзақ уақыт бойы қалыптасқан руханият. Оның салалары мен түрлері көп. Олар бір-бірімен тығыз байланыста, біртқтас, синкретті жүйе қалыбында дамып, қоғамның, ой сананың жетілуіне сйәкес қарапайымдықтан көркемдікке қарай күрделі де қиын жолдан өтті. Оу-баста тек қана утилитарлық-тәжірибелік және танымдық қызмет атқарған алғашқы фольклор үлгілері бірте-бірте тәрбиелік және көркемдік мақсатты көздейтін шығармаларға айналды. Алайда. Олар әлі нағыз көркем фольклор дәрежесіне көтеріле алған жоқ-ты. Бұл үрдіс кейінкөпке созылып барып, тек мемлекеттік қоғамдар тұсында жүзеге асқан еді. Соның өзінде де фольклор қаншалықты көркем болғанымен, онда сол ежелгі рулық замандағы салттар мен ғұрыптап, діни нанымдар мен ұғымдар бірде көркемлеуіш құрал, бірде бейнелі сөз, бірде әсіреленген образ түрінде көрініс тауып, шығармаға поэтикалық, эстетикалық, эмоциялық реңк беріп тұрады.Осының бәрі қосыла келіп, бізге жеткен фольклорды-бір жағынан, ежелгі заманның дүниетанымы, көне мәдениеті әрі мұрасы: екінші жағынан, ел тұрмысының бір бөлшегі, үшінші жағынан, халықтық сөз өнері деп сипаттайды. Орта ғасыр тұсындағы фольклор (мемлекеттік қоғам кезі) .Адамзат тарихының ең бір ұзақ мезгілі рулық қауым қамтыды. Рулық қауым неолит дәуірінде ыдырап, осыдан 7-8 мың жыл бұрын алғашқы мемлекеттер пайды болды.Жер бетіндегі ең көне мемлекеттер Египетте, Месопатамияда, Үндістанда, Қытайда, Грекияда, Иранда, Италияда орнығып, құл иеленуші сипатта болған да, біздің дәуіріміздің ІІІ-ІV ғасырларында феодалдық сипаттағы қоғамға ауысқан деп есептеледі. Осы уақыттан басталатын заман әлем тарихының ортағасырлық дәуірі деп саналады. Бұл ХVІІІ ғасырға дейін созылған да, одан бергі кезеңді жаңа заман деп атайды.Қазақстан тарихы да осылай дәуірленеді. Қазақстан жерінде алғашқы мемлекет б.з.д. І мыңжылдықта,сақтар дәуірінде орныққан.Сақтар көшпелі,жартылай көшпелі және егінші ел болатын.Бірақ олар ең алдымен тамаша шабандоздар еді.Дүниеде атпен шауып келе жатып садақпен оқ атуды бірінші болып сақтар меңгерген.Қайтпас қайсар кісікиік(кентавр)бейнесінің үлгісі салт атты скиф және сақ адамы болған... Сақтардың өз жазуы,мифологиясы және дүниежүзілік деңгейдегі үздік өнері болды,ол әдебиетте Аң тильді өнердеп аталды.Сюжеттері-жыртқыш ңдар мен шөппен қоректенетін жануарлар,солардың арасындағы күрес. Сақтардан соң сарматтардың,уйсіндердің,қаңлыларды ң,түркілердің мемлекеттері болған,олар мың жылдан астам уақытты қамтып,Қазақстан тарихында ерекше із қалдырған.Аталған мемлекеттер де,олардан кейінқұрылған оғыздардың,қыпшақтардың,қарлықтар мен қарахандықтардың мемлекеттері де,кейінірек дүниеге келген Алтын орда да ,Қазақ хандығы да орта ғасырлық феодалдық сипаттағы мемлекеттер болды.Олардың әрқайсысы өз қоғамына сай мәдениет тудырды,бірақ рухани жалғастық үзілген жоқ.Әр дәуірде мәдениетті өзіне дейінгіні пайдаланады,соны негізге аолды,жаңғыртты әрі дамытты.Ертедегі орта ғасырдың,яғни сақтар мен ғұндардың,қаңлылар мен үйсіндердің тұсындығы рухани мәдениет дамыған орта ғасыр мен соңғы орта ғасыр кезінде сақталынып қана қойған жоқ.Ежелгі замандағы мифтер мен аңыздар,т.б.фольклорлық дүниелер әрі қарай өзгертіле,кеңейе дамыды.Олардың классикалық фольклорға айналуы осы дамыған орта ғасырға тұспа тұс келеді.Рулық замандығы өптеген ұғымдар мен нанымдар,мифтік әңгімелер ендігі жерде көркем фольклордың құрамында танымды,эстетикалық міндет аткарады.Сөйтіп,ескі мен жаңаның кіріккен түрі,яғни біртұтас мәдениетке айнлған ру-ханият қалыптасты,ал мұның өзі фольклорды көп сатылы,көп сипатты және көп қырлы өнерге айналдырды.Сонау сақтар заманында туып,кейінгі дәуірлерге жеткен фольклорлық шығармалар миф түрінде,аңыз ретінде ертедегі гректер мен қытай жазбаларында орын алғанының арқасында бізге жетіп отыр.Олардың іс-әрекеттері кейінгі уақытта туған жырлар мен ертегілерде,аңыздауларда көрініс тапқан.Мысалы,атақты Геродот Тарихындағы Томирис пен Кирдің арасындағы қақтығыс туралы сюжет классикалық фольклорға тән.Мұнда каһармандық эпостағы мотивтер бар.Айталық,парсылардың патшасы Кирдің жорыққа шығуы,оның өз ақылмандарымен кеңесуі;Томиристің Кирге берген жауабы және Кирге қойган шарты;Кирдің шайқас алдында түс көруі;Томирис ұлының тұтқынға түсуі,оның өзін-өзі өлтіруі;екі қолдың шайқасы;Кирдің қаза табуы және Томиристің кк қайыруы. Бұл сюжетте ежелгі заманның нанымы сақталған.Кирдің тусінде болашақ патша Дарий аспанға ұшып,бір қанатымен Еуропаны екінші қанатымен Азияны жайлап тұрғанын көреді.Ал,Дарийдің әкесі Гистасп(парсыша-Виштасп)Зардуштың қамқоршысы.Осы арқылы Кирдің жеңілуі Ахумазданың қолдамағанынан болды деген сол шақтағы ел арасына тараған аңыз көрініс береді.Демектүс көрумотиві-ең ерте кезде туып,біздің дәуірімізге жетіп отыр.Жалпы, түс көрумотиві Геродоттың кітабындығы біраз патшалардың өмірінде кездесіп отырады. Сақтар мен ғұндар кезінде туындаған фольклорлық сюжеттер мен мотивтер кейінгі замандарда да жалғасын тауып,жаңаша әңгімелететін болған,сөйтіп ескі сюжеттер негізінде соны шығармалар дүниеге келіп отырған,және мұндай туындылырда бұрынғыға ұқсас,немесе жаңадан қалыптасқан тақырыптар мен сарындар баяндалып отырған.Мәселен,ғұндардың патшасы Мөденің табғаштарға қарсы соғысы туралы аңыздың бүкіл сарыны кейінгі түркілер дәуіріндегі фольклорда жалғасын тапқан,яғни Мөденің өз ата-мекенін,елінің бірлігін,амандығын сақтау үшін жүйрік тұлпарында,сүйікті жарында құрбан етуі,алған сыйларына қанағат етпей басынған жауға қарсы жорыққа шығуы,оны күйрете жеңуі,-осы сияқты тақырыптың Түркі қағандары туралы тас жазбаларда кең баяндалатынын айтуға болады. Жоғарыда айтылғандай,Қазақстанда орныққан ортағасырлық мемлекеттер негізінен,феодалдық сипатта болды.Ол мемлекеттердің басты ерекшелігі-құлдық қоғамның болмауы,әрі патриархалды рулық өмірдің,оның салттарының,руханиятының феодалдық болмысқа сіңісіп,араласып кетуі,тіпті әлеуметтік құрылымға негіз болуы.Бұл,әсіресе,түркі қағанаты тұсында айрықша көрінді,себебі қағанат құрамына енген ру-тайпалар бұрынғы өмір салтын сақтай отырып,феодалдық мемлекеттің талапттары бойынша тіршілік жасады.Осыдай қоспаның арқасында ежелгі руханият енді мемлекет мүддесі тұрғысынан молынан пайдаланылды әрі патриалхалды рулық қауымның мәдениетін де жаңа сапаға көшірді. Исламның Қазақстан жеріне енуі (VІІІ ғ) Түркі қағанаты қалыптастырған мәдениетке өзгерістер әкелді, фольклорға мұсылмандық қасиет дарытты және басқа да ескі дүниелерді мұсылмандырып, басқа арнаға түсті.Мұның өзі фольклорды жаңа бесікке көтерді, сөйтіп толыққанды классикалық фольклордың қалыптасуына игі ықпал етті. Сонымен орта ғасырларда, әсіресе оның дамыған кезеңінде және соңғы дәуірінде қазақ фольклорының барлық дерлік жанры түгел қалыптасып болды және біртұтас руханиятқа айналды. Жаңа дәуірде олар өзінің бүкіл көркемдік-эстетикалық жүйесін орнықтырып, жаңа сападағы классикалық фольклор түрінде дами түсті. Жаңа дәуірдегі фольклор.Бұл кезең ХVІІІ ғасырдан бергі уақытты қамтиды.Әлбетте, фольклор - өмірдің ағымы сияқты тез өзгере беретін құбылыс емес. Дегенмен, халық тұрмысымен , оның санасымен тікелей байланыста болған соң ол да әр кезде өзгеріске ұшырап отырады. Қазақ хандығынығ Жоңғарр хандығымен үш ғасырдай жүргізген соғысы халық өмірінің барлық саласына әсер етті, ал рухани мәдениетте ерекше із қалдырды.Фольклор да айтарлықтай жаңарып, оның жанрлық құрамы толыға түсті әрі көркемдік саласына әсер етті. Бізге жеткен фольклор нұсқалары , негізінен осы жаңа дәуірде , яғни ХVІІІ-ХІХ ғасырларда сұрыпталып, көркемдік жағыанан әрленіп, жүйеленіп, осы күнгі қалпына жеткен деуге болады.Жаңа дәуірдегі фольклорлық дәстүрлің өрлей түсуіне ақындар мен жыршылар ерекше үлес қосты. Олар өмірде болған ірі оқиғалардың арасында болып, соның ізімен көргендері мен естігендері туралы неше алуан әңгіме, аңыз, өлең тудырып отырған.Олар тудырған шығармалар ауызша туып, ауызша тарағандықтан бірте-бірте фольклорлық айналымға түсіп, алғашқы авторлық шығарма халық дүниесіне айналған. Бізге жеткен көптеген жырдың, өлеңнің, ән-күйдің фольклорлық сипатта болуының басты себебі-осы. Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейінгі тұста қазақ фольклорының бұрын шет қалып жүрген жанрлары, әсіресе, тарихқа, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге қатысты түрлері қайтадан активті процесті бастан кешіруде .Үйлену салты бойынша орындалатын жар-жар, беташар сияқты жанрлар жаңаша түрде, соңы мазмұнмен айтылатын болды. Егер ертеде жар-жар болса, бүгінде тойға жиналған қауым түгел бірігіп айтады, ал беташар мазмұн жағынан мүлде өзгеріске түсті. Сол сияқты аңыз, шежіре, шешендік сөз тәрізді жанрлар да үлкен сұранысқа ие болды, оларды жаңа варианттары да пайда болып жатыр, бірақ бұрынғы фольклор секілді ауызекі айтылу , елге тарау цикліне түсіп жатқан жоқ.Ауыз әдебиеті - халықтың тұрмыс-тіршілігін, қоғамдық өмірін, арман - мұңын, дүниетанымын бір сөзбен айтқанда ұлттық болмысын танытады. Фольклордың халықтық сипаты дегеніміз - халықтың ой-санасы мен жан дүниесін бейнелеу және халыққа қызмет ету. Ағылшын этнографы Джеймс Фрэзер халықтың сөз өнері түрінде көрініс тапқан рухани мәдениетін Алтын тамыр деп атаған. Өйткені, фольклорлық туындыларда халық рухының алтын тамыры сақталған. Сонымен ойымызды қорыта айтқанда, жаңа дәуірде қазақ фольклоры нағыз көркем өнер болып қалыптасып, бізге классикалық мұра әрі өнер түрінде жетіп, бүгінгі мәдениеттің бір бөлігі ретінде өмір сүруде, қоғамға қызмет етуде.
Екінші апта
№3 дәрістің тақырыбы: Қазақ фольклорының жанрлық құрамы мен тарихи типологиясы
Терминдер мен анықтамалар
Дәрістің топтама-тәсімі ( тірек конспектісі немесе тезистер)
Бізге жеткен фольклор - жанр жағынан бай, көркемдігі жағынан кемелденген, әр алуан қызмет атқаратын рухани мұрамыз және күнделікті тіршілігімізге қолданыста болып, мәдени қажеттігімізді атқарып жүрген ұлттық өнеріміз. Бүгінгі заманға ол көптүрлі, көпсатылы руханият ретінде жетіп отыр. Оның біраз түрі есте жоқ ескі заманда туса, енді бір тобы кейінгі дәуірлерде пайда болған. Олар ұзақ тарихи даму жолында бір- бірімен араласып, тоғысып, бірі-біріне сіңісіп кеткен, сондықтан олардың әрқайсысын жеке бөліп алып, тек соған ғана тән белгілерді анықтау оңай емес. Сол себепті ғылымда фольклордың тарихы, оның жанрлық құрамы дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір дәуірдің шындығымен қатар санасы, ұғым-түсінігі, наным-сенімі қандай дәрежеде көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алады. Міне, осы тұрғыдан келгенде бізге жеткен фольклордың жанрларын ежелгі, көне және жаңа (ғұрыптық, көркем және бейкөркем) деп шартты түрде бөлуге болады. Жоғарыда қай жанр қай дәуірде пайда болғанын, кейін қандай өзгеріске түскенін шолу түрінде баяндап шыққандықтан біз ұлттық фольклорымыздың жанрларын осы күнгі жағдайы бойынша ең ескі дегеннен бастап бертінгі кездерде туғандарына дейінгісін қысқаша түрде сипаттап беруді жөн көрдік. Сонымен, біздің дәуірге сарқыншақ түрінде өзгеріп жеткен ең ежелгі жанр деп мифті айтамыз.
Мифтер. Әлем фольклорында мифтің түрі көп. Олар әр елдің өмір салты мен рухани даму деңгейіне сәйкес әр алуан сипатта болады. Айталық, жаңа дәуірге дейін алғашқы рулық қауым формасында өмір кешкен австралиялықтардың, африкалықтардың мифтерінде архаикалық белгілер көп сақталған.
Хикаялар. Алғашқы қауымның мифі үздіксіз пайда болып отыратын тұрмыстық әңгімемен бірігіп, келе-келе, әсіресе рулық қауым шарықтап, феодалдық қоғамға көшкен тұста жаңа бір жанрды, хикаяны қалыптастырады. Хикаяда шындық бір факті болуы мүмкін, бірақ шындықтан гөрі қоспа көп болады, себебі бір оқиға туралы әңгіме, көбінесе жеке адамның өзі туралы әңгімесі ел арасында айтыла-айтыла көптеген өзгеріске ұшырайды.
Еңбек пен кәсіпке байланысты фольклор. Бұл топқа аңшылық пен бақташылыққа, диқаншылыққа қатысты айтылатын, сондай-ақ алуан түрлі жағдайлар туралы баяндайтын архаикалық әңгімелер жатады. Олар меморат түрінде, яки хикая іспетті болып келеді. Мұндағы басты кейіпкерлер - аңшы, мерген және әртүрлі аң-құстар. Алғашқы қауымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz