Қазақ халқының ұлттық спорт түрлері

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан Медицина Университеті
Коммерциялық емес Акционерлік қоғам

Дене тәрбиесі кафедрасы

Мәнжазба
Тақырып №14: ҚР Ұлттық спорт түрлері және әлем халықтарының ойындары. Кез келген елдің ұлттық спорт түрінің жарыстары мен төрешілік ережелері

Орындаған: Амантай Алмара 2 курс, 212топ Жалпы медицина факультеті
Тексерген: Дене тәрбиесі кафедрасының аға оқытушысы К.Е.Елубаев

Мазмұны
КІРІСПЕ
Негізгі бөлігі
1. Әлем халықтарының ұлттық ойындары;
2. Қазақ халқының ұлттық ойындары;
3. Тоғызқұмалақ қазақтың ұлттық спорт түрі.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе
Ұлттық ойындар - ерте заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын-сауықтардың бір түрі. Оның бастауы тым тереңде, ға - сырлар қойнауында жатыр.Осы ойындар негізінде әрхалық әртүрлі жаттығулар жасау жолымен дене- шынықтыру ісінің негізін салды. Бұл бертін келе шынайы спорт ойындарының шығуына түрткі болды. Оның адам денсаулығын жақсарта түсуде пайдасы зор екені белгілі.
Қазіргі кезде біздің Республикамыз тауелсізді болғандықтан ежелгі мәдениетін қайта өрленуі жүріп жатыр, сонымен қатар өздерінің құрамына кіретін бай пласттер, өнер мен әдебиеттегі ұлттық дәстүрлер дамып келеді, қайсыларына халық ойындары да кіреді. Бұлар, ғасырлар бойы өсіп келе жатқан ұрпақтарды тәрбиелеу құралы ретінде қолданған және мәдени мұра болып келеді.
Ойын адамға сәйкес, тарихи жасалынған қоғамдық туындама және өзара іс-әрекет түрі. Ойын демалыстың, өзара танудьң, денелік және жалпы әлеуметтік тәрбиенің спорттың құралы бола алады.
Ойын, мәдени элементі сияқты бүкіл мәдени қоғамымен дамиды, сонымен қатар адамдардың демалыстағы, рухани және денелік күштерінің дамуындағы әрбір сұраныстарына сәйкес келеді. Ойын іс-әрекеті мәдени элементі ғана болып келмейді, сонымен қатар мақсатты бағытталған, мақсатты қойылымдармен мотивацияланған іс әрекеттердің әр түрлілігімен мінезделген және де тәрбиелеудің сауапты құралы больш келеді. Ойындар адамның мәдени мұрасы болып табылады. Бұлардың әр түрлілігі көп. Бұлар, адамның материалдық және рухани қоғамның бүкіл аймақтарын көрсетеді.Әрине ойындарды білімнің көптеген салалары: тарих, этнография, антропология, педагогика, дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі және т.б. зерттеген және зерттеп жатыр.
Ойын әрекетінде екі ең маңызды фактор объективті сәйкес келеді: бір жағынан, тәжірибелік әрекетке косылу, денелік даму, өзара іс-әрекеттеуге ынталандыру, екінші жағынан, бұл іс-әрекеттен өнегелік және эстетикалық қанағаттандыруды алады, бұларды қоршаған ортаның білімділіктерін тереңдетеді. Бұның бәрі аяқ шеніңде жеке басты тәрбиелеуге әсер етеді.

Негізгі бөлім
1.Әлем халықтарының ұлттық ойындары
Әлем халықтарының ойындары бөлімінде ең танымал және уақытпен тексерілген ойындар бар. Ұсынылған ойындар кең географияға және қызықты шығу тарихына ие. Дүние жүзі халықтарының ойындары бізге басқа халықтарды жақсырақ түсінуге, мүмкін басқаша көзқараспен қарауға көмектеседі. Дүние жүзі халықтарының ойындары халықтың мәдениеті мен болмысын көрсетеді. Бір адамдар арасында белсенді, командалық ойындар басым болса, екінші адамдар арасында үстел, логикалық ойындар басым болатынын атап өтуге болады. Сіз сондай-ақ әртүрлі ұлттар арасында өте ұқсас ойындарды таба аласыз, бірақ әртүрлі атаулармен берілген.
Өзбектің ұлттық спорт түрлері, дене жаттығулары және ойындары, өзбек халқына ерте замандардан бері дене жаттығулары мен ойындардың көптеген түрлері белгілі болған, атап айтқанда: атшабыс, кураш, дорбоз, әртүрлі ойындар- батоба, бупы ташар, оксок жорга, улак, шоген, шайтан-шайтан және т.б. дене жаттығулары.
Қырғыздың ұлттық спорт түрлері, дене тәрбиесі және ойындары -- көбісі қазақ халқының ұлттық спорт түрлері, дене тәрбиесі және ойындарына ұқсас (ат чабыш, жорға салыш, жамбы атмай, қыз-куумай, одарыш, тиын эпмай, улак-тартыш, тоғуз-кумалак), қимыл-қозғалыс ойындары -- ордо, ак чол- мок және т.б.

Өз орныңды тап ойыны
(Италиян халқының ойыны)
Ең алдымен санамақ арқылы ойын жүргізуші сайлап алынады. Ол шеңбер жасап тұрған ойыншы- лардың сыртында қолына орамал ұстап тұрады. Ойын ойын жүргізушінің шеңберді айнала жүруі- нен бастайды. Ол жүгіріп келе жатып орамалды бір ойыншының иығына іле кетеді. Иығына орамал ілінген ойыншы орамалды ала салып, ойын жүргізушіге қарама - қарсы бағытта шеңберді айнала жүгіреді. Осы кезде шеңберде тұрған ойыншылар оның босаған орнына жылжып тұра қояды. Ал қарама - қарсы жүгіріп келе жатқан екі ойыншының қайысы әлгі жабылып қалған орынды дәл тауып тұра қойса, сол жеңіске жетеді.Ойынды әрі қарай ұмтылған бала жалғастырады.

Қаршыға мен үйректер ойыны
(Саха халқының ойыны)
Алдымен санамақ арқылы қаршыға сайлап алынады. Қалған ойыншылар үйректер болып есептеліп, олар арақашықтығы 10 - 15 м болатын екі шеңбердің (көлдің) бірінің ортасында жүзіп жүреді.Ойнауға белгі берілген кезде үйректер екінші көлге ұшып барып қонулары керек. Сол кезде оларды қаршыға бір - бірлеп қуып ұстауға тиіс. Ұсталған үйректер ойыннан шығып, ұсталмаған ойыншылар арасынан жаңа қаршыға сайланып, ойын әрі қарай жалғаса береді.

Қарақұс пен балапандар ойыны
(Орыс халқының ойыны)
Ойыншылар арасынан қарақұс және тауық сайлап алынады. Қалғандары балапандар болып есептеледі. Ойын алаңының бір шетінен қарақұстың ұясы сызылады.
Мұғалім Қарақұс! деп дауыстап белгі берісімен қарақұс тауықтың артында бір - бірінің белінен ұстап тізіліп тұрған балапандардың ең соңғысын ұстап алуға ұмтылады. Ал тауық екі қанатын (екі қолын) екі жаққа соза балапандарын қорғаштайды. Балапандар да қарақұсқа алдырмауға тырысады. Олар тек тізбекті бұзбауға тиіс.
Ұсталған балапандарды қарақұс ұясына алып кетеді. Екі - үш балапан ұсталған соң ойын жүргізушілер қайта сайланып, ойын қайта басталады.Бір тауықта 6 - 8 балапан болуға тиіс.

Алтын дән ойыны
(Беларус халқының ойыны)
Ойыншылар екі - екіден қол ұстасып шеңбер жасап тұрады. Ойын жүргізуші Бір жұпқа келіп, Қайырлы күн! - дейді. Алтын дән, - деп жауап береді ойыншылар. Оның бағасы қанша?- дейді ойын жүргізуші. Ойыншылар Тау - тау қар мен көлдің суы деген бетке екеуі қарама - қарсы бағыт ұстап шеңберді айнала жүгіреді. Ойын бастаушы сол босаған орында тұрып қалады. Бірінші болып қайтып оралған ойыншы ойын бастаушымен жұп құрып, екіншісі ойынды әрі қарай жалғастырады.

Орамалды ұрлау ойыны
(Итальяндық ойын)
Екі команда бір-бірінен біршама қашықтықта өз сызығына орналасады, көшбасшысы ортасында тұрады. Қолына орамал ұстап, сандарды айғайлайды. Ол нөмірлеріне қоңырау шалған ойыншылар оған жүгіреді. Көшбасшының орамалын жұлып алып, орнына қайтып оралған адам ұпай алады.

Веточка ойыны
Украин халқының ұлттық ойыны
Қатысушылар шеңберге тұрады, міне мына бұтақты бір-біріне артынан беріп отырады. Бір адам шеңбердің ортасында тұрады, ол қатысушыларға қарап, бұл бұтақ кімде екенін тауып алуы керек. Тапқан жағдайда мына ұлттық бас киімді кигізеді. Осылай ойын өз жалғасын табады.

Горелки ойыны
Белсенді көне шығыс славян халық ойыны
Горе́лки (украинша оттықтар, крещ, горюдуба; белорус. гарелыш, гарелки) -- белсенді көне шығыс славян халық ойыны, онда алдыңғы тұрған адам белгі бергенде одан қашып кеткен басқа қатысушыларды ұстап алады.
Ойын үшін ашық жер - көгал, алаңқай, үй алдындағы кең көше, кең аула таңдалады.
Ойыншылар бірінен соң бірі жұп болып тұрады. Барлығының алдында екі қадам қашықтықта жүргізуші, оттық (оттық) ойыншыларға арқасын қойып тұрады.
Ойыншылар мына сөздерді айтады:
Гори, гори ясно,
Чтобы не погасло.
Стой подоле,
Гляди на поле,
Едут там трубачи
Да едят калачи.
Погляди на небо:
Звёзды горят,
Журавли кричат:
-- Гу, гу, убегу.
Раз, два, не воронь,
А беги, как огонь!
Опция:
Гори, гори ясно, чтобы не погасло!
Глянь на небо -- птички летят,
Колокольчики звенят,
Гляди -- не воронь, беги, как огонь!
Осы сөздерден кейін соңғы жұпта тұрғандар бағана бойымен екі жақтан жүгіреді. Оттық, бұрылмай, біреуіне дақ түсіруге тырысады. Егер жүгіріп келе жатқан ойыншылар бір-бірінің қолдарынан ұстап үлгерсе, ол олардың біреуін дақтай алмаса, онда олар бірінші жұптың алдында тұрады, ал оттық қайтадан әкеледі. Ойын қайталанады.
Егер оттық жұп болып жүгіргендердің біреуін дақтай алса, онда ол онымен бірге бүкіл бағананың алдында тұрады, ал жұпсыз қалғаны күйіп кетеді.
Шарттары:
Оттық қашып бара жатқан ойыншыларды оның жанынан жүгіріп өткенде ғана қуып жетеді. Оның артына қарап, қасынан өтіп бара жатқан жұпты аңдуға құқығы жоқ. Әйтпесе, жүгіруге дайындалып жатқан жұп басқа жұппен немесе бір-бірімен орын алмастыруы мүмкін.
Соңғы сөз айтылмай тұрып, ешкім жүгіруді бастауға болмайды. Оттық жүгірушілерді тек олар бір-біріне қосылмайынша күйдіреді.Оттықтан он бес-жиырма метрге дейін алдын ала орын белгіленеді, оған дейін жүгіріп келе жатқан жұп қайтадан қолдарын біріктірмеуі керек.
Ойыншылар оттық жүгірушінің ешқайсысын қумауы керек деп келісе алады, бірақ әрқашан жігіт және оны қуып жетіп, қызбен жұптаса алады, ал ұсталған адам жанып кетеді немесе керісінше.

2.Қазақ халқының ұлттық спорт түрлері

Ұлттық спорт түрлері - еліміздің бренді. Қазақ халқы ежелден барлық мерекелерде жарыс ұйымдастырған. Елімізде ұлттық спорт түрлері тез танымал болып, қызығушылық оятуда. Бұл байқаулар барысында көрермен халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрімен де таныса алады.
Ұлттық ойындар - ерте заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын-сауықтардың бір түрі. Оның бастауы тым тереңде, ғасырлар қойнауында жатыр. Оған қоса қазақ ойындары өскелең ұрпақты тәрбиелеудің тиімді тәсілі.
Әрбір халықтың тарихына, өмір тіршілігіне, салт-дәстүріне қатысты ұлттық ойындары болады. Қазақ халқының да салтында бар, санасына сіңген ұлттық ойындары аз емес. Негізінен басым көпшілігі аңға, төрт түлікке байланысты туындаған ойындар зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет етеді. Этнограф ғалымдардың пайымдауынша, ата-бабаларымыздан бізге жеткен ұлттық ойындарымыздың тарихы Қазақстан жерінде біздің заманымыздан бұрынғы бірінші мыңжылдықта ақ қалыптасқан. Олардың ішінде тоғызқұмалақ, қуыршақ, асық ойындары Азия елдерінде тайпалық одақтар мен алғашқы мемлекеттерде кеңінен тараған. Біздің қоғамымыздағы ұлттық ойындардың негізгі шығу тегі халқымыздың көшпелі дәстүрлі шаруашылығынан бастау алады.
Қазақстан Ұлттық энциклопедия кітабында қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: Қазақ - ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса мән берген. Нәтижесінде дәстүрлі бала тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған деп жазылған.
Бірақ қазір жастар ұлттық ойыннан гөрі санасын улайтын құмар ойындарды артық санайды. Оның тигізер зиянына көңіл аудармайды да. Сылтау - ХХІ ғасыр. Заман өзгерген, техника дамыған. Ол уақыт келмеске кеткен. Осы сылтаулармен жастар ұлттық құндылықтарға мән берместен заман ағымына ілесіп келеді. Ал ұлттық ойын тасада қалды. Оның кейбірі тіпті көмескіленіп, ұмыт та болып бара жатыр. Заман ағымынан қалмай, заманауи дүниелерді меңгерген дұрыс-ақ. Бірақ теледидар мен телефонға бос телміргеннен гөрі, ұлттық құндылықтарымызды дәріптеп, сананы сергітіп, ұлттық ойындарды тек Наурыз мерекесі қарсаңында ғана емес, күнделікті өмір дағдысына айналдырсақ нұр үстіне нұр болар еді.
Этнограф ғалым Әбубәкір Диваев өзінің Игры киргизских детей атты еңбегінде алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Ол бірінші топқа рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топқа - қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Қазақтың ұлттық ойындарын кеңінен зерттеген этнограф халық ойындары баланың қимыл-қозғалысын дамытып, денесін шыңдап қана қоймай, денсаулығын жақ сартушы бірден-бір пайдалы дүние екенін мойындаған.

Қазақтың ұлттық спорт түрлері:
* 1.Аударыспақ - ең мықты шабандоздар қатысатын ат күресі, өйткені ат күресі ерекше төзімділікті, күшті, ептілікті және ер- тоқымды тамаша ұстай білуді талап етеді. Күрестің мәні мынада: екі ат үстіндегі шабандоз олардың қайсысы қарсыласын аттан түсіре алады деп жарысады.
* 2.Бәйге - ат спортының (ат жарысы) бірі, ол да ең көне әрі танымал болып табылады. Спорттық ойынның бұл түрінің өзіндік ерекшеліктері бар - ол тек жазық жазық пен ипподромдарда ғана емес, сонымен қатар спортшы мен оның атына жоғары талаптар қойылатын таулы, тегіс емес жерлерде де ойнауға болады. Күштілер мен жүйріктер жарыста жеңе бермейді, бұл жерде жаттығудың сауатты ұйымдастырылуы мен ойыншының дайындығын ескеріп, жарыс кезіндегі жағдайларды дұрыс бағалап, ат күшін орынды пайдалану қажет. Бұл ұлттық спорт түрінің бірі - ойын төзімділікке, тапқырлыққа, батылдыққа үйретеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда бұл спорт түрін кеңінен таратуға барлық мүмкіндіктер бар, біздің республикада сау мінетін әдемі жылқыларды өсіретін арнайы жылқы зауыттары бар.
* 3.Асық ату - асық (қой сүйегі) ойыны - қазақтың ертеден келе жатқан ұлттық ойындарының бірі. Көптеген балалар ойындары асық ойынымен байланысты, бұл қазақтардың мал шаруашылығына негізделген көшпелі бейнесімен түсіндіріледі. Сондықтан қазақтың ұлттық ойындарының көпшілігі табиғи (табиғи) заттармен ойнауға негізделген. Сондықтан асық ойыны көне ұлттық ойындардың бірі болып саналады. Жастайынан асық ойыны балалардың жүйке жүйесін шыңдап, ұқыптылық, есептей білу, төзімділік сияқты қасиеттерді тәрбиелеуге көмектеседі.
* 4.Жамбы ату - қазақ халқының ептілік пен мергендік қасиеттерін сынап, ержүрек аттының мақтаныш сезімін оятатын ежелгі ойындарының бірі - жамбы ату сайысы. Ержүрек бабалардың ұлан-ғайыр жерді сақтап қалуының басты себебі - желмен жарысатын аттар, сенімді қару болған садақ. Ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан бұл екі игілік еліміздің тәуелсіздік алған бүгінгі күндеріне жетті. Жамбы ату жарысы ұзындығы 300 метрлік тегіс алаңда өтеді. Мәреде 100 метр қашықтықта биіктігі 3-4 метр сырықтың үстіне айғырдың тұяғындай үлкен жамбалар қойылады. Шабандоз атқа мініп, жамбаны көздейді. Егер шабандоз жүйрік атты тежеп көздесе, ұпай берілмейді. Жүгіру кезінде, сол жақтағы жамбаның жанынан өтіп, көздейтін қатысушылар садақтан атады. Ойлаған мақсатқа сәтті немесе сәтсіз қол жеткізсе де, тоқтаусыз, мәре сызығына секіруді жалғастырады. Егер нысана сырықтан құласа, жебе тиді деп есептеледі және шабандозға ұпай беріледі. Жамба атудың басқа да түрлері бар: айкабак, мылтықпен атудың әртүрлі түрлері немесе бірнеше нысанаға ату.
* 5.Көкпар - ұлттық спорттың тамыры дәстүрлі қасқыр аулаудан бастау алады. Ойынның мәні қарапайым, екі команда (әрқайсысында 4 көкпаршы) ешкінің етін игеріп, оны қарсыласының қазанына барынша көп рет лақтыруы керек. Көкпарды бірнеше спорт түрлерінің - күрес, регби және атқа мінудің өзара әрекеті деп атауға болады. Әрине, көкпар экстремалды спорт түрі, бірақ заманауи құрал-жабдықтар қатысушылардың денсаулығын сақтауға көмектеседі. Бұл ретте малдың ұшасын тиісті салмақтағы муляжбен ауыстыру мәселесі жиі туындайды. Ойында футбол немесе хоккей элементтері бар болса да, олар физикалық белсенділік тұрғысынан жеңіліске ұшырайтыны анық.
* 6.Қазақша күрес сияқты спорт түрі - көне заманнан бастау алған қазақ күресі бүгінде үлкен танымалдылыққа ие болды. Қазақша күрес қазақ халқының тарихымен қатар дамып келеді. Кез келген мерекелік іс-шаралар бұл спортсыз өтпейді. Қазақ күресінде спортшы еркін қозғалады, күш-қуатын, өз тәсілдерін толық пайдаланады, бүйірінен домалап, арқасына тастап, табан тірей алады, аяқты айқастырып ұрысады, дене салмағымен басады, аяғын ілмектей алады, қолынан ұстай алады. белбеу және оның басына тастаңыз. Күрек жерге тиіп, біржақты жеңіліспен аяқталады. Бұл күрестің негізгі шарттары - күрделі әдістермен және күшпен қарсыласты даусыз құлату. Қазіргі уақытта Қазақстанда ұлттық күрестен республикалық және халықаралық маңызы бар жарыстар өтуде, бұл спорттың осы түріне халықаралық маңызының артып келе жатқанын көрсетеді. Бұл да жастардың спортқа деген қызығушылығын арттырып, насихаттау мақсатында жасалып отыр.
* 7.Жекпе-жек өнері - әдетте жеке жекпе-жектерді қамтитын бәсекеге қабілетті, сонымен қатар контактілі спорт түрі. Көпт еген жекпе-жектерде қатысушы жеңеді, қарсыласынан көп ұпай жинайды немесе оны жарамсыз етеді. Спорттық жекпе-жек жекпе-жек өнерімен ұзақ уақытқа созылған. Жеке жекпе-жекке қатысушылар жекпе-жекте жеңімпазды анықтау үшін тек дене күшін немесе кез келген спорттық құрал-жабдықты немесе қолмен ұсталатын қырлы қаруды пайдалана отырып, бір-біріне физикалық қарсы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.