Меншік түрлері

Жоспар

Кіріспе

. Мына барша жұлдыздармен сен не істемексің?
. Ештеңеде істемеймін. Мен оларды иемденемін.
. Жұлдыздарды қалай иемденуге болады?
. Жұлдыздар кімдікі?
. Білмеймін. Ешкімдікі де емес шығар.
. Демек, олар менікі, өйткені осы ойға мен бірінші келіп отырмын ... Егер сен иесі жоқ гауһар
тауып алсаң, ол сенікі. Егер сенің басыңа қандайда
бір идея келіп, оған сен патент алсаң, онда ол сенікі.
Мен жұлдздарға иемін, себебі мағанға дейін оларды
иемдену ешкімнің де қаперіне келген емес.

Антуан де Сент . Экзюпери
Кішкентай принц

Меншік туралы толығырақ қарастырып көрелік. Оның себебі, қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар адамзат тарихында маңызды орын алады. Сондықтан да меншіктің мәніне тағыда оралып өтелік.
Меншік туралы ой . пікірлер ғасырлар бойына зиялы адамдар арасына пікір . талас туғызып келе жатқан даулы мәселелердің бірі. Бірнеше мысал келтіріп көрелік. ХІХ ғасырда өмір сүрген француз социологі П. Прудон (1809.1865жж), меншік . ұрлау деген мағынаны білдіреді деп тұжырымдаған. Өткен ғасырда өмір сүрген американдық экономист П.Хейне меншік адамдардың затқа жәй қатынасы емес, адамдардың өзара қатынасы деп сипаттаған. Осыдан байқап отырғанымыздай, меншіктің экономикалық мән . мазмұнын бір сөзбен жеткізу мүмкін емес. Оны қоғамның бүкіл жиынтық өндірістік қатынастарды талдау арқылы ашық көрсете отырып түсіндіруі ғана мүмкін.
Сонымен қатар меншікті құқықтық жағынан да қарастыруға болады. Меншік заң категориясы ретінде құқық формаларын белгілегендей меншік обьектілерін иемдену, пайдалану қатынастарын көрсетеді. Меншік иесіне алдын . ала белгіленген мүлік тән. Қорыта айтқанда, меншік дегеніміз экономика мен құқықтың бөлінбес тұтастығы.
Қазақстан Респубикасының Азаматтық кодексінің 188 бабында меншік құқығының ұғымы мен мазмұнына мынадай анықтама берілген: «Меншік құқығы субьектінің өзне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану және иелік құқығын заң актілерінің мойындауы және қорғауы».
Меншіктің негізінен екі түрі бар. Қазақстан Республикасының Конституциясының 6 бабында меншік түрлері былай делінген:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады.

Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

- Мына барша жұлдыздармен сен не істемексің?
- Ештеңеде істемеймін. Мен оларды иемденемін.
- Жұлдыздарды қалай иемденуге болады?
- Жұлдыздар кімдікі?
- Білмеймін. Ешкімдікі де емес шығар.
-
Демек, олар менікі, өйткені осы ойға мен бірінші келіп
отырмын ... Егер сен иесі жоқ гауһар
тауып алсаң, ол сенікі. Егер
сенің басыңа қандайда
бір идея келіп, оған сен патент алсаң, онда ол сенікі.
Мен жұлдздарға иемін, себебі мағанға дейін оларды
иемдену ешкімнің де қаперіне
келген емес.

Антуан де Сент – Экзюпери

Кішкентай принц

Меншік туралы толығырақ қарастырып көрелік. Оның себебі, қоғам
өмірінде меншікке байланысты қатынастар адамзат тарихында маңызды орын
алады. Сондықтан да меншіктің мәніне тағыда оралып өтелік.
Меншік туралы ой – пікірлер ғасырлар бойына зиялы адамдар арасына
пікір – талас туғызып келе жатқан даулы мәселелердің бірі. Бірнеше мысал
келтіріп көрелік. ХІХ ғасырда өмір сүрген француз социологі П. Прудон (1809-
1865жж), меншік – ұрлау деген мағынаны білдіреді деп тұжырымдаған. Өткен
ғасырда өмір сүрген американдық экономист П.Хейне меншік адамдардың затқа
жәй қатынасы емес, адамдардың өзара қатынасы деп сипаттаған. Осыдан
байқап отырғанымыздай, меншіктің экономикалық мән – мазмұнын бір сөзбен
жеткізу мүмкін емес. Оны қоғамның бүкіл жиынтық өндірістік қатынастарды
талдау арқылы ашық көрсете отырып түсіндіруі ғана мүмкін.
Сонымен қатар меншікті құқықтық жағынан да қарастыруға болады.
Меншік заң категориясы ретінде құқық формаларын белгілегендей меншік
обьектілерін иемдену, пайдалану қатынастарын көрсетеді. Меншік иесіне алдын
– ала белгіленген мүлік тән. Қорыта айтқанда, меншік дегеніміз экономика
мен құқықтың бөлінбес тұтастығы.
Қазақстан Респубикасының Азаматтық кодексінің 188 бабында меншік
құқығының ұғымы мен мазмұнына мынадай анықтама берілген: Меншік құқығы
субьектінің өзне тиесілі мүлікті өз қалауынша иемдену, пайдалану және иелік
құқығын заң актілерінің мойындауы және қорғауы.
Меншіктің негізінен екі түрі бар. Қазақстан Республикасының
Конституциясының 6 бабында меншік түрлері былай делінген:
1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылады және бірдей қорғалады.
2. Меншіктік дүниелер өздерінің пайымдауларымен қатар
қоғамдық игілікке қызмет көрсетілуін міндеттейді.
Меншіктің субьектілері мен обьектілері, меншік иелерінің
өз құқықтарын жүзеге асырудағы көлемі мен шегі, олардың
қорғалу кепілдігі заңменен анықталады.
3. Жер және оның қойнауындағы қазба байлық, су, өсімдік
және жануарлар әлемі, басқа да табиғи ресурстар мемлекет
меншігіне жатады. Жер сондай – ақ, бекітілген негізге,
жағдайда және ауқымға орай жеке меншік те бола алады.

Бұрын айтып өткеніміздей,меншіктің негізінен екі типі бар: жеке және
қоғамдық (мемлекеттік).
Қазақстанда заңға сәйкес жеке, мемлекеттік,муниципалды және басқа да
меншік трлері бар.
Жеке меншік тауар өндірушілердің экономикалық жағынан оқшауланып,
кеңінен дамуына жол ашқан бірден – бір түрі. Жеке меншік тауарлы, рыноктық
қатынастардың пайда болып, қалыптасуы шарттарының бірі. Жеке меншік әрқилы
формаларда болады: жеке, өз басының еңбегіне негізделген жеке меншік,
ұжымдық формадағы жеке меншік (кооперативтер, серіктестіктер, акционерлік
кәсіпорындар).
Әкімшіл - әміршіл экономикалық жүйеден рыноктық қатынастарға өту,
игіліктерді мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруі қажет етеді.

1. Меншік қатынастарының дамуы

1.1. Меншіктің мәні

Меншік - өндіріс, бөліс, айырбас және тұтыныс процесі кезінде тарихи
өзгерістерге ұшырап отыратын өндірістік құрал – жабдықтар мен тұтыну
заттарын иемденуді сипаттайтын адамдар арасындағы қатынастар жүйесі.
Басқаша айтқанда, меншік – бұл иемдену, бір нәрсені өз қарамағына, билігіне
ау. Меншік әрқашан да бұйымдарымен (мүліктермен, иемдену нысандарымен)
байланысты.
Меншік қатынастары қоғамда ең басты рөл атқарады. Себебі
экономикалық өмірдің негізін белгілі бір тарихи нысанда болатын өндіріс
процесі құрайды. Өндіріс құрал – жабдықтарына, ең алдымен оның активті
бөлігі еңбек құралдарына деген меншік, сол қоғамда үстемдік ететін
әлеуметтік – экономикалық қатынастардың мәнін анықтайды. Адамзат қоғамының
тарихи дамуы сатысының өзіне тән меншік түрлері бар. Белгілі бір өндіргіш
күштердің тарихи даму деңгейіне белгілі бір меншік қатынастары сәйкес.
Қоғамның тарихи даму процесінде меншік қатынастарын өзгерістерге ұшырап
отырады.
Меншік – экономикалық категория. Оның экономикалық мәнін ашу адамдар
арасындағы өндірістік қатынастар жүйесі. Сонымен қатар, меншік – заң
категориясы. Ол мемлекеттің заң нормаларында белгіленгендей меншік
обьектілерін иемдену, пайдалану қатынастарын көрсетеді. Заң шығару арқылы
жеке аамдар немесе жалпы қоғам қарамағындағы заттарды иемдену мен
пайдалануға байланысты туындйтын адамдар арасындағы қатынастарды реттейтін
құқық нормалары белгіленеді. Осы қатынас нәтижесінде меншік құқықтық
қатынас формасына айналады. Ал меншік субьектілері белгілі бір меншік
құқығына ие болады.Сондықтан да меншік қатынстарының құқықтарын айыра
білген жөн. Меншік құқығы заң санатының тұрғысынан алғанда иелік ету,
ұйғарым жасау және мүліктерді пайдалану қатынастарының жиынтығы.
Қоғамның шаруашылық өмірін талдауды қорыта айтқанда, олардың
элементтері өзара белгілі бір байланыста бола тұра, қоғамның біртұтастығын,
оның экономикалық ағзасын құрайды.Оның анықтаушы элементі өндірістік
қатынастар: яғни өндірістегі, бөлудегі, айырбастағы және тұтынудағы
әрекеттер. Тұтас алғанда өндірістік қатынастардың негізін өндіріс құрал-
жабдықтарына меншік қатынасы құрайды. Осы арқылы бүкіл экономика іргелі,
түбірлі өзгерістерге ұшырайды.
Меншік қатынастары қоғам өмірінде маңызды қызмет атқарады. Меншік –
қоғамның басты тірегі. Меншік деп құқықтық тұрғыдан алғанда – мүлік
қатнастарын айтады. Сол себепті мемлекет меншікке құқықтылығы туралы заңдар
шығарып, осы арқылы иемденуді анықтайды.
Тұрмыстық тұрғыдан алғанда меншік заттар (тұтыну тауарлары), оны
иемдену арқылы көрініс алады.
Эконмикалық тұрғыдан алғанда, меншік – бүкіл шаруашылық қызметін
қамтиды; пайдалы игіліктер мен қызмет көрсетулерді - өндіру, бөлу,
айырбастау және тұтыну жөніндегі санқилы қатнастарды құрайды.
Меншік – бұл зат емес, ол заттар жөнінде қалыптасқан қатынастар.
Сондықтан меншік субъектісі және объектісі болады. Меншік субъектілердің,
заттардың пайдалану құқығын ипаттайды. Меншік субъектілеріне: мемлекет,
ұжымдар, жекелеген адамдар жатады. Меншік объектілеріне: жер, құрылыстар
мен ғимараттар, материялдық және руханият өндіріс құрал – жабдықтары мен
оның нәтижелері жөнінде адамдар арасында қалыптасқан объективтік қатынастар
жүйесі. Меншік – кең мағыналыұғым, ал иемдену нақты ұғым сонымен иемдену
деп меншікке билік жүргізудің нақты қоғамдық тәсілін айтады.
Қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде заттарға қожалық ету, яғни иелік
ету өзгерістерге ұшырап отырды. Иелік етудің ең қарапайым түрлері –
адамдардың өздеріне материалдық игііліктерді өндіруге бейімделу
кезеңдерінен басталады.
Өз кезегінде, адамзат қоғамның алғашқы баспалдағында адамдар
өздері өндірмеген, табиғи дайын байлықтарды (аң аулау, балық аулау, жеміс
– жидек жинау және т.б) иемденді.
Уақыт өте келе, өөндірістің пайда болуы және дамуына қарай иемденуи
объектісіне – тек табиғи ғана байлықтар емес, одан басқа өндіру арқылы
жасалған өнімдер де айналды.
Иемдену әрқашан белгілі бір тұлғалардың мүддесіне сай жүзеге
асырылады. Егер де өндіріс жекелеген адамдардың мддесіне сәйкес қызмет
етсе, онда жеке меншік (жекеше иемдену ) пайда болады. Егерде өдіріс
белгілі бір топтардың мддесіне қызмет жасаса, онда ұжымдық меншік
(иемдену) жөнінде айтуға болады. Егер де өндіріс бүкіл қоғам мүддесі үшін
қызмет істесе, она қоғамдық иемдену (қоғамдқ меншік) қалыптасады
Меншік пен иемденудің өз заңдары болады Олар екеу.Біріншісі өз
еңбегінің өніміне деген меншік заны. Осыған сәйкес иемдену заңы әрекет
етеді: еңбек – мұндай иемденудің алғашқы тәсілі. Бұл заңдар жәй тауар
өндірісінде әрекет етеді.
Еңбекке негізделген жеке меншіктің капиталистік меншікке айналуы,
меншіктің бірінші заңының – басқа адам еңбегінің өніміне деген меншік
заңына ұласуына байланысты жүзеге асады. Бұған сәйкес, басқаша иемдену заңы
әрекет етеді: айналыс – осындай иемденудің бастапқы тәсілі. Осы
заңнегізінде капиталистік тауар өндірісі өмір сүреді.
Сонымен, меншіктің бірінші заңы мен иемденудің бірінші заңы -
өндірушінің өз еңбегінің нәтижесіне және оның өндірілген өнімге өзі иелік
етуіне байланысты әрекет етеді. Меншіктің екінші заңы мен иемденудің екінші
заңы – жалдамалы еңбекті пайдалануға және бұл еңбектің нәтижесін айырбастау
арқылы, яғни айналыс сферасы арқылы иелік етуге байланысты әрекет етеді.
Меншік қатынастардағы өндіріс құрал – жабдықтарына меншік анықтаушы
рөлін атқарады. Ол өз кезегінде өндіріс құрал – жабдықтары мен жұмыс күшін
ұштастыру сипатын белгілейді. Осындай ұштастырудың тәсілі мен сипатына
байланысты экономикалық дәуірлер ( құлды, крепостной шаруаны, еркін де
жалдамалы жұмысшыны еңбекке тарту түрлерін салыстырып көрелік )
қалыптасады.
Меншік қатынастары дегеніміз – меншік обьектілерін пайдалануға, басқаруға
және шешім қабылдауға байланысты қалыптасатын қатынастардың жиынтығы болып
тбылады. Өндіріс құрал – жабдығының иесі жасампаздық қызметпен айналыспайды
делік. Ол белгілі бір шарттар болғанша өз заттарын басқа адамға басқаруға
береді. Сонда меншік иесі мен кәсіпкер арасында мүлікті пайдалану
қатынастары пайда болады.Бөтен адам кәсіпкердің меншігін уақытша басқару,
пайдалану және шешім қабылдаудың заңды құқығына ие болады.
Мұндай қатынастарға, мысалы аренданы, яғни меншікті басқа адамға
белгіі мерзімге ақылы түрде пайдалануға мүміндік беру туралы келсімді
жатқызуға болады.
Дегенмен, басқару, пайдалану және шешім қабылдау - әлі меншіктің өзі
емес. Олар меншік жүйесіндегі категориялар болып табылады, яғни меншік
иелері мен меншікті пайдаланушылар арасында туындаған қатынастарды
сипаттайды
Меншік проблемасының біздің әрқайсысымыз өмір бойы күн сайын ұшырасып
отырамыз. Адамдар менікі және басқанікі, біздікі деген ұғымдарды
айыра білу қажеттілігіне ұдайы ұшырасады. Басқаша айтқанда, бұл ұғымды
экономикалық жүйенің орнығуына, үкіметтің шараларына, табысты бөлісуге
меншік ықпалын талдай келіп түсінуге болады.
Меншік – адамдардың өндірістік және өндірістік емес заттарды
иемденуінің тарихи анықталған қоғамдық тәсілі. Ол әрқашанда бұйдармен
байланысты (мүліктермен, иемдену нысандарымен).
Меншік және меншік қатынастарының құқықтарын айыра білу талап
етіледі.
Мешік құқығын заң санатының тұрғысынан алғанда иелік ету, ұйғарым
жасау және мүліктерді пайдалану қатынастарының жиынтығы болып шығады.
Меншік құқығы біздің қатысуымызбен қоғамдық өзара бірлескен әрекеттер
реттейтін ереженің басым бөлігін құрайды.
Меншіктің щынайы қатынастары оның экономикалық жүйелерінің негізін
құра отырып тарихи мәдени, ұлттық, географиялық, демографиялық және
қоғамның басқаай ерекшеліктерінен жинақталынады.
Өндіріс құралдарын меншіктену өндіріс процесінде болатын адамдар
арасындағы экономикалық өзара қатынастар (өзара байланыс) сипаты ғана емес,
сонымен бірге өндіріс өнімін (тауар, қызмет), оның айырбасталу және тұтыну
формаларын да анықтайды.
Сонымен қатар меншік құқығы өз мақсатын көзеген адамдардың таңдау
еркіндігін анықтай отырып, не және кімге тән, меншік иесінің ауысуы қалай
өтеді деген мәселелерді айырады.
Бұл ретте меншіктің обьектісі мен субьектісі деген ұғымдарды айыра
білу қажет. Мәселен; бұл – Мақсаттың үйі дегенде, үй меншік обьектісі
болып, ал, Абай – субьектісі болып саналады.
Меншік құқығы дегеніміз адамның өзінікі сияқты немесе бөтендікі
сияқты заттарға қртынасын айтады және ол: субьект – обьект деген
формулаға негізделеді.
Алайда бұл Мақсаттың үйібайламда, Мақсаттың үйге деген меншіктік
құқығы қалай туды және ол енді қалай мойындалады.
Егер меншікті адамдар арасындағы экономикалық қатынастар деп
қарайтын болсақ, онда оған жауап беруге болады. Меншіктік қатынас –
заттарға байланысты адамдар арасындағы:субьект – субьект: обьект деген
формула арқылы айқындалады. Басқаша айтқанда, меншік қатынасы дегеніміз
игілікті иемдену мен оны басқаның иелігінен алу жөнінен субьектілер
арасындағы қатынастар жүйесі, ең алдымен өндіріс факторлары
қатынастарының жүйесі болып табылады.
Иемдену – иелігінен алудың байланыс күші әртүрлі болуы мүмкін.
Заттарды жай ғана пайдалануға болады, яғни оның иесі болмай тұрып – ақ оны
белгіленген жағдайда қолдануға болады. Меншік иесі заттардың пайдалы
қасиеттері әрқашанда өз қызығы үшін алынуын қалайды. Заттарды иемденуге
немесе соған жуықтау жағдайда белгілі бір мерзімге дейін, яғни толық иесі
болмай тұрып – ақ тұтынуға немесе шектеусіз мерзімге ейін, яғни толық иесі
ретінде пайдалануға болады.
Бірнеше жағдайларды ұсынамыз.
1. Жағдай. Сіздің сағат жөндейтін шеберханаңыз бар, және өзіңіз сағат
жөндеумен шұғылданасыз.
2. Жағдай. Меншігіңіздегі сағат жөндейтін шеберханаңызда жалданған
қызметкер бар. Ол өзі атқарған жұмысына жалақысы үшін шеберхана
табысын иемденеді. Ал, сіз оның жұмыс нәтижесін – жөнделген, тұтынуға
болатын сағаттарын иемденесіз.
3. Жағдай. Сіздің өз шеберханаңызбен шұғылдануыңызға уақытыңыз жоқ, бірақ
оны сатқыңыз да келмейді, сондықтан да оны 5 жылға жалға бересіз.
Жалгер 5 жыл бойы шеберхананы өз қалауынша пайдаланады. Сіз жалдау
төлемін табыстан аласыз, ал жалгер өз еңбегінің нәтижесін иемденеді.
4. Жағдай. Барлығы 3 – ші жағдайдағыдай, бірақ жалгер өзі жұмыс
істемейді, сіздің шеберханаңызда өзінің жобасын жүзеге асыратын
жұмыскерлерді жалдайды, және жалданған жұмыскерлердің еңбек нәтижесін
өзі иемденеді. Сіз өз шеберханаңыздың ақысы үшін табысты иемденесіз.
Осы жағдайларда кімнің меншік иесі, кімнің қожа екендігін,
шеберхананы және шеберханадағы еңбек нәтижелерін кімнің пайдаланатындығын
анықтаңыз.
Жауапты 1.1 кестеден табасыз.
Кесте 1.1.
Жағдай Шеберхана иесіШеберхана Шеберхананы Еңбек нәтижесінің
қожасы пайдаланушы иесі
1 Сіз Сіз Сіз Сіз
2 Сіз Сіз Жалгер Сіз
3 Сіз Жалгер Жалгер Сіз-жалдау төлемі,
жалгер
4 Сіз Жалгер Жұмыскер Сіз-жалдау
төлемі,жалгер

Коуз теоремасы меншік құқығының мазмұнымен бөлінуінің қорлар бөлінуіне
де, сондай-ақ айырбастың көлемімен жағдайына, табыстың бөлінуі мен
деңгейіне, бағаның құрылу пройесіне және сыртқы эффектіге ықпалын
дәлелдеуге арналған. Бұл теорема 1960 жылы жарияланған Әлеуметтік шығындар
проблемалары деген мақаласында тқжырымдалынған. Қазір ол Батыста соғыстан
кейінгікезеңдегі экономикалық ойдың ең бір озық жетістігіндей қабылданған.
Коуз теоремасы төтенше (сыртқы) тиімділік проблемасына арналған. Ол
меншік құқығын бөлісу арқылы рынок процесіне қатысушылардың ішкі шығындарын
қалай өзгертуге болатындығын дәлелге келтірді. Р. Коуз өзінің логикалық
толғамын фермердің егінін көршілес орналасқан ранчо ірі қараға таптатуы
арқылы түйіндейді. Егер ранчо қожайыны өзінің табындарымен егінді
таптатқаны үшін заң жүзінде жауапкершілікке тартылмаса, онда ол өзінің мал
мәселесіншешкенімен, біреудің зиян шеккенін қаперіне де алмайды. Егер ранчо
қожасының оның біреуге келтірген зиянына тең боларлықтай айыппұл төлеуін
талап етер болса, онда ол өз ісініңтерістігін сөзсіз түсінер еді. Мұндай
жағдайда оның сыртқы әрекеті ішкі жандүниесіндегі (интернальді) арпалысқа
айналары хақ.
Р. Коуз логикалық толғамында бұл басқаша түсіндіріледі: ол фермер мен
мал өсіруші қатынаснан мемлекеттік төрелік міндеттен алып тастап, егіннің
тапталынуына байланысты адамдардың өз беттерінше келісімге келулерінің
мүмкін екендігін айтады. Ол мұндай жағдайда ранчо қожасы өзінің жасаған
зиян кестігі үшін жауапкершілікке тартыла ма, тартылмай ма, оның ешқандай
мәні жоқ деп ойлайды.
Р. Коуздың айтылуы бойынша, егер мал өсіруші егіндікті малына
таптатқандығы үшін ешқандай жауапкершілікке тартылмаса, оған одан келер
зиян да бірдей болып шығады. Бұндай жағдайда диқангер тапталған егіннің
құны үшін, оны бұдан былай мал басын өсірмейтіндігіне уәдесін алады.
Коуз мынандай қорытынды жасайды: егер меншік құқығы айдай анық және
түсінікті болса, егер адамдар өз еріктерінше жасалған алмасу нәтижесін нық
сақтайтын болса, онда ешқандай сыртқы мәселе туындамайды. Нарықтық ақсату
болмайды, олай болса, болған іске түзету ендіру мақсатында мемлекеттің
араласуына ешқандай негіз жоқ.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 188 бабында меншік
құқығының ұғымы мен мазмұны берілген. Нақтырақ айтқнда, оның 1-ші
тармағында былай делінеді: меншік құқығы – субъектінің өзіне тиесілі
мүлікті өз қалауынша иемену, пайдалану және иелік құқығын заң актілерінің
мойындауы және қорғауы.
Меншік құқығы былай жіктелінеді:
1. иемдену құқығы;
2. пайдалану құқығы;
3. басқару құқығы;
4. табысқа құқығы;
5. егемен құқығы;
6. қауіпсіздікке құқығы;
7. игілікті мұрагерлікке беру құқығы;
8. игілікті мәңгілік иемдену құқығы;
9. қоршаған ортаға зиян келтіретін тәсілдерді пайдалануға тиым салу
құқығы;
10. жаза түріндегі жаупкершілікке құқұығы;
11. қалдық сипатындағы құқық яғни бұзылған заңды қалпына келтіруді
қамтамасыз ететін институттар мен рәсімдердің болу құқығы.

1.2. Меншік түрлері.

Меншік қатынастары қамтитыны: иелену (затты иеленуді жүзеге асыру),
пайдалану (заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу), билік ету (заттың
құқықтық тағдырын анықтау- сату, айырбастау, сыйға тарту т.б. ) және меншік
обьектісінің экономикалық өткерілуі. Меншіктің экономикалық өткерілуі
иесіне табыс, рента, пайыз, дивиденд алып келсе ғана жүзеге асады.
Әрине, әртүрлі игіліктер мен қызметтерді көрсетудің иелену процесін
қарастыру маңызды, бірақ теория үшін өндіріс құрал-жабдығын иелену процесін
талдау ғана емес, сондай-ақ оның әлеуметтік-экономикалық салдарын талдау
маңызды.
Өндіріс құрал-жабдығына деген меншіктің экономикалық қатынастары кез
келген экономикалық моделін (нарықтық, әміршілдік-әкімшілдік, мемлекеттік,
аралас және т.б.) құрастырушы болып табылады.
Адамзат қоғамының даму тарихында меншіктің тайпалық немесе
қауымдастық түрі белгілі. Алғашқы тұрмыстық қауымдастықтың ыдырауы,
отбасының бөлінуі және соның негізінде жеке меншік пайда болды. Жерге жеке
адам меншік иесі болып, оны өндіру сол адамға және оның отбасына берілді.
Өзін басқа отбасы қауымдастығының шапқыншылығынан қорғау үшін
қайтадан қауымдастыққа біріге бастап, қауымдастық меншігін құрады. Қалалық
мекендер құрылып, қалаға берілген жерлер қауымдастық меншігіне айналады.
Бұл жерде қауымдастық меншік мемлекеттік меншіктің бейнесі ретінде
көрінеді.
Тіпті, ерте дүниенің өзінде- ақ ұжымдық (қоғамдық), жеке еңбектік
және мемлекеттік (қауымдық меншік иелері) меншік түрлері қалыптаса
бастады. Осылардың ішінен кейінірек жеке және мемлекеттік меншік түрі
көбірек дами түсті. Мемлекеттік меншік өзінің барынша дамуын әкімшілік-
әміршілдік экономикалық жүйеде, бұрынғы КСРО-да (1917-1991 жж) жүзеге
асырылып, оның үлесі басқа меншік түрлерінің жалпы құрылымында – 88.6
пайызды құрады. Алайда нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік
меншіктің үлесі 5 пайыздан – 30 пайызға дейін ауытқыды.
Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік
басқа меншік түрлерімен салыстырғанда тиімді болуы мүмкін. Ол оның
атқаратын қызметімен : жалпы қоғамның экономикалық даму стратегиясының
қалыптасуы, экономиканың салалық құрылымының оңтайландырылуы – нәтижесінде
адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке қол жеткізу арқылы
сабақтастырылады.
Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы нақты өмірде жағымсыз
тұстарға, яғни мемлекеттік монополиялардың пайда болуына алып келеді. Ол
экономика үшін аса қауіпті еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға
үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жою жүзеге асты және
тапшылық пайда болды. Қанағаттандырылмайтын сұраным қалыптасты.
Осыдан мынадай тұжырым жасауға болады: мұнда мемлекеттік меншікті жою
емес, оның монополиялық үстемдігін жою туралы әңгіме болып отыр.

Рынокқа өту және ТМД елдерінде оның ішінде Қазақстан
Республикасындағы мемлекеттік меншікті мемлекетсіздендіру мен
жекешелендіру процесінің басталуы – мемлекеттік меншік үлесін қысқартуға,
оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай – ақ қоғамдық
өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны
тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруға бағыттау қажет. Мемлекеттік
меншіктің үлесі 30 – 40 пайыз шеңберінде бекітіледі.
Жеке меншіктің дамуы ХIХ – шы ғасырдың екінші жартысының ортасына
дейін жүзеге асты. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.