М. Дулатов - зерделі сөз зергері
ЖОСПАР
Кіріспе
І тарау. М. Дулатов . зерделі сөз зергері
ІІ тарау. Міржақып Дулатұлының прозасы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
І тарау. М. Дулатов . зерделі сөз зергері
ІІ тарау. Міржақып Дулатұлының прозасы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі М.Дулатұлының өмірі мен шығармашылығы қоғамдағы объективті-субъективті жағдайлар нәтижесіңце тереңдеп зерттеле қойған жоқ, жаңадан басталды, соңғы он жылдың іші материалдар жинау, саралау, салмақтау, шолу, талдау жұмыстарымен сипатталады. Алғаш 1988 жылдан кейін мақала, естелік, пікір тұрғысыңда жарық көрген материалдар бірте-бірте кеңейіп, ғылыми еңбектерге ұласа бастады.
Міржақыптың қазақ әдебиетінің жанрлық байлығына қосқан үлесі, қазақ прозасын өркендетудегі қызметі, жаңашылдығы мен дәстүрлі жалғастырушылығы, публицистикалық мақалаларындағы ұлттық тәуелсіздік идеясы мен адамгершілік мәселелері, проза саласындағы ізденістері, әңгімелеріңдегі сатиралық әуендер арнайы зерттеулерді қажет етеді. Осы уақытқа дейін жарық көрген еңбектерде Міржақыптың қоғамдық-тарихи процестегі орны мен лирикалық шығармаларындағы азаматтық әуендер негізгі нысанаға алынғаңдықтан оның прозасы ара-тұра сөз етілгенімен толық жан-жақты зерттеу желісіне айналған жоқ. XX ғасыр басында Міржақыптың атын алты алашқа жайған оның өлеңдерімен қатар «Бақытсыз Жамал» романы мен өткір публицистикалық мақалалары, сатиралық, әңгімелері, оқу кітаптары. Осы жағдайларды негізге ала отырып, біз Міржақыптың прозасын арнайы зерттеуді мақсат тұттық. Сондықтан жазушының прозалық шығармаларын өз дәуіріндегі әдеби жағдайлармен тығыз байланыста алып қарастыруға, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін ашуға, бүгінгі күн талабымен үндестігін ашып көрсетуге тырыстық.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жалпы, Міржақып Дулатұлының өмірі мен шығармашылығын әдебиет тарихы, сын ғылымында С.Қирабаев, Т. Кәкішев, З.Ахметов, Т.Қожекеевтер көлемді зерттеу мақалаларын жазса, З.Бисенғали «Бақытсыз Жамал» романының жанрлық ерекшелігін зерттесе, Ж.Өміржанова «Міржақып Дулатұлының прозасы»
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі М.Дулатұлының өмірі мен шығармашылығы қоғамдағы объективті-субъективті жағдайлар нәтижесіңце тереңдеп зерттеле қойған жоқ, жаңадан басталды, соңғы он жылдың іші материалдар жинау, саралау, салмақтау, шолу, талдау жұмыстарымен сипатталады. Алғаш 1988 жылдан кейін мақала, естелік, пікір тұрғысыңда жарық көрген материалдар бірте-бірте кеңейіп, ғылыми еңбектерге ұласа бастады.
Міржақыптың қазақ әдебиетінің жанрлық байлығына қосқан үлесі, қазақ прозасын өркендетудегі қызметі, жаңашылдығы мен дәстүрлі жалғастырушылығы, публицистикалық мақалаларындағы ұлттық тәуелсіздік идеясы мен адамгершілік мәселелері, проза саласындағы ізденістері, әңгімелеріңдегі сатиралық әуендер арнайы зерттеулерді қажет етеді. Осы уақытқа дейін жарық көрген еңбектерде Міржақыптың қоғамдық-тарихи процестегі орны мен лирикалық шығармаларындағы азаматтық әуендер негізгі нысанаға алынғаңдықтан оның прозасы ара-тұра сөз етілгенімен толық жан-жақты зерттеу желісіне айналған жоқ. XX ғасыр басында Міржақыптың атын алты алашқа жайған оның өлеңдерімен қатар «Бақытсыз Жамал» романы мен өткір публицистикалық мақалалары, сатиралық, әңгімелері, оқу кітаптары. Осы жағдайларды негізге ала отырып, біз Міржақыптың прозасын арнайы зерттеуді мақсат тұттық. Сондықтан жазушының прозалық шығармаларын өз дәуіріндегі әдеби жағдайлармен тығыз байланыста алып қарастыруға, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін ашуға, бүгінгі күн талабымен үндестігін ашып көрсетуге тырыстық.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жалпы, Міржақып Дулатұлының өмірі мен шығармашылығын әдебиет тарихы, сын ғылымында С.Қирабаев, Т. Кәкішев, З.Ахметов, Т.Қожекеевтер көлемді зерттеу мақалаларын жазса, З.Бисенғали «Бақытсыз Жамал» романының жанрлық ерекшелігін зерттесе, Ж.Өміржанова «Міржақып Дулатұлының прозасы»
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Дулатова М. ардақтап өтем әкемді / Жұлдыз, 1990, №6;
2. Тәжібаев Ә. Халық деп соққан жүрегі / Соц.Қазақстан, 1989, 27, июль 173.
3. Елеукенов Ш. Тұңғыш романист / Жұлдыз, 1990, №6
4. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан / Алматы, 1989/
5. Ж.Ысмағұлов, Міржақып Дулатов туралы сөз / Жұлдыз, 1991, №2
6. Мақпырұлы С., Міржақып Дулатов шығармашылығы / Қазақ тілі мен әдебиеті, 1993, №2
7. Нұрғали Р. «Алаш» деп ұран салған / Жалын, 194, №3-4
8. Әбсемет М. «ХХ ғасыр басындағы тарихи-әдеби процестегі М.Дулатұлының шығармашылығы», 1991
9. Нұрғали Р., Әуезов және Алаш / Алматы. Санат. 1997
10. Бисенғали З.Қ. «ХХ ғасыр басындағы қазақ романдары», 1997
11. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Алматы. Санат. 1996
12. Нұрпейісов К., Алаш һәм Алашорда. Алматы. Ататек, 1995
13. Бердібай Р. Тарихи роман. Алматы. Санат. 1997
14. Бердібай Р. Эпос мұраты. Алматы. Білім. 1997
15. Бес ғасыр жырлайды. Алматы. Жазушы. 1989. ІІ том
16. Бес ғасыр жырлайды. Алматы. Жазушы. 1989. І том
17. Міржақып Дулатұлы шығармалары. І том. Алматы: Ғылым, 1996
18. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы. Алматы. Жалын, 1991
19. Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Алматы. Қазақ энцеклапедиясы. 1995
20. М.Дулатұлының "Бақытсыз Жамал" романының зерттелінуі жайынан Қазақстан Республикасының Ғылым министрлігі - Ғылым Академиясының Хабарларында / Тіл, әдебиет сериясы. - 1997, № 6, 79-81 б./
21. Қазақы неке және қалыңмал / "Бақытсыз Жамал" романы бойынша/ Ізденіс, 1998, № 2, 66-70 б./
22. Роман және заман / Ақиқат, 1998, № 9, 89-91 б./
23. М.Дулатовтың әңгімелері / Ақиқат, 1998, № 10, 86-88 б./
24. Міржақып Дулатовтың ағартушылық қыры / Қазақстан мектебі, 1998, № 12, 67-69 б./
25. Тұңғыш романның тағдыры / Қазақстан мектебі, 1998, № 9, 64-68 б./
26. Бейне арқылы берілген ой / Қазақ тілі мен әдебиеті, 1998, №11-12.
1. Дулатова М. ардақтап өтем әкемді / Жұлдыз, 1990, №6;
2. Тәжібаев Ә. Халық деп соққан жүрегі / Соц.Қазақстан, 1989, 27, июль 173.
3. Елеукенов Ш. Тұңғыш романист / Жұлдыз, 1990, №6
4. Елеукенов Ш. Жаңа жолдан / Алматы, 1989/
5. Ж.Ысмағұлов, Міржақып Дулатов туралы сөз / Жұлдыз, 1991, №2
6. Мақпырұлы С., Міржақып Дулатов шығармашылығы / Қазақ тілі мен әдебиеті, 1993, №2
7. Нұрғали Р. «Алаш» деп ұран салған / Жалын, 194, №3-4
8. Әбсемет М. «ХХ ғасыр басындағы тарихи-әдеби процестегі М.Дулатұлының шығармашылығы», 1991
9. Нұрғали Р., Әуезов және Алаш / Алматы. Санат. 1997
10. Бисенғали З.Қ. «ХХ ғасыр басындағы қазақ романдары», 1997
11. Майтанов Б. Қазақ романы және психологиялық талдау. Алматы. Санат. 1996
12. Нұрпейісов К., Алаш һәм Алашорда. Алматы. Ататек, 1995
13. Бердібай Р. Тарихи роман. Алматы. Санат. 1997
14. Бердібай Р. Эпос мұраты. Алматы. Білім. 1997
15. Бес ғасыр жырлайды. Алматы. Жазушы. 1989. ІІ том
16. Бес ғасыр жырлайды. Алматы. Жазушы. 1989. І том
17. Міржақып Дулатұлы шығармалары. І том. Алматы: Ғылым, 1996
18. Байтұрсынов А. Ақ жол. Алматы. Алматы. Жалын, 1991
19. Бөкейхан Ә. Таңдамалы. Алматы. Қазақ энцеклапедиясы. 1995
20. М.Дулатұлының "Бақытсыз Жамал" романының зерттелінуі жайынан Қазақстан Республикасының Ғылым министрлігі - Ғылым Академиясының Хабарларында / Тіл, әдебиет сериясы. - 1997, № 6, 79-81 б./
21. Қазақы неке және қалыңмал / "Бақытсыз Жамал" романы бойынша/ Ізденіс, 1998, № 2, 66-70 б./
22. Роман және заман / Ақиқат, 1998, № 9, 89-91 б./
23. М.Дулатовтың әңгімелері / Ақиқат, 1998, № 10, 86-88 б./
24. Міржақып Дулатовтың ағартушылық қыры / Қазақстан мектебі, 1998, № 12, 67-69 б./
25. Тұңғыш романның тағдыры / Қазақстан мектебі, 1998, № 9, 64-68 б./
26. Бейне арқылы берілген ой / Қазақ тілі мен әдебиеті, 1998, №11-12.
ЖОСПАР
Кіріспе
І тарау. М. Дулатов - зерделі сөз зергері
ІІ тарау. Міржақып Дулатұлының прозасы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында XX ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі М.Дулатұлының өмірі
мен шығармашылығы қоғамдағы объективті-субъективті жағдайлар нәтижесіңце
тереңдеп зерттеле қойған жоқ, жаңадан басталды, соңғы он жылдың іші
материалдар жинау, саралау, салмақтау, шолу, талдау жұмыстарымен
сипатталады. Алғаш 1988 жылдан кейін мақала, естелік, пікір тұрғысыңда
жарық көрген материалдар бірте-бірте кеңейіп, ғылыми еңбектерге ұласа
бастады.
Міржақыптың қазақ әдебиетінің жанрлық байлығына қосқан үлесі, қазақ
прозасын өркендетудегі қызметі, жаңашылдығы мен дәстүрлі жалғастырушылығы,
публицистикалық мақалаларындағы ұлттық тәуелсіздік идеясы мен адамгершілік
мәселелері, проза саласындағы ізденістері, әңгімелеріңдегі сатиралық
әуендер арнайы зерттеулерді қажет етеді. Осы уақытқа дейін жарық көрген
еңбектерде Міржақыптың қоғамдық-тарихи процестегі орны мен лирикалық
шығармаларындағы азаматтық әуендер негізгі нысанаға алынғаңдықтан оның
прозасы ара-тұра сөз етілгенімен толық жан-жақты зерттеу желісіне айналған
жоқ. XX ғасыр басында Міржақыптың атын алты алашқа жайған оның өлеңдерімен
қатар Бақытсыз Жамал романы мен өткір публицистикалық мақалалары,
сатиралық, әңгімелері, оқу кітаптары. Осы жағдайларды негізге ала отырып,
біз Міржақыптың прозасын арнайы зерттеуді мақсат тұттық. Сондықтан
жазушының прозалық шығармаларын өз дәуіріндегі әдеби жағдайлармен тығыз
байланыста алып қарастыруға, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін ашуға,
бүгінгі күн талабымен үндестігін ашып көрсетуге тырыстық.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жалпы, Міржақып Дулатұлының өмірі
мен шығармашылығын әдебиет тарихы, сын ғылымында С.Қирабаев, Т.
Кәкішев, З.Ахметов, Т.Қожекеевтер көлемді зерттеу мақалаларын жазса,
З.Бисенғали Бақытсыз Жамал романының жанрлық ерекшелігін зерттесе,
Ж.Өміржанова Міржақып Дулатұлының прозасы атты диссертациялық еңбек
жазды. Дегенмен, ХХ ғасыр басында қазақ публицистикасы мен
прозасының дамуына, көркейіп, өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан
қаламгердің шығармасында қаралатын мәселелер әліде жетерлік. Міржақып
Дулатұлының прозасы атты жұмыста М. Дулатұлының прозалық шығармаларын жан-
жақты зерттеуге, олардың жанрлық-көркемдік ерекшеліктерін сипаттауға, бұған
дейін ішінара сөз болып келген жазушы әңгімелері мен очерктерін,
мақалаларын алғаш рет неғұрлым кең қарастыруға, Міржақып шығармашылығына
ауыз әдебиеті дәстүрінен ауысқан сарындарды анықтауға, әңгімелерін зерттеу
нысанасына айналдыруға талпыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты М. Дулатұлының прозалық шығармаларын
бүгінгі күн тұрғысынан зерделеу. Оның прозасының XX ғасыр басыңдағы
қоғамдық санаға, әдеби процеске тигізген әсерін әрі қазақ әдебиетін
дамытудағы маңызы мен үлесін анықтау. Осы мақсатқа орай алдымызға мынадай
міндеттер қойылды:
- М.Дулатұлының әдеби-сын көзқарастарына сипаттама беру;
- жазушының шығармаларының өз заманындағы тарихи, қоғамдық-саяси
құбылыстармен байланысын ашу;
- қаламгер әңгімелері мен публицистикалық шығармаларына талдау жасау;
- "Бақытсыз Жамал" романының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталу;
- "Бақытсыз Жамал" романыңдағы фольклорлық сарындардың орны мен мәнін
анықтау.
Зерттеу нысанасы. Тақырыптың мәнін ашу үшін Міржақып Дулатовтың
публицистикалық шығармалары мен Бақытсыз Жамал романын негізгі
зерттеу нысанасына айналдырдық.
Зерттеу әдістері. Бұл дипломдық жұмыс жинақтау, сараптау, бақылау,
қорыту әдістерінің негізінде жазылды.
Жұмыстың құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізігі бөлімде М. Дулатов - зерделі
сөз зергері және Міржақып Дулатұлының прозасы деп аталатын екі
тарауда қарастырылады.
І тарау. М.Дулатов - зерделі сөз зергері
Еңбек жолын ауыл мұғалімі болудан бастаған Міржақып саяси-әлеуметтік
жұмыстарға араласа келе, бұл істегі баспасөздің ролін тез түсіне қойған.
Көңідегі ой-пікір мен игі идеяны қалың бұқараға жеткізуде, мемлекеттік
үлкен мәселелер теңірегінде қоғамдық пікір қалыптастыруда газет, журналдың
аса қажетті құрал екеніне көзі жеткен. Жиырма жасынан кейін-ақ өзінің бүкіл
шығармашылық өмірін баспасөзбен байланыстырған. М. Дулатов журналисттік
қызметін Петербургтен бастаған. Бірінші орыс революциясы тұсында онда татар
тілінде Үлфәт атты газет шығып тұрған. Міржақып-1906 жылы Кадеттердің
Оралда өткен съезіне қатысады да, артынша оның делегациясы құрамында
Петербургке кетеді. Бара салып Үлфәт редакциясымен байланыс жасайды.
Қазақ оқушыларына арнап, оның Серке атты қосымшасын шығаруға келіседі.
Келесі жылы наурыз айының басында Үлфәт газеті бірнеше рет мынадай
хабарлама жариялады: Серке есімінде нағыз қазақ тілінде бір журнал
шығармақ пікірдеміз. Бірінші нөмірі осы март ішінде шықса керек. Алушыларға
хақы: бір жылға екі теңге, жарты жылға бір теңге 25 тиын. Бірмелеп нұсқасы
10 тиын.
Айтқандай-ақ, Үлфәттің сол жылғы 28 наурыздағы 67-нөміріне қосымша
ретінде Серке газетінің бірінші нөмірі жарық көрді. Әрі онда Серке
есімінде нағыз қазақ тілінде журнал шығармақыны уағыда қылғандығымыз
мәлімдеу. Журналдың көрсетміш нөмірі шықты. Алушы дәптері ашықдыр...
Жазылушы Үлфәт идәресінде қабұл алынады деген хабар берілді.
Серке журнал емес, газет болып шықты. Оны дайындап, жарыққа әкелуде М.
Дулатов үлкен еңбек сіңірді. Бірінші нөмірінде Жастарға атты
өлеңін жариялады.
Етемін үміт жастардан
Жаңа гүл шашқан бақшадай.
Мұратын оңай кім табар.
Жар салып жұртқа қақсамай,
Халыққа, жастар, басшы бол,
Қараңғыдан жетектеп.
Терең сайда өтер ме
Мың қойды серке бастамай.—
деп жастар алдына үлкен міндеттер қойды. Оларға зор сенім артты. Қой
бастаған серкедей болып надандықта, түнекте жатқан қазақ халқын
жарыққа алып шығуға шақырды. Біздің мақсатымыз атты мақаласында
Міржақып патша үкіметінің ұлт аймақтарындағы отаршылдық саясатын сынап,
бұратана халықтарға көрсетіп отырған, қиянатын, зорлық-зомбылығын
әшкереледі. Осы үшін газет нөмірі бірден кәмпескеленіп, одан әрі
шығарылуына тыйым салынды.
Бұл туралы Үлфәт газетін шығарушылардың бірі былай деп жазды: Газет
шыққан соң, бірер күн өткеннен кейін полиция келіп, қала начальнигінің
Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы үкімін оқып, басқармада бар
даналарын жинап, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті орындардан себебін
сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын
орыс халқына қарсы үгіттеу бар. Содан ұсталды деп жауап берді (Нажат-
жинағы, Санкт-Петербург, 1907, 6—7-беттер).
Сәті түспеген Серкеден кейін Міржақып Айқаппен байланыс жасады. Алғаш
оның қызметін аса жоғары бағалады. Екі жылдығына арналған Айқапқа атты
өлеңінде журналдың ел ішіндегі оң істерге сүйініп, теріс істерге күйініп,
мұң-мұқтажды күзеткенін, жұрттың қамын ойлап, өз борышын ұққанын, елдің
жүрек қанын, көз жасын қозғағанын, адасып теріс ыққанын түзу жолға
салығанын, ақиқатты тура айтып, жасқанып, жасып бұқпағанын шабыттана
жырлады. Қазақтан шыққан жүйріктердің шабысын көрсеткенін, қаламы өткір
білімпаздардың дабысын алысқа жеткізгенін паш етті. Осы игі ісі үшін
журналды ерлік көрсеткен сырттаным, жарқырай жанған жұлдызым деп
таныды.
Жомарттықта бірінші
Орын алған ел едік.
Үш теңгеден өлмеспіз,
Кел, мырзалар, берелік.—
деп журналды қаржы жағынан қолдауға, жаздырып алуға шақырды.
Игілік жолдан тартынба,
Бекерге де шашасың,--
деп одан қаржы аямауға үгіттеді. Бұл үшін шыққан шығынның игілікті екенін
түсіндірді.
Халыққа шашсын жемісін,
Жасасын, Айқап, жасасын! —
деп ұрандады.
Бұдан кейін М. Дулатовтың журналистік қызметі қазақ"
газетінде жалғасты. Ол іскер газетші, даңғыл публицист ретінде
осында қалыптасты. Газетті шығарушы А. Байтұрсыновтың ең сенімді серік, оң
көзі, оң қолы болды. Ақпан революциясына шейін Қазақ газеті халық үшін
бірсыпыра игі істер істеді. Бірақ ол үнемі қуғын-сүргінмен шығып тұрды,
айыптан бас ала алмады. Бұл туралы Міржақып бірде мынаны айтты: Газет
шығару, баспахана. алу — бес жылдан бері Қазақты шығарып келе жатқан, жас
баласын тәрбиелеген анадай ыстық-суығын көрген бізге зор іс, зор қуаныш.
Қазақты қай күні жауып тастайды, өзімізді қай күні айдап жібереді деген
қауіп зор еді. Бірақ бел байлап тәуекелге шоқыта бер, қансырап қашан барып
жығылғанша деп Нұржан ақын айтқандай, біз құдайдың не салғанына көнуге
риза болып, жолымыздан тоқтамадық.
Ахмет пен Міржақыптың жазуынша, жәбірді олар алыстан көрмеген, ағайыннан
көрген. Жау жақындарынан шыққан. Құдай қарғаған бауырлары арыз-шағымның
астында қалдырған. Қазақ газетін шығарушы Байтұрсынов әм Мирякуб Дулатов
өздерінің агенттері әм школдағы шәкірттері арқылы қазақ халқын үкіметке қар-
у-жарақпен қарсы тұруға құтыртып жатыр, министр шығарған законға көнбе...
әділетсіздікке қарсы тұр деп ақыл үйретіп жүр, жастарды аздырып барады.
Оларды Орынбордан айдап жіберсеңіздер екен деп ызыңдаудан бір тынбаған.
Ақыры Қазақ газеті 1918 жылы жабылды.
Міржақыптың Совет дәуіріндегі журналистік қызметі Ақ жол газетінде
басталды. Сұлтанбек Қожановпен бірге ол 1920 жылы 5 желтоқсаннан осы
газетті жарыққа әкелді. Бұл алай-түлей төңкерістер жасалып, аумалы-төкпелі
кезеңдер болып, алмалы-салмалы үкіметтер ауысып, бүгін біреу, ертең өзге
деген замандарды бастан өткізіп, жұрт жокшылықтың зардабын көріп, ашаршылық
аранын ашыл тұрған кез еді. Осындай қиын-қыстау тұста Ақ жол газеті бірде
қателесіп, бірде тап басып, тауып сөйлеп ел санасын оятуға, советтікидеяны
таратуға ауыз толтырып айтарлық-тай үлес қосты.
Даңғыл журналист бүл газетте көптеген материалдар жариялап, қазақ-қырғыздың
өмірлік проблемаларын Әй-тен келсе, Бәйтен жоқтың кебіне ұшыратпай:
сабақты ине сәтімен деп уақтылы шешіп отыруды күн тәртібіне қойды. Түсін
бояп, тонын айналдырып киіп, халық билей-тін мекемелерге отырып алып, баяғы
тіске жұмсақ қазақ, қырғызды жем қылып, әлі де жүрегін жалғауды ниет
еткендерді әшкерелеп тастап жүрді.
Бұл тұста Міржақыпта баспасөзге қатысты әрбір мәселеге белсене араласып,"
одан оқырмандарды хабардар етіп отырды. Бұған бір ғана дәлел: Советтердің
Бүкілроссия-лық VIII съезіне барған Түркістан екілдері Москвадан 123 пуд
мұсылман харіптерін ала келді. 1921 жылы 23 қаңтарда соны кімге, қалай белу
туралы Түркістан Орталык Атқару Комитетінің төрағасы Н. Төреқұлов мәжіліс
өткізген. Осы жиынның басы-қасында больш Міржақып газетке отчет берген.
Онда әлгі харіптердің көбі Ташкентте қал-дырьшып, оқу құралдарын шығаруға
пайдаланылатын болғанын, біразын Әндіжанға, қалғанын Жетісуға жіберу
ұйғарылғанын хабарлаған (26.01.1921).
Ақ жол газетінің тіл, стилін жақсартуға да М. Дулатов көп күш салған. Бір
жиында Оразбаев, Юнусов, Сұлтанхожаев сияқты өзбек жолдастар өздерінің
Қызыл байрақ газетін таза өзбек тілінде шықпайтындығы, өзбектер өмірін
жазбайтындығы үшін қатты сынаған, Біз осы күні Ақ жол газетін оқимыз,
түсінеміз. Өйткені бұл газет таза қазақ тілінде жазылып, халықтың жай-күйін
көзге көрсетіп отыр деген.
Семейде шығып тұрған Қазақ тілі газеті 1921 жылғы-29 шілдедегі нөмірінде
Қонақ деген хабар берді. Онда Ташкентте шығатын Ақ жол газетінің бас
жазушысы Міржақып Дулат баласы 24 шілдеде Семейге келді. Жұмысшы баспасөзі
істерімен таныстырмақ. Келген жұмысын атқарған соң, Ташкентке қайтады деп
мәлімдеді. Бірақ ол қайтпады, біраз уақыт сонда сот орындарында істеп
қалды.
Баспасездің даңғылы ендігі журналистік қызметін 1923 жылы Орынборда
Қазақтың халыққа білім беру институтында істей жүріп Қызыл Қазақстан
журналында жалғастырды. Мұнда Тай — мінер деген бүркеншік атпен Тұрмыс
салт-сана, оқу (№15), Дін әм ғылым (і№ 16), Жаңа~жазу ережелері
(№17—18) деген сиякты ғылыми мақалалар жариялады. Бұларда автор елге ілім-
білімнің маңызын түсіндірді, жұртты оқуға, ғылым жетістіктерін игеруге
үндеді. Сауатты жаза білудің ережелерін түсіндірді. Әрі Совет үкіметі окуға
жаңа жол ашып, ол туралы арнаулы декрет қабылдаса да, бұл істің әлі де
жөнді жолға қойылмай отырғанын сынады. Бірсыпыра кемшіліктердің бетін ашып,
оны жоюға, істі түзетуге шақырды.
1926 жылы білгір журналист Еңбекш.і казақ реакциясына кызметке ауысты.
Мұнда ол әсіресе газеттің бұқаралық-ұйымдастыру жұмысына, тілін ұстартын,
стилін айқындауға баса көңіл бөлді. Ең алдымен тілшілермен жұмысты
жандандырып, байланысты күшейтті. Бұған дейін редакцияда олардан қанша хат
түсіп, қаншасы пайдаланылып, қаншасынан нәтиже шыққаны жөнінде ешбір
мәлімет болмайтын еді. Енді азды-көпті есеп жүргізіліп, кейбір нақты
деректер айтылатын болды. Мысалы, 1927 жылдың 10 айында редакцияға 1589 хат
түскен. Оның 786-сы газетке басылған, 49-ы тексеруге жіберілген. 754-і
пайдалануға жарамсыз болып шыққан.
Ал 1928 жылдың 7 айы ішінде Еңбекші қазақта 1274 хат жарияланған және
тексеруге жіберілген. Соның 73 проңенті расталған, 27 проценті
дәлелденбеген. Бұл уакытта тілшілер саны 639-ға жеткен. Оның 135-і өндіріс
орындарынан, қала өмірінен жазып тұрды. Қалғандары ауыл өмірін, дала
тынысын көрсетіп отырды. Әйелдер өмірін, олардың хал-жайын жазатын 32 әйел
тілші шыкты (Еңбекші қазақ газеті, 16.09.1928).
Баспасөздің тілі туралы Міржақып Газет тілі оңды болсын! (28.01.1927)
деген арнаулы мақала жариялады. Онда қазақ тіліне заңды түрде алынған
терминдерден басқа да, жамау-жасқау сөздер, тілді шұбарлап, оның ұғымын
ауырлататын жат сөздер көп сіңіп бара жатқанын айтты. Автордың пікірінше,
осыдан сақтандыратын, осыған тосқауыл болатын орындардың бірі — баспасөз.
Ол күн сайын пәлен мыңнан тарап тұрады. Оған неше түрлі адамдар жазады.
Оның бәрі жатық жазатын, тілге шебер кісілер емес. Оның біреуі бұтып-шатып
жазса, екіншісі үйренген ескі қалыппен жазады, үшіншісі тілдің басын жарьш,
көзін шығарып жазады. Газет редакциялары осындай материалдарға биік талап
қоймай, түзетпей, қырып-жонып, тезге салмай шикі күйінде жібере салады.
Жұрт, әсіресе жазушы, тілші болу ойында бар жастар, осыдан үлгі алып,
жарияланған нәрселерге сын көзімен қарамай, дұрыс-бұрысын парықтамай,
орынсыз еліктеп, солай жаза береді. Мәселен, біреу түсініс беремін деп
жазса, басқалар да солай айқындауға баса көңіл бөлді. Ең алдымен
тілшілермен жұмысты жандандырып, байланысты күшейтті. Бұған дейін
редакцияда олардан қанша хат түсіп, қаншасы пайдаланылып, қаншасынан нәтиже
шыққаны жөнінде ешбір мәлімет болмайтын еді. Енді азды-көпті есеп жүр-
гізіліп, кейбір нақты деректер айтылатын болды. Мысалы, 1927 жылдың 10
айында редакцияға 1589 хат түскен. Оның 786-сы газетке басылған, 49-ы
тексеруге жіберілген. 754-і пайдалануға жарамсыз болып шыққан.
Ал 1928 жылдың 7 айы ішінде Еңбекші қазақта 1274 хат жарияланған және
тексеруге жіберілген. Соның 73 проценті расталған, 27 проценті
дәлелденбеген. Бұл уақытта тілшілер саңы 639-ға жеткен. Оның 135-і ендіріс
орындарынан, қала өмірінен жазып тұрды. Қалғандары ауыл өмірін, дала
тынысып көрсетіп отырды. Әйелдер өмірін, олардың хал-жайын жазатын 32 әйел
тілші шықты (Еңбекші қазақ газеті, 16.09.1928).
Баспасөздің тілі туралы Міржақып Газет тілі оңды болсын! (28.01.1927)
деген арнаулы мақала жариялады. Онда қазақ тіліне заңды түрде алынған
терминдерден басқа да, жамау-жасқау сөздер, тілді шұбарлап, оның ұғымын
ауырлататын жат сөздер көп сіңіп бара жатқанын айтты. Автордың пікірінше,
осыдан сақтандыратын, осыған тос-қауыл болатын орындардың бірі — баспасөз.
Ол күн сайын пәлен мыңнан тарап тұрады. Оған неше түрлі адамдар жазады.
Оның бәрі жатық жазатын, тілге шебер кісілер емес. Оның біреуі бұтып-шатып
жазса, екіншісі үйренген ескі қалыппен жазады, үшіншісі тілдің басын жарып,
көзін шығарып жазады. Газет редакциялары осындай материалдарға биік талап
қоймай, түзетпей, қырып-жонып, тезге салмай шикі күйінде жібере салады.
Жұрт, әсіресе жазушы, тілші болу ойында бар жастар, осыдан үлгі алып,
жарияланған нәрселерге сьн көзімен қарамай, дұрыс-бұрысын парықтамай,
орынсыз еліктеп, солай жаза береді. Мәселен, біреу түсініс беремін деп
жазса, басқалар да солай түсініс береді де отырады. Біреу Некен
заманында деп жазса, Николай атамайтын атасының атындай, басқалар да солай
сүйкей береді.
Осыны айтады да, тілмәр, стилист журналист газетте басылатын әрбір
материалды ұқыпты окып, түзетіп, тілін ширатып жіберуді талап етеді.
Редакциялардын бұл орайда жауапкершілікті сезбейтінін, көбіне материалдың
мазмұн. мағынасына ғана қарап, тіл стиліндегі кемшіліктерді ескермейтінін
сынайды. Тілмен катар мән берілетін және бірнәрсе — емле екенін, газет
материалдарының емлесінде де қаяу болмауға керектігін ескертеді.
Қызылордада, Еңбекші қазақ газетінің редакциясында қызметте жүрген
Міржақыпты 1927 жылы жазда қазіргі Жамбыл облысындағы Свердлов ауданында
сол кезде адвокат больш істейтін, торғайлық жерлесі Жұмыр Есмурзин қонаққа
шақырған. Жақаң жұбайы Ғайнижамал, ағасы Асқардың қызы Ботагөзді ертіп, ұлы
Әлібекті алып Әулиеатаға келген. Үй тіккізіп, бие байлатып, қымыз ішіп,
демалып біраз жатқан. Ел аралап, жер таныған. Сол өңірдегі Дербіс бай,
Бұралқы болыстармен жүздескен. Халықтың тіршілік сыңайына, салт-санасына
ден қойған. Журналист ретінде кейбір шаруашылықта болып, оның жұмыс жайын
көрген.
Осы сапарынан Міржақып бірсыпыра ойлар түйіп қайтқан. Кейін жергілікті
халық, оның дағдысы туралы мынадай пікір қалдырған: Әулиеата елі — малды,
қазақы ел. Ас-той, көкпар, бәйге дегенің бұл елде әлі қалған жоқ. Сентябрь
туысымен үлкен-үлкен астар болады. Бұл елде бәйге аты аса қадірлі. Асты бұл
ел бәсекемен береді, бірінен-бірі асырмақ болады. Бас бәйгеге 5 мың сом, 3
мың сом, иә пәлен жүз қой тігуші екінің бірінен табылады. Тек малы болсын,
иә атағы болсын. Мұнда Жақаң, бір жағынан, ел байлығын, ел мырзалығын
керсетсе, екінші жағнан, бос дарақылықты, орынсыз мақтанқұмарлықты іле
кеткен.
М. Дулатов атты, жылқы баласын қатты қадірлеген. Ит ертіп, атқа мініп
аңшылық етуді жаны сүйген. Алагөз атымен Сырдьщ қалың қорысында аң аулап,
құс атып талай жорытқан. Атқа деген осы құштарлық Әулиеатадан 7-8 шақырым
жерде жылқы заводы бар дегенді естігенде ол елең ете түскен, жаны жай
таппаған. Әдейілеп екі рет сол заводқа барып, ондағы жылқы есіру жайымен
танысқан. Кейін Еңбекші қазақ газетінде Әулиеата жьлқы заводы
(13.10.1927) атты очерк жариялаған. Онда журналист бірінші Дүниежүзілік
соғыс, революция, Азамат соғысы кезінде де асыл тұқымды мал шығарумен
шұғылданған, Совет екіметі тұсында шаруасы түзеле бастаған завод емірінен
бірсыпыра проблема кетерген.
Жақаң алдымен заводтың жалпы жайын былай баяндайды: Заводтың өзінің
салдырған үйлері, кора-қопсысы, орманы, шабындығы, ерісі бар... Заводтағы
арғымақ айғырлардың ат корасы (әрқайсысына жеке-жеке белме) біздің қырдағы
байларымыздың үйінен артық... Онда ағылшын, турікпен, ағылшын-араб, қара
байыр сықылды жақсы тұқымның бәрі бар. Завод әр тұқымды бірімен бірін
аралас-тырып, асылдандыру ісімен айналысады... Мәселен, мұнда әкесі
ағылшын, иә түрікпен тұқымдас, енесі қазақы бие будандар өсіріледі. Бір
тұқымның өзді-өзін де асылдандырып, бағып-қағудың арқасында жүзіктің
көзінен еткен-дей жылқыларды кердік.
Мұнан соң журналист ондағы малшылардың жылқыларды біздің қазақ өз көзімен
көрмесе, айтқанға нанбастай дәрежеде күтетінін тамсана әңгімелеген..
Жақаңның өзін тыңдап көрейік: Заводқа бір барғанда кешкі сағат 4-5 шамасы
еді. Завод бастығынан аттарын көруге рұқсат сұрадық. Ол қазір аттар
ұйықтап жатыр, мазасын алуға болмайды деді. Амал жоқ, ақсүйектердің
тұруын күттік. Бір мезгідде ат қоралардың құлыптары ашылды. Әр бөлмеде
көздері оттай жанған, шиыршық атып, көкке қарап тұрған, суреттен сұлу
жануарларды көрдік.
Мұнан соң завод бастығы әр ат, айғырдың атын атап, шежіресін сөйлеп,
шұбыртып таныстырып кетті. Мынау Пасманның баласы деп темір қаракөк
дөненді көрсетті. Бір көк дөненнің қасынан кеткіміз келмеді, сұлулығына
көзіміз тоймады. Қасымыздағы атқұмар бір жігіт шіркін-ай, мынаны ұрлар ма
еді деп жіберді. Бұл оның ойыны да, шыны да еді, Біз де оған тек, олай
деме дей алмадық. Көк дөненде өзіміздің де ойымыз бар еді.
Бір бөлмеде жатқан қасқа дөненнің қасына келдік. Мұның әкесі — ағылшын
айғыры, шешесі — қазақ биесі деді завод бастығы. Бұ да мінсіз сұлу екен.
Қасқа дөненді тұрғызып көрмек болып, шу-шулей беріп едік, завод бас-тығы
қойыңыз, тимеңіз, мазасын алмаңыз деп без-без етті. Бұл не деген күтім,
бұл не деген жануарға жанашырлық. Осындай қамқорлық қазір қайда?
Яғни ат бапкері Жақаң завод еңбеккерлерінің арғымақтарды қалай бағатынына,
суды, жемді неше мезгіл, қанша, қай уақыттарда беретініне, олардың бойларын
қалай сергітетініне, қанын қалай тарататынына, қалай шомылды-рып, қалай
тазалайтынына дейін назар аударады. Қыр қазағының жылқы малын қалай бағып-
қағатынын еске алады. Құлынды жаздай күннің көзінде тұқыртып желіге байлап
тастауды, енесін ертеңнен қара кешке шейін қақтап саууды, күзгі қара
суықта, қысқы аяз бен боранда жаздай байланған құлынды далаға жіберуді, тай-
кұнан шыққан соң ақ қолау қылғанша көзіне шыбын үймелетіп мініп алуды, ак
айыл, ак қаптал, жауыр болғанша иығынан түспеуді, бойын есіріп, бұғанасын
қатырмай жасынан құл қылып жіберетін қыр қазағының әдетін қатты сынады.
Солар мына заводтың жылқы бағысын көрсе, шіркін, таң қалар еді деп арман
қылды. Қанша жетіліп қалдық десек те, езіміз де таң қалдық деп ағынан
жарылды. Жағалап көріп байқасақ,—деп жазды одан әрі Жақаң,— кейбір жақсы
арғымақ айғырлар арык, көтеремнің аз-ақ алдында сықылды көрінді. Мұның
мәнісі, бақсақ, бұл айғырлар бірінші рет осы жазда далаға жіберіліп, үйірге
салынған екен. Әлгідей мәпелеп қолда өсірген асыл тұқымды айғырлар алғашқы
жолы үйірге түсіп, далада жай-ьығанда осыңдай болып азады екен. Бұлар дала
шебіне жүре-жүре үйренеді екен.
М. Дулатов осы сапарында 80-ге келіп қайтыс болған кемпіріне ат шаптырып,
ас беріп жатқан ауылда болады. Сонда бәйгеге қосылып жатқан аттардың қара
байыр, жабы жүйріктер екенін, неше жылдан бері қасында тұрған заводты
пайдаланып, жылқьыарын асылдандыруды қолға алмағанын байқайды. Жергілікті
адамдардан мұның себебін сұрастырады. Олардың бірі завод айғырларын бағу
қиын, елсе-жітсе, телетеді, құнына шашымыз жетпейді десе, екіншісі завод
айғырларын бермейді, берсе, жаманын береді, оның қажеті не дейді. Енді
бірі ойбай, завод арғымақтарынан езіміздің атымыз ұшқыр, олар — тыз етпе
жүйрік, өнері бір-екі-ақ айналу, 4-5 шақырымдық ғана деп менсінбейді.
Бұған завод бастығы: Біз казақтың бәйгесіне, көкпарына қосып, қымбат
аттарымызды аяғынан қалдыра алмаймыз,— деп шалқаяды.
Завод пен ел арасындағы осы түсінбестік, байланыстың осы жоқтығы М.
Дулатовты біраз ойға жетелеген. Асыл тұқымды айғырлардан тұқым алуга ынталы
ел қазағының жоқтығына, жүйрікке құмар елдің завод ар-ғымақтарының қадірін
білмегеніне таң қалады. Осымен байланысты журналист Жакаң мал тұқымын
асылдандыру, малды ғылыми непзде бағып-күту, завод пен ел арасындағы
байланысты жақсарту проблемаларын қозғайды. Завод арғымақтарының да ұзаққа
шабатын жүйрік екеніне елдің кезін жеткізу үшін оларды жаратып, 25-30
шақырымға айдап, жарыстырып керсету керекекенін ұсынады. Жер-су Халық
комиссариаты осы жайларды ойластырса, кайтер еді деп мәселе қояды.
Журналист ретінде М. Дулатов баспасөзде тек қызмет істеп, оған қатысып қана
қоймаған. Ол газет, журналдың мән-маңызьш тынбай түсіндірген, не үшін
қажет екенін өлең етіп жырлаған. Жоғарыда аталған Айқапқа арнауында:
Газет, журнал оқысаң,
Көзіңді, қазақ, ашасың.
Дүние халін білмееең,
Ілгері калай басасың,—
десе, Газет-журнал деген өлеңінде:
Білесіз дүние жүзі толған халык,
Олардың арасында бар көп фарык.
Алты айлық алыс сапар аралары,
Тұрады бір-бірінен хабар алып.
Шашатын сол хабарды газет, журнал,
Хал-жайын, шаруаларын түгел жайып,—
деп олардың ел арасындағы байланыс құралы, бірінде болған жаңалық,
оқиғаларды екіншісіне жеткізіп отыратын көз-құлағы екенін дұрыс айтқан. Әрі
газет, журналдың болашақта кездесетін қауіп-қатер, жау мен жұт туралы
алдын ала ескертетін, сақтандыратьш хабаршы екеніне көз жеткізген. Ағартушы
журналист ескертері:
Жылында төрт-бес теңге төлеп тұрсаң,
Кісіден сұрамай-ак болдың қанық.
Қимасаң аз нәрсені өз пайдаңа,
Есігі өнер-білім саған жабық.
Яғни мұнда ақын газет, журналдың әрі ілім-ғылым таратудағы ролін ашып
отыр, тиын-тебенді аямай, оларға жазылуды, алдырып оқуды насихаттап отыр.
Осы орайда қаламы ұшқыр журналистің газет, журналдарға қойған ең басты бір
талабы — шыншыл болу, шындық жаршысы екенін іс жүзінде көрсету. Ол
баспасөзде алып-қашпа, сырткы әсері күшті, пайдасыз сенсация туғызатын
материалдар жариялауға төзбеген. Ондай хабар-ошарларға бой алдыратын газет,
журналдарды батыл сынап тастап отырған. Мысалы, бірде Новосибирскіде
шығатын Советский сибирь газетінде Кузнецов деген жаяу жиһанкездің қазақ
арасында көрген-білгені деген жол жазбасы басылған. Ол Алматыдан Семейге
23 күн жүріп жетіпті. Осы сапары туралы ол бір өтірікті былай соғып
жіберіпті:
Он күн жүріп Балқашқа жеттім. Айналаның бәрі қамыс. Жол катерлі.
Мұнда жолбарыс, қабан болады екен. Бір ауылда қонып жатыр едім, түнде бір
керемет дауыстан оянып кеттім. Қараңғыда түк керінбейді. Бір бұрышта құ-
лындай шыңғырған дауыс естіледі. Аксақал ойбайлайды. Зәресі ұшқаннан тісін
сақылдатып ой, алла, ой, аллалап жатыр. Біраздан соң адам даусына ұқсаған
бір үн шықты. Айнала құлаққа ұрған танадай болды. Ақсақалдың даусы да
басылды. Ол қалшылдап от жақты. Екеуміз тысқа шықтық. Ауылдағы үйлердің
бәрі де от жаққан екен. Кешікпей-ақ мәлім болды. Киіз үйдің терезесінен
түсіп жолбарыс 14 жасар бір қызды алып кеткен екен. Таңертең бір соқпаққа
түсіп мен ары қарай жүрдім. Алты шақырымдай жүрген соң шошып кетіп тұра
қалдым. Алдымда жолбарыс пен қабан жатыр. Байқасам, екеуі де өліп қалған.
Жақынырақ келіп қарасам, анадай жерде мылжа-мылжа болған қыз жатыр. Біле
қойдым, қызға таласып жолбарыс пен қабан бірін-бірі елтіріп
тастаған екен.
Бұл өтірігі аз болғандай жаяу жиһанкез мынадай сұмдықты тағы аңыратыпты:
Бір қазақпен сөйлесіп отырғанымда оның айтқаны: орыстың бір қызын ұрлап
алып едім. Соны Арал теңізі жағына апарып, пұлдап сатқалы отырмын деді. Мен
соңынан білдім, мұндай нәрсе қазақ арасында көп болады екен. Орыстың бір
қызына жүз қой, он жылқыдан алады екен.
Осы сияқты, Андреев деген біреу: Есіл, Нұра бойларын қалмақ жайлайды. Киіз
үйлерін тігулі күйімен арбаға салып жүріп көшеді деп соғыпты. Сол тұста
Орынборда орысша шығатын бір газет Қызылорданың циркінде Қажымұқан деген
қазақ палуаны бар екен, Прохоров деген палуанды қара терге түсіп әрең
жыққаннан кейін бала таппаған қазақ әйелдері Қажымұқанның тамшьшап тұрған
терін жалапты, баламыз осындай болғай еді деп тілек тілепті деп жазыпты.
Бұл газеттердің осындай су жұқпас сухиттығын әшкерелеп, Міржақып Жаны
шыққырдьң өтірікшісін-ай (Ауыл тілі газеті, 27.07.1926) деген оқшау сөз
жариялады. Мұндай құлаққа кірмейтін өтіріктерді әжептәуір газеттер басып
отыр, осыған неше мыңдаған оқушысын нандырып отыр, қазақ деген осындай екен
деген теріс түсінік туғызып отыр деп кейіді. Осы өтірікшілердің үшеуін де
дұшпаны-ақ кемітер. Әйтпесе бірінен-бірі асып түсіп отырған жоқ па? Зәуі,
сайтан өтірікшілерге бәйге беріле қалатын болса, осы үшеуінің қайсысьша
берілер еді? деп оқырмандарға сұрау қойды да, маған салса, мен жаяу
жолаушыға берер едім. Жаның шыққыр мұндай өтірікші болар ма деп кекетті.
Қасым мінезіндегі сенім, ождан беріктігін жеткізгенде, автор осындай
бұлталағы жоқ, бір айтар, табанды, батыл жігітті сөзі мен ісінен бірдей
аңғартады. Балқияға жазған хаттарына карағанда, кыздың бойындағы
тәуекелшілдіктің біразы сүйген жігітінен ауысқан секілді. Әділетсіздік пен
зорлыққа ымырасы жок, нашарларға жаны ашығыш, бәрінен халық мүддесін жоғары
санайтын саналы мұғалім ауыл адамдарымен аралас-құраласта да осы
табиғатынан айнымайды. Әрдайым өз ортасының маңдай алды азаматы болып
көрінеді.
Пьеса 1922 жылы жазылған. Бұл — Міржақыптың белсенді қоғамдық қызметке
араласқаннан кейінгі алғаш рет ұсынған көлемді еңбегі. Автордың драматургия
саласында тұңғыш рет қалам сілтеуі бола тұра, жанрлық иі қанық, көркемдік
шешімі ойдағыдай шыкқан, сөйтіп жұртшылық тарапынан жылы қабылдау тапқан
бұл туынды сол кезде Орынборда, тағы басқа қалаларда көркем өнерпаздар
үйірмелерінде қойылып, сахналық өмірін де бі-раз жалғастырған. Осы жағынан
алып қарағанда, мұны көп ұзамай емірге келген ұлттық професснонал
театрымыздың алғашкы репертуар қорын кұрауға септігі тиген шығармалардың
бірі деп бағалауға болады.
Міржақып шығармасындағы әйел тағдырының бұрынғы замандағы кайғылы-қасіретті
оқиғаларын суреттейтін шығармалар дүркіні осындан. Солармен бірге бұл
тақырыптың жаңа тарихн жағдайдағы қоғамның түбірлі езгерістерін көтерген
туындылары да болған. Мәселен, 1921 жылы Қызыл Қазақстан журналында
жарияланған Мен азатпын, сен де азат дейтін өлеңі осыған дәлел.
Тақырыбынан көрініп тұрғандай-ақ, жаңа құрылыста қалыңмал, әмеңгерлік
сияқты ескі, теріс әдеттерге заң жүзінде тыйым салынып, қазақ әйеліне
саяси, азаматтық теңдік жарияланғаннан кейінгі бұл шығарманың пафосын —
ақынның бұрынғы зарлап еткен кейіпкерлерінің күндердің күнінде арманына
жеткен мұратты нәтижесі деп қарауға болар еді.
М. Дулатовтың ірі жанрларда қалдырған мұраларының бірі — Бүркіт кегі атты
поэмасы. Ауыз әдебиетінің аңыз, ертегілерге құрылған хисса, дастандары
үлгісінде жазылған бұд шығарма—ақынның өзге туындыларынан біршама оқшаулау
тұрғанымен, жалпы идеясындағы досқа адалдық, қасекі опасыздыққа қарсы
наразылық жалпы ақын шығармашылығының рухына жат емес. Қайта, адам
мінезіндегі жауыздыққа қарсы қыран құстың айбат шегіп, иесінің кегін
алуынан М. Дулатов поэзиясына тән романтиканың айқын нышанын көргендей
боламыз. Біркелкі әсерлі жазылған бұл дастан кезінде ауыздап ауызға тарап,
жиын-тойларда домбырашы, әнші жігіттердің сүйіп айтар өлең-жырына
анналганын ойласақ, бұл шығарманы да Міржақыптың ақындық өнерінің биігі деп
бағалай аламыз.
Міржақып Дулатов — Ахмет Байтұрсынов сиякты, қазақ әдебиетінде сын жанрын
өркендетуге ең алғашқылардың бірі болып үлес қосқан қаламгер. Ол әдебиеттің
қоғамдык роліне ерекше маңыз бере отырып, өзінің акындық қабілетін саяси
күрестің ең өтімді, ең уытты қаруы деп білді және сондай қару етіп тамаша
пайдаланды.
Оян, қазақтың кіріспесінде: Әркім өз қолында барына жомарт болғаны
секілді, мен де өз мағлұматымша, бишара халқымызға пайда келтірмек амалында
үшбу рисаланы жаздым, — деуі осының айғағы.
Автор әдебиеттің әлеуметтік маңызы жөніндегі бұл көзқарасын жинақтың
соңындағы Сөз ақырында да пысықтай түседі. Сондағы оның үлгі етіп ұсынары
— Қрылов, Пушкнн, Лермонтов, Гоголь, Тургенев, Толстой сияқты орыстың
данышпан суреткерлері. Ақын оларды ең алдымен ез халқына жандары ашып,
соның қамын ойлаған азаматтығы үшін бағалайды. Соған жалғастыра өзімізден
шыққан солар теңдес акындарды атайды. Бірінші орында тұрғаны — Абай, сонан
соң Ахмет Байтұрсынов. Әрбір сөзін халықтың кәдесіне жаратып, айналасына
өнер шашқан өнегелі сез иелері катарында Ақмолла, Нұржан, Шөже, Орынбай,
Мәшһүр-Жүсіп аттары аталады. Олардың ең бағалы қасиеті ретінде өлең сөзді
жеке бастарының күнкерісіне пайдаланып, арзандатпағаны айтылады.
Мұны Міржақып өдеңдеріндегі азаматтық әуенді орнықтыра, толықтыра түсетін
белгілі бір жүйеге түскен эстетикалық көзқарас дәрежесінде түсіну керек деп
ойлаймыз.
М. Дулатов, тағы да Ахмет Байтұрсынов сияқты, әдеби сын жан-рындағы тырнақ
алдысын Абайға арнады. Ұлы ақынның қайтыс болуының он жылдығына
орайластырып, ол 1914 жылы Қазақ газетінде арнайы мақала жариялады.
Бұл мақалада автор Абайдың профессионал жазба әдебиетіміздің негізін
қалаған ұлы классикретіндегі ролін былай деп өте дәл басыпа айтқан:
Әдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш — Абай сөзі, Абай аты
боларға керек. Абайға шейін қазақта қолға алып оқырлық, шын мағнасында
қазақ әдебиеті дерлік бір нәрсе жоқ еді. Абайдың бізге қымбаттығы да — сол.
Бәлки, мұнан кейін Абайдан үздік артық ақындар, жазушылар шығар, бірақ, ең
жоғарғы, ардақты орын —Абайдікі, қазақ халқына сәуле беріп, алғашқы атқан
жарық жұлдыз — Абай.
Қазақ газетінің бетінде Міржақып әр түрлі календарлық даталарға бейімдеп
әдебиет, өнер тақырыбына үзбей мақалалар жазып, қазақтын ақын-жырауларын,
басқа да бауырлас халықтардың белгілі қаламтерлерін насихаттап отырған.
Солардың ішінде, мәселен, қазақ халқының фольклорлық ескерткіштерін жинаушы
Әбу-бәкір Диваев, татардың классик ақыны Ғабдолла Тоқай туралы макалаларын
атап етуге болады.
Бұл дәстүрді Міржақып кенес тұсында, баспасөз орындарында істеп жүрген
кездерінде, ілгері қарай жалғастырды.
М. Дулатовтың ұзақ жылғы журналистік қызметінде оның қаламынан талай-талай
әңгіме, очерктер мен публицистикалық толғауларда туған. Олардың сыртында,
аталған екі жинағына кірмей, әр кезде жазған бірсыпыра өлендері күнделікті
баспасөз бетінде қалып қойған. Соларды жиыстырып, оқырман қауымның
игілігіне айналдыру, әдебиет қазынасына қосу—болашақтың ісі. Ал, әзірге
қолдабар мұрасының өзі — белгілі бір кезеңнің олқылығын толтырған, сөйтіп,
рухани қазынамызды едәуір молықтыра түскен қыруар олжа. Ал, шын асылмен
әрбір кездескен сайын оның жаңа қырлары жарқырап ашыла беретінін ескерсек,
Міржақып мұрасын тереңдей зерттеу қажеттігі туады.
ІІ тарау. Міржақып Дулатұлының прозасы.
Халқының үлкен қамқоршысы болған М. Дулатов қазақ әйелдерінің бұрынғы
тұрмыс-күйін, мұң-шерін, олар женіндегі ұлттық әдет-ғұрып, салт-сананы,
көзқарасты жақсы биіген. Әйелдер тагдыры оны кеп толғандырған. Бұған
Бақытсыз Жамалдай роман жазып, қазақ әйелінің тіршілігін корсетуі — айқын
дәлел.
1920 жылы Қазақстан үкіметі қалыңмалды жою, қыз-келіншектерді еріксіз малға
сатуды қою туралы декрет-низам қабылдады. Ақ жол газеті оны 1921 жылғы 19
қаң-тар күнгі нөмірінде жариялап, М. Дулатовтың Әйел теңдігі деген
көлемді макаласын қоса басты. Мұнда Жакаң патша өкіметінің қазақ, қырғызды
жүгенсіз қақпалап мініп, аркасын жауыр, құйрығын шарлак, ерғашты қыдғанын
әшкерелей келіп, өзіміздің сүйекке сіңген жаман әдет-ғұрыптың салдарынан да
ірі кемшіліктердің орын алғанын, солардың бірі — әйелді кемдікте ұстау
екенін айтты.
Бұл орайда, әсіресе көп қазақтың басында бар мал-қорлықты, дүниеқоңыздықты
тап басып керсетті. Қызын кім болса соған сата салу салтын, мал үшін көрнеу
кемге де, ете кәріге де, тіпті әйел үстіне — тоқалдыққа да бере қою
қорқаулығын, қызынан шырағым, бұған қалай қарайсың деп бірауыз келісім
сұрамайтынын орынды сынады. Азаматтың айтуынша, қызын берген жері кедей
болса да, қолынан келсе, бір қарасы қалғанша алудан қазақ тайынбайды. Ертең
өз балам баратын үй ғой, жақсы тұрсын, мұқтаждық көрмесін дегенді ойлайтын
қазак мыңнан біреу-ақ табылады.
Әдеби-сын ойларының тұңғыш рет сөз болуы; "Бақытсыз Жамал" романына
ауыз әдебиеті дәстүрінің әсері; жазушының бұған дейін аз қарастырылған
әнгімелері мен мақалаларын неғұрлым толық қамтып қарастыру негізінен
көзделген мақсаттың бірі болып табылады.
Алғашкы қазақ журналының ел алдындағы жаңадан шыға бастағанында үлкен
жәрдем беріп, қалам қуатын, ой бұлағын аямаған арыстардын бірі - Міржақып
Дулатов. Әсіресе журналдың 1911-1913 жылдардағы нөмірлерінде Міржақып
Дулатов, Азамат Алашұлы, Азамат Алашұғлы, Арғын, М.Д. деп қол қойып,
мақала, очерк, өлең, әңгімелерін жиі жариялап тұрды.
Міржақыптың әдеби-публицистикалық қызметі Петербургте басталды. 1907 жылы
Петербургте шығарылған Серке газетінде оның Жастарға деген өлеңі мен
Біздің мақсатымыз атты алғашқы мақаласы басылады.
Мемлекеттік дума жайы қазақтың озық ойлы азаматтарын толғандырған
мәселелердің бірі болды. Оның Айқапта жарияланған Государственная дума
һәм қазақ атты мақаласы сан-салалы ойларға жетелейді өз заманынын өзекті
такырыбын көпшілік талқысына салады. Мақалада көтерілетін бірінші мәселе -
патшаның - жаңа низамы бойынша қазақтың думаға депутат сайлау хұқынан
ажырап қалғандығы. Осыған орай, автор өз көзқарасын білдіреді. Депутатты
оқыған, өнерлі, білімді, халық үшін жанын пида ететін кісіден сайлау
керектігін айтады. Депутаттықка лайық адамдардьщ кезінде өтпей қалғанына
өкініш білдіреді. Заманымызда қазақ үшін ғұмырын, білімін жұмсап ауыр
жазаларға кіріптар болып, жанын қиып жүрген күллі қазақ халқында бірінші
дерлік жол басшымыз Ғалихан Бөкейханов. Бірінші Дума сайлауында Қарқаралы
уезінің Тоқыраунск болысының управителі выборчик болуға таласып,
Бөкейхановтың үстінен жамандап рапорттар бергендігі күллі қазақтың депутат
сайлауына нендей көзбен қарағандығын көрсетуге жетеді деп білемін, - деген
сөздері арқылы депутатыкқа шын лайықты адамды сайлау керектігіне ел көзін
жеткізеді.
Қазіргі уақытта қазақтан депутат жоқтығын, ал ноғайлардан бәрі он кісі бар
екенін айта келіп, туысқан ноғайлар қазақ үшін сөйлейтіндігін, бірақ
олардың қазақтың тұрмысын, ғадет-гұрпын, мұқтажын, қай занның пайдалы,
залалды болатындығын көздері көрмеген соң бізге пайда келтіруінің
қиындығына тоқталады.
Халық үшін нендей ғана закон түзелсе де дума арқылы өтеді. Біздің қазақ
халкының үғьш тұрған бір ісі жок, солардың ішінде бірінші орын алып тұрғаны
жер мәселесі аз да болса думада депутатгарымыз болса, сөздері ықтыбарға
алынбаса да қазақ жері өз мүлкі екендігін селдей агғып келе жатқан хақолдар
жерді тарыятып, (астын сызған біз - Б.Ж.) жұртты пақырлыққа айналтатын,
хұкіметтің де бұл харекеті бізге ғаділсіздігін дума мінбесінен сөйлеп,
отчетында жазылып калар еді. Ақырында сөйлеген хақиқат үстіге бір шықпай
қалмас еді... - деп қазақ үшін ең басты мәселе - жер мәселесіне соқпай өте
алмайды. Өзінің 1906 жылы жазылған Қазақ жерлері деген бір өлеңінде осы
мазмұндас, саяси мәселені ашық көтеріп, патшалык Ресейдің озбыр саясатын
батыл әшкерелеп еді:
Қазағым, жерің қайда ата мекен,
қазақ қазақ болғалы мекен еткен ?
Хазірде бәріңізді қуып шығып,
Орныңа қала салып хахол жеткен.
Шығарған жер өлшеуге земяемерлер,
Кала үшін кеткен бізден жақсы жерлер.
Тәтті шөп, тущы судың бәрі сонда,
Табатын бұған хәйлә қайда ерлер? -
осы жыр жолдарындағы, қазақ қалын жақсартуға айла табатын ерлер - М.Ду-
латов ойы бойынша депутаттар, бас көтерер зиялылар болса керек еді.
Қазақ халқының атынан уәкіл жоқ болғандықтан, думада қандай заңдар
қабылданып жатқанынан да бейхабар екендігіне өкініш білдіреді. Мәселен,
1910 жылы октябрвдегі дума жиылысында - бұрын бірде бір оқымаған бала-ларды
сегіз жасқа келген соң мектепте оқытуға міндеттеу, ал балаларын оқуға
бермеген ата-аналарға штраф салу туралы заң болғандығын айтады. Ал бұл
үлкен оқиғаны қазақлың білмейтіндігіне шүбә етеді. Мақала түйінінде: қазақ
халқына енді не қылуға керек? - деп сауал қойып, келер думаға қазақ
халқының да депутаттар сайлануын сұрау керек,- леп жатпақ жұртқа ой
тастайды, елді ой жолға бұрады.
Сол кездің басты мәселесі - жер мәселесі екендігін автор алдынғы мақалада
айтып өткен еді. Айқапта жарық көрген Жер мәселесі мақаласының қоғамдық
мәні зор болды. Мұнда публицист М.Дулатов жер мәселесін шешудің дұрыс жолын
іздестіреді, көпшілікті ойласуға, ақылдасуға шақырады.
Ішкі Россиядан бұлттай көшіп келе жатқан мұжық алдағыға көз салулы үйреніс
қылмаған қазақ халқын да ойга қалдырды. Бұрынғыдай көшіп жүру керек пе, 15
десятинадан ер басына жер кестіріп қала болу керек пе? - деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І тарау. М. Дулатов - зерделі сөз зергері
ІІ тарау. Міржақып Дулатұлының прозасы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиеттану ғылымында XX ғасыр
басындағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі М.Дулатұлының өмірі
мен шығармашылығы қоғамдағы объективті-субъективті жағдайлар нәтижесіңце
тереңдеп зерттеле қойған жоқ, жаңадан басталды, соңғы он жылдың іші
материалдар жинау, саралау, салмақтау, шолу, талдау жұмыстарымен
сипатталады. Алғаш 1988 жылдан кейін мақала, естелік, пікір тұрғысыңда
жарық көрген материалдар бірте-бірте кеңейіп, ғылыми еңбектерге ұласа
бастады.
Міржақыптың қазақ әдебиетінің жанрлық байлығына қосқан үлесі, қазақ
прозасын өркендетудегі қызметі, жаңашылдығы мен дәстүрлі жалғастырушылығы,
публицистикалық мақалаларындағы ұлттық тәуелсіздік идеясы мен адамгершілік
мәселелері, проза саласындағы ізденістері, әңгімелеріңдегі сатиралық
әуендер арнайы зерттеулерді қажет етеді. Осы уақытқа дейін жарық көрген
еңбектерде Міржақыптың қоғамдық-тарихи процестегі орны мен лирикалық
шығармаларындағы азаматтық әуендер негізгі нысанаға алынғаңдықтан оның
прозасы ара-тұра сөз етілгенімен толық жан-жақты зерттеу желісіне айналған
жоқ. XX ғасыр басында Міржақыптың атын алты алашқа жайған оның өлеңдерімен
қатар Бақытсыз Жамал романы мен өткір публицистикалық мақалалары,
сатиралық, әңгімелері, оқу кітаптары. Осы жағдайларды негізге ала отырып,
біз Міржақыптың прозасын арнайы зерттеуді мақсат тұттық. Сондықтан
жазушының прозалық шығармаларын өз дәуіріндегі әдеби жағдайлармен тығыз
байланыста алып қарастыруға, идеялық-көркемдік ерекшеліктерін ашуға,
бүгінгі күн талабымен үндестігін ашып көрсетуге тырыстық.
Тақырыптың зертелу деңгейі. Жалпы, Міржақып Дулатұлының өмірі
мен шығармашылығын әдебиет тарихы, сын ғылымында С.Қирабаев, Т.
Кәкішев, З.Ахметов, Т.Қожекеевтер көлемді зерттеу мақалаларын жазса,
З.Бисенғали Бақытсыз Жамал романының жанрлық ерекшелігін зерттесе,
Ж.Өміржанова Міржақып Дулатұлының прозасы атты диссертациялық еңбек
жазды. Дегенмен, ХХ ғасыр басында қазақ публицистикасы мен
прозасының дамуына, көркейіп, өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан
қаламгердің шығармасында қаралатын мәселелер әліде жетерлік. Міржақып
Дулатұлының прозасы атты жұмыста М. Дулатұлының прозалық шығармаларын жан-
жақты зерттеуге, олардың жанрлық-көркемдік ерекшеліктерін сипаттауға, бұған
дейін ішінара сөз болып келген жазушы әңгімелері мен очерктерін,
мақалаларын алғаш рет неғұрлым кең қарастыруға, Міржақып шығармашылығына
ауыз әдебиеті дәстүрінен ауысқан сарындарды анықтауға, әңгімелерін зерттеу
нысанасына айналдыруға талпыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының мақсаты М. Дулатұлының прозалық шығармаларын
бүгінгі күн тұрғысынан зерделеу. Оның прозасының XX ғасыр басыңдағы
қоғамдық санаға, әдеби процеске тигізген әсерін әрі қазақ әдебиетін
дамытудағы маңызы мен үлесін анықтау. Осы мақсатқа орай алдымызға мынадай
міндеттер қойылды:
- М.Дулатұлының әдеби-сын көзқарастарына сипаттама беру;
- жазушының шығармаларының өз заманындағы тарихи, қоғамдық-саяси
құбылыстармен байланысын ашу;
- қаламгер әңгімелері мен публицистикалық шығармаларына талдау жасау;
- "Бақытсыз Жамал" романының жанрлық ерекшеліктеріне тоқталу;
- "Бақытсыз Жамал" романыңдағы фольклорлық сарындардың орны мен мәнін
анықтау.
Зерттеу нысанасы. Тақырыптың мәнін ашу үшін Міржақып Дулатовтың
публицистикалық шығармалары мен Бақытсыз Жамал романын негізгі
зерттеу нысанасына айналдырдық.
Зерттеу әдістері. Бұл дипломдық жұмыс жинақтау, сараптау, бақылау,
қорыту әдістерінің негізінде жазылды.
Жұмыстың құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспе, негізгі бөлім мен қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізігі бөлімде М. Дулатов - зерделі
сөз зергері және Міржақып Дулатұлының прозасы деп аталатын екі
тарауда қарастырылады.
І тарау. М.Дулатов - зерделі сөз зергері
Еңбек жолын ауыл мұғалімі болудан бастаған Міржақып саяси-әлеуметтік
жұмыстарға араласа келе, бұл істегі баспасөздің ролін тез түсіне қойған.
Көңідегі ой-пікір мен игі идеяны қалың бұқараға жеткізуде, мемлекеттік
үлкен мәселелер теңірегінде қоғамдық пікір қалыптастыруда газет, журналдың
аса қажетті құрал екеніне көзі жеткен. Жиырма жасынан кейін-ақ өзінің бүкіл
шығармашылық өмірін баспасөзбен байланыстырған. М. Дулатов журналисттік
қызметін Петербургтен бастаған. Бірінші орыс революциясы тұсында онда татар
тілінде Үлфәт атты газет шығып тұрған. Міржақып-1906 жылы Кадеттердің
Оралда өткен съезіне қатысады да, артынша оның делегациясы құрамында
Петербургке кетеді. Бара салып Үлфәт редакциясымен байланыс жасайды.
Қазақ оқушыларына арнап, оның Серке атты қосымшасын шығаруға келіседі.
Келесі жылы наурыз айының басында Үлфәт газеті бірнеше рет мынадай
хабарлама жариялады: Серке есімінде нағыз қазақ тілінде бір журнал
шығармақ пікірдеміз. Бірінші нөмірі осы март ішінде шықса керек. Алушыларға
хақы: бір жылға екі теңге, жарты жылға бір теңге 25 тиын. Бірмелеп нұсқасы
10 тиын.
Айтқандай-ақ, Үлфәттің сол жылғы 28 наурыздағы 67-нөміріне қосымша
ретінде Серке газетінің бірінші нөмірі жарық көрді. Әрі онда Серке
есімінде нағыз қазақ тілінде журнал шығармақыны уағыда қылғандығымыз
мәлімдеу. Журналдың көрсетміш нөмірі шықты. Алушы дәптері ашықдыр...
Жазылушы Үлфәт идәресінде қабұл алынады деген хабар берілді.
Серке журнал емес, газет болып шықты. Оны дайындап, жарыққа әкелуде М.
Дулатов үлкен еңбек сіңірді. Бірінші нөмірінде Жастарға атты
өлеңін жариялады.
Етемін үміт жастардан
Жаңа гүл шашқан бақшадай.
Мұратын оңай кім табар.
Жар салып жұртқа қақсамай,
Халыққа, жастар, басшы бол,
Қараңғыдан жетектеп.
Терең сайда өтер ме
Мың қойды серке бастамай.—
деп жастар алдына үлкен міндеттер қойды. Оларға зор сенім артты. Қой
бастаған серкедей болып надандықта, түнекте жатқан қазақ халқын
жарыққа алып шығуға шақырды. Біздің мақсатымыз атты мақаласында
Міржақып патша үкіметінің ұлт аймақтарындағы отаршылдық саясатын сынап,
бұратана халықтарға көрсетіп отырған, қиянатын, зорлық-зомбылығын
әшкереледі. Осы үшін газет нөмірі бірден кәмпескеленіп, одан әрі
шығарылуына тыйым салынды.
Бұл туралы Үлфәт газетін шығарушылардың бірі былай деп жазды: Газет
шыққан соң, бірер күн өткеннен кейін полиция келіп, қала начальнигінің
Серке, Үлфәт газеттерінің ұсталғаны туралы үкімін оқып, басқармада бар
даналарын жинап, құлыптап кетті. Екінші күні тиісті орындардан себебін
сұрағанымызда, олар: Серке газетіндегі кейбір мақалаларда қазақ халқын
орыс халқына қарсы үгіттеу бар. Содан ұсталды деп жауап берді (Нажат-
жинағы, Санкт-Петербург, 1907, 6—7-беттер).
Сәті түспеген Серкеден кейін Міржақып Айқаппен байланыс жасады. Алғаш
оның қызметін аса жоғары бағалады. Екі жылдығына арналған Айқапқа атты
өлеңінде журналдың ел ішіндегі оң істерге сүйініп, теріс істерге күйініп,
мұң-мұқтажды күзеткенін, жұрттың қамын ойлап, өз борышын ұққанын, елдің
жүрек қанын, көз жасын қозғағанын, адасып теріс ыққанын түзу жолға
салығанын, ақиқатты тура айтып, жасқанып, жасып бұқпағанын шабыттана
жырлады. Қазақтан шыққан жүйріктердің шабысын көрсеткенін, қаламы өткір
білімпаздардың дабысын алысқа жеткізгенін паш етті. Осы игі ісі үшін
журналды ерлік көрсеткен сырттаным, жарқырай жанған жұлдызым деп
таныды.
Жомарттықта бірінші
Орын алған ел едік.
Үш теңгеден өлмеспіз,
Кел, мырзалар, берелік.—
деп журналды қаржы жағынан қолдауға, жаздырып алуға шақырды.
Игілік жолдан тартынба,
Бекерге де шашасың,--
деп одан қаржы аямауға үгіттеді. Бұл үшін шыққан шығынның игілікті екенін
түсіндірді.
Халыққа шашсын жемісін,
Жасасын, Айқап, жасасын! —
деп ұрандады.
Бұдан кейін М. Дулатовтың журналистік қызметі қазақ"
газетінде жалғасты. Ол іскер газетші, даңғыл публицист ретінде
осында қалыптасты. Газетті шығарушы А. Байтұрсыновтың ең сенімді серік, оң
көзі, оң қолы болды. Ақпан революциясына шейін Қазақ газеті халық үшін
бірсыпыра игі істер істеді. Бірақ ол үнемі қуғын-сүргінмен шығып тұрды,
айыптан бас ала алмады. Бұл туралы Міржақып бірде мынаны айтты: Газет
шығару, баспахана. алу — бес жылдан бері Қазақты шығарып келе жатқан, жас
баласын тәрбиелеген анадай ыстық-суығын көрген бізге зор іс, зор қуаныш.
Қазақты қай күні жауып тастайды, өзімізді қай күні айдап жібереді деген
қауіп зор еді. Бірақ бел байлап тәуекелге шоқыта бер, қансырап қашан барып
жығылғанша деп Нұржан ақын айтқандай, біз құдайдың не салғанына көнуге
риза болып, жолымыздан тоқтамадық.
Ахмет пен Міржақыптың жазуынша, жәбірді олар алыстан көрмеген, ағайыннан
көрген. Жау жақындарынан шыққан. Құдай қарғаған бауырлары арыз-шағымның
астында қалдырған. Қазақ газетін шығарушы Байтұрсынов әм Мирякуб Дулатов
өздерінің агенттері әм школдағы шәкірттері арқылы қазақ халқын үкіметке қар-
у-жарақпен қарсы тұруға құтыртып жатыр, министр шығарған законға көнбе...
әділетсіздікке қарсы тұр деп ақыл үйретіп жүр, жастарды аздырып барады.
Оларды Орынбордан айдап жіберсеңіздер екен деп ызыңдаудан бір тынбаған.
Ақыры Қазақ газеті 1918 жылы жабылды.
Міржақыптың Совет дәуіріндегі журналистік қызметі Ақ жол газетінде
басталды. Сұлтанбек Қожановпен бірге ол 1920 жылы 5 желтоқсаннан осы
газетті жарыққа әкелді. Бұл алай-түлей төңкерістер жасалып, аумалы-төкпелі
кезеңдер болып, алмалы-салмалы үкіметтер ауысып, бүгін біреу, ертең өзге
деген замандарды бастан өткізіп, жұрт жокшылықтың зардабын көріп, ашаршылық
аранын ашыл тұрған кез еді. Осындай қиын-қыстау тұста Ақ жол газеті бірде
қателесіп, бірде тап басып, тауып сөйлеп ел санасын оятуға, советтікидеяны
таратуға ауыз толтырып айтарлық-тай үлес қосты.
Даңғыл журналист бүл газетте көптеген материалдар жариялап, қазақ-қырғыздың
өмірлік проблемаларын Әй-тен келсе, Бәйтен жоқтың кебіне ұшыратпай:
сабақты ине сәтімен деп уақтылы шешіп отыруды күн тәртібіне қойды. Түсін
бояп, тонын айналдырып киіп, халық билей-тін мекемелерге отырып алып, баяғы
тіске жұмсақ қазақ, қырғызды жем қылып, әлі де жүрегін жалғауды ниет
еткендерді әшкерелеп тастап жүрді.
Бұл тұста Міржақыпта баспасөзге қатысты әрбір мәселеге белсене араласып,"
одан оқырмандарды хабардар етіп отырды. Бұған бір ғана дәлел: Советтердің
Бүкілроссия-лық VIII съезіне барған Түркістан екілдері Москвадан 123 пуд
мұсылман харіптерін ала келді. 1921 жылы 23 қаңтарда соны кімге, қалай белу
туралы Түркістан Орталык Атқару Комитетінің төрағасы Н. Төреқұлов мәжіліс
өткізген. Осы жиынның басы-қасында больш Міржақып газетке отчет берген.
Онда әлгі харіптердің көбі Ташкентте қал-дырьшып, оқу құралдарын шығаруға
пайдаланылатын болғанын, біразын Әндіжанға, қалғанын Жетісуға жіберу
ұйғарылғанын хабарлаған (26.01.1921).
Ақ жол газетінің тіл, стилін жақсартуға да М. Дулатов көп күш салған. Бір
жиында Оразбаев, Юнусов, Сұлтанхожаев сияқты өзбек жолдастар өздерінің
Қызыл байрақ газетін таза өзбек тілінде шықпайтындығы, өзбектер өмірін
жазбайтындығы үшін қатты сынаған, Біз осы күні Ақ жол газетін оқимыз,
түсінеміз. Өйткені бұл газет таза қазақ тілінде жазылып, халықтың жай-күйін
көзге көрсетіп отыр деген.
Семейде шығып тұрған Қазақ тілі газеті 1921 жылғы-29 шілдедегі нөмірінде
Қонақ деген хабар берді. Онда Ташкентте шығатын Ақ жол газетінің бас
жазушысы Міржақып Дулат баласы 24 шілдеде Семейге келді. Жұмысшы баспасөзі
істерімен таныстырмақ. Келген жұмысын атқарған соң, Ташкентке қайтады деп
мәлімдеді. Бірақ ол қайтпады, біраз уақыт сонда сот орындарында істеп
қалды.
Баспасездің даңғылы ендігі журналистік қызметін 1923 жылы Орынборда
Қазақтың халыққа білім беру институтында істей жүріп Қызыл Қазақстан
журналында жалғастырды. Мұнда Тай — мінер деген бүркеншік атпен Тұрмыс
салт-сана, оқу (№15), Дін әм ғылым (і№ 16), Жаңа~жазу ережелері
(№17—18) деген сиякты ғылыми мақалалар жариялады. Бұларда автор елге ілім-
білімнің маңызын түсіндірді, жұртты оқуға, ғылым жетістіктерін игеруге
үндеді. Сауатты жаза білудің ережелерін түсіндірді. Әрі Совет үкіметі окуға
жаңа жол ашып, ол туралы арнаулы декрет қабылдаса да, бұл істің әлі де
жөнді жолға қойылмай отырғанын сынады. Бірсыпыра кемшіліктердің бетін ашып,
оны жоюға, істі түзетуге шақырды.
1926 жылы білгір журналист Еңбекш.і казақ реакциясына кызметке ауысты.
Мұнда ол әсіресе газеттің бұқаралық-ұйымдастыру жұмысына, тілін ұстартын,
стилін айқындауға баса көңіл бөлді. Ең алдымен тілшілермен жұмысты
жандандырып, байланысты күшейтті. Бұған дейін редакцияда олардан қанша хат
түсіп, қаншасы пайдаланылып, қаншасынан нәтиже шыққаны жөнінде ешбір
мәлімет болмайтын еді. Енді азды-көпті есеп жүргізіліп, кейбір нақты
деректер айтылатын болды. Мысалы, 1927 жылдың 10 айында редакцияға 1589 хат
түскен. Оның 786-сы газетке басылған, 49-ы тексеруге жіберілген. 754-і
пайдалануға жарамсыз болып шыққан.
Ал 1928 жылдың 7 айы ішінде Еңбекші қазақта 1274 хат жарияланған және
тексеруге жіберілген. Соның 73 проңенті расталған, 27 проценті
дәлелденбеген. Бұл уакытта тілшілер саны 639-ға жеткен. Оның 135-і өндіріс
орындарынан, қала өмірінен жазып тұрды. Қалғандары ауыл өмірін, дала
тынысын көрсетіп отырды. Әйелдер өмірін, олардың хал-жайын жазатын 32 әйел
тілші шыкты (Еңбекші қазақ газеті, 16.09.1928).
Баспасөздің тілі туралы Міржақып Газет тілі оңды болсын! (28.01.1927)
деген арнаулы мақала жариялады. Онда қазақ тіліне заңды түрде алынған
терминдерден басқа да, жамау-жасқау сөздер, тілді шұбарлап, оның ұғымын
ауырлататын жат сөздер көп сіңіп бара жатқанын айтты. Автордың пікірінше,
осыдан сақтандыратын, осыған тосқауыл болатын орындардың бірі — баспасөз.
Ол күн сайын пәлен мыңнан тарап тұрады. Оған неше түрлі адамдар жазады.
Оның бәрі жатық жазатын, тілге шебер кісілер емес. Оның біреуі бұтып-шатып
жазса, екіншісі үйренген ескі қалыппен жазады, үшіншісі тілдің басын жарьш,
көзін шығарып жазады. Газет редакциялары осындай материалдарға биік талап
қоймай, түзетпей, қырып-жонып, тезге салмай шикі күйінде жібере салады.
Жұрт, әсіресе жазушы, тілші болу ойында бар жастар, осыдан үлгі алып,
жарияланған нәрселерге сын көзімен қарамай, дұрыс-бұрысын парықтамай,
орынсыз еліктеп, солай жаза береді. Мәселен, біреу түсініс беремін деп
жазса, басқалар да солай айқындауға баса көңіл бөлді. Ең алдымен
тілшілермен жұмысты жандандырып, байланысты күшейтті. Бұған дейін
редакцияда олардан қанша хат түсіп, қаншасы пайдаланылып, қаншасынан нәтиже
шыққаны жөнінде ешбір мәлімет болмайтын еді. Енді азды-көпті есеп жүр-
гізіліп, кейбір нақты деректер айтылатын болды. Мысалы, 1927 жылдың 10
айында редакцияға 1589 хат түскен. Оның 786-сы газетке басылған, 49-ы
тексеруге жіберілген. 754-і пайдалануға жарамсыз болып шыққан.
Ал 1928 жылдың 7 айы ішінде Еңбекші қазақта 1274 хат жарияланған және
тексеруге жіберілген. Соның 73 проценті расталған, 27 проценті
дәлелденбеген. Бұл уақытта тілшілер саңы 639-ға жеткен. Оның 135-і ендіріс
орындарынан, қала өмірінен жазып тұрды. Қалғандары ауыл өмірін, дала
тынысып көрсетіп отырды. Әйелдер өмірін, олардың хал-жайын жазатын 32 әйел
тілші шықты (Еңбекші қазақ газеті, 16.09.1928).
Баспасөздің тілі туралы Міржақып Газет тілі оңды болсын! (28.01.1927)
деген арнаулы мақала жариялады. Онда қазақ тіліне заңды түрде алынған
терминдерден басқа да, жамау-жасқау сөздер, тілді шұбарлап, оның ұғымын
ауырлататын жат сөздер көп сіңіп бара жатқанын айтты. Автордың пікірінше,
осыдан сақтандыратын, осыған тос-қауыл болатын орындардың бірі — баспасөз.
Ол күн сайын пәлен мыңнан тарап тұрады. Оған неше түрлі адамдар жазады.
Оның бәрі жатық жазатын, тілге шебер кісілер емес. Оның біреуі бұтып-шатып
жазса, екіншісі үйренген ескі қалыппен жазады, үшіншісі тілдің басын жарып,
көзін шығарып жазады. Газет редакциялары осындай материалдарға биік талап
қоймай, түзетпей, қырып-жонып, тезге салмай шикі күйінде жібере салады.
Жұрт, әсіресе жазушы, тілші болу ойында бар жастар, осыдан үлгі алып,
жарияланған нәрселерге сьн көзімен қарамай, дұрыс-бұрысын парықтамай,
орынсыз еліктеп, солай жаза береді. Мәселен, біреу түсініс беремін деп
жазса, басқалар да солай түсініс береді де отырады. Біреу Некен
заманында деп жазса, Николай атамайтын атасының атындай, басқалар да солай
сүйкей береді.
Осыны айтады да, тілмәр, стилист журналист газетте басылатын әрбір
материалды ұқыпты окып, түзетіп, тілін ширатып жіберуді талап етеді.
Редакциялардын бұл орайда жауапкершілікті сезбейтінін, көбіне материалдың
мазмұн. мағынасына ғана қарап, тіл стиліндегі кемшіліктерді ескермейтінін
сынайды. Тілмен катар мән берілетін және бірнәрсе — емле екенін, газет
материалдарының емлесінде де қаяу болмауға керектігін ескертеді.
Қызылордада, Еңбекші қазақ газетінің редакциясында қызметте жүрген
Міржақыпты 1927 жылы жазда қазіргі Жамбыл облысындағы Свердлов ауданында
сол кезде адвокат больш істейтін, торғайлық жерлесі Жұмыр Есмурзин қонаққа
шақырған. Жақаң жұбайы Ғайнижамал, ағасы Асқардың қызы Ботагөзді ертіп, ұлы
Әлібекті алып Әулиеатаға келген. Үй тіккізіп, бие байлатып, қымыз ішіп,
демалып біраз жатқан. Ел аралап, жер таныған. Сол өңірдегі Дербіс бай,
Бұралқы болыстармен жүздескен. Халықтың тіршілік сыңайына, салт-санасына
ден қойған. Журналист ретінде кейбір шаруашылықта болып, оның жұмыс жайын
көрген.
Осы сапарынан Міржақып бірсыпыра ойлар түйіп қайтқан. Кейін жергілікті
халық, оның дағдысы туралы мынадай пікір қалдырған: Әулиеата елі — малды,
қазақы ел. Ас-той, көкпар, бәйге дегенің бұл елде әлі қалған жоқ. Сентябрь
туысымен үлкен-үлкен астар болады. Бұл елде бәйге аты аса қадірлі. Асты бұл
ел бәсекемен береді, бірінен-бірі асырмақ болады. Бас бәйгеге 5 мың сом, 3
мың сом, иә пәлен жүз қой тігуші екінің бірінен табылады. Тек малы болсын,
иә атағы болсын. Мұнда Жақаң, бір жағынан, ел байлығын, ел мырзалығын
керсетсе, екінші жағнан, бос дарақылықты, орынсыз мақтанқұмарлықты іле
кеткен.
М. Дулатов атты, жылқы баласын қатты қадірлеген. Ит ертіп, атқа мініп
аңшылық етуді жаны сүйген. Алагөз атымен Сырдьщ қалың қорысында аң аулап,
құс атып талай жорытқан. Атқа деген осы құштарлық Әулиеатадан 7-8 шақырым
жерде жылқы заводы бар дегенді естігенде ол елең ете түскен, жаны жай
таппаған. Әдейілеп екі рет сол заводқа барып, ондағы жылқы есіру жайымен
танысқан. Кейін Еңбекші қазақ газетінде Әулиеата жьлқы заводы
(13.10.1927) атты очерк жариялаған. Онда журналист бірінші Дүниежүзілік
соғыс, революция, Азамат соғысы кезінде де асыл тұқымды мал шығарумен
шұғылданған, Совет екіметі тұсында шаруасы түзеле бастаған завод емірінен
бірсыпыра проблема кетерген.
Жақаң алдымен заводтың жалпы жайын былай баяндайды: Заводтың өзінің
салдырған үйлері, кора-қопсысы, орманы, шабындығы, ерісі бар... Заводтағы
арғымақ айғырлардың ат корасы (әрқайсысына жеке-жеке белме) біздің қырдағы
байларымыздың үйінен артық... Онда ағылшын, турікпен, ағылшын-араб, қара
байыр сықылды жақсы тұқымның бәрі бар. Завод әр тұқымды бірімен бірін
аралас-тырып, асылдандыру ісімен айналысады... Мәселен, мұнда әкесі
ағылшын, иә түрікпен тұқымдас, енесі қазақы бие будандар өсіріледі. Бір
тұқымның өзді-өзін де асылдандырып, бағып-қағудың арқасында жүзіктің
көзінен еткен-дей жылқыларды кердік.
Мұнан соң журналист ондағы малшылардың жылқыларды біздің қазақ өз көзімен
көрмесе, айтқанға нанбастай дәрежеде күтетінін тамсана әңгімелеген..
Жақаңның өзін тыңдап көрейік: Заводқа бір барғанда кешкі сағат 4-5 шамасы
еді. Завод бастығынан аттарын көруге рұқсат сұрадық. Ол қазір аттар
ұйықтап жатыр, мазасын алуға болмайды деді. Амал жоқ, ақсүйектердің
тұруын күттік. Бір мезгідде ат қоралардың құлыптары ашылды. Әр бөлмеде
көздері оттай жанған, шиыршық атып, көкке қарап тұрған, суреттен сұлу
жануарларды көрдік.
Мұнан соң завод бастығы әр ат, айғырдың атын атап, шежіресін сөйлеп,
шұбыртып таныстырып кетті. Мынау Пасманның баласы деп темір қаракөк
дөненді көрсетті. Бір көк дөненнің қасынан кеткіміз келмеді, сұлулығына
көзіміз тоймады. Қасымыздағы атқұмар бір жігіт шіркін-ай, мынаны ұрлар ма
еді деп жіберді. Бұл оның ойыны да, шыны да еді, Біз де оған тек, олай
деме дей алмадық. Көк дөненде өзіміздің де ойымыз бар еді.
Бір бөлмеде жатқан қасқа дөненнің қасына келдік. Мұның әкесі — ағылшын
айғыры, шешесі — қазақ биесі деді завод бастығы. Бұ да мінсіз сұлу екен.
Қасқа дөненді тұрғызып көрмек болып, шу-шулей беріп едік, завод бас-тығы
қойыңыз, тимеңіз, мазасын алмаңыз деп без-без етті. Бұл не деген күтім,
бұл не деген жануарға жанашырлық. Осындай қамқорлық қазір қайда?
Яғни ат бапкері Жақаң завод еңбеккерлерінің арғымақтарды қалай бағатынына,
суды, жемді неше мезгіл, қанша, қай уақыттарда беретініне, олардың бойларын
қалай сергітетініне, қанын қалай тарататынына, қалай шомылды-рып, қалай
тазалайтынына дейін назар аударады. Қыр қазағының жылқы малын қалай бағып-
қағатынын еске алады. Құлынды жаздай күннің көзінде тұқыртып желіге байлап
тастауды, енесін ертеңнен қара кешке шейін қақтап саууды, күзгі қара
суықта, қысқы аяз бен боранда жаздай байланған құлынды далаға жіберуді, тай-
кұнан шыққан соң ақ қолау қылғанша көзіне шыбын үймелетіп мініп алуды, ак
айыл, ак қаптал, жауыр болғанша иығынан түспеуді, бойын есіріп, бұғанасын
қатырмай жасынан құл қылып жіберетін қыр қазағының әдетін қатты сынады.
Солар мына заводтың жылқы бағысын көрсе, шіркін, таң қалар еді деп арман
қылды. Қанша жетіліп қалдық десек те, езіміз де таң қалдық деп ағынан
жарылды. Жағалап көріп байқасақ,—деп жазды одан әрі Жақаң,— кейбір жақсы
арғымақ айғырлар арык, көтеремнің аз-ақ алдында сықылды көрінді. Мұның
мәнісі, бақсақ, бұл айғырлар бірінші рет осы жазда далаға жіберіліп, үйірге
салынған екен. Әлгідей мәпелеп қолда өсірген асыл тұқымды айғырлар алғашқы
жолы үйірге түсіп, далада жай-ьығанда осыңдай болып азады екен. Бұлар дала
шебіне жүре-жүре үйренеді екен.
М. Дулатов осы сапарында 80-ге келіп қайтыс болған кемпіріне ат шаптырып,
ас беріп жатқан ауылда болады. Сонда бәйгеге қосылып жатқан аттардың қара
байыр, жабы жүйріктер екенін, неше жылдан бері қасында тұрған заводты
пайдаланып, жылқьыарын асылдандыруды қолға алмағанын байқайды. Жергілікті
адамдардан мұның себебін сұрастырады. Олардың бірі завод айғырларын бағу
қиын, елсе-жітсе, телетеді, құнына шашымыз жетпейді десе, екіншісі завод
айғырларын бермейді, берсе, жаманын береді, оның қажеті не дейді. Енді
бірі ойбай, завод арғымақтарынан езіміздің атымыз ұшқыр, олар — тыз етпе
жүйрік, өнері бір-екі-ақ айналу, 4-5 шақырымдық ғана деп менсінбейді.
Бұған завод бастығы: Біз казақтың бәйгесіне, көкпарына қосып, қымбат
аттарымызды аяғынан қалдыра алмаймыз,— деп шалқаяды.
Завод пен ел арасындағы осы түсінбестік, байланыстың осы жоқтығы М.
Дулатовты біраз ойға жетелеген. Асыл тұқымды айғырлардан тұқым алуга ынталы
ел қазағының жоқтығына, жүйрікке құмар елдің завод ар-ғымақтарының қадірін
білмегеніне таң қалады. Осымен байланысты журналист Жакаң мал тұқымын
асылдандыру, малды ғылыми непзде бағып-күту, завод пен ел арасындағы
байланысты жақсарту проблемаларын қозғайды. Завод арғымақтарының да ұзаққа
шабатын жүйрік екеніне елдің кезін жеткізу үшін оларды жаратып, 25-30
шақырымға айдап, жарыстырып керсету керекекенін ұсынады. Жер-су Халық
комиссариаты осы жайларды ойластырса, кайтер еді деп мәселе қояды.
Журналист ретінде М. Дулатов баспасөзде тек қызмет істеп, оған қатысып қана
қоймаған. Ол газет, журналдың мән-маңызьш тынбай түсіндірген, не үшін
қажет екенін өлең етіп жырлаған. Жоғарыда аталған Айқапқа арнауында:
Газет, журнал оқысаң,
Көзіңді, қазақ, ашасың.
Дүние халін білмееең,
Ілгері калай басасың,—
десе, Газет-журнал деген өлеңінде:
Білесіз дүние жүзі толған халык,
Олардың арасында бар көп фарык.
Алты айлық алыс сапар аралары,
Тұрады бір-бірінен хабар алып.
Шашатын сол хабарды газет, журнал,
Хал-жайын, шаруаларын түгел жайып,—
деп олардың ел арасындағы байланыс құралы, бірінде болған жаңалық,
оқиғаларды екіншісіне жеткізіп отыратын көз-құлағы екенін дұрыс айтқан. Әрі
газет, журналдың болашақта кездесетін қауіп-қатер, жау мен жұт туралы
алдын ала ескертетін, сақтандыратьш хабаршы екеніне көз жеткізген. Ағартушы
журналист ескертері:
Жылында төрт-бес теңге төлеп тұрсаң,
Кісіден сұрамай-ак болдың қанық.
Қимасаң аз нәрсені өз пайдаңа,
Есігі өнер-білім саған жабық.
Яғни мұнда ақын газет, журналдың әрі ілім-ғылым таратудағы ролін ашып
отыр, тиын-тебенді аямай, оларға жазылуды, алдырып оқуды насихаттап отыр.
Осы орайда қаламы ұшқыр журналистің газет, журналдарға қойған ең басты бір
талабы — шыншыл болу, шындық жаршысы екенін іс жүзінде көрсету. Ол
баспасөзде алып-қашпа, сырткы әсері күшті, пайдасыз сенсация туғызатын
материалдар жариялауға төзбеген. Ондай хабар-ошарларға бой алдыратын газет,
журналдарды батыл сынап тастап отырған. Мысалы, бірде Новосибирскіде
шығатын Советский сибирь газетінде Кузнецов деген жаяу жиһанкездің қазақ
арасында көрген-білгені деген жол жазбасы басылған. Ол Алматыдан Семейге
23 күн жүріп жетіпті. Осы сапары туралы ол бір өтірікті былай соғып
жіберіпті:
Он күн жүріп Балқашқа жеттім. Айналаның бәрі қамыс. Жол катерлі.
Мұнда жолбарыс, қабан болады екен. Бір ауылда қонып жатыр едім, түнде бір
керемет дауыстан оянып кеттім. Қараңғыда түк керінбейді. Бір бұрышта құ-
лындай шыңғырған дауыс естіледі. Аксақал ойбайлайды. Зәресі ұшқаннан тісін
сақылдатып ой, алла, ой, аллалап жатыр. Біраздан соң адам даусына ұқсаған
бір үн шықты. Айнала құлаққа ұрған танадай болды. Ақсақалдың даусы да
басылды. Ол қалшылдап от жақты. Екеуміз тысқа шықтық. Ауылдағы үйлердің
бәрі де от жаққан екен. Кешікпей-ақ мәлім болды. Киіз үйдің терезесінен
түсіп жолбарыс 14 жасар бір қызды алып кеткен екен. Таңертең бір соқпаққа
түсіп мен ары қарай жүрдім. Алты шақырымдай жүрген соң шошып кетіп тұра
қалдым. Алдымда жолбарыс пен қабан жатыр. Байқасам, екеуі де өліп қалған.
Жақынырақ келіп қарасам, анадай жерде мылжа-мылжа болған қыз жатыр. Біле
қойдым, қызға таласып жолбарыс пен қабан бірін-бірі елтіріп
тастаған екен.
Бұл өтірігі аз болғандай жаяу жиһанкез мынадай сұмдықты тағы аңыратыпты:
Бір қазақпен сөйлесіп отырғанымда оның айтқаны: орыстың бір қызын ұрлап
алып едім. Соны Арал теңізі жағына апарып, пұлдап сатқалы отырмын деді. Мен
соңынан білдім, мұндай нәрсе қазақ арасында көп болады екен. Орыстың бір
қызына жүз қой, он жылқыдан алады екен.
Осы сияқты, Андреев деген біреу: Есіл, Нұра бойларын қалмақ жайлайды. Киіз
үйлерін тігулі күйімен арбаға салып жүріп көшеді деп соғыпты. Сол тұста
Орынборда орысша шығатын бір газет Қызылорданың циркінде Қажымұқан деген
қазақ палуаны бар екен, Прохоров деген палуанды қара терге түсіп әрең
жыққаннан кейін бала таппаған қазақ әйелдері Қажымұқанның тамшьшап тұрған
терін жалапты, баламыз осындай болғай еді деп тілек тілепті деп жазыпты.
Бұл газеттердің осындай су жұқпас сухиттығын әшкерелеп, Міржақып Жаны
шыққырдьң өтірікшісін-ай (Ауыл тілі газеті, 27.07.1926) деген оқшау сөз
жариялады. Мұндай құлаққа кірмейтін өтіріктерді әжептәуір газеттер басып
отыр, осыған неше мыңдаған оқушысын нандырып отыр, қазақ деген осындай екен
деген теріс түсінік туғызып отыр деп кейіді. Осы өтірікшілердің үшеуін де
дұшпаны-ақ кемітер. Әйтпесе бірінен-бірі асып түсіп отырған жоқ па? Зәуі,
сайтан өтірікшілерге бәйге беріле қалатын болса, осы үшеуінің қайсысьша
берілер еді? деп оқырмандарға сұрау қойды да, маған салса, мен жаяу
жолаушыға берер едім. Жаның шыққыр мұндай өтірікші болар ма деп кекетті.
Қасым мінезіндегі сенім, ождан беріктігін жеткізгенде, автор осындай
бұлталағы жоқ, бір айтар, табанды, батыл жігітті сөзі мен ісінен бірдей
аңғартады. Балқияға жазған хаттарына карағанда, кыздың бойындағы
тәуекелшілдіктің біразы сүйген жігітінен ауысқан секілді. Әділетсіздік пен
зорлыққа ымырасы жок, нашарларға жаны ашығыш, бәрінен халық мүддесін жоғары
санайтын саналы мұғалім ауыл адамдарымен аралас-құраласта да осы
табиғатынан айнымайды. Әрдайым өз ортасының маңдай алды азаматы болып
көрінеді.
Пьеса 1922 жылы жазылған. Бұл — Міржақыптың белсенді қоғамдық қызметке
араласқаннан кейінгі алғаш рет ұсынған көлемді еңбегі. Автордың драматургия
саласында тұңғыш рет қалам сілтеуі бола тұра, жанрлық иі қанық, көркемдік
шешімі ойдағыдай шыкқан, сөйтіп жұртшылық тарапынан жылы қабылдау тапқан
бұл туынды сол кезде Орынборда, тағы басқа қалаларда көркем өнерпаздар
үйірмелерінде қойылып, сахналық өмірін де бі-раз жалғастырған. Осы жағынан
алып қарағанда, мұны көп ұзамай емірге келген ұлттық професснонал
театрымыздың алғашкы репертуар қорын кұрауға септігі тиген шығармалардың
бірі деп бағалауға болады.
Міржақып шығармасындағы әйел тағдырының бұрынғы замандағы кайғылы-қасіретті
оқиғаларын суреттейтін шығармалар дүркіні осындан. Солармен бірге бұл
тақырыптың жаңа тарихн жағдайдағы қоғамның түбірлі езгерістерін көтерген
туындылары да болған. Мәселен, 1921 жылы Қызыл Қазақстан журналында
жарияланған Мен азатпын, сен де азат дейтін өлеңі осыған дәлел.
Тақырыбынан көрініп тұрғандай-ақ, жаңа құрылыста қалыңмал, әмеңгерлік
сияқты ескі, теріс әдеттерге заң жүзінде тыйым салынып, қазақ әйеліне
саяси, азаматтық теңдік жарияланғаннан кейінгі бұл шығарманың пафосын —
ақынның бұрынғы зарлап еткен кейіпкерлерінің күндердің күнінде арманына
жеткен мұратты нәтижесі деп қарауға болар еді.
М. Дулатовтың ірі жанрларда қалдырған мұраларының бірі — Бүркіт кегі атты
поэмасы. Ауыз әдебиетінің аңыз, ертегілерге құрылған хисса, дастандары
үлгісінде жазылған бұд шығарма—ақынның өзге туындыларынан біршама оқшаулау
тұрғанымен, жалпы идеясындағы досқа адалдық, қасекі опасыздыққа қарсы
наразылық жалпы ақын шығармашылығының рухына жат емес. Қайта, адам
мінезіндегі жауыздыққа қарсы қыран құстың айбат шегіп, иесінің кегін
алуынан М. Дулатов поэзиясына тән романтиканың айқын нышанын көргендей
боламыз. Біркелкі әсерлі жазылған бұл дастан кезінде ауыздап ауызға тарап,
жиын-тойларда домбырашы, әнші жігіттердің сүйіп айтар өлең-жырына
анналганын ойласақ, бұл шығарманы да Міржақыптың ақындық өнерінің биігі деп
бағалай аламыз.
Міржақып Дулатов — Ахмет Байтұрсынов сиякты, қазақ әдебиетінде сын жанрын
өркендетуге ең алғашқылардың бірі болып үлес қосқан қаламгер. Ол әдебиеттің
қоғамдык роліне ерекше маңыз бере отырып, өзінің акындық қабілетін саяси
күрестің ең өтімді, ең уытты қаруы деп білді және сондай қару етіп тамаша
пайдаланды.
Оян, қазақтың кіріспесінде: Әркім өз қолында барына жомарт болғаны
секілді, мен де өз мағлұматымша, бишара халқымызға пайда келтірмек амалында
үшбу рисаланы жаздым, — деуі осының айғағы.
Автор әдебиеттің әлеуметтік маңызы жөніндегі бұл көзқарасын жинақтың
соңындағы Сөз ақырында да пысықтай түседі. Сондағы оның үлгі етіп ұсынары
— Қрылов, Пушкнн, Лермонтов, Гоголь, Тургенев, Толстой сияқты орыстың
данышпан суреткерлері. Ақын оларды ең алдымен ез халқына жандары ашып,
соның қамын ойлаған азаматтығы үшін бағалайды. Соған жалғастыра өзімізден
шыққан солар теңдес акындарды атайды. Бірінші орында тұрғаны — Абай, сонан
соң Ахмет Байтұрсынов. Әрбір сөзін халықтың кәдесіне жаратып, айналасына
өнер шашқан өнегелі сез иелері катарында Ақмолла, Нұржан, Шөже, Орынбай,
Мәшһүр-Жүсіп аттары аталады. Олардың ең бағалы қасиеті ретінде өлең сөзді
жеке бастарының күнкерісіне пайдаланып, арзандатпағаны айтылады.
Мұны Міржақып өдеңдеріндегі азаматтық әуенді орнықтыра, толықтыра түсетін
белгілі бір жүйеге түскен эстетикалық көзқарас дәрежесінде түсіну керек деп
ойлаймыз.
М. Дулатов, тағы да Ахмет Байтұрсынов сияқты, әдеби сын жан-рындағы тырнақ
алдысын Абайға арнады. Ұлы ақынның қайтыс болуының он жылдығына
орайластырып, ол 1914 жылы Қазақ газетінде арнайы мақала жариялады.
Бұл мақалада автор Абайдың профессионал жазба әдебиетіміздің негізін
қалаған ұлы классикретіндегі ролін былай деп өте дәл басыпа айтқан:
Әдебиетіміздің негізіне қаланған бірінші кірпіш — Абай сөзі, Абай аты
боларға керек. Абайға шейін қазақта қолға алып оқырлық, шын мағнасында
қазақ әдебиеті дерлік бір нәрсе жоқ еді. Абайдың бізге қымбаттығы да — сол.
Бәлки, мұнан кейін Абайдан үздік артық ақындар, жазушылар шығар, бірақ, ең
жоғарғы, ардақты орын —Абайдікі, қазақ халқына сәуле беріп, алғашқы атқан
жарық жұлдыз — Абай.
Қазақ газетінің бетінде Міржақып әр түрлі календарлық даталарға бейімдеп
әдебиет, өнер тақырыбына үзбей мақалалар жазып, қазақтын ақын-жырауларын,
басқа да бауырлас халықтардың белгілі қаламтерлерін насихаттап отырған.
Солардың ішінде, мәселен, қазақ халқының фольклорлық ескерткіштерін жинаушы
Әбу-бәкір Диваев, татардың классик ақыны Ғабдолла Тоқай туралы макалаларын
атап етуге болады.
Бұл дәстүрді Міржақып кенес тұсында, баспасөз орындарында істеп жүрген
кездерінде, ілгері қарай жалғастырды.
М. Дулатовтың ұзақ жылғы журналистік қызметінде оның қаламынан талай-талай
әңгіме, очерктер мен публицистикалық толғауларда туған. Олардың сыртында,
аталған екі жинағына кірмей, әр кезде жазған бірсыпыра өлендері күнделікті
баспасөз бетінде қалып қойған. Соларды жиыстырып, оқырман қауымның
игілігіне айналдыру, әдебиет қазынасына қосу—болашақтың ісі. Ал, әзірге
қолдабар мұрасының өзі — белгілі бір кезеңнің олқылығын толтырған, сөйтіп,
рухани қазынамызды едәуір молықтыра түскен қыруар олжа. Ал, шын асылмен
әрбір кездескен сайын оның жаңа қырлары жарқырап ашыла беретінін ескерсек,
Міржақып мұрасын тереңдей зерттеу қажеттігі туады.
ІІ тарау. Міржақып Дулатұлының прозасы.
Халқының үлкен қамқоршысы болған М. Дулатов қазақ әйелдерінің бұрынғы
тұрмыс-күйін, мұң-шерін, олар женіндегі ұлттық әдет-ғұрып, салт-сананы,
көзқарасты жақсы биіген. Әйелдер тагдыры оны кеп толғандырған. Бұған
Бақытсыз Жамалдай роман жазып, қазақ әйелінің тіршілігін корсетуі — айқын
дәлел.
1920 жылы Қазақстан үкіметі қалыңмалды жою, қыз-келіншектерді еріксіз малға
сатуды қою туралы декрет-низам қабылдады. Ақ жол газеті оны 1921 жылғы 19
қаң-тар күнгі нөмірінде жариялап, М. Дулатовтың Әйел теңдігі деген
көлемді макаласын қоса басты. Мұнда Жакаң патша өкіметінің қазақ, қырғызды
жүгенсіз қақпалап мініп, аркасын жауыр, құйрығын шарлак, ерғашты қыдғанын
әшкерелей келіп, өзіміздің сүйекке сіңген жаман әдет-ғұрыптың салдарынан да
ірі кемшіліктердің орын алғанын, солардың бірі — әйелді кемдікте ұстау
екенін айтты.
Бұл орайда, әсіресе көп қазақтың басында бар мал-қорлықты, дүниеқоңыздықты
тап басып керсетті. Қызын кім болса соған сата салу салтын, мал үшін көрнеу
кемге де, ете кәріге де, тіпті әйел үстіне — тоқалдыққа да бере қою
қорқаулығын, қызынан шырағым, бұған қалай қарайсың деп бірауыз келісім
сұрамайтынын орынды сынады. Азаматтың айтуынша, қызын берген жері кедей
болса да, қолынан келсе, бір қарасы қалғанша алудан қазақ тайынбайды. Ертең
өз балам баратын үй ғой, жақсы тұрсын, мұқтаждық көрмесін дегенді ойлайтын
қазак мыңнан біреу-ақ табылады.
Әдеби-сын ойларының тұңғыш рет сөз болуы; "Бақытсыз Жамал" романына
ауыз әдебиеті дәстүрінің әсері; жазушының бұған дейін аз қарастырылған
әнгімелері мен мақалаларын неғұрлым толық қамтып қарастыру негізінен
көзделген мақсаттың бірі болып табылады.
Алғашкы қазақ журналының ел алдындағы жаңадан шыға бастағанында үлкен
жәрдем беріп, қалам қуатын, ой бұлағын аямаған арыстардын бірі - Міржақып
Дулатов. Әсіресе журналдың 1911-1913 жылдардағы нөмірлерінде Міржақып
Дулатов, Азамат Алашұлы, Азамат Алашұғлы, Арғын, М.Д. деп қол қойып,
мақала, очерк, өлең, әңгімелерін жиі жариялап тұрды.
Міржақыптың әдеби-публицистикалық қызметі Петербургте басталды. 1907 жылы
Петербургте шығарылған Серке газетінде оның Жастарға деген өлеңі мен
Біздің мақсатымыз атты алғашқы мақаласы басылады.
Мемлекеттік дума жайы қазақтың озық ойлы азаматтарын толғандырған
мәселелердің бірі болды. Оның Айқапта жарияланған Государственная дума
һәм қазақ атты мақаласы сан-салалы ойларға жетелейді өз заманынын өзекті
такырыбын көпшілік талқысына салады. Мақалада көтерілетін бірінші мәселе -
патшаның - жаңа низамы бойынша қазақтың думаға депутат сайлау хұқынан
ажырап қалғандығы. Осыған орай, автор өз көзқарасын білдіреді. Депутатты
оқыған, өнерлі, білімді, халық үшін жанын пида ететін кісіден сайлау
керектігін айтады. Депутаттықка лайық адамдардьщ кезінде өтпей қалғанына
өкініш білдіреді. Заманымызда қазақ үшін ғұмырын, білімін жұмсап ауыр
жазаларға кіріптар болып, жанын қиып жүрген күллі қазақ халқында бірінші
дерлік жол басшымыз Ғалихан Бөкейханов. Бірінші Дума сайлауында Қарқаралы
уезінің Тоқыраунск болысының управителі выборчик болуға таласып,
Бөкейхановтың үстінен жамандап рапорттар бергендігі күллі қазақтың депутат
сайлауына нендей көзбен қарағандығын көрсетуге жетеді деп білемін, - деген
сөздері арқылы депутатыкқа шын лайықты адамды сайлау керектігіне ел көзін
жеткізеді.
Қазіргі уақытта қазақтан депутат жоқтығын, ал ноғайлардан бәрі он кісі бар
екенін айта келіп, туысқан ноғайлар қазақ үшін сөйлейтіндігін, бірақ
олардың қазақтың тұрмысын, ғадет-гұрпын, мұқтажын, қай занның пайдалы,
залалды болатындығын көздері көрмеген соң бізге пайда келтіруінің
қиындығына тоқталады.
Халық үшін нендей ғана закон түзелсе де дума арқылы өтеді. Біздің қазақ
халкының үғьш тұрған бір ісі жок, солардың ішінде бірінші орын алып тұрғаны
жер мәселесі аз да болса думада депутатгарымыз болса, сөздері ықтыбарға
алынбаса да қазақ жері өз мүлкі екендігін селдей агғып келе жатқан хақолдар
жерді тарыятып, (астын сызған біз - Б.Ж.) жұртты пақырлыққа айналтатын,
хұкіметтің де бұл харекеті бізге ғаділсіздігін дума мінбесінен сөйлеп,
отчетында жазылып калар еді. Ақырында сөйлеген хақиқат үстіге бір шықпай
қалмас еді... - деп қазақ үшін ең басты мәселе - жер мәселесіне соқпай өте
алмайды. Өзінің 1906 жылы жазылған Қазақ жерлері деген бір өлеңінде осы
мазмұндас, саяси мәселені ашық көтеріп, патшалык Ресейдің озбыр саясатын
батыл әшкерелеп еді:
Қазағым, жерің қайда ата мекен,
қазақ қазақ болғалы мекен еткен ?
Хазірде бәріңізді қуып шығып,
Орныңа қала салып хахол жеткен.
Шығарған жер өлшеуге земяемерлер,
Кала үшін кеткен бізден жақсы жерлер.
Тәтті шөп, тущы судың бәрі сонда,
Табатын бұған хәйлә қайда ерлер? -
осы жыр жолдарындағы, қазақ қалын жақсартуға айла табатын ерлер - М.Ду-
латов ойы бойынша депутаттар, бас көтерер зиялылар болса керек еді.
Қазақ халқының атынан уәкіл жоқ болғандықтан, думада қандай заңдар
қабылданып жатқанынан да бейхабар екендігіне өкініш білдіреді. Мәселен,
1910 жылы октябрвдегі дума жиылысында - бұрын бірде бір оқымаған бала-ларды
сегіз жасқа келген соң мектепте оқытуға міндеттеу, ал балаларын оқуға
бермеген ата-аналарға штраф салу туралы заң болғандығын айтады. Ал бұл
үлкен оқиғаны қазақлың білмейтіндігіне шүбә етеді. Мақала түйінінде: қазақ
халқына енді не қылуға керек? - деп сауал қойып, келер думаға қазақ
халқының да депутаттар сайлануын сұрау керек,- леп жатпақ жұртқа ой
тастайды, елді ой жолға бұрады.
Сол кездің басты мәселесі - жер мәселесі екендігін автор алдынғы мақалада
айтып өткен еді. Айқапта жарық көрген Жер мәселесі мақаласының қоғамдық
мәні зор болды. Мұнда публицист М.Дулатов жер мәселесін шешудің дұрыс жолын
іздестіреді, көпшілікті ойласуға, ақылдасуға шақырады.
Ішкі Россиядан бұлттай көшіп келе жатқан мұжық алдағыға көз салулы үйреніс
қылмаған қазақ халқын да ойга қалдырды. Бұрынғыдай көшіп жүру керек пе, 15
десятинадан ер басына жер кестіріп қала болу керек пе? - деп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz