Кеңес өкіметінің орнауы
Петроградтағы Октябрь қарулы көтерілісінің жеңісі, орталықта Кеңес өкіметінің орнауы, сонымен қатар Қазақстанмен іргелес жатқан Ташкент, Омбы, Орынбор және Астрахань ірі қалар Қазақстанда Советтердің билікті қолына алуына шешуші маңыз атқарды. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы төрт айға созылды — 1917 жылдың аяғынан 1918 жылдың наурызына дейін. Бұл процесс әлеуметтік-экономикалық, өлкедегі мәдени дамудың артта қалуына байланысты және жергілікті жұмысшы табы мен большевиктік ұйымдардың әлсіздігі ұлтаралық қатынастармен байланысты қиындықтарымен шиеленісті. Өлкедегі Кеңес өкіметінің жеңісіндегі шешуші ролді негізінен жергілікті горнизондардың солдаттары мен Ақпан революциясынан кейін Қазақстанға оралған бұрынғы майданға қатысқандар Кеңес өкіметінің оларға бейбітшілік пен, шаруаларға жер беруіне уәде еткіндігінен туындаған мүдделілік негізінде болды. Орал, Жетісу, Сібір және Орынбор казак әскерлерінің үкіметі мен Қазақстанның әртүрлі қалаларына құлатылған Уақытша үкіметтің жақтастарының қарсыласуына байланысты жағдай шиеленісе түсті.
Сырдария, Ақмола және Бөкей Ордасынның көпшілік аудандарында негізгі күш большевиктерде болғандықтан, уақытша үкіметтің жақтастары қарулы қарсылық көрсете алмады, бұл жерлерде Кеңес өкіметі бейбіт түрде — Советтердің жұмысшыларды, кедей шаруаларды жаулап алуы негізінде жүрді.
Уақытша үкіметтің жақтаушыларының негізгі күштері сақталған Торғай, Орал, Семей және Жетісу облысының кейбір жерлерінде жағдай өзгеше болды. Уездік қалалар облыс орталықтары мен көптеген аудандарда кеңес өкіметі Уақытша Үкіметтің жергілікті органдары, олардың одақтастарының қарсыласу күштерін қызыл әскер отрядтарының күшімен жеңді.
1917 жылдың қазанның соңынан 1918ж. наурызы аралығында Қазақстанның ірі жергілікті жерлері мен ірі қалаларында Кеңес өкіметі орнады. Қазақстанның негізгі тобы ауыл мен селоларда Кеңес өкіметін орнату процесі азамат соғысы басталған уақытқа дейін созылды. Бұл істе белсенді қызмет атқарғандар А.Жангельдин, С.Сейфуллин, К.Сүтішев, А.Асылбеков, Б.Серікбаев, А.Майкөтов, И.Дубинин, К.Шугаев, Я.Ушинов, С.Шиллинг, А.Иманов, Т.Рысқұлов, П.Виноградов, Т.Бокин, Л.Хмелев. Т.Өтепов, А.Розыбақиев және т.б.
Сырдария, Ақмола және Бөкей Ордасынның көпшілік аудандарында негізгі күш большевиктерде болғандықтан, уақытша үкіметтің жақтастары қарулы қарсылық көрсете алмады, бұл жерлерде Кеңес өкіметі бейбіт түрде — Советтердің жұмысшыларды, кедей шаруаларды жаулап алуы негізінде жүрді.
Уақытша үкіметтің жақтаушыларының негізгі күштері сақталған Торғай, Орал, Семей және Жетісу облысының кейбір жерлерінде жағдай өзгеше болды. Уездік қалалар облыс орталықтары мен көптеген аудандарда кеңес өкіметі Уақытша Үкіметтің жергілікті органдары, олардың одақтастарының қарсыласу күштерін қызыл әскер отрядтарының күшімен жеңді.
1917 жылдың қазанның соңынан 1918ж. наурызы аралығында Қазақстанның ірі жергілікті жерлері мен ірі қалаларында Кеңес өкіметі орнады. Қазақстанның негізгі тобы ауыл мен селоларда Кеңес өкіметін орнату процесі азамат соғысы басталған уақытқа дейін созылды. Бұл істе белсенді қызмет атқарғандар А.Жангельдин, С.Сейфуллин, К.Сүтішев, А.Асылбеков, Б.Серікбаев, А.Майкөтов, И.Дубинин, К.Шугаев, Я.Ушинов, С.Шиллинг, А.Иманов, Т.Рысқұлов, П.Виноградов, Т.Бокин, Л.Хмелев. Т.Өтепов, А.Розыбақиев және т.б.
Кеңес өкіметінің орнауы
Петроградтағы Октябрь қарулы көтерілісінің жеңісі, орталықта Кеңес
өкіметінің орнауы, сонымен қатар Қазақстанмен іргелес жатқан Ташкент,
Омбы, Орынбор және Астрахань ірі қалар Қазақстанда Советтердің билікті
қолына алуына шешуші маңыз атқарды. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы
төрт айға созылды — 1917 жылдың аяғынан 1918 жылдың наурызына дейін. Бұл
процесс әлеуметтік-экономикалық, өлкедегі мәдени дамудың артта қалуына
байланысты және жергілікті жұмысшы табы мен большевиктік ұйымдардың
әлсіздігі ұлтаралық қатынастармен байланысты қиындықтарымен шиеленісті.
Өлкедегі Кеңес өкіметінің жеңісіндегі шешуші ролді негізінен жергілікті
горнизондардың солдаттары мен Ақпан революциясынан кейін Қазақстанға
оралған бұрынғы майданға қатысқандар Кеңес өкіметінің оларға бейбітшілік
пен, шаруаларға жер беруіне уәде еткіндігінен туындаған мүдделілік
негізінде болды. Орал, Жетісу, Сібір және Орынбор казак әскерлерінің
үкіметі мен Қазақстанның әртүрлі қалаларына құлатылған Уақытша үкіметтің
жақтастарының қарсыласуына байланысты жағдай шиеленісе түсті.
Сырдария, Ақмола және Бөкей Ордасынның көпшілік аудандарында негізгі
күш большевиктерде болғандықтан, уақытша үкіметтің жақтастары қарулы
қарсылық көрсете алмады, бұл жерлерде Кеңес өкіметі бейбіт түрде —
Советтердің жұмысшыларды, кедей шаруаларды жаулап алуы негізінде жүрді.
Уақытша үкіметтің жақтаушыларының негізгі күштері сақталған Торғай,
Орал, Семей және Жетісу облысының кейбір жерлерінде жағдай өзгеше болды.
Уездік қалалар облыс орталықтары мен көптеген аудандарда кеңес өкіметі
Уақытша Үкіметтің жергілікті органдары, олардың одақтастарының қарсыласу
күштерін қызыл әскер отрядтарының күшімен жеңді.
1917 жылдың қазанның соңынан 1918ж. наурызы аралығында Қазақстанның ірі
жергілікті жерлері мен ірі қалаларында Кеңес өкіметі орнады. Қазақстанның
негізгі тобы ауыл мен селоларда Кеңес өкіметін орнату процесі азамат соғысы
басталған уақытқа дейін созылды. Бұл істе белсенді қызмет атқарғандар
А.Жангельдин, С.Сейфуллин, К.Сүтішев, А.Асылбеков, Б.Серікбаев, А.Майкөтов,
И.Дубинин, К.Шугаев, Я.Ушинов, С.Шиллинг, А.Иманов, Т.Рысқұлов,
П.Виноградов, Т.Бокин, Л.Хмелев. Т.Өтепов, А.Розыбақиев және т.б.
1921 жылғы ашаршылық
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін, әскери-коммунистік салмақ жаңа
әлеуметтік-экономикалық және саяси нақтылық ымыраға келмейтін шиеленіске
енді. Өсуі коммунистік өндіру мен үлестенуге өту алдағы революциялық қиялды
қирату тенденциясына әкеліп соқты. Бұл сипаттағы бүлдірушілік бүкіл елдің
халық шаруашылығымен қатар Қазақстанның экономикасына әсер етті.
Республиканың ауыл шаруашылығында дағдарыс динамикасы қатты байқалды.
1917ж. қарағанда 1922жылы егіс көлемі 3,6 млн-н, -1,6млн-ға кеміді. Сол
1914ж. 1921 жылдары аралығында астық өнімділігі 38,7 пұттан, 18,7 пұтқа
кеміді. Осы кезеңде бидайдың валдық жинау өнімі 3 есе төмендеді.
Мал шаруашылығы өте қиын жағдайда болды. 1914 жылмен 1922 жыл
аралығында ірі қара мал 2,1 млн-ға, жылқы — 2 млн-ға, ұсақ мал (қой мен
ешкі) — 6,5 млн, түйе — 0,3 млн. басқа кеміді. Осы жылдары негізінен малдың
барлық түрі 10,8 млн. басқа кеміді.
Ауыл шаруашылығындағы ең күрделі апат — түгелдей ашаршылыққа ұшырау
болды. Сол уақыттағы жергілікті мәліметтер бойынша, 1921—1922жж.
Орынбор губерниясында 445 мың, Қостанайда 255 мың, Оралда — 400 мың,
Ақтөбеде 360 мың, Бөкей Ордасында — 100 мың адам ашаршылыққа ұшырады.
Кейінгі деректер бойынша, республикада 2 млн. 300 мың адам ашаршылыққа
ұшыраған.
Ашаршылық кезінде қырылу, ашаршылық салдарынан ауруға ұшырау және
ашаршылық аудандарынан жаппай көшу тұрғылықты халықтың кемуіне әкеліп
соқты. 1914ж. өлкеде 4811662 адам тұрса, 1922ж. 3795963 адам қалған.
Мемлекеттік күштеу саясаты ауыл мен село наразылығын күшейте түсті. Кейбір
жағдайларда өкімет қолданған әкімшілік террорына шаруалар қарсылық
көрсетіп, тіпті кейбір жерлерде қарулы қарсылықта көрсетіп отырды. 1920ж.
Семей облысында бүліншілік бұрқ етті, оған өкіметтің азық-түлік
өктемділігіне төзбеген орташалар мен дәулетті топтардың көптеген бөлігі
қатысты. Сол жылы мұндай толқулар Батыс Қазақстанғада тарады, онда Қызыл
Армияның бұрынғы командирі А.Сапожков басшылық жасаумен шаруалар қозғалысы
етек алды. 1921ж. ақпан-наурыз айларында өлкенің Ақмола, Петропавл,
Көкшетау т.б. уездерінде шиеленіс күшейе түсті.
Қазақ автономиясының құрылуы.
Қазақ ревкомы.
Қызыл Армияның жеңістері мен Қазақстан территориясына өз бақылауын
жүргізу Кеңестік Россия алдына, Қазақ өлкесінде басқаруды жөндеу мақсатын
іске асыруға бағыттады. Осы мақсатпен, сонымен қатар Қазақстан Советтерінің
құрылтай съезін дайындау үшін, 1919ж. 10 шілдесінде РСФСР Халық
Комиссарлары Кеңесінің жарлығы бойынша Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару
жөніндегі Революциялық Комитет (Ревком) С.Пестковскийдің басшылығымен
құрылды. Оның құрамына Ә.Жангельдин, М.Тұнғаншин, С.Меңдешев, Б.Қаратаев
және біраз уақыт оларға қарсы бағытта болған А.Байтұрсынов, Б.Қаролдин
және т.б. енді. Қазревком Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарының
территориясында енгізілуі тиіс болғанымен, азамат соғысының қиыншылықтарына
байланысты Ақмола мен Семей облыстары негізінен Сібір ревкомының
басшылығында болды, ал Қостанай уезі мен Торғай облысы — Челябинск аудандық
басқармасына қарады. 1919ж. қыркүйек айынан бастап Қостанай Челябинск
губерниясының құрамына енді. Сібір ревкомы мен Қазақ ревкомы арасында бұл
территориялардың, қазақ жерінің қай ревкомның құрамына енуі жайлы көптеген
шиеленістер мен тартыстар туып отырды. Тек орталық билік өкіметінің
араласуы нәтижесінде және ұлттық шеткі аймақтардың алшақтауынан
қорыққандықтан ғана, 1920 жылы Ақмола мен Семей облыстары және Қостанай
уезі Қазақстанға қайтарылды, бірақ негізінен бұл жерлер тек 1921 жылы ғана
Қазақстан жеріне қосылды. Бұл процесс ревком қызметінің маңызды міндеті
болашақ қазақ автономиясының формасы мен оның құрамына кіретін территория
мәселесін шешумен қатар шиеленісті түрде жүріп отырды.
Қазревком автономия құру ісімен қатар Қызыл Армия қазақ бөлімдерін құру
ісін және армияны азық-түлікпен жабдықтау жұмыстарын атқарды. Білім,
шаруашылықты қалпына келтіру, және сот ісін жұмыстарына да ревком қатысып
отырды. Яғни, Қазақ өлкесін басқаруда революциялық комитет Орал мен Торғай
облыстарының территориясында жоғарғы әскери және азаматтық билік орнатты.
ҚАССР құрылуы
1919ж. аяғынан — 1920ж. басы аралығында Қазақ кеңес автономиясын құру
ісіне дайындық жүріп жатты. 1920ж. қаңтар айының басында Ақтөбеде
Түркістан мен Сібірдің қазақ аудандарының депутаттарының қатынасуымен
бірінші өлкелік кеңестік конференция өткізілді. 1920ж. тамыз айының басында
Халық Комиссариатының ұлттар ісі жанында Қазревком, Сібірревком мен ТүрОАК
өкілдерінің қатысуымен өткен отырыста қаралған негізгі мәселе Ақмола мен
Семей облыстарын Қазақстанға қайтару ісі толығымен шешілді. 1920ж. 17
тамызда РКФСР халық комиссарлары Кеңесі Қырғыз (қазақ) кеңестік
автономиялық социалистік республикасын құру туралы Декреттің жобасын қарап,
26 тамызда бұл декрет қабылданып, іске кірісті.
1920ж. 4—12 қазан аралығында Орынборда Қазақстан Кеңесінің Құрылтай
съезі өтті. Орталық Атқару комитетіне басшы етіп С.Меңдешевты, Халық
Комиссарлары Кеңесіне басшы етіп. Радус-Зеньковичті сайлады. Ресей
құрамында, астанасы Орынбор қаласы болған Қазақ автономиясы жарияланды.
1920ж. қыркүйек айында осы жағдайға байланысты Орынбор губерниясы ҚАССР
құрамына кірді.
Экономикалық жағдай
Қазақ өлкесінде азамат соғысынан кейінгі экономика өте күрделі жағдайда
болды. 1918—1920 жылдарда халық шаруашылығын әскери-әкімшілік әдісімен
басқару негізі күшейді, үкіметтің экономикалық саясатында негізгі құрал
ретінде азық-түлік салығы болды — ауыл шаруашылығы өнімдерінің артығы әскер
мен өндіріс орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды.
Салық, соғыс жылдары орнатылған “әскери коммунизм” саясатының, яғни
үлестіру принципі бойынша жүргізілді. Бұл жағдай экономиканың табиғи
дамуында, ауыл шаруашылығында қиын жағдайларға әкеліп соқты. Егістік
жерлердің қысқаруы, өнімнің төмендеуі сияқты жағдай нәтижесінде 1921ж.
соғысқа дейінгі уақытпен салыстырғанда 3 есе төмендеді. Әсіресе, мал
шаруашылығы өте қиын жағдайда болды. Қазақ аудандары 1916ж. ұлт-азаттық
көтерілістерінің басып жаншылуы негізінде басталған ұзақ дағдарыстан шыға
алмады. Сол жылдардағы жұт, қызылдар мен ақтардың шаруалардың малдарын
қайта-қайта реквизициялауы малдың табиғы өсуіне кедергі келтірді, соғыс
жылдары 11 млн. жылқы мен 6,5 млн. ұсақ мал болды. Орталық билік органдары
өлкедегі осы қиын жағдай кезінде Сібір мен Қазақстан үшін салықты ұлғайту
жайлы хабарлады. Үкімет 1920 тамызы мен 1921 маусым аралығында шаруаларға
110 млн. пұт астық өткізуде салық салды, оның ішіндегі 35 млн. пұт астық
Солтүстік Қазақстан үлесіне тиді. 1920ж. қуаңшылық пен бұл зоналарда азамат
соғысы өткендігі есепке алынбады. Сібір басшылары, Ақмола, Семей облыстары
мен Қостанай уезі Қазақ автономиясының құрамына кіретіндігін біле тұра,
негізгі салық ауыртпалығын осы аудандарға бергізді. 1920ж. бір ғана Семей
облысына 26 млн. пұт, бір Қостанай уезінен 6 млн. пұт астық әкетілді. Артық
астық пен қатар күнделікті қажет және тұқымдық бидайға дейін кәмпескеленді.
Астық салығы қазақтардың малмен айналысатын болыстарына да салынды, олар
малдарын сатып, орнына астық алып өткізулеріне тура келді. Мұнамен қатар ет
салығы және “төтенше” жиналымдар да болды.
Қазақстандағы Азамат соғысы
Жұмысшы-шаруалар Кеңестерінің орталық пен жер-жердегі өкіметті басып
алуы алғашқы күндерден бастап-ақ, құлатылған топтардың қарулы қарсылығын
тудырды. Азамат соғысы өкімет үшін күрестің жалғасы болды, сол себепті де
революция мен азамат соғысы арасында ешбір дәл шекара болған емес.
Қазақстандағы азамат соғысының алғашқы ошақтарының бірі 1917ж.
қарашасында Торғай облысының әкімшілік орталығы Орынборда қалыптасты, онда
Орынбор казактары әскерінің атаманы Дутов совет өкіметін құлатып,
Кеңестердің Бүкілшілік съезінің делегаты С.Цвиллинг бастаған революциялық
комитетті тұтқынға алды. Кеңес өкіметімен күресудің қарулы орталығы
Жетісуда да болды, 1917ж. 1(14) қарашада Жетісу казактары әскерінің кеңесі
Әскери үкімет дегенді ұйымдастырады. Верныйға (қазіргі Алматы) Кеңес
үкіметіне қарсы күресу мақсатымен ақгвардия офицерлері мен юнкерлер
жиналды.
1917ж. қарашада революцияға қарсы ошақ Оралда құрылады. Мұнда құрылған
облыстың әскери үкіметі ұзамай жергілікті Кеңесті таратып, өкіметті басып
алады. Бұл әскери биліктер Қазақстандағы революцияға қарсы ақгвардияшылар
қозғалысының басты күші болды. Олар ақгвардияшыл офицерлерге, казак
станицалары мен келімсектер селоларының бай-кулак элементеріне сүйенді,
олар және жергілікті кадет әсерлер мен меньшевиктерден, Алаш, Шора-Ислами
партиялары басшыларынан, тағы басқа бірқатар партиялар мен саяси
қозғалыстар тарапынан қолдау тапты.
Кеңес өкіметін құлату үшін ел ішіндегі ақгвардияшылармен бірігіп алған
империалистік мемлекеттердің белсенділік көрсетуіне байланысты 1918ж. жазда
азамат соғысы кең ауқымға жайылды. Олардың ең басты күші Чехославак корпусы
болды, ол революцияға дейін Австро-Венгрияның тұтқын солдаттары — чехтар
мен словактар қатарынан құрылған еді. Осы корпустың бөлімдері революцияға
қарсы ішкі күштермен бірлесіп Ақмола, Петропавл, Атбасар, Қостанай
қалаларын басып алды, 1918ж. 11 маусымда Семейдегі кеңес өкіметі құлатылды.
Осы жылдың жазында ақгвардияшылар Орал, Ақмола, Семей облыстарын, Торғай
облысының көп жерін қамтып алып, біртіндеп Семей облысы жағынан Жетісуға
басып кіреді. Ақгвардияшылар басып алған аудандарда кеңес өкіметін
партизандық түрде жүргізілді. Жетісуда келімсек-шаруалар селоларының тобы,
Черкасск селосын орталыққа айналдырып, қорғанысқа көшеді.
1918ж. жазында кеңес өкіметі Жетісу мен Сырдария облыстарының көпшілік
бөлігінде, Торғай облысының оңтүстік аудандары мен Бөкей Ордасының кейбір
жерлерінде ғана сақталып қалды.
Антакта елдері үкіметтерінің қолдауымен Чехословак корпусы көмектесіп,
Самарада — әсер-ақгвардияшыл үкімет — Камуч құрылтай Колчак басқарған
Сібірдің ақгвардияшыл үкіметі орнайды. 1918ж. қаңтарда қуылған атаман
Дутов, 1918ж. 3 шілдесінде тағы да бүлік шығарып, Орынборды алады да,
кеңестік Түркістанды Орталық Россиядан бөліп тастайды.
“Алаш-Орда” үкіметі
Қазан революциясының көп бұрын-ақ қазақ либералдық-демократиялық
қозғалысының жетекшілері Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси
дамуына байланысты өздерінің бағдарламалы көзқарастарын кеңінен
насихаттаған болатын. Ал Петроградтағы революциядан кейін бірден “қазақ”
газетінің 21 қарашадағы санында “Алаш” партиясының Әліхан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов,
Ғабдухамит Жүндібаев және Ғазымбек Бірімжанов құрастырған бағдарламасының
жобасы жарияланды. Бағдарламаның жобасы он тараудан тұрады. Олардың сол
кездегі мәнділері мыналар:
І. Мемлекет қалпы. Ресей демократическая, Федеративная республика
болу... Федеративная республика һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір
болады. Һәр қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді...
ІІ. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып,
өз тізгіні өзінде болып, Ресей республикасының Федерациялы бір ағзасы
болу... “Алаш” партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге жау
болады...
ІІІ. Негізгі құқық. Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-
әйел демей адам баласы тең болу.
Жиналыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап
бастыруға еркіншілік...
IV. Дін. Дін ісі мемлекет ісінен айырылуы болуы. Дін біткенге тең
құқық... муфтилік қазақта өз алдында болу...
V. Билік һәм сот. Һәр жұрттың билік пен соты тұрмысына қарай болуы. Би
һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу... Қазақ көп жерде сот тілі қазақ
тілі болу...
VI. Ел қорғау. Ел қорғау үшін әскер болу... Қазақтар әскерлік қызметін
атты милиция түрінде атқару.
VII. Салық. Хал-ауқатына, табысына қарай: бай-байша, кедей-кедейше
жолмен таратылу.
VIII. Жұмысшылар. Жұмысшылардың заңмен қорғалуы... “Алаш” партиясы
жұмысшылар жайында социал-демократтардың меньшевиктік тобының программасын
жақтайды.
ІХ. Ғылыммен-білімді дамыту. Оқу орындарының есігі әркімге де ашық және
аңысыз болуы: Бастауыш мектептерде ана тілінде оқу; қазақ тілінде орта
мектеп, университеттер ашу, оқу жолы өз алдына автономиялы түрде болу;
өкімет оқу ісіне кіріспеу...
Х. Жер мәселесі: Құрылтай жиналысы негізгі заң жасағанда жер сыбағасы
алдымен жергілікті жұртқа берілсін деуі, қазақ жер сыбағасын отырған
жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжықтардың келмеуі, бұрын
алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы.
Голощекин және оның “Кіші қазан” идеясы
БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитетінің бірінші хатшылығына 1925ж. қыркүйекке
байланысты республикаға қысым жасау саясаты күшейіп, ерекше қатаң сипат
алды. Бұл өкімет билігінің барлық демократиялық институттарын алмастырып
біткен партия органдары енді, өздері құрған жүйенің тұтқынына айналды.
Ф.И.Голощекин өлкелік комитеттің құрамына және хатшысы болып кооптация
арқылы сайланды.
20ж. екінші жартысында Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі күрт өзгерді.
1925ж. желтоқсанда өткен өлкелік партия комитетінің V Конференциясының
“Ауылды кеңестендіру” туралы шешімі тап күресінің ишеленісуіне ықпалын
тигізді. Республикада “Кіші қазан” төңкересін өткізу үшін идеологиялық
негіз жасалды, бұл күшпен ұжымдастыру және 1937—1938жж. жаппай жазалау
кезеңінде қазақ халқын үлкен қайғы-қасіретке ұшыратты.
Ұлттар мен ұлтшыл-уклонистер туралы қақтығысты ушықтыруға және
жергілікті кадрларды құдалауға Н.И.Ежов аз “үлес” қосқан жоқ. Ол Марий
обкомынан БК(б) П Семей губкомының хатшысы қызметіне жіберілді, одан кейін
өлкелік партия комитеті ұйымдастыру-нұсқаушылық бөлімінің меңгерушісі болып
тағайындалды. Сол кезде, онымен қатар Қазақстанда голощекиндік-сталиндік
үлгі бойынша “қайта құрумен” келіспеген ірі жауапты қызметкерлердің
қарсылығы жанышталып тасталды. 1927—1929жж. көрнекті мемлекет қайраткерлері
Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Қожанов, М.Мырзағалиев республикадан аластатылды.
Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Ж.Мынбаев, Ағарту халық
комиссары С.Сәдуақасов, Жер халық комиссары Ж.Сұлтанбеков және басқалар
қызметінен алынды. Қазақ қызметкерлерінің көпшілік бөлігі топқа бөлініп,
жікшілдік күресіне қатысты деп кінәләнді. Бұл жағдайға 1927ж. қарашада
өткен 3-өлкелік партия конференциясының қарарлары куә. БК(б)П Орталық
бақылау комиссиясы негізгі “топқа бөлінушілердің” бірі С.Сәдуақасовтың
ісімен арнайы шұғылданғанына қарамай, мұндай топтардың бар екендігін таба
алмады. И.В.Сталинге, В.М.Молотовқа, Л.М.Кагановичке жазған хатында
Н.И.Ежов барлық қазақ кадрлары, барлық қазақ коммунистері ұлтшылдықпен және
жікшілдік күреспен ұланған, олардың арасында діні сау партиялық күш жоқ деп
мәлімдейді. Болашақ КСРО Ішкі істер халық комиссары Москваға ауысар алдында
өзінің лаузымына осылай “даярланды”, 1937ж. жаппай жазалау соның
жанталасуымен жүргізілді. 20ж. аяғына қарай жағдайды ұшықтыру мен
күдікшілдік жаппай сипат алды. Орталықта троцскишіл-зиновьевшіл
оппозициямен және “оңшыл оппортунистермен” күрестің күшеюі ұлт
республикаларында ұлт-азаттық қозғалыстарының өкілдерін жазалау сипатында
көрініс тапты. 1928ж. “буржуазияшыл ұлтшылдар” деген айдармен — бұрынғы
Алашорда қайраткерлерінің ішінен 44 адам жалған айыптармен қамауға алынды.
Олардың ішінде А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Х.Ғаббасов және басқалар бар еді. Құрамында М.Тынышпаев, Х.Досмұхаметов,
Ж.Досмұхаметов, Ж.Ақбаев, Қ.Кемеңгеров және басқалары бар (40 адам) басқа
тобы 1930ж. қыркүйек-қазан кешікпей олардың ішінен 15 адам (М.Тынышпаев,
Ж.Ақбаев, Х.Досмұхамбетов, Ж.Досмұхамбетов, К.Кемеңгеров және басқалар)
Ресейдің Орталық-қаратопырақты облыстарына жер аударылды. Осылардың
барлығына дерлік 1937—1938жж. жазаланды.
Шабындық және егістік жерді қайта бөлу
20жж. соңғы кезеңінде мемлекеттің реттеу актілері өздерінің мақсаты
жағынан жүзеге аспайтын, мән-мағанасы жағынан бүлдіруші актілер болды.
Шабындық және егістік жерді қайта бөлу арқылы байлардың ауылдағы жер
билеу үстемдігін жою, сонымен қатар бай шаруашылықтары қорының молайып,
өркендеуін шектеу шаралары көзделген болатын.
Шындығында 1926—1927жж. жүзеге асырылған шабындық және егістік жерді
қайта бөлудің түркілікті қорыстындысы тым салмақты болды. 1.360 мың дес.
Шабындық және 1250мың.дес. егіндік жер қайта бөлінді. Сонда шабындықтың
61,6% кедейлер, 8,8% ауқаттылар, ал 1926ж. егіндікті қайта бөлу кезінде
(бес округ бойынша) оның 59,3% кедейлер, 31,7% орташалар мен 9% ауқатты
шаруашылықтар алды. Бұл реформаның бастапқы кезінен-ақ әлсіз жақтары біліне
бастады.
Қайта бөлуді жүзеге асыру барысында өзекті жағдай мүлде ескерілмеді:
ауылдың іс жүзінде тіршілік етіп жатқан шаруашылық құрылымдарында жерді
бөліп беру өздігінен ешбір қайшылықты жоя алмады. Жерді шаруашылық
мұқтажына пайдаланбаса және ауылдағы жіктелуді жұмсарту, орташалайықтап
қолданбаса, онда жөнді еш нәрсе шықпайды. Осындай мүмкіндікті жасау үшін
шаруашылықта екінші дәрежедегі өндіріс қоры (жұмыс көлігі, ауылшаруашылық
құрал-жабдықтары, тұқым т.б.) болуы қажет. Бірақ күш-қуаты аз, жалаңаш-
жалпы кедейлер, сонымен қатар орташа шаруашылықтың бір бөлігі (яғни қайта
бөлінген жерді алушылардың көпшілігі) бұл жөнінен құр қол болатын. Осы
жағдайда жеткен көптеген дәрменсіз, кедей шаруашылықтар одан бас тартып,
бұрынғы иелеріне, яғни ауқатты байларға беруіне тура келеді.
Шабындық жерді қайта бөлу ісінің де кедергілері аз болмады. Реформа
шартына байланысты, шабындықтарды қайта бөлу жан басына қарай өткізілетін
болды, ал бұрынғы дәстүр бойынша, қауым әділеттің өзге жолына тоқтайтын,
бұл мал санына қарай бөлінеді деген ұғым. Осы жағдай белгілі бір кедейдің
жер бөлісте бір жарып қалған от басы көп, бала-шағалы от басы байлардың
айдап салуымен “ата-баба аруағын” аттап, жөн-жобаны бұзғаны үшін көпшілік
алдында “моральдік қысымға” алынатындығы даусыз еді.
Бұл жағдайда, байдың шалғынды шабындығын ала қоятын тәуекешіл кедейдің
табылуы қиын еді, сол себепті ауыл “шонжарына” тиімді тәртіп көп ұзамай өз
қалпына келді. Жағдайдың кері бағытпен кері дамуының мүмкіндігіне себеп
болған жағдай “еңбекші бұқараның саяси белсенділігінің әлсіздігінен,
олардың өздерінің таптық мүдделерін жете түсінбеуінен” емес, дәстүрлі
қоғамда әлеуметтік кепілдеме түрінба байқалатын және қанаушылық қатынасты
бүркеп тұратын туыстық байланыстар кедейлерге күн көріс қорегін табуға,
қайта бөлісте тиген бай шабындығын пайдаланғаннан гөрі, әлдеқайда мол
мүмкіндік туғызар еді.
Сонымен қатар, жоғарыда көрсеткендей, еңбекші адам өзі өмірде қауымнан
тыс қаламын деп ойламайды, себебі қауым оның өмір-тіршілігінің кепілі
болды. Өзінің тәуелді екенін жете түсінетін адам қауымнан тыс шаруашылық
шешімін қабылдамау, тіпті оны ойына да алмайды, яғни бұл жағдайда жалпыға
ортақ мүдде басым болып отырды, шын мәнінде бұл мүдде мен мақсат ұйымдық-
шаруашылық қаракетімен бірге, өндірістің өзін де меншіктеп, уысынан
шығармайтын қанаушы топтың қолында болды. Шаруаның өзін билет-төстейтін
байға қарсы келуі, қауымның қатардағы мүшесі өзін барша қауымға қарсы
қойғаны болып шығатын, бұл өзі отырған бұтақты кескенмен бірдей.
Осы жағдайда, экономикалық артықшылық тұрғысынан қарағанда реформа әр
уақытта, әр жерде социуымды ұйымдастырудың дәстүрлі түрімен жарыста,
бәсекелестікте озып шыға алмады. Ірі байлардың “жартылай феодалдардың”
еңбек құралын (ең алдымен малын) тәрткілеп алу, сол сияқты олардың өздерін
бала-шағасымен тұрған аймағынан жер аударуы одан да қатал мақсатты
орындауға бағытталды.
Аса ірі байлардың малын тәркіге салу мәселесі 1923ж. наурызда облыстың
ІІІ партия конференциясында қойылды. Бірақ, сол уақытта экономикалық және
саяси дағдарыстан шығуға бағытталып жүргізіліп жатқан жаңа саясат
стратегиясы коммунистерді тежеп ұстап тұрды. Алдағы болатын экономикалық
аласапран мен идеологиялық догманың біреуін таңдауларына тура келді. 20жж.
Басындағы дағдарыстан есеңгіреп қалған жүйе біріншісін таңдап алды. Бірақ,
1927ж. қарашада Қазақстанның IV партия конференциясы байларды
экспроприациалау идеясына қайта оралды, “олардан мал мен құрал-жабдықтың
бір бөлігін тартып алуы мүмкін” — деп есептелді, жергілікті партиялық
“теорияшылдардың” пікірінше, бұл “ауылды орташаландыруға және оның өндіргіш
күштерін дамытуға апарып жеткізуге, сөйтіп пролетариаттың ауыл
еңбекшілерімен одақ құруы линиясын бұрынғыдан бетер бекітуге” тиіс болды.
1927ж. желтоқсан айында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-ірі
байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін
комиссия құрылды. 1928ж. наурыз айында Қазақстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет қарап, нақтылай түсті және онымен БК(б)П ОК мен
БОАК-ты таныстырды. Сол жылы 15 тамызда Өлкелік Комитет науқанға тікелей
басшылық ететін комиссияны құрды, Комиссия төрағасы болып Е.Ерназаров
тағайындалды, оның құрамына О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоғжанов, О.Жандосов
және басқалар кірді. 1928ж. 27 тамызда Орталық Атқару Комитеті мен
Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң
жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі құжатқа айналды. Республика
округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-
ауылдарға тікелей мыңнан аса өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700
адам жұмыс жасады.
Қаулыға сәйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400 аса малы бар
(ірі қораға шаққанда) 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда 300
және отырықшы аудандарда 150 шаруашылықты тәркіге салу белгіленді.
Науқанды 1928ж. 1 қарашасында аяқтау жоспарланды. (кейіннен оны 10 күнге
ұзартты).
Науқан қорытындысы туралы құжаттар бойынша, іс жүзінде 696 шаруашылық
тәркіге салынды, олардың 619 тұрған округтен тыс жерге жер аударылды.
Олардан ірі қараға шаққанда 145 мыңдай малы тартылып алынды.
Бай шаруашылығын тәркілеу
Қазақстанда ірі байларды тәркілеу мәселесі 1923ж. наурыз айында
облыстық ІІІ партия конференциясында қойылды. Алайда ол кезде экономикалық
және саяси дағдарыстан шығуға бағытталған жаңа экономикалық саясат
стратегиясы коммунистерді тежеп ұстап тұрды. Алдағы экономикалық аласапран
мен идеологиялық догманың біреуін таңдауға тура келді. 20жж. дағдарыстан
күйзелген жүйе біріншісін таңдап алды. 1927ж. қараша айында Қазақстанның IV
партия конференциясы байларды экспроприациалау идеясына қайта оралды,
“олардан мал мен құрал-жабдықтың бір бөлігін тартып алуды мүмкін” деп
есептеді, жергілікті партиялық “теорияшылдардың” пікірінше, бұл — “ауылды
орташаландыруға және оның өндіргіш күштерін дамытуға апарып жеткізуге,
сөйтіп пролетариаттың ауыл еңбекшілерімен одақ құруы линиясын бұрынғыдан
бетер бекітуге тиіс” болды.
1927ж. желтоқсан айында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі
байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін
комиссия құрылды. 1928ж. наурыз айында Қазақстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет қарап, нақтылай түсті және онымен бірге БК(б)П ОК
мен БОАК-ты таныстырды. Осы жылы тамыз айында Өлкелік Комитет науқанға
тікелей басшылық ететін комиссияны құрды. Комиссия төрағасы болып
Е.Ерназаров тағайындалды, оның құрамына О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоғжанов,
О.Жандосов және басқалар кірді. 1928ж. 27 тамызында Орталық Атқару Комитеті
мен Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі
Заң жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі құжатқа айналды. Республика
округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауылдарға
тікелей мыңнан аса өкілдер жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс
атқарды.
Қаулыға сәйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400-ден аса малы
бар (ірі қараға шаққанда) жартылай көшпелі аудандарда 300 және отырықшы
аудандарда 150 аса малы бар шаруашылықты тәркіге салу белгіленді. Науқанды
1928ж. 1 қарашасында аяқтау жоспарланды (кейін ол 10 күнге ұзартылды).
Науқан қорытындысы туралы құжаттарда, іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге
салынды, оның 619 тұрған округтерінен тыс жерге жер аударылды. Олардан
ірі қара малға шаққанда 145 мыңдай мал тартып алынды.
Алайда жарияланған статистикалық құжаттарды талдаған кезде, тәркіленіп
алынып “тең” бөліске түскен мал саны, шаруашылықты бір қалыпты жүргізу
тұрғысынан қараған кезде, кедей жарлылардың шаруашылығын көтермелеуге
жетпеді. Мысалы, Қарқаралы округінде тәркіленген малды 198 малсыз
шаруашылық, қарауында 1-ден 5-ке дейін малы бар 1374 және қолдарында 6—7-
ден малы бар 27 шаруашылық алды. Шамамен есептегеннің өзінде, бұл
шаруашылықтардың халыққа ең аз мөлшермен алғанда, барлығы 12.139 мал қажет
еді. Ал, оларға барлығы 2065 мал ғана берілді, яғни 5 мың мал жетпей
қалған. Қызылорда округінде жетпеген мал саны 9 мың бас болды. Басқа
округтерде де жағдай тура осындай болды.
Бұл санақ тек бір нәрсені байқатады: шаруашылықтардың кейбір бөлігінде
шаруаны жүргізуге қажетті мал саны ең төменгі мөлшердің өзіне де жетпеді.
Қарауына бірнеше мал тиген осындай шаруашылықтар қауымға кіргенде тепе-тең
жағдайда болғандықтан, өзінің әлеуметтік жағдайын жақсарту үмітінен
айырылды, “ұзамай тәркіден алған малы сатылды, не сойылды”, қағаз жүзінде
мұндай шаруашылық орташа деп есептелсе де, шындығында бұрынғыша қауымның
кіріптар мүшесі болып қала берді, сөйтіп енді басқа деңгейде қаналатын
болды. Уақытында Т.Рысқұлов нұсқау беруші орындар назарын осы жағдайға
аударған болатын.
Тәркілеу тек оң іс деп танылды, себебі қаулы бойынша, ол ауылды
“қансорғыш-қанаушылардан” азат ету мақсатын көздеді деп көрсетті. Бірақ,
тәркілеуді өткізу барысында қол үшін берушілер комиссиясы дейтіндер жиі-жиі
жазылған нұсқаулар шегінен шығып кете берді, сөйтіп қауымдық кооперациядан
тыс күн көре алмайтын, қарауында 300—400 қоралы қойы бар, орта дәулетті
адамдарды да есепке алды. Тап күресі мен әлеуметтік әділет үшін
күресушілерге бұл мал соншалықты байлық болып көрінді, оны тез арада
тәркіге салып, қолма-қол жарлы-кедейлерге берілуі қажет деп санады.
Осындай “ауыл байларын” жойып, мал-мүлкінен айыру салдарынан көптеген
қауымдастықтар өндіріс құралдарын ұдайы өндіруге және малды жинастырып,
керекті өнімді өндіруге міндетті түрде қажет малдан айрылып қалды да,
ұзамай мүшелері жалаңаш-жалпы жарлылар қатарын толықтырды. Ал, өте байлар
малы тартылып алынып, кезінде өздеріне сауынға берген малы тәркіге тағы да
түсіп азып-тозды. Барлығының нәтижесі бірдей болды.
Ұжымдастыру
Қазақстан ұжымдастыруда негізінен 1932ж. көктемінде (көшпелі және
жартылай көшпелі аудандардан басқасы) аяқтауға тиісті аймақтық топқа
жатқызылды. Республикалық партия, кеңес орындарында осы тым қысқа мерзімнің
өзі қайткен күнде де “секіріп өтілуге тиіс” кедергі ретінде қабылданды.
Мұның соңы тез арада қоғам денінің процент қуалаушылық дертіне
шалдығып, жазылмайтын дертіне ұрындырды. Аудандар мен округтер жеңіске
жеткені жайлы, жарысқа түсіп, газеттер “колхоз майданынан” күн сайы түскен
ақпараттар беруге үлгермей жатты.
Егер 1928ж. Қазақстанда барлық шаруашылықтың 20% ғана ұжымдастырылса,
1930 сәуіріне дейін 50,5%, ал 1931ж. қазан айында 65% жуығы ұжымдастырылды.
1931ж. Күздің басында республикада барлық үйлер 70% тен 100% дейін ұжымдасу
ісімен қамтыған 78 аудан (барлығы 122) болды.
Ұжымдастырудың төтенше сипаты осы шара бай-кулакты құртудың мемлекеттік
бағытын жүзеге асыру кең жайылған жерде өте күшпен жүргізілді. Жергілікті
орындарға жеткізілген нұсқауларда жойылуға тиісті бай-кулактар шаңырақтары
барлық шаруашылықтың жалпы санының 3—5% аспауы керек деген жағдай ерекше
ескертілді. Осы себептерге байланысты тәркіге салынғандар саны кез келген
жерде ең жоғарғы көрсеткішке “жеткізеді”.
Қазақстандағы бай-кулактарды тәркілеу мөлшері дәл, толық айту қиын, тек
1930—1931жж. республикадан тыс жерге бай кулак деп “жер аударылып”
жіберілген шаруалар саны 6,765 адамға жетті. Ондаған мың шаруа жайы тұрған
округтен республика ішіндегі басқа жерге көтерілді. Сонымен қатар Қазақстан
аумағы елдің басқа аудандарынан жіберілген ондаған мың шаруа үшін “ауып
келетін” жері болды. Республикаға 46091 отбасы, яғни 180015 адам ауып келіп
қоныстанды.
Тәркілеу идеологиясы шаруаларға қатысты жағдайда кең көлемдегі
репрессиялық шараға айналып кетеді. 1932ж. 7 тамызында “Мемлекет
кәсіпорындарының, колхоздар мен кооперацияның мүліктерін сақтау және
қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту туралы” Заң қабылданды, бұл заң
бойынша айыпты деп танымғандар ату жазасына, ал “жұмсарту жағдайлары”
болған күнде 10 жылға тұтқындалып, мал-мүлкін тәркілеуге келісілді.
Қазақстан қасіреті
1932—1933жж. Қазақстандағы ашаршылық салдарынан адамдардың қырылуы
мәселесі бойынша қазіргі деректану өте үлкен баға беріп отыр. Тарихшы-
зерттеушілер мен демографтар жүргізген зерттеулер бойынша қазақ этносының
қырғынға ұшыраған шығыны туралы арифметикалық жағынан әртүрлі деректер бар,
соның ішіндегі жиі кездесетін деректер бойынша 1 млн. жуық адам қырғынға
ұшыраған. Сан жағынан одан да жоғары сандарды көрсететін деректерде: яғни
Марта Олкоттың “Фабрикация соцаильного прошлого: казахи Средней Азии” деген
кітабында 2 млн. құрбан адам деп көрсетілген.
Осы уақытқа дейінгі негізгі құжаттық дерек Бүкіл одақтық бірінші және
екінші халықтың санақтардың (1926ж. 17 желтоқсан мен 1936ж. 15 қаңтар)
есептері болды. Осы екі халықтық санақ аралығы 12 жыл мен бір ай уақыт. Осы
халықтың санақ аралығында халықтың кему процесі байқалады. Жергілікті
халықтың демографиялық жағынан кемуінің шыңы 1932—1933жж. қыстың ортасында
болды.
1926ж. бірінші халық санағы бойынша Қазақ АКСР аумағында жергілікті
халықтың саны 3 млн. 628 мың болды. 12 жылдан кейінгі, яғни 1939ж. халық
санағы бойынша жергілікті халық 1 млн. 321 мың адамға, немесе 36,7%
кемігендігін көрсетеді. Тарихшы — демографтар бұл санның өзін өте төмен деп
бағалап, факторлық талдау жасау қажеттігін айтады. 1930ж. ортасында
жергілікті халықтың сандық құрамы тұрақты дәрежеде болуын, зерттеушілер
республика шекарасынан тыс тұратын жергілікті халықты қосқанда 4 млн. 120
мыңға жуық адам болғанын көрсетеді.
Қазақстан халқының қасіретті жылдарда қырғынға ұшыраған көлемі 2 млн.
жуық, немесе алғашқы көрсетілген санның 49% болғандығы анықталды. 20 млн.
жергілікті халықтың өлімі 1000 адамға 25 адамнан келсе, 1931—1933 жылдары
бұл жағдай 250 мың. Адам 17% көтерілген. Тарихшы-демографтар ашарлық
қасіреті жылдары Республиканың жергілікті халқының 42%6 немесе 1 млн.
750мың адам құрбан болғандығын көрсетеді.
Қазақтар көтерілісі
Күш көрсету мен өрескел жолсыздық істерінің салдары тек ауыл шаруашылық
өндірісінің құлдырауынан ғана көрінген жоқ. Барлық елдегі сияқты
Қазақстанда да осы жағдайға ашық түрде наразылық туды, бұл көптеген
жағдайда, шаруалардың қарулы қарсылық көрсетуіне ұласты.
1929—1931жж. Қазақстанда 372 көтеріліс болды, оларға 80 мыңдай адам
қатысты. Шаруалардың Созақ, Шемонаиха, Бұхтарма, Ырғыз, Қазалы, Қармақшы,
Самар, Абыролы, Бүйен-Ақсу, Шыңғыстау, Бәрібаев, Қастек, Балхаш, Шұбартау,
Маңғыстау және басқа аудандардағы қозғалыстары қайғылы оқиғалармен мәлім
болды. Көтеріліс кезінде халық республикадан тыс жерлерге, оның ішінде
шетелдерге жаппай ауа көшті. 1930ж. басынан 1931ж. ортасында дейінгі
уақытта Қазақстан аумағында 281230 шаруа қожалықтары көшіп кетті. Олардың
едуәір бөлігі Қытайға, Иранға, Ауғаныстанға көшіп кетті. Тұрақты
әскерлердің және ОГПУ органдарының қарулы күші көтерілген халыққа қарсы
қатаң жазалау шараларын қолданды. Ірі көтерілістер мен толқуларға қатысқаны
үшін 1929—1931жж. 5551 адам сотталып, олардың 883-і атылды. Жалпы алғанда
күштеп ұжымдастыру кезінде Қазақстанда 100 мыңнан астам адам жазаланды.
Қарсы шара іске қосылған жылдың алғашқы кезеңінде-ақ Қазақстанда 33345 адам
абақтыға жабылды. Онда соттың қарау ісі атымен де болған жоқ. Барлығын тек
“үштіктер” шешті.
1929ж. 1933ж. арасындағы бес жыл уақытында ҚазАКСР Біріккен Бас саяси
Басқармасы Өкілетті өкілдігінің үштігімен толық емес мәліметтерге
қарағанда, 9805 іс қаралды да, 22933 адам жөнінде шешім қабылданды, олардың
арасында 3386 адам жазаның ең ауыр түрі — атуға, тұтқын лагерінде 3ж. 10ж.
дейін қамауға 13150 адам кесілді.
Қазақстандағы индустриализация
20ж. бірінші жартысында КСРО-ның барлық өнерінде өнеркәсіптің күйреуі
индустриялық дамуды жеделдету қажеттілігін туғызды. Алайда, Москвада оны
дамыту жолдары мен әдістері жайында пікір-талас күшейе түсті. Бүкілодақтың
халық Шаруашылығы Кеңесінің Төрағасы Ф.Дзержинский шаруаларды халық тұтыну
товарларымен қамтамасыз ету мен одан тез арада пайда түсіру үшін жеңіл
өңдеу бірінші орында дамытуды ұсынды. Оның орынбасары Пятаков ауыр
өндірісті тез арада дамыту бағытын ұсынды. Л.Троцкий Приображенский мен
Сталин оның ұсыныссын қолдады. Жаңа өнеркәсіптер құрылысы мен оны
жаңашаландыру үшін қаржы көзі ретінде, жеке шаруашылық секторларынан, яғни
шаруаларға салық салу арқылы “қотару” жолы арқылы жүргізу көзделді. 1926ж.
бастап мемлекет жедел индустриаландыру бағытын ұстанды.
Өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
Қазақстан, Москва билеушілерінің ойлары бойынша индустриялық
жеделдетудің негізі бір аудандары болуға тиіс деп есептелінді. Орталықтың
саяси бағытын белсенді жүргізушілер қатарындағы Ф.Голощекин республикада
кенді сыртқа шығару үшін кен өндіру мен темір жол транспортын ұсынды.
Осы мақсатта КСРО-ның өндірісі дамыған региондар үшін, Қазақстанды
шикізат көзіне айналдыру қарастылды. Жергілікті саяси қайраткерлермен бірге
басшы ретінде С.Садуақасов бұған қарсы шықты, ол орталық өнеркәсіп үшін
негізінен шикізат көзі деп саналған саясатты тоқтатып, Қазақстанда жедел
қарқынмен индустрияландыру саясаты республика мүддесі үшін де қолданылуды
көздеді. Алайда, Голощекиннің көзқарасының негізінде Қазақстандағы
индустриялизация отаршылдық формаға ие болды.
Ең ірі құрылыс қатарына 1931ж. аяқталған Түркістан-Сібір темір жолы
яғни Алматыдан Семейге дейін жүргізілген құрылыс болды. 1927ж.
Петропавловск-Көкшетау, ал 1931ж. Ақмолаға дейін жеткен жол құрылысы
салынды. 1939ж. Қазақстаннан шикізат байлығын шығару үшін Ақмола-Қарағанды,
Имск-Орал, Рубцовск-Риддер, 1940ж. Қарағанды-Жезқазған жол құрылысы
салынды.
Пайдалы қазба байлықтарының аса бай кеніштерінің болуы Қазақстанда ауыр
индустрияны, әсіресе оның кен шығару, мұнай, көмір, түсті металлургия
саласын дамыту үшін негіз болды. Бұл салалар республиканың индустриялық
бейнесін, оның өнеркәсібінің шикізаттық бағытын ұзақ уақытқа белгілеп
берді. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақпай мыс комбинаты, Ертіс мыс
қорыту заводы және басқа қайта құрылған кәсіпорындар базасында жұмыс
істеді. Шымкент қорғасын заводы, Балхаш мыс қорыту және Ащысай полиметалл
комбинаттары салынды. Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын —
мырыш заводы салынды. Негізінен Қазақстанда индустриализация екінші дүние
жүзілік соғыс қарсаңына дейін жүргізілді.
Индустриализация жылдарындағы миграциялық саясат
Өндіріс құрылысының өсуі жұмысшы күшінің тапшылығын көрсете бастады.
Қазақстан құрылыстарына өнеркәсіпті орталықтарындағы жұмыссыздық салдарынан
көбей түскен жұмысшы күші негізінде, 1931-1940жж. 559 мың адам республикаға
әкелінді. Жұмысшы табының негізгі бөлігін, ұжымдастыру кезінде күйретілген
деревня мен ауылдардың шаруалары құрды. Жұмысшы табының санының өсуіне
басты негіз болған. Жағдай — арнайы көшірілген халықтар болды, олардың
қатарына орталық региондар мен Сибирден тәркілеуге ұшыраған кулактар да
жатты. 1931ж. Қарағандыға 70 мың адам көшірілді, олар 25 поселоктер мен
концлагерлерге орналастылды. Арнайы көшірілген халықтар поселоктерден өз
бетінше шығуға құқықтары болмады, олар негізінен барактар құрылысында,
шахталар мен темір жол құрылыстарында жұмыс жасады. Жұмысшыларға күнделікті
600гр. нан, ал жұмыссыздарға күніне 300 гр. нан ғана берілді. Қазақстанға
барлығы 189 мың “кулак” оның 150 мыңы 1931ж. жіберілді. 1937ж. арнайы
көшірілгендердің саны 360 мыңға жетті.
“Социалистік индустриализация” тағы бір жобайы көрінісі ОГПУ — лагерлік
жүйесі болды. НКВД арзан жұмыс күшімен ірі кәсіпорындарды қамтамасыз ету
үшін өз қызметін жасады. 1931ж. Қарағанды лагері (КарЛаг) құрылды, онда
КСРО-ның барлық региондарынан репрессияға ұшырағандар жіберілді. 30-40жж.
аралығында Қазақстанда осындай лагерлердің бір қатар тобы пайда бола
бастады. Республика жер аударылғандардың үлкен бір орнына айнала бастады.
Индустриализация қортындыларына негізінен әр түрлі баға беріледі. Ол
негізінен халықтың әсіресе шаруашылардың тұрмысы мен өмірінің төмендеуі
негізінде орындалды. 1929-1934жж. инфляция негізінде ақша өлшемі 180% өсті,
өндірістік товарлар бағасы 250-300% дейін өсті. Бесжылдық жоспар бойынша,
әсіресе жеңіл өндірісте белгіленген жоспарлар орындалмады.
Тоталитаризмнің күшеюі және жаппай саяси жазалау
30ж. үшінші жартысы саяси репрессияның жаңа толқынымен белгіленді және
ол жалпылама сипат алды. Сталиннің жеке басқа табынушылық саясатының күшеюі
негізінде “халық жауларын” түгелдей тамырымен жою үшін партиядағы
басқарушылар мен кеңес қызметкерлері арасында тазарту процессі жүргізілді.
1937—1938жж. “ұлтшыл-фашистер” мен сатқындық кінәсі Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов,
С.Ходжанов, У.Құлымбетов, О.Исаев, О.Жандосов, А.Досов, А.Асылбеков,
С.Садуақасов, С.Сафарбеков, Т.Жургенов және т.б. тағылды. Қазақтың ғылымы
мен мәдениеті орны толмас шығынға ұшырады. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Ж. және Х.Досмухамедовтар, М.Тынышпайұлы, М.Жұмабай,
С.Сейфуллин, И.Жансүгүров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Ж.Исанин, К.Кемеңгеров
кінәсіз жазалаудың құрбандары болды. Оларға тағылған негізгі кінәлар ауыл
шаруашылығындағы тоқыраушылық, 20—30жж. көтерілістер жапон разведкасымен
байланыста болғандықтары, Қазақстан аумағын бөлуге жасаған шаралары болды.
Қарағандыда және бірнеше аудандарда “халық жауларын” соттау процессі арқылы
жүргізді. Алайда, “халық жауларының” негізгі көпшілігінің тағдыры КСРО
Жоғарғы соты әскери коллегиясының үштігінің мәжілісінде шешті.
Қазақстан аумағы үлкен лагерьге айналды. Көптеген өндіріс өнеркәсіп
орындарына жұмыс күші жазаланғандар санымен толтырылды. Қазақстан лагері
бойынша жүздеген мың жазаланушылар өтті. 30ж. аяғында республикаға түгел
халықтарды жер аудару процесі басталды. Қиыр Шығыстан корей халықтарын
көшіру саясатынан басталды. 1937ж. “жапон шпионаждығынан сақтандыру” үшін
180 мың адам туған жерінен Қазақстан мен Өзбекстан көшірілді. Соғыс
алдындағы жылдарда Қазақстанға Украина мен Белоруссиядан 102 мың поляктар
жер аударылды. Жер аударылып келген халықтар жаңа жерлерін тастап кетуге
және азаматтық құқықтарынан айырылды. Негізінен Қазақстанға басқа ұлт
өкілдерін күшпен көшірілу процесі Соғыс жылдарында күшейтілді.
Қазақстан 20ж. бірінші жартысында
Қазақстан экономикасы
1921ж. наурызынан бастап елдегі үкімет билігі шаруалар көтерілісінен
кейін шаруашылық мүддесін іске қосудың пәрменді жүйесін жасау жолында
шешуші шара ретінде азық-түлік салымынан азық-түлік салығына көшу туралы
шешім қабылданды. Өнім шығарушылар артық өнімдерін базарда сату құқығына ие
бола бастады, ол ауыл шаруашылығын біршама көтеруде көмегін тигізді.
Егістік ауқымының өсу процесі негізінде 1925ж. егістік ауқым 3 млн.ға
жетті. Егіндікті жинау 1922ж. қарағанда өнімді бола бастады, мал басының
өсуі көріне бастады. 20ж. Қазақстанда жүргізілген аграрлық реформа негізі
ауыл шаруашылығындағы тоқыраудан шығуда өзіндік орын алды. 1921ж. ақпан-
сәуір айларында қазақтарға Ертіс пен Орал бойларындағы бұрын казак
әскерлеріне берілген он шақырымдық жерлер қайтарылды. 1921—1922жж.
Түркістанда құрамына Жетісу мен Cырдария облыстары да кіреді, жер-су
реформасы қабылданды, онда 1916—1917жж. кәмпескеленген жерлер қазақтарға
қайтарылды және жерді пайдалану жүйесі анықталды.
Өнеркәсіп пен транспорт жүйесінде қиын жағдай сақталып қалынды. Тек
жеңіл өндіріс саласында кейбір алға жылжу болғанымен, ауыр өндірісте, оның
ішінде Риддер, Спаск заводы, Қарағанды мен Екібастұз кен орындары жұмыссыз
тоқтап тұрды. Тек соғысқа дейінгі деңгейді мұнай шығару өнеркәсібі сақтап
қалды. Көлік және темір жол құрылысын қалпына келтіру өте баяу жүрді.
Барлық темір жол торабтары тек республикадан шекізат көздерін, ауыл-
шаруашылық товарларын шығару үшін қолданылды.
Қоғамдық-саяси жағдай
Экономиканың ымырашылдану саясатына қарамастан, саяси өмірде
Коммунистік партияның авториталық билігі мен үстемдігі өз тенденциясын
күшейте отырып біртіндеп мемлекеттік аппаратқа ауысты. Сонымен бірге,
жарияланған автономиялар тек номинальды түрін көрсетті. Қазақстанда өз
билігін өз қолына ала алмады. Өндіріс өнер кәсіптері мен темір жол
торабтарының басым көпшілігі Москваның бақылауында болды. Антидемократиялық
сайлау заңдары тек жұмысшы табы мүддесін қорғап, басқарушы элитаға қазақтар
санын кемітті. 1922ж. Қазақстанның партия ұйымдарының қатарында барлығы
6,3% қазақ өкілі болса, І облыстық партия конференциясының 162
делегаттарының ішінде тек 19 қазақ өкілі болды.
Қазақстанның Түркістан АКСР құрамына кіретін оңтүстік облыстарының
жағдайы тым күрделі болды. 1920ж. жергілікті ұлт коммунистерінің Орта Азия
республикаларының біріктіруімен біріккен Түрік Республикасын құру, Түрік
халықтарының Коммунистік партиясын құру идеялары орталық билік басшыларынан
қарсылыққа ұшырады. БОАК мен РСФСР Совнаркомы (Түріккомиссия) Ташкентке
комиссия жіберді, жергілікті партия органдарының Түрік Республикасы
жайындағы шешімдері бұзылды, өлкелік партия комитеті тарқатылды, бұл
реформаны ұйымдастырушылық басында тұрған. Т.Рысқұлов партиялық және
мемлекеттік органдардан кетуіне мәжбүр болды. 1922ж. ғана олар өздерінің
“қателіктерін” ресми түрде мойындағаннан кейін ғана республикалық
басшылыққа келді.
1923ж. маусымда өткен ОК РКП(б) мәжілісінде ұлттық идеяны жақтаушыларды
құдалаудың қатар формалары жүргізілді. Осы мәжілісте татар коммунистерінің
басшысы Сұлтангалиев ауыр сынға ұшырады және сырт аудандарда оны жақтаушы
ретінде Т.Рысқұлов тасынға түсті. Сұлтанғалиевке Кеңес билігін құлату үшін
басмашылармен қарым қатынаста болды және ұлтшыл деген кінә тағымды. Осы
кезеңнен бастап ұлттық интеллигенция өкілдері саяси жазаға ұшырай бастады.
1922ж. барлық басқарушы орындардан бұрынғы Алаш партиясының өкілдерін алып
тастау процесі жүргізілді, ал 1924ж. қазақ-коммунистері республикадан
алыстатылып Орталыққа жіберілді. Жергілікті коммунистердің бір бөлігі “алаш-
ордалықтарды” қудалауға қарсы шықты. Мысалы С.Садуақасов либеральды
интеллигенция өкілдерін басшылыққа ұсынуға шақырды. Осы жағдай жөнінде
Түркістандық лидер С.Ходжановта ұстанды. Ұлтшылдық жайында және жергілікті
кадрларды құдалауға Н.И.Ежов аз “үлес” қосқан жоқ. Ол Қазақстанға 1923ж.
Семей губкомының хатшысы қызметіне тағайындалды, ал 1924ж. обком партияның
ұйымдастыру — нұсқаушылық бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. 1925ж.
Қазақ Өлкелік Комитетінің бірінші хатшылығана Ф.И.Голощекин тағайындалды.
Оның келуімен байланысты республикаға қысым жасалу саясаты күшейіп, ерекше
сипат алды.
Соғыс жылдарындағы Қазақстан экономикасы
КСРО-ның батыс аудандарын гитлершілдердің басып алуы, Сібір мен
Қазақстанның экономикалық ел ретіндегі маңызы күшейтілді. Соғыстың алғашқы
айларында үкімет билеушілері өндірістік өнеркәсіп орындарын көшіру мен
айналысуы, олардың жау қолында қалдырмау қажеттілігінен туындады. Қазақстан
аумағына аз уақыт аралығында елдің батыс региондарынан 142 өнеркәсіп
әкеленіп, орнатылды және 532506 адам келді. Жаңа өнеркәсіп объектілерін
салу жылдамдатылды. Соғыстың алғашқы бір жарым жыл аралығында Қазақстанда
25 рудник, шахталар, 11 түсті және қара металлургия фабрикасы, 19 жаңа
көмір шахтасы, 3 разряд, 4 жаңа мұнай өндірісі мен Гурьевте мұнай өндіру
заводы жұмыс атқарды.
Темір жол құрлысы жалғастырылды. 1942—1943жж. Макат-Орск және Ақмола-
магнитогорск линиялары салынып бітті. Соғыс жылдары Қазақстан жалпыодақтың
мыс қорытудан 30%, марганец рудасын 60%, мыс рудасын қазудан 50%, металл
висмут, 65%, полиметалл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Петроградтағы Октябрь қарулы көтерілісінің жеңісі, орталықта Кеңес
өкіметінің орнауы, сонымен қатар Қазақстанмен іргелес жатқан Ташкент,
Омбы, Орынбор және Астрахань ірі қалар Қазақстанда Советтердің билікті
қолына алуына шешуші маңыз атқарды. Қазақстанда кеңес өкіметінің орнауы
төрт айға созылды — 1917 жылдың аяғынан 1918 жылдың наурызына дейін. Бұл
процесс әлеуметтік-экономикалық, өлкедегі мәдени дамудың артта қалуына
байланысты және жергілікті жұмысшы табы мен большевиктік ұйымдардың
әлсіздігі ұлтаралық қатынастармен байланысты қиындықтарымен шиеленісті.
Өлкедегі Кеңес өкіметінің жеңісіндегі шешуші ролді негізінен жергілікті
горнизондардың солдаттары мен Ақпан революциясынан кейін Қазақстанға
оралған бұрынғы майданға қатысқандар Кеңес өкіметінің оларға бейбітшілік
пен, шаруаларға жер беруіне уәде еткіндігінен туындаған мүдделілік
негізінде болды. Орал, Жетісу, Сібір және Орынбор казак әскерлерінің
үкіметі мен Қазақстанның әртүрлі қалаларына құлатылған Уақытша үкіметтің
жақтастарының қарсыласуына байланысты жағдай шиеленісе түсті.
Сырдария, Ақмола және Бөкей Ордасынның көпшілік аудандарында негізгі
күш большевиктерде болғандықтан, уақытша үкіметтің жақтастары қарулы
қарсылық көрсете алмады, бұл жерлерде Кеңес өкіметі бейбіт түрде —
Советтердің жұмысшыларды, кедей шаруаларды жаулап алуы негізінде жүрді.
Уақытша үкіметтің жақтаушыларының негізгі күштері сақталған Торғай,
Орал, Семей және Жетісу облысының кейбір жерлерінде жағдай өзгеше болды.
Уездік қалалар облыс орталықтары мен көптеген аудандарда кеңес өкіметі
Уақытша Үкіметтің жергілікті органдары, олардың одақтастарының қарсыласу
күштерін қызыл әскер отрядтарының күшімен жеңді.
1917 жылдың қазанның соңынан 1918ж. наурызы аралығында Қазақстанның ірі
жергілікті жерлері мен ірі қалаларында Кеңес өкіметі орнады. Қазақстанның
негізгі тобы ауыл мен селоларда Кеңес өкіметін орнату процесі азамат соғысы
басталған уақытқа дейін созылды. Бұл істе белсенді қызмет атқарғандар
А.Жангельдин, С.Сейфуллин, К.Сүтішев, А.Асылбеков, Б.Серікбаев, А.Майкөтов,
И.Дубинин, К.Шугаев, Я.Ушинов, С.Шиллинг, А.Иманов, Т.Рысқұлов,
П.Виноградов, Т.Бокин, Л.Хмелев. Т.Өтепов, А.Розыбақиев және т.б.
1921 жылғы ашаршылық
Азамат соғысы аяқталғаннан кейін, әскери-коммунистік салмақ жаңа
әлеуметтік-экономикалық және саяси нақтылық ымыраға келмейтін шиеленіске
енді. Өсуі коммунистік өндіру мен үлестенуге өту алдағы революциялық қиялды
қирату тенденциясына әкеліп соқты. Бұл сипаттағы бүлдірушілік бүкіл елдің
халық шаруашылығымен қатар Қазақстанның экономикасына әсер етті.
Республиканың ауыл шаруашылығында дағдарыс динамикасы қатты байқалды.
1917ж. қарағанда 1922жылы егіс көлемі 3,6 млн-н, -1,6млн-ға кеміді. Сол
1914ж. 1921 жылдары аралығында астық өнімділігі 38,7 пұттан, 18,7 пұтқа
кеміді. Осы кезеңде бидайдың валдық жинау өнімі 3 есе төмендеді.
Мал шаруашылығы өте қиын жағдайда болды. 1914 жылмен 1922 жыл
аралығында ірі қара мал 2,1 млн-ға, жылқы — 2 млн-ға, ұсақ мал (қой мен
ешкі) — 6,5 млн, түйе — 0,3 млн. басқа кеміді. Осы жылдары негізінен малдың
барлық түрі 10,8 млн. басқа кеміді.
Ауыл шаруашылығындағы ең күрделі апат — түгелдей ашаршылыққа ұшырау
болды. Сол уақыттағы жергілікті мәліметтер бойынша, 1921—1922жж.
Орынбор губерниясында 445 мың, Қостанайда 255 мың, Оралда — 400 мың,
Ақтөбеде 360 мың, Бөкей Ордасында — 100 мың адам ашаршылыққа ұшырады.
Кейінгі деректер бойынша, республикада 2 млн. 300 мың адам ашаршылыққа
ұшыраған.
Ашаршылық кезінде қырылу, ашаршылық салдарынан ауруға ұшырау және
ашаршылық аудандарынан жаппай көшу тұрғылықты халықтың кемуіне әкеліп
соқты. 1914ж. өлкеде 4811662 адам тұрса, 1922ж. 3795963 адам қалған.
Мемлекеттік күштеу саясаты ауыл мен село наразылығын күшейте түсті. Кейбір
жағдайларда өкімет қолданған әкімшілік террорына шаруалар қарсылық
көрсетіп, тіпті кейбір жерлерде қарулы қарсылықта көрсетіп отырды. 1920ж.
Семей облысында бүліншілік бұрқ етті, оған өкіметтің азық-түлік
өктемділігіне төзбеген орташалар мен дәулетті топтардың көптеген бөлігі
қатысты. Сол жылы мұндай толқулар Батыс Қазақстанғада тарады, онда Қызыл
Армияның бұрынғы командирі А.Сапожков басшылық жасаумен шаруалар қозғалысы
етек алды. 1921ж. ақпан-наурыз айларында өлкенің Ақмола, Петропавл,
Көкшетау т.б. уездерінде шиеленіс күшейе түсті.
Қазақ автономиясының құрылуы.
Қазақ ревкомы.
Қызыл Армияның жеңістері мен Қазақстан территориясына өз бақылауын
жүргізу Кеңестік Россия алдына, Қазақ өлкесінде басқаруды жөндеу мақсатын
іске асыруға бағыттады. Осы мақсатпен, сонымен қатар Қазақстан Советтерінің
құрылтай съезін дайындау үшін, 1919ж. 10 шілдесінде РСФСР Халық
Комиссарлары Кеңесінің жарлығы бойынша Қырғыз (қазақ) өлкесін басқару
жөніндегі Революциялық Комитет (Ревком) С.Пестковскийдің басшылығымен
құрылды. Оның құрамына Ә.Жангельдин, М.Тұнғаншин, С.Меңдешев, Б.Қаратаев
және біраз уақыт оларға қарсы бағытта болған А.Байтұрсынов, Б.Қаролдин
және т.б. енді. Қазревком Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарының
территориясында енгізілуі тиіс болғанымен, азамат соғысының қиыншылықтарына
байланысты Ақмола мен Семей облыстары негізінен Сібір ревкомының
басшылығында болды, ал Қостанай уезі мен Торғай облысы — Челябинск аудандық
басқармасына қарады. 1919ж. қыркүйек айынан бастап Қостанай Челябинск
губерниясының құрамына енді. Сібір ревкомы мен Қазақ ревкомы арасында бұл
территориялардың, қазақ жерінің қай ревкомның құрамына енуі жайлы көптеген
шиеленістер мен тартыстар туып отырды. Тек орталық билік өкіметінің
араласуы нәтижесінде және ұлттық шеткі аймақтардың алшақтауынан
қорыққандықтан ғана, 1920 жылы Ақмола мен Семей облыстары және Қостанай
уезі Қазақстанға қайтарылды, бірақ негізінен бұл жерлер тек 1921 жылы ғана
Қазақстан жеріне қосылды. Бұл процесс ревком қызметінің маңызды міндеті
болашақ қазақ автономиясының формасы мен оның құрамына кіретін территория
мәселесін шешумен қатар шиеленісті түрде жүріп отырды.
Қазревком автономия құру ісімен қатар Қызыл Армия қазақ бөлімдерін құру
ісін және армияны азық-түлікпен жабдықтау жұмыстарын атқарды. Білім,
шаруашылықты қалпына келтіру, және сот ісін жұмыстарына да ревком қатысып
отырды. Яғни, Қазақ өлкесін басқаруда революциялық комитет Орал мен Торғай
облыстарының территориясында жоғарғы әскери және азаматтық билік орнатты.
ҚАССР құрылуы
1919ж. аяғынан — 1920ж. басы аралығында Қазақ кеңес автономиясын құру
ісіне дайындық жүріп жатты. 1920ж. қаңтар айының басында Ақтөбеде
Түркістан мен Сібірдің қазақ аудандарының депутаттарының қатынасуымен
бірінші өлкелік кеңестік конференция өткізілді. 1920ж. тамыз айының басында
Халық Комиссариатының ұлттар ісі жанында Қазревком, Сібірревком мен ТүрОАК
өкілдерінің қатысуымен өткен отырыста қаралған негізгі мәселе Ақмола мен
Семей облыстарын Қазақстанға қайтару ісі толығымен шешілді. 1920ж. 17
тамызда РКФСР халық комиссарлары Кеңесі Қырғыз (қазақ) кеңестік
автономиялық социалистік республикасын құру туралы Декреттің жобасын қарап,
26 тамызда бұл декрет қабылданып, іске кірісті.
1920ж. 4—12 қазан аралығында Орынборда Қазақстан Кеңесінің Құрылтай
съезі өтті. Орталық Атқару комитетіне басшы етіп С.Меңдешевты, Халық
Комиссарлары Кеңесіне басшы етіп. Радус-Зеньковичті сайлады. Ресей
құрамында, астанасы Орынбор қаласы болған Қазақ автономиясы жарияланды.
1920ж. қыркүйек айында осы жағдайға байланысты Орынбор губерниясы ҚАССР
құрамына кірді.
Экономикалық жағдай
Қазақ өлкесінде азамат соғысынан кейінгі экономика өте күрделі жағдайда
болды. 1918—1920 жылдарда халық шаруашылығын әскери-әкімшілік әдісімен
басқару негізі күшейді, үкіметтің экономикалық саясатында негізгі құрал
ретінде азық-түлік салығы болды — ауыл шаруашылығы өнімдерінің артығы әскер
мен өндіріс орындарындағы жұмысшыларды асырау үшін ешбір өтеусіз алынды.
Салық, соғыс жылдары орнатылған “әскери коммунизм” саясатының, яғни
үлестіру принципі бойынша жүргізілді. Бұл жағдай экономиканың табиғи
дамуында, ауыл шаруашылығында қиын жағдайларға әкеліп соқты. Егістік
жерлердің қысқаруы, өнімнің төмендеуі сияқты жағдай нәтижесінде 1921ж.
соғысқа дейінгі уақытпен салыстырғанда 3 есе төмендеді. Әсіресе, мал
шаруашылығы өте қиын жағдайда болды. Қазақ аудандары 1916ж. ұлт-азаттық
көтерілістерінің басып жаншылуы негізінде басталған ұзақ дағдарыстан шыға
алмады. Сол жылдардағы жұт, қызылдар мен ақтардың шаруалардың малдарын
қайта-қайта реквизициялауы малдың табиғы өсуіне кедергі келтірді, соғыс
жылдары 11 млн. жылқы мен 6,5 млн. ұсақ мал болды. Орталық билік органдары
өлкедегі осы қиын жағдай кезінде Сібір мен Қазақстан үшін салықты ұлғайту
жайлы хабарлады. Үкімет 1920 тамызы мен 1921 маусым аралығында шаруаларға
110 млн. пұт астық өткізуде салық салды, оның ішіндегі 35 млн. пұт астық
Солтүстік Қазақстан үлесіне тиді. 1920ж. қуаңшылық пен бұл зоналарда азамат
соғысы өткендігі есепке алынбады. Сібір басшылары, Ақмола, Семей облыстары
мен Қостанай уезі Қазақ автономиясының құрамына кіретіндігін біле тұра,
негізгі салық ауыртпалығын осы аудандарға бергізді. 1920ж. бір ғана Семей
облысына 26 млн. пұт, бір Қостанай уезінен 6 млн. пұт астық әкетілді. Артық
астық пен қатар күнделікті қажет және тұқымдық бидайға дейін кәмпескеленді.
Астық салығы қазақтардың малмен айналысатын болыстарына да салынды, олар
малдарын сатып, орнына астық алып өткізулеріне тура келді. Мұнамен қатар ет
салығы және “төтенше” жиналымдар да болды.
Қазақстандағы Азамат соғысы
Жұмысшы-шаруалар Кеңестерінің орталық пен жер-жердегі өкіметті басып
алуы алғашқы күндерден бастап-ақ, құлатылған топтардың қарулы қарсылығын
тудырды. Азамат соғысы өкімет үшін күрестің жалғасы болды, сол себепті де
революция мен азамат соғысы арасында ешбір дәл шекара болған емес.
Қазақстандағы азамат соғысының алғашқы ошақтарының бірі 1917ж.
қарашасында Торғай облысының әкімшілік орталығы Орынборда қалыптасты, онда
Орынбор казактары әскерінің атаманы Дутов совет өкіметін құлатып,
Кеңестердің Бүкілшілік съезінің делегаты С.Цвиллинг бастаған революциялық
комитетті тұтқынға алды. Кеңес өкіметімен күресудің қарулы орталығы
Жетісуда да болды, 1917ж. 1(14) қарашада Жетісу казактары әскерінің кеңесі
Әскери үкімет дегенді ұйымдастырады. Верныйға (қазіргі Алматы) Кеңес
үкіметіне қарсы күресу мақсатымен ақгвардия офицерлері мен юнкерлер
жиналды.
1917ж. қарашада революцияға қарсы ошақ Оралда құрылады. Мұнда құрылған
облыстың әскери үкіметі ұзамай жергілікті Кеңесті таратып, өкіметті басып
алады. Бұл әскери биліктер Қазақстандағы революцияға қарсы ақгвардияшылар
қозғалысының басты күші болды. Олар ақгвардияшыл офицерлерге, казак
станицалары мен келімсектер селоларының бай-кулак элементеріне сүйенді,
олар және жергілікті кадет әсерлер мен меньшевиктерден, Алаш, Шора-Ислами
партиялары басшыларынан, тағы басқа бірқатар партиялар мен саяси
қозғалыстар тарапынан қолдау тапты.
Кеңес өкіметін құлату үшін ел ішіндегі ақгвардияшылармен бірігіп алған
империалистік мемлекеттердің белсенділік көрсетуіне байланысты 1918ж. жазда
азамат соғысы кең ауқымға жайылды. Олардың ең басты күші Чехославак корпусы
болды, ол революцияға дейін Австро-Венгрияның тұтқын солдаттары — чехтар
мен словактар қатарынан құрылған еді. Осы корпустың бөлімдері революцияға
қарсы ішкі күштермен бірлесіп Ақмола, Петропавл, Атбасар, Қостанай
қалаларын басып алды, 1918ж. 11 маусымда Семейдегі кеңес өкіметі құлатылды.
Осы жылдың жазында ақгвардияшылар Орал, Ақмола, Семей облыстарын, Торғай
облысының көп жерін қамтып алып, біртіндеп Семей облысы жағынан Жетісуға
басып кіреді. Ақгвардияшылар басып алған аудандарда кеңес өкіметін
партизандық түрде жүргізілді. Жетісуда келімсек-шаруалар селоларының тобы,
Черкасск селосын орталыққа айналдырып, қорғанысқа көшеді.
1918ж. жазында кеңес өкіметі Жетісу мен Сырдария облыстарының көпшілік
бөлігінде, Торғай облысының оңтүстік аудандары мен Бөкей Ордасының кейбір
жерлерінде ғана сақталып қалды.
Антакта елдері үкіметтерінің қолдауымен Чехословак корпусы көмектесіп,
Самарада — әсер-ақгвардияшыл үкімет — Камуч құрылтай Колчак басқарған
Сібірдің ақгвардияшыл үкіметі орнайды. 1918ж. қаңтарда қуылған атаман
Дутов, 1918ж. 3 шілдесінде тағы да бүлік шығарып, Орынборды алады да,
кеңестік Түркістанды Орталық Россиядан бөліп тастайды.
“Алаш-Орда” үкіметі
Қазан революциясының көп бұрын-ақ қазақ либералдық-демократиялық
қозғалысының жетекшілері Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси
дамуына байланысты өздерінің бағдарламалы көзқарастарын кеңінен
насихаттаған болатын. Ал Петроградтағы революциядан кейін бірден “қазақ”
газетінің 21 қарашадағы санында “Алаш” партиясының Әліхан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов,
Ғабдухамит Жүндібаев және Ғазымбек Бірімжанов құрастырған бағдарламасының
жобасы жарияланды. Бағдарламаның жобасы он тараудан тұрады. Олардың сол
кездегі мәнділері мыналар:
І. Мемлекет қалпы. Ресей демократическая, Федеративная республика
болу... Федеративная республика һәр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір
болады. Һәр қайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді...
ІІ. Жергілікті бостандық. Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып,
өз тізгіні өзінде болып, Ресей республикасының Федерациялы бір ағзасы
болу... “Алаш” партиясы әділдікке жақ, нашарларға жолдас, жәбірлерге жау
болады...
ІІІ. Негізгі құқық. Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-
әйел демей адам баласы тең болу.
Жиналыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап
бастыруға еркіншілік...
IV. Дін. Дін ісі мемлекет ісінен айырылуы болуы. Дін біткенге тең
құқық... муфтилік қазақта өз алдында болу...
V. Билік һәм сот. Һәр жұрттың билік пен соты тұрмысына қарай болуы. Би
һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу... Қазақ көп жерде сот тілі қазақ
тілі болу...
VI. Ел қорғау. Ел қорғау үшін әскер болу... Қазақтар әскерлік қызметін
атты милиция түрінде атқару.
VII. Салық. Хал-ауқатына, табысына қарай: бай-байша, кедей-кедейше
жолмен таратылу.
VIII. Жұмысшылар. Жұмысшылардың заңмен қорғалуы... “Алаш” партиясы
жұмысшылар жайында социал-демократтардың меньшевиктік тобының программасын
жақтайды.
ІХ. Ғылыммен-білімді дамыту. Оқу орындарының есігі әркімге де ашық және
аңысыз болуы: Бастауыш мектептерде ана тілінде оқу; қазақ тілінде орта
мектеп, университеттер ашу, оқу жолы өз алдына автономиялы түрде болу;
өкімет оқу ісіне кіріспеу...
Х. Жер мәселесі: Құрылтай жиналысы негізгі заң жасағанда жер сыбағасы
алдымен жергілікті жұртқа берілсін деуі, қазақ жер сыбағасын отырған
жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжықтардың келмеуі, бұрын
алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайтуы.
Голощекин және оның “Кіші қазан” идеясы
БК(б)П Қазақ Өлкелік Комитетінің бірінші хатшылығына 1925ж. қыркүйекке
байланысты республикаға қысым жасау саясаты күшейіп, ерекше қатаң сипат
алды. Бұл өкімет билігінің барлық демократиялық институттарын алмастырып
біткен партия органдары енді, өздері құрған жүйенің тұтқынына айналды.
Ф.И.Голощекин өлкелік комитеттің құрамына және хатшысы болып кооптация
арқылы сайланды.
20ж. екінші жартысында Қазақстанның қоғамдық-саяси өмірі күрт өзгерді.
1925ж. желтоқсанда өткен өлкелік партия комитетінің V Конференциясының
“Ауылды кеңестендіру” туралы шешімі тап күресінің ишеленісуіне ықпалын
тигізді. Республикада “Кіші қазан” төңкересін өткізу үшін идеологиялық
негіз жасалды, бұл күшпен ұжымдастыру және 1937—1938жж. жаппай жазалау
кезеңінде қазақ халқын үлкен қайғы-қасіретке ұшыратты.
Ұлттар мен ұлтшыл-уклонистер туралы қақтығысты ушықтыруға және
жергілікті кадрларды құдалауға Н.И.Ежов аз “үлес” қосқан жоқ. Ол Марий
обкомынан БК(б) П Семей губкомының хатшысы қызметіне жіберілді, одан кейін
өлкелік партия комитеті ұйымдастыру-нұсқаушылық бөлімінің меңгерушісі болып
тағайындалды. Сол кезде, онымен қатар Қазақстанда голощекиндік-сталиндік
үлгі бойынша “қайта құрумен” келіспеген ірі жауапты қызметкерлердің
қарсылығы жанышталып тасталды. 1927—1929жж. көрнекті мемлекет қайраткерлері
Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Қожанов, М.Мырзағалиев республикадан аластатылды.
Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Ж.Мынбаев, Ағарту халық
комиссары С.Сәдуақасов, Жер халық комиссары Ж.Сұлтанбеков және басқалар
қызметінен алынды. Қазақ қызметкерлерінің көпшілік бөлігі топқа бөлініп,
жікшілдік күресіне қатысты деп кінәләнді. Бұл жағдайға 1927ж. қарашада
өткен 3-өлкелік партия конференциясының қарарлары куә. БК(б)П Орталық
бақылау комиссиясы негізгі “топқа бөлінушілердің” бірі С.Сәдуақасовтың
ісімен арнайы шұғылданғанына қарамай, мұндай топтардың бар екендігін таба
алмады. И.В.Сталинге, В.М.Молотовқа, Л.М.Кагановичке жазған хатында
Н.И.Ежов барлық қазақ кадрлары, барлық қазақ коммунистері ұлтшылдықпен және
жікшілдік күреспен ұланған, олардың арасында діні сау партиялық күш жоқ деп
мәлімдейді. Болашақ КСРО Ішкі істер халық комиссары Москваға ауысар алдында
өзінің лаузымына осылай “даярланды”, 1937ж. жаппай жазалау соның
жанталасуымен жүргізілді. 20ж. аяғына қарай жағдайды ұшықтыру мен
күдікшілдік жаппай сипат алды. Орталықта троцскишіл-зиновьевшіл
оппозициямен және “оңшыл оппортунистермен” күрестің күшеюі ұлт
республикаларында ұлт-азаттық қозғалыстарының өкілдерін жазалау сипатында
көрініс тапты. 1928ж. “буржуазияшыл ұлтшылдар” деген айдармен — бұрынғы
Алашорда қайраткерлерінің ішінен 44 адам жалған айыптармен қамауға алынды.
Олардың ішінде А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов,
Х.Ғаббасов және басқалар бар еді. Құрамында М.Тынышпаев, Х.Досмұхаметов,
Ж.Досмұхаметов, Ж.Ақбаев, Қ.Кемеңгеров және басқалары бар (40 адам) басқа
тобы 1930ж. қыркүйек-қазан кешікпей олардың ішінен 15 адам (М.Тынышпаев,
Ж.Ақбаев, Х.Досмұхамбетов, Ж.Досмұхамбетов, К.Кемеңгеров және басқалар)
Ресейдің Орталық-қаратопырақты облыстарына жер аударылды. Осылардың
барлығына дерлік 1937—1938жж. жазаланды.
Шабындық және егістік жерді қайта бөлу
20жж. соңғы кезеңінде мемлекеттің реттеу актілері өздерінің мақсаты
жағынан жүзеге аспайтын, мән-мағанасы жағынан бүлдіруші актілер болды.
Шабындық және егістік жерді қайта бөлу арқылы байлардың ауылдағы жер
билеу үстемдігін жою, сонымен қатар бай шаруашылықтары қорының молайып,
өркендеуін шектеу шаралары көзделген болатын.
Шындығында 1926—1927жж. жүзеге асырылған шабындық және егістік жерді
қайта бөлудің түркілікті қорыстындысы тым салмақты болды. 1.360 мың дес.
Шабындық және 1250мың.дес. егіндік жер қайта бөлінді. Сонда шабындықтың
61,6% кедейлер, 8,8% ауқаттылар, ал 1926ж. егіндікті қайта бөлу кезінде
(бес округ бойынша) оның 59,3% кедейлер, 31,7% орташалар мен 9% ауқатты
шаруашылықтар алды. Бұл реформаның бастапқы кезінен-ақ әлсіз жақтары біліне
бастады.
Қайта бөлуді жүзеге асыру барысында өзекті жағдай мүлде ескерілмеді:
ауылдың іс жүзінде тіршілік етіп жатқан шаруашылық құрылымдарында жерді
бөліп беру өздігінен ешбір қайшылықты жоя алмады. Жерді шаруашылық
мұқтажына пайдаланбаса және ауылдағы жіктелуді жұмсарту, орташалайықтап
қолданбаса, онда жөнді еш нәрсе шықпайды. Осындай мүмкіндікті жасау үшін
шаруашылықта екінші дәрежедегі өндіріс қоры (жұмыс көлігі, ауылшаруашылық
құрал-жабдықтары, тұқым т.б.) болуы қажет. Бірақ күш-қуаты аз, жалаңаш-
жалпы кедейлер, сонымен қатар орташа шаруашылықтың бір бөлігі (яғни қайта
бөлінген жерді алушылардың көпшілігі) бұл жөнінен құр қол болатын. Осы
жағдайда жеткен көптеген дәрменсіз, кедей шаруашылықтар одан бас тартып,
бұрынғы иелеріне, яғни ауқатты байларға беруіне тура келеді.
Шабындық жерді қайта бөлу ісінің де кедергілері аз болмады. Реформа
шартына байланысты, шабындықтарды қайта бөлу жан басына қарай өткізілетін
болды, ал бұрынғы дәстүр бойынша, қауым әділеттің өзге жолына тоқтайтын,
бұл мал санына қарай бөлінеді деген ұғым. Осы жағдай белгілі бір кедейдің
жер бөлісте бір жарып қалған от басы көп, бала-шағалы от басы байлардың
айдап салуымен “ата-баба аруағын” аттап, жөн-жобаны бұзғаны үшін көпшілік
алдында “моральдік қысымға” алынатындығы даусыз еді.
Бұл жағдайда, байдың шалғынды шабындығын ала қоятын тәуекешіл кедейдің
табылуы қиын еді, сол себепті ауыл “шонжарына” тиімді тәртіп көп ұзамай өз
қалпына келді. Жағдайдың кері бағытпен кері дамуының мүмкіндігіне себеп
болған жағдай “еңбекші бұқараның саяси белсенділігінің әлсіздігінен,
олардың өздерінің таптық мүдделерін жете түсінбеуінен” емес, дәстүрлі
қоғамда әлеуметтік кепілдеме түрінба байқалатын және қанаушылық қатынасты
бүркеп тұратын туыстық байланыстар кедейлерге күн көріс қорегін табуға,
қайта бөлісте тиген бай шабындығын пайдаланғаннан гөрі, әлдеқайда мол
мүмкіндік туғызар еді.
Сонымен қатар, жоғарыда көрсеткендей, еңбекші адам өзі өмірде қауымнан
тыс қаламын деп ойламайды, себебі қауым оның өмір-тіршілігінің кепілі
болды. Өзінің тәуелді екенін жете түсінетін адам қауымнан тыс шаруашылық
шешімін қабылдамау, тіпті оны ойына да алмайды, яғни бұл жағдайда жалпыға
ортақ мүдде басым болып отырды, шын мәнінде бұл мүдде мен мақсат ұйымдық-
шаруашылық қаракетімен бірге, өндірістің өзін де меншіктеп, уысынан
шығармайтын қанаушы топтың қолында болды. Шаруаның өзін билет-төстейтін
байға қарсы келуі, қауымның қатардағы мүшесі өзін барша қауымға қарсы
қойғаны болып шығатын, бұл өзі отырған бұтақты кескенмен бірдей.
Осы жағдайда, экономикалық артықшылық тұрғысынан қарағанда реформа әр
уақытта, әр жерде социуымды ұйымдастырудың дәстүрлі түрімен жарыста,
бәсекелестікте озып шыға алмады. Ірі байлардың “жартылай феодалдардың”
еңбек құралын (ең алдымен малын) тәрткілеп алу, сол сияқты олардың өздерін
бала-шағасымен тұрған аймағынан жер аударуы одан да қатал мақсатты
орындауға бағытталды.
Аса ірі байлардың малын тәркіге салу мәселесі 1923ж. наурызда облыстың
ІІІ партия конференциясында қойылды. Бірақ, сол уақытта экономикалық және
саяси дағдарыстан шығуға бағытталып жүргізіліп жатқан жаңа саясат
стратегиясы коммунистерді тежеп ұстап тұрды. Алдағы болатын экономикалық
аласапран мен идеологиялық догманың біреуін таңдауларына тура келді. 20жж.
Басындағы дағдарыстан есеңгіреп қалған жүйе біріншісін таңдап алды. Бірақ,
1927ж. қарашада Қазақстанның IV партия конференциясы байларды
экспроприациалау идеясына қайта оралды, “олардан мал мен құрал-жабдықтың
бір бөлігін тартып алуы мүмкін” — деп есептелді, жергілікті партиялық
“теорияшылдардың” пікірінше, бұл “ауылды орташаландыруға және оның өндіргіш
күштерін дамытуға апарып жеткізуге, сөйтіп пролетариаттың ауыл
еңбекшілерімен одақ құруы линиясын бұрынғыдан бетер бекітуге” тиіс болды.
1927ж. желтоқсан айында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі-ірі
байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін
комиссия құрылды. 1928ж. наурыз айында Қазақстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет қарап, нақтылай түсті және онымен БК(б)П ОК мен
БОАК-ты таныстырды. Сол жылы 15 тамызда Өлкелік Комитет науқанға тікелей
басшылық ететін комиссияны құрды, Комиссия төрағасы болып Е.Ерназаров
тағайындалды, оның құрамына О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоғжанов, О.Жандосов
және басқалар кірді. 1928ж. 27 тамызда Орталық Атқару Комитеті мен
Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі Заң
жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі құжатқа айналды. Республика
округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауыл-
ауылдарға тікелей мыңнан аса өкіл жіберілді, демеу комиссияларында 4700
адам жұмыс жасады.
Қаулыға сәйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400 аса малы бар
(ірі қораға шаққанда) 700 шаруашылықты, жартылай көшпелі аудандарда 300
және отырықшы аудандарда 150 шаруашылықты тәркіге салу белгіленді.
Науқанды 1928ж. 1 қарашасында аяқтау жоспарланды. (кейіннен оны 10 күнге
ұзартты).
Науқан қорытындысы туралы құжаттар бойынша, іс жүзінде 696 шаруашылық
тәркіге салынды, олардың 619 тұрған округтен тыс жерге жер аударылды.
Олардан ірі қараға шаққанда 145 мыңдай малы тартылып алынды.
Бай шаруашылығын тәркілеу
Қазақстанда ірі байларды тәркілеу мәселесі 1923ж. наурыз айында
облыстық ІІІ партия конференциясында қойылды. Алайда ол кезде экономикалық
және саяси дағдарыстан шығуға бағытталған жаңа экономикалық саясат
стратегиясы коммунистерді тежеп ұстап тұрды. Алдағы экономикалық аласапран
мен идеологиялық догманың біреуін таңдауға тура келді. 20жж. дағдарыстан
күйзелген жүйе біріншісін таңдап алды. 1927ж. қараша айында Қазақстанның IV
партия конференциясы байларды экспроприациалау идеясына қайта оралды,
“олардан мал мен құрал-жабдықтың бір бөлігін тартып алуды мүмкін” деп
есептеді, жергілікті партиялық “теорияшылдардың” пікірінше, бұл — “ауылды
орташаландыруға және оның өндіргіш күштерін дамытуға апарып жеткізуге,
сөйтіп пролетариаттың ауыл еңбекшілерімен одақ құруы линиясын бұрынғыдан
бетер бекітуге тиіс” болды.
1927ж. желтоқсан айында Республика өкіметінің жоғарғы буындарында ірі
байлар шаруашылығын тәркіге салу жөніндегі заң жобасын әзірлеу үшін
комиссия құрылды. 1928ж. наурыз айында Қазақстан өлкелік Комитетінің Бюросы
заң жобасын бірнеше рет қарап, нақтылай түсті және онымен бірге БК(б)П ОК
мен БОАК-ты таныстырды. Осы жылы тамыз айында Өлкелік Комитет науқанға
тікелей басшылық ететін комиссияны құрды. Комиссия төрағасы болып
Е.Ерназаров тағайындалды, оның құрамына О.Исаев, Н.Нұрмақов, Ғ.Тоғжанов,
О.Жандосов және басқалар кірді. 1928ж. 27 тамызында Орталық Атқару Комитеті
мен Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің мәжілісінде тәркілеу жөніндегі
Заң жобасы қабылданып, жарлық қаулы түріндегі құжатқа айналды. Республика
округтерінде тәркілеуді өткізу жөніндегі өкілдер тағайындалды. Ауылдарға
тікелей мыңнан аса өкілдер жіберілді, демеу комиссияларында 4700 адам жұмыс
атқарды.
Қаулыға сәйкес Республика бойынша көшпелі аудандарда 400-ден аса малы
бар (ірі қараға шаққанда) жартылай көшпелі аудандарда 300 және отырықшы
аудандарда 150 аса малы бар шаруашылықты тәркіге салу белгіленді. Науқанды
1928ж. 1 қарашасында аяқтау жоспарланды (кейін ол 10 күнге ұзартылды).
Науқан қорытындысы туралы құжаттарда, іс жүзінде 696 шаруашылық тәркіге
салынды, оның 619 тұрған округтерінен тыс жерге жер аударылды. Олардан
ірі қара малға шаққанда 145 мыңдай мал тартып алынды.
Алайда жарияланған статистикалық құжаттарды талдаған кезде, тәркіленіп
алынып “тең” бөліске түскен мал саны, шаруашылықты бір қалыпты жүргізу
тұрғысынан қараған кезде, кедей жарлылардың шаруашылығын көтермелеуге
жетпеді. Мысалы, Қарқаралы округінде тәркіленген малды 198 малсыз
шаруашылық, қарауында 1-ден 5-ке дейін малы бар 1374 және қолдарында 6—7-
ден малы бар 27 шаруашылық алды. Шамамен есептегеннің өзінде, бұл
шаруашылықтардың халыққа ең аз мөлшермен алғанда, барлығы 12.139 мал қажет
еді. Ал, оларға барлығы 2065 мал ғана берілді, яғни 5 мың мал жетпей
қалған. Қызылорда округінде жетпеген мал саны 9 мың бас болды. Басқа
округтерде де жағдай тура осындай болды.
Бұл санақ тек бір нәрсені байқатады: шаруашылықтардың кейбір бөлігінде
шаруаны жүргізуге қажетті мал саны ең төменгі мөлшердің өзіне де жетпеді.
Қарауына бірнеше мал тиген осындай шаруашылықтар қауымға кіргенде тепе-тең
жағдайда болғандықтан, өзінің әлеуметтік жағдайын жақсарту үмітінен
айырылды, “ұзамай тәркіден алған малы сатылды, не сойылды”, қағаз жүзінде
мұндай шаруашылық орташа деп есептелсе де, шындығында бұрынғыша қауымның
кіріптар мүшесі болып қала берді, сөйтіп енді басқа деңгейде қаналатын
болды. Уақытында Т.Рысқұлов нұсқау беруші орындар назарын осы жағдайға
аударған болатын.
Тәркілеу тек оң іс деп танылды, себебі қаулы бойынша, ол ауылды
“қансорғыш-қанаушылардан” азат ету мақсатын көздеді деп көрсетті. Бірақ,
тәркілеуді өткізу барысында қол үшін берушілер комиссиясы дейтіндер жиі-жиі
жазылған нұсқаулар шегінен шығып кете берді, сөйтіп қауымдық кооперациядан
тыс күн көре алмайтын, қарауында 300—400 қоралы қойы бар, орта дәулетті
адамдарды да есепке алды. Тап күресі мен әлеуметтік әділет үшін
күресушілерге бұл мал соншалықты байлық болып көрінді, оны тез арада
тәркіге салып, қолма-қол жарлы-кедейлерге берілуі қажет деп санады.
Осындай “ауыл байларын” жойып, мал-мүлкінен айыру салдарынан көптеген
қауымдастықтар өндіріс құралдарын ұдайы өндіруге және малды жинастырып,
керекті өнімді өндіруге міндетті түрде қажет малдан айрылып қалды да,
ұзамай мүшелері жалаңаш-жалпы жарлылар қатарын толықтырды. Ал, өте байлар
малы тартылып алынып, кезінде өздеріне сауынға берген малы тәркіге тағы да
түсіп азып-тозды. Барлығының нәтижесі бірдей болды.
Ұжымдастыру
Қазақстан ұжымдастыруда негізінен 1932ж. көктемінде (көшпелі және
жартылай көшпелі аудандардан басқасы) аяқтауға тиісті аймақтық топқа
жатқызылды. Республикалық партия, кеңес орындарында осы тым қысқа мерзімнің
өзі қайткен күнде де “секіріп өтілуге тиіс” кедергі ретінде қабылданды.
Мұның соңы тез арада қоғам денінің процент қуалаушылық дертіне
шалдығып, жазылмайтын дертіне ұрындырды. Аудандар мен округтер жеңіске
жеткені жайлы, жарысқа түсіп, газеттер “колхоз майданынан” күн сайы түскен
ақпараттар беруге үлгермей жатты.
Егер 1928ж. Қазақстанда барлық шаруашылықтың 20% ғана ұжымдастырылса,
1930 сәуіріне дейін 50,5%, ал 1931ж. қазан айында 65% жуығы ұжымдастырылды.
1931ж. Күздің басында республикада барлық үйлер 70% тен 100% дейін ұжымдасу
ісімен қамтыған 78 аудан (барлығы 122) болды.
Ұжымдастырудың төтенше сипаты осы шара бай-кулакты құртудың мемлекеттік
бағытын жүзеге асыру кең жайылған жерде өте күшпен жүргізілді. Жергілікті
орындарға жеткізілген нұсқауларда жойылуға тиісті бай-кулактар шаңырақтары
барлық шаруашылықтың жалпы санының 3—5% аспауы керек деген жағдай ерекше
ескертілді. Осы себептерге байланысты тәркіге салынғандар саны кез келген
жерде ең жоғарғы көрсеткішке “жеткізеді”.
Қазақстандағы бай-кулактарды тәркілеу мөлшері дәл, толық айту қиын, тек
1930—1931жж. республикадан тыс жерге бай кулак деп “жер аударылып”
жіберілген шаруалар саны 6,765 адамға жетті. Ондаған мың шаруа жайы тұрған
округтен республика ішіндегі басқа жерге көтерілді. Сонымен қатар Қазақстан
аумағы елдің басқа аудандарынан жіберілген ондаған мың шаруа үшін “ауып
келетін” жері болды. Республикаға 46091 отбасы, яғни 180015 адам ауып келіп
қоныстанды.
Тәркілеу идеологиясы шаруаларға қатысты жағдайда кең көлемдегі
репрессиялық шараға айналып кетеді. 1932ж. 7 тамызында “Мемлекет
кәсіпорындарының, колхоздар мен кооперацияның мүліктерін сақтау және
қоғамдық (социалистік) меншікті нығайту туралы” Заң қабылданды, бұл заң
бойынша айыпты деп танымғандар ату жазасына, ал “жұмсарту жағдайлары”
болған күнде 10 жылға тұтқындалып, мал-мүлкін тәркілеуге келісілді.
Қазақстан қасіреті
1932—1933жж. Қазақстандағы ашаршылық салдарынан адамдардың қырылуы
мәселесі бойынша қазіргі деректану өте үлкен баға беріп отыр. Тарихшы-
зерттеушілер мен демографтар жүргізген зерттеулер бойынша қазақ этносының
қырғынға ұшыраған шығыны туралы арифметикалық жағынан әртүрлі деректер бар,
соның ішіндегі жиі кездесетін деректер бойынша 1 млн. жуық адам қырғынға
ұшыраған. Сан жағынан одан да жоғары сандарды көрсететін деректерде: яғни
Марта Олкоттың “Фабрикация соцаильного прошлого: казахи Средней Азии” деген
кітабында 2 млн. құрбан адам деп көрсетілген.
Осы уақытқа дейінгі негізгі құжаттық дерек Бүкіл одақтық бірінші және
екінші халықтың санақтардың (1926ж. 17 желтоқсан мен 1936ж. 15 қаңтар)
есептері болды. Осы екі халықтық санақ аралығы 12 жыл мен бір ай уақыт. Осы
халықтың санақ аралығында халықтың кему процесі байқалады. Жергілікті
халықтың демографиялық жағынан кемуінің шыңы 1932—1933жж. қыстың ортасында
болды.
1926ж. бірінші халық санағы бойынша Қазақ АКСР аумағында жергілікті
халықтың саны 3 млн. 628 мың болды. 12 жылдан кейінгі, яғни 1939ж. халық
санағы бойынша жергілікті халық 1 млн. 321 мың адамға, немесе 36,7%
кемігендігін көрсетеді. Тарихшы — демографтар бұл санның өзін өте төмен деп
бағалап, факторлық талдау жасау қажеттігін айтады. 1930ж. ортасында
жергілікті халықтың сандық құрамы тұрақты дәрежеде болуын, зерттеушілер
республика шекарасынан тыс тұратын жергілікті халықты қосқанда 4 млн. 120
мыңға жуық адам болғанын көрсетеді.
Қазақстан халқының қасіретті жылдарда қырғынға ұшыраған көлемі 2 млн.
жуық, немесе алғашқы көрсетілген санның 49% болғандығы анықталды. 20 млн.
жергілікті халықтың өлімі 1000 адамға 25 адамнан келсе, 1931—1933 жылдары
бұл жағдай 250 мың. Адам 17% көтерілген. Тарихшы-демографтар ашарлық
қасіреті жылдары Республиканың жергілікті халқының 42%6 немесе 1 млн.
750мың адам құрбан болғандығын көрсетеді.
Қазақтар көтерілісі
Күш көрсету мен өрескел жолсыздық істерінің салдары тек ауыл шаруашылық
өндірісінің құлдырауынан ғана көрінген жоқ. Барлық елдегі сияқты
Қазақстанда да осы жағдайға ашық түрде наразылық туды, бұл көптеген
жағдайда, шаруалардың қарулы қарсылық көрсетуіне ұласты.
1929—1931жж. Қазақстанда 372 көтеріліс болды, оларға 80 мыңдай адам
қатысты. Шаруалардың Созақ, Шемонаиха, Бұхтарма, Ырғыз, Қазалы, Қармақшы,
Самар, Абыролы, Бүйен-Ақсу, Шыңғыстау, Бәрібаев, Қастек, Балхаш, Шұбартау,
Маңғыстау және басқа аудандардағы қозғалыстары қайғылы оқиғалармен мәлім
болды. Көтеріліс кезінде халық республикадан тыс жерлерге, оның ішінде
шетелдерге жаппай ауа көшті. 1930ж. басынан 1931ж. ортасында дейінгі
уақытта Қазақстан аумағында 281230 шаруа қожалықтары көшіп кетті. Олардың
едуәір бөлігі Қытайға, Иранға, Ауғаныстанға көшіп кетті. Тұрақты
әскерлердің және ОГПУ органдарының қарулы күші көтерілген халыққа қарсы
қатаң жазалау шараларын қолданды. Ірі көтерілістер мен толқуларға қатысқаны
үшін 1929—1931жж. 5551 адам сотталып, олардың 883-і атылды. Жалпы алғанда
күштеп ұжымдастыру кезінде Қазақстанда 100 мыңнан астам адам жазаланды.
Қарсы шара іске қосылған жылдың алғашқы кезеңінде-ақ Қазақстанда 33345 адам
абақтыға жабылды. Онда соттың қарау ісі атымен де болған жоқ. Барлығын тек
“үштіктер” шешті.
1929ж. 1933ж. арасындағы бес жыл уақытында ҚазАКСР Біріккен Бас саяси
Басқармасы Өкілетті өкілдігінің үштігімен толық емес мәліметтерге
қарағанда, 9805 іс қаралды да, 22933 адам жөнінде шешім қабылданды, олардың
арасында 3386 адам жазаның ең ауыр түрі — атуға, тұтқын лагерінде 3ж. 10ж.
дейін қамауға 13150 адам кесілді.
Қазақстандағы индустриализация
20ж. бірінші жартысында КСРО-ның барлық өнерінде өнеркәсіптің күйреуі
индустриялық дамуды жеделдету қажеттілігін туғызды. Алайда, Москвада оны
дамыту жолдары мен әдістері жайында пікір-талас күшейе түсті. Бүкілодақтың
халық Шаруашылығы Кеңесінің Төрағасы Ф.Дзержинский шаруаларды халық тұтыну
товарларымен қамтамасыз ету мен одан тез арада пайда түсіру үшін жеңіл
өңдеу бірінші орында дамытуды ұсынды. Оның орынбасары Пятаков ауыр
өндірісті тез арада дамыту бағытын ұсынды. Л.Троцкий Приображенский мен
Сталин оның ұсыныссын қолдады. Жаңа өнеркәсіптер құрылысы мен оны
жаңашаландыру үшін қаржы көзі ретінде, жеке шаруашылық секторларынан, яғни
шаруаларға салық салу арқылы “қотару” жолы арқылы жүргізу көзделді. 1926ж.
бастап мемлекет жедел индустриаландыру бағытын ұстанды.
Өнеркәсіп пен транспорттың дамуы
Қазақстан, Москва билеушілерінің ойлары бойынша индустриялық
жеделдетудің негізі бір аудандары болуға тиіс деп есептелінді. Орталықтың
саяси бағытын белсенді жүргізушілер қатарындағы Ф.Голощекин республикада
кенді сыртқа шығару үшін кен өндіру мен темір жол транспортын ұсынды.
Осы мақсатта КСРО-ның өндірісі дамыған региондар үшін, Қазақстанды
шикізат көзіне айналдыру қарастылды. Жергілікті саяси қайраткерлермен бірге
басшы ретінде С.Садуақасов бұған қарсы шықты, ол орталық өнеркәсіп үшін
негізінен шикізат көзі деп саналған саясатты тоқтатып, Қазақстанда жедел
қарқынмен индустрияландыру саясаты республика мүддесі үшін де қолданылуды
көздеді. Алайда, Голощекиннің көзқарасының негізінде Қазақстандағы
индустриялизация отаршылдық формаға ие болды.
Ең ірі құрылыс қатарына 1931ж. аяқталған Түркістан-Сібір темір жолы
яғни Алматыдан Семейге дейін жүргізілген құрылыс болды. 1927ж.
Петропавловск-Көкшетау, ал 1931ж. Ақмолаға дейін жеткен жол құрылысы
салынды. 1939ж. Қазақстаннан шикізат байлығын шығару үшін Ақмола-Қарағанды,
Имск-Орал, Рубцовск-Риддер, 1940ж. Қарағанды-Жезқазған жол құрылысы
салынды.
Пайдалы қазба байлықтарының аса бай кеніштерінің болуы Қазақстанда ауыр
индустрияны, әсіресе оның кен шығару, мұнай, көмір, түсті металлургия
саласын дамыту үшін негіз болды. Бұл салалар республиканың индустриялық
бейнесін, оның өнеркәсібінің шикізаттық бағытын ұзақ уақытқа белгілеп
берді. Риддер полиметалл комбинаты, Қарсақпай мыс комбинаты, Ертіс мыс
қорыту заводы және басқа қайта құрылған кәсіпорындар базасында жұмыс
істеді. Шымкент қорғасын заводы, Балхаш мыс қорыту және Ащысай полиметалл
комбинаттары салынды. Жезқазған мыс қорыту комбинаттары, Өскемен қорғасын —
мырыш заводы салынды. Негізінен Қазақстанда индустриализация екінші дүние
жүзілік соғыс қарсаңына дейін жүргізілді.
Индустриализация жылдарындағы миграциялық саясат
Өндіріс құрылысының өсуі жұмысшы күшінің тапшылығын көрсете бастады.
Қазақстан құрылыстарына өнеркәсіпті орталықтарындағы жұмыссыздық салдарынан
көбей түскен жұмысшы күші негізінде, 1931-1940жж. 559 мың адам республикаға
әкелінді. Жұмысшы табының негізгі бөлігін, ұжымдастыру кезінде күйретілген
деревня мен ауылдардың шаруалары құрды. Жұмысшы табының санының өсуіне
басты негіз болған. Жағдай — арнайы көшірілген халықтар болды, олардың
қатарына орталық региондар мен Сибирден тәркілеуге ұшыраған кулактар да
жатты. 1931ж. Қарағандыға 70 мың адам көшірілді, олар 25 поселоктер мен
концлагерлерге орналастылды. Арнайы көшірілген халықтар поселоктерден өз
бетінше шығуға құқықтары болмады, олар негізінен барактар құрылысында,
шахталар мен темір жол құрылыстарында жұмыс жасады. Жұмысшыларға күнделікті
600гр. нан, ал жұмыссыздарға күніне 300 гр. нан ғана берілді. Қазақстанға
барлығы 189 мың “кулак” оның 150 мыңы 1931ж. жіберілді. 1937ж. арнайы
көшірілгендердің саны 360 мыңға жетті.
“Социалистік индустриализация” тағы бір жобайы көрінісі ОГПУ — лагерлік
жүйесі болды. НКВД арзан жұмыс күшімен ірі кәсіпорындарды қамтамасыз ету
үшін өз қызметін жасады. 1931ж. Қарағанды лагері (КарЛаг) құрылды, онда
КСРО-ның барлық региондарынан репрессияға ұшырағандар жіберілді. 30-40жж.
аралығында Қазақстанда осындай лагерлердің бір қатар тобы пайда бола
бастады. Республика жер аударылғандардың үлкен бір орнына айнала бастады.
Индустриализация қортындыларына негізінен әр түрлі баға беріледі. Ол
негізінен халықтың әсіресе шаруашылардың тұрмысы мен өмірінің төмендеуі
негізінде орындалды. 1929-1934жж. инфляция негізінде ақша өлшемі 180% өсті,
өндірістік товарлар бағасы 250-300% дейін өсті. Бесжылдық жоспар бойынша,
әсіресе жеңіл өндірісте белгіленген жоспарлар орындалмады.
Тоталитаризмнің күшеюі және жаппай саяси жазалау
30ж. үшінші жартысы саяси репрессияның жаңа толқынымен белгіленді және
ол жалпылама сипат алды. Сталиннің жеке басқа табынушылық саясатының күшеюі
негізінде “халық жауларын” түгелдей тамырымен жою үшін партиядағы
басқарушылар мен кеңес қызметкерлері арасында тазарту процессі жүргізілді.
1937—1938жж. “ұлтшыл-фашистер” мен сатқындық кінәсі Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов,
С.Ходжанов, У.Құлымбетов, О.Исаев, О.Жандосов, А.Досов, А.Асылбеков,
С.Садуақасов, С.Сафарбеков, Т.Жургенов және т.б. тағылды. Қазақтың ғылымы
мен мәдениеті орны толмас шығынға ұшырады. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, Ж. және Х.Досмухамедовтар, М.Тынышпайұлы, М.Жұмабай,
С.Сейфуллин, И.Жансүгүров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Ж.Исанин, К.Кемеңгеров
кінәсіз жазалаудың құрбандары болды. Оларға тағылған негізгі кінәлар ауыл
шаруашылығындағы тоқыраушылық, 20—30жж. көтерілістер жапон разведкасымен
байланыста болғандықтары, Қазақстан аумағын бөлуге жасаған шаралары болды.
Қарағандыда және бірнеше аудандарда “халық жауларын” соттау процессі арқылы
жүргізді. Алайда, “халық жауларының” негізгі көпшілігінің тағдыры КСРО
Жоғарғы соты әскери коллегиясының үштігінің мәжілісінде шешті.
Қазақстан аумағы үлкен лагерьге айналды. Көптеген өндіріс өнеркәсіп
орындарына жұмыс күші жазаланғандар санымен толтырылды. Қазақстан лагері
бойынша жүздеген мың жазаланушылар өтті. 30ж. аяғында республикаға түгел
халықтарды жер аудару процесі басталды. Қиыр Шығыстан корей халықтарын
көшіру саясатынан басталды. 1937ж. “жапон шпионаждығынан сақтандыру” үшін
180 мың адам туған жерінен Қазақстан мен Өзбекстан көшірілді. Соғыс
алдындағы жылдарда Қазақстанға Украина мен Белоруссиядан 102 мың поляктар
жер аударылды. Жер аударылып келген халықтар жаңа жерлерін тастап кетуге
және азаматтық құқықтарынан айырылды. Негізінен Қазақстанға басқа ұлт
өкілдерін күшпен көшірілу процесі Соғыс жылдарында күшейтілді.
Қазақстан 20ж. бірінші жартысында
Қазақстан экономикасы
1921ж. наурызынан бастап елдегі үкімет билігі шаруалар көтерілісінен
кейін шаруашылық мүддесін іске қосудың пәрменді жүйесін жасау жолында
шешуші шара ретінде азық-түлік салымынан азық-түлік салығына көшу туралы
шешім қабылданды. Өнім шығарушылар артық өнімдерін базарда сату құқығына ие
бола бастады, ол ауыл шаруашылығын біршама көтеруде көмегін тигізді.
Егістік ауқымының өсу процесі негізінде 1925ж. егістік ауқым 3 млн.ға
жетті. Егіндікті жинау 1922ж. қарағанда өнімді бола бастады, мал басының
өсуі көріне бастады. 20ж. Қазақстанда жүргізілген аграрлық реформа негізі
ауыл шаруашылығындағы тоқыраудан шығуда өзіндік орын алды. 1921ж. ақпан-
сәуір айларында қазақтарға Ертіс пен Орал бойларындағы бұрын казак
әскерлеріне берілген он шақырымдық жерлер қайтарылды. 1921—1922жж.
Түркістанда құрамына Жетісу мен Cырдария облыстары да кіреді, жер-су
реформасы қабылданды, онда 1916—1917жж. кәмпескеленген жерлер қазақтарға
қайтарылды және жерді пайдалану жүйесі анықталды.
Өнеркәсіп пен транспорт жүйесінде қиын жағдай сақталып қалынды. Тек
жеңіл өндіріс саласында кейбір алға жылжу болғанымен, ауыр өндірісте, оның
ішінде Риддер, Спаск заводы, Қарағанды мен Екібастұз кен орындары жұмыссыз
тоқтап тұрды. Тек соғысқа дейінгі деңгейді мұнай шығару өнеркәсібі сақтап
қалды. Көлік және темір жол құрылысын қалпына келтіру өте баяу жүрді.
Барлық темір жол торабтары тек республикадан шекізат көздерін, ауыл-
шаруашылық товарларын шығару үшін қолданылды.
Қоғамдық-саяси жағдай
Экономиканың ымырашылдану саясатына қарамастан, саяси өмірде
Коммунистік партияның авториталық билігі мен үстемдігі өз тенденциясын
күшейте отырып біртіндеп мемлекеттік аппаратқа ауысты. Сонымен бірге,
жарияланған автономиялар тек номинальды түрін көрсетті. Қазақстанда өз
билігін өз қолына ала алмады. Өндіріс өнер кәсіптері мен темір жол
торабтарының басым көпшілігі Москваның бақылауында болды. Антидемократиялық
сайлау заңдары тек жұмысшы табы мүддесін қорғап, басқарушы элитаға қазақтар
санын кемітті. 1922ж. Қазақстанның партия ұйымдарының қатарында барлығы
6,3% қазақ өкілі болса, І облыстық партия конференциясының 162
делегаттарының ішінде тек 19 қазақ өкілі болды.
Қазақстанның Түркістан АКСР құрамына кіретін оңтүстік облыстарының
жағдайы тым күрделі болды. 1920ж. жергілікті ұлт коммунистерінің Орта Азия
республикаларының біріктіруімен біріккен Түрік Республикасын құру, Түрік
халықтарының Коммунистік партиясын құру идеялары орталық билік басшыларынан
қарсылыққа ұшырады. БОАК мен РСФСР Совнаркомы (Түріккомиссия) Ташкентке
комиссия жіберді, жергілікті партия органдарының Түрік Республикасы
жайындағы шешімдері бұзылды, өлкелік партия комитеті тарқатылды, бұл
реформаны ұйымдастырушылық басында тұрған. Т.Рысқұлов партиялық және
мемлекеттік органдардан кетуіне мәжбүр болды. 1922ж. ғана олар өздерінің
“қателіктерін” ресми түрде мойындағаннан кейін ғана республикалық
басшылыққа келді.
1923ж. маусымда өткен ОК РКП(б) мәжілісінде ұлттық идеяны жақтаушыларды
құдалаудың қатар формалары жүргізілді. Осы мәжілісте татар коммунистерінің
басшысы Сұлтангалиев ауыр сынға ұшырады және сырт аудандарда оны жақтаушы
ретінде Т.Рысқұлов тасынға түсті. Сұлтанғалиевке Кеңес билігін құлату үшін
басмашылармен қарым қатынаста болды және ұлтшыл деген кінә тағымды. Осы
кезеңнен бастап ұлттық интеллигенция өкілдері саяси жазаға ұшырай бастады.
1922ж. барлық басқарушы орындардан бұрынғы Алаш партиясының өкілдерін алып
тастау процесі жүргізілді, ал 1924ж. қазақ-коммунистері республикадан
алыстатылып Орталыққа жіберілді. Жергілікті коммунистердің бір бөлігі “алаш-
ордалықтарды” қудалауға қарсы шықты. Мысалы С.Садуақасов либеральды
интеллигенция өкілдерін басшылыққа ұсынуға шақырды. Осы жағдай жөнінде
Түркістандық лидер С.Ходжановта ұстанды. Ұлтшылдық жайында және жергілікті
кадрларды құдалауға Н.И.Ежов аз “үлес” қосқан жоқ. Ол Қазақстанға 1923ж.
Семей губкомының хатшысы қызметіне тағайындалды, ал 1924ж. обком партияның
ұйымдастыру — нұсқаушылық бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалды. 1925ж.
Қазақ Өлкелік Комитетінің бірінші хатшылығана Ф.И.Голощекин тағайындалды.
Оның келуімен байланысты республикаға қысым жасалу саясаты күшейіп, ерекше
сипат алды.
Соғыс жылдарындағы Қазақстан экономикасы
КСРО-ның батыс аудандарын гитлершілдердің басып алуы, Сібір мен
Қазақстанның экономикалық ел ретіндегі маңызы күшейтілді. Соғыстың алғашқы
айларында үкімет билеушілері өндірістік өнеркәсіп орындарын көшіру мен
айналысуы, олардың жау қолында қалдырмау қажеттілігінен туындады. Қазақстан
аумағына аз уақыт аралығында елдің батыс региондарынан 142 өнеркәсіп
әкеленіп, орнатылды және 532506 адам келді. Жаңа өнеркәсіп объектілерін
салу жылдамдатылды. Соғыстың алғашқы бір жарым жыл аралығында Қазақстанда
25 рудник, шахталар, 11 түсті және қара металлургия фабрикасы, 19 жаңа
көмір шахтасы, 3 разряд, 4 жаңа мұнай өндірісі мен Гурьевте мұнай өндіру
заводы жұмыс атқарды.
Темір жол құрлысы жалғастырылды. 1942—1943жж. Макат-Орск және Ақмола-
магнитогорск линиялары салынып бітті. Соғыс жылдары Қазақстан жалпыодақтың
мыс қорытудан 30%, марганец рудасын 60%, мыс рудасын қазудан 50%, металл
висмут, 65%, полиметалл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz