Діннің социологиялық құрылымы мен қызметтері
Мазмұны.
Кіріспе
1.тарау.
1.1. Діннің социологиялық құрылымы мен қызметтері ... ... ... ... ..6
1.2. Жастар арасындағы діннің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.тарау
2.1.Қазіргі қазақ жастарының ислам дініне көзқарасы ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Кіріспе
1.тарау.
1.1. Діннің социологиялық құрылымы мен қызметтері ... ... ... ... ..6
1.2. Жастар арасындағы діннің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.тарау
2.1.Қазіргі қазақ жастарының ислам дініне көзқарасы ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Кіріспе
Діннің әлемдік денгейдегі адамзатқа тән жүйесінен шет қалмайтындығын қазіргі заман болмысы айқын аңғартып отыр, себебі дінсіз қоғам болмайды. КСРО кезінде коммунистер басшылығмен дінсіз,социалистік мемлекет құрылды, атеизм үстемдік құрған сондай қоғамда өмір сүрдік.
Ол заманда атеизм мемлекеттік идиалогия қізметін атқарды. Дінсіздік деген жақсылық деген сөздің баламасына айналды. Сондай қоғамда өмір сүрдік, білім алдық, бірақ толығымен атеист болып кетпедік деуге болады, себебі қоғамның дінсіз болуы мүмкін емес екен.
Есте болатын жай, Қазақстанда ислам діні дәстүр, қажет десеңіз ұлттық дәстүр, ғұрып арқылы сақталады. Сондықтан, бүгінгі дінді дәстүрден ажыратуға тырысушылық ел санасына дағдарыс әкелетін іс. Бүкіл адамзат баласының тарихын сұрыптап қарастырсақ, өткен тарихта – ешқандай қоғам дінсіз болмаған. Қоғамға діни сана үнемі болып келеді. Дін мен қоғам бір-бірінен ажырамайтын феномендер. Дінсіз қоғамның өзі дінге қатысты атеизм арқылы білдіріп отырады.
Турасын айтсақ, атеизмнің өзі де дінді жоққа шығара алмағандықтың бір шарасы. Өркениетті деп саналатын батыс елдерінде де, бізде де дін мемлекеттен ажылатылған , бірақ, ол қоғамнан ажыратылмайды. Дін қоғамдық құбылыс, ал қоғам мемлекеттің субстанциясы.
Жер- біреу, күн- біреу, ай біреу, жұлдыздар ортақ. Адамзат баласына ортақ дүниелер көп, оның дене мүшелері бірдей, сөз сөйлеудің жүйесі ортақ, тек тілдер мен түрлері ғана басқа. Айта- берсек, адамзатқа ортақ нәрсе көп.Біз қазір ортақ ортақ көліктерді пайдаланамыз, ақпараттық қоғам жағдайында электрондық пошта, ұялы телефон- соның бәрі ортақ. Олай болса, біздің ойлау жүйемізде , не ортақ екен ? ол ортақ өркениетке , адмзаттың болашағына қалай қызмет етеді екен ? Осы мәселелер ізгілік жолындағы адамзат баласын толғандырып отыр. Өйткені осы кезге дейін біз бүкіл дүние жүзінің халықтарын дін-дінге бөліп, бөлектеп келді. Тіпті өткен тарихтарға көз жүгіртсек, дін үшін қырғын соғыстардан миллиондаған адамдар опат болды, қасірет кешті.
Діннің әлемдік денгейдегі адамзатқа тән жүйесінен шет қалмайтындығын қазіргі заман болмысы айқын аңғартып отыр, себебі дінсіз қоғам болмайды. КСРО кезінде коммунистер басшылығмен дінсіз,социалистік мемлекет құрылды, атеизм үстемдік құрған сондай қоғамда өмір сүрдік.
Ол заманда атеизм мемлекеттік идиалогия қізметін атқарды. Дінсіздік деген жақсылық деген сөздің баламасына айналды. Сондай қоғамда өмір сүрдік, білім алдық, бірақ толығымен атеист болып кетпедік деуге болады, себебі қоғамның дінсіз болуы мүмкін емес екен.
Есте болатын жай, Қазақстанда ислам діні дәстүр, қажет десеңіз ұлттық дәстүр, ғұрып арқылы сақталады. Сондықтан, бүгінгі дінді дәстүрден ажыратуға тырысушылық ел санасына дағдарыс әкелетін іс. Бүкіл адамзат баласының тарихын сұрыптап қарастырсақ, өткен тарихта – ешқандай қоғам дінсіз болмаған. Қоғамға діни сана үнемі болып келеді. Дін мен қоғам бір-бірінен ажырамайтын феномендер. Дінсіз қоғамның өзі дінге қатысты атеизм арқылы білдіріп отырады.
Турасын айтсақ, атеизмнің өзі де дінді жоққа шығара алмағандықтың бір шарасы. Өркениетті деп саналатын батыс елдерінде де, бізде де дін мемлекеттен ажылатылған , бірақ, ол қоғамнан ажыратылмайды. Дін қоғамдық құбылыс, ал қоғам мемлекеттің субстанциясы.
Жер- біреу, күн- біреу, ай біреу, жұлдыздар ортақ. Адамзат баласына ортақ дүниелер көп, оның дене мүшелері бірдей, сөз сөйлеудің жүйесі ортақ, тек тілдер мен түрлері ғана басқа. Айта- берсек, адамзатқа ортақ нәрсе көп.Біз қазір ортақ ортақ көліктерді пайдаланамыз, ақпараттық қоғам жағдайында электрондық пошта, ұялы телефон- соның бәрі ортақ. Олай болса, біздің ойлау жүйемізде , не ортақ екен ? ол ортақ өркениетке , адмзаттың болашағына қалай қызмет етеді екен ? Осы мәселелер ізгілік жолындағы адамзат баласын толғандырып отыр. Өйткені осы кезге дейін біз бүкіл дүние жүзінің халықтарын дін-дінге бөліп, бөлектеп келді. Тіпті өткен тарихтарға көз жүгіртсек, дін үшін қырғын соғыстардан миллиондаған адамдар опат болды, қасірет кешті.
Пайдаланған әдебиеттер.
1. “Ислам және өркениет” № 05 (89). 1-15 Наурыз, 2007ж. 1-2 бет.
2.“Шапағат-Нұр” Ислам тану журналы.№3. 2005ж. 8-9 бет.
3.“Ислам тәлімдері” Мухаммад Юсуф. Алматы 2005ж. 20-22 бет.
4. “Ислам және өркениет” газеті. №2 (62). 16-31 қаңтар, 2006ж. 2-3 бет.
5. “Ислам әлемі” діни-мәдени журнал. №9 (33) 2004ж. 17-19 бет.
6. Ғарифолла Есім “Дін өркениеті”. Егемен Қазақстан, 2006ж. 21-қазан
7. К.Г. Габдуллина “Социология”. Алматы.,1997ж. 16-17 бет.
8. Байтенова Н. “Ислам шеиттік бағыт” Егемен Қазақстан.,2006ж.
9. Байтенова Н. “Ислам суниттік бағыт” Егемен Қазақстан.,2006ж.
10. Келімбетов Н. “Қазақ әдебиетінің тарихы” Алматы., 1991ж 128-133 бет.
11. Мұртаза Бұлұтай. “Дін туралы түсінік” Шапағат –Нұр журналы 2005ж.
12. Сәбит Қажы Салқынұлы. “Діни насихаты күшейсін десек” Ислам өркениеті. 2004ж. 1-бет.
13. Саттаров С. “Дін- ұстансақ қана дін”. Ислам өркениеті 2005ж. 2-4 бет.
14. Өтелбаев Б. “Дін және ғылым”. Ақиқат 2006ж., №7 5-бет.
15. Әбішева М. Ислам діни институттар жүйесі. Қазақ тарихы 2004ж.11-б.
16. М.Тажин., Б.Аяғанов “Социология негіздері” Алматы 1994ж. 45-46 бет.
17. Ә.Тұрғанбаев. “Социология”. Алматы., 2005ж. 24-26 бет.
18. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. “Социология” Алматы., 2005ж. 16-18 бет.
19. Р. Әбсаттаров. “Әлеуметтану” Алматы., 2002ж. 149-152 бет.
20. Керімбеков А. “Дін тазалығы- ел амандығы”. Ислам өркениеті., 2005ж.4-6 бет.
21. М.Шаханов. “Шетелдік діни миссионерлер қашанғы тайраңдайды”- Ислам өркениеті., 2005ж. Желтоқсан. 2-3 бет
1. “Ислам және өркениет” № 05 (89). 1-15 Наурыз, 2007ж. 1-2 бет.
2.“Шапағат-Нұр” Ислам тану журналы.№3. 2005ж. 8-9 бет.
3.“Ислам тәлімдері” Мухаммад Юсуф. Алматы 2005ж. 20-22 бет.
4. “Ислам және өркениет” газеті. №2 (62). 16-31 қаңтар, 2006ж. 2-3 бет.
5. “Ислам әлемі” діни-мәдени журнал. №9 (33) 2004ж. 17-19 бет.
6. Ғарифолла Есім “Дін өркениеті”. Егемен Қазақстан, 2006ж. 21-қазан
7. К.Г. Габдуллина “Социология”. Алматы.,1997ж. 16-17 бет.
8. Байтенова Н. “Ислам шеиттік бағыт” Егемен Қазақстан.,2006ж.
9. Байтенова Н. “Ислам суниттік бағыт” Егемен Қазақстан.,2006ж.
10. Келімбетов Н. “Қазақ әдебиетінің тарихы” Алматы., 1991ж 128-133 бет.
11. Мұртаза Бұлұтай. “Дін туралы түсінік” Шапағат –Нұр журналы 2005ж.
12. Сәбит Қажы Салқынұлы. “Діни насихаты күшейсін десек” Ислам өркениеті. 2004ж. 1-бет.
13. Саттаров С. “Дін- ұстансақ қана дін”. Ислам өркениеті 2005ж. 2-4 бет.
14. Өтелбаев Б. “Дін және ғылым”. Ақиқат 2006ж., №7 5-бет.
15. Әбішева М. Ислам діни институттар жүйесі. Қазақ тарихы 2004ж.11-б.
16. М.Тажин., Б.Аяғанов “Социология негіздері” Алматы 1994ж. 45-46 бет.
17. Ә.Тұрғанбаев. “Социология”. Алматы., 2005ж. 24-26 бет.
18. Рахметов Қ.Ж., Болатова А.Н., Исмағамбетова З.Н. “Социология” Алматы., 2005ж. 16-18 бет.
19. Р. Әбсаттаров. “Әлеуметтану” Алматы., 2002ж. 149-152 бет.
20. Керімбеков А. “Дін тазалығы- ел амандығы”. Ислам өркениеті., 2005ж.4-6 бет.
21. М.Шаханов. “Шетелдік діни миссионерлер қашанғы тайраңдайды”- Ислам өркениеті., 2005ж. Желтоқсан. 2-3 бет
Мазмұны.
Кіріспе
1-тарау.
1.1. Діннің социологиялық құрылымы мен
қызметтері ... ... ... ... ..6
1.2. Жастар арасындағы діннің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2-тарау
2.1.Қазіргі қазақ жастарының ислам дініне
көзқарасы ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 24
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе
Діннің әлемдік денгейдегі адамзатқа тән жүйесінен шет
қалмайтындығын қазіргі заман болмысы айқын аңғартып отыр, себебі
дінсіз қоғам болмайды. КСРО кезінде коммунистер басшылығмен
дінсіз,социалистік мемлекет құрылды, атеизм үстемдік құрған сондай
қоғамда өмір сүрдік.
Ол заманда атеизм мемлекеттік идиалогия қізметін атқарды.
Дінсіздік деген жақсылық деген сөздің баламасына айналды. Сондай
қоғамда өмір сүрдік, білім алдық, бірақ толығымен атеист болып кетпедік
деуге болады, себебі қоғамның дінсіз болуы мүмкін емес екен.
Есте болатын жай, Қазақстанда ислам діні дәстүр, қажет десеңіз
ұлттық дәстүр, ғұрып арқылы сақталады. Сондықтан, бүгінгі дінді
дәстүрден ажыратуға тырысушылық ел санасына дағдарыс әкелетін іс.
Бүкіл адамзат баласының тарихын сұрыптап қарастырсақ, өткен тарихта –
ешқандай қоғам дінсіз болмаған. Қоғамға діни сана үнемі болып келеді.
Дін мен қоғам бір-бірінен ажырамайтын феномендер. Дінсіз қоғамның өзі
дінге қатысты атеизм арқылы білдіріп отырады.
Турасын айтсақ, атеизмнің өзі де дінді жоққа шығара алмағандықтың
бір шарасы. Өркениетті деп саналатын батыс елдерінде де, бізде де
дін мемлекеттен ажылатылған , бірақ, ол қоғамнан ажыратылмайды. Дін
қоғамдық құбылыс, ал қоғам мемлекеттің субстанциясы.
Жер- біреу, күн- біреу, ай біреу, жұлдыздар ортақ. Адамзат баласына
ортақ дүниелер көп, оның дене мүшелері бірдей, сөз сөйлеудің жүйесі
ортақ, тек тілдер мен түрлері ғана басқа. Айта- берсек, адамзатқа ортақ
нәрсе көп.Біз қазір ортақ ортақ көліктерді пайдаланамыз, ақпараттық
қоғам жағдайында электрондық пошта, ұялы телефон- соның бәрі ортақ.
Олай болса, біздің ойлау жүйемізде , не ортақ екен ? ол ортақ өркениетке
, адмзаттың болашағына қалай қызмет етеді екен ? Осы мәселелер ізгілік
жолындағы адамзат баласын толғандырып отыр. Өйткені осы кезге дейін біз
бүкіл дүние жүзінің халықтарын дін-дінге бөліп, бөлектеп келді. Тіпті
өткен тарихтарға көз жүгіртсек, дін үшін қырғын соғыстардан
миллиондаған адамдар опат болды, қасірет кешті. Адамзатқа мұндай істерді
азайтуда,не мүлдем жоюда діндер бір ортақ келісімге келе ала ма?
Қай қоғамда болсын діндердің айрықша орны бар. Мысалы, орыс
қоғамында православиялық ықпалы айтарлықтай. Қазақстанда ислам дінінің
ықпалы зор табиғи жағдай. Баршамыз осы мақсатта жұмыс істеуіміз қажет.
Біді болашақ ойландырады. Мен Қазақ елі- мәңгілік дегенді қайталап
айтуды ұнатам.
Өркениеттің жоғарғы сатысына көтерілген Батыс Еуропа, Шығыс Азия
елдерінің қатарына сатысына кіруге тек әлеуметтік-экономикалық ахуалдың
кемелдігі жеткілікті ме ? Жетілген елдер арасында еңсемізді тік
ұстайтын, елді ел ететін мәдени – рухани өзегіміз – дініміз бен діліміз,
тіліміз, яғни қоғамдық санамыз кемел ме? Бұл сауалға дәл қазіргі
уақытта толық иә деп жауап бере қою қиынырақ та шығар, себебі
қоғамдық сананың дінсіз кемелденуі толығымен бола қоятын іс емес.
Құран Кәрімді меңгермей , қоғам жайлы, жеке адамның жан –дүниесі туралы
жақсы , жетік білеміз деуге де болмас. Қоғамдық сананы қалыптастыруға
қызмет етіп жүрген ғалымдар ілімді тануда Құран Кәрімді негізге ала
жүргізбесе , адамды да, қоғамды да адастырып алу қауіпіміз бар екенін
мойындайтын да мезгіл келді. Сондықтан , біз бұдан былай қоғамға
қызмет ететін мамандарды Құран Кәрімді меңгерген, зайырлы мемлекет
қызметшісін дайындауды қолға алуымыз қажет. Сөздің қысқасы, сауатты,
білімді мұсылман интеллигенциясын қалыптастыруымыз қажет. Әрине, бұған
жетпіс жыл бойы атеизм қанына сіңген қазақстандықтардың бір парасы
көне, қоймауды да мүмкін, бірақ Құран Кәрімді меңгерген малайлықтарға,
олардың қарқындап өсіп, бәсекеге қабілетті жиырма төрт елдің қатарына
енуге Ислам діні еш кеднргі болған жоқ.[1]
Дінді бірыңғай діні сенім негізінде ғана оқыту қалай дегенмен
біржақты жүреді. Ал егер сол түлектер зайырлы университеттің білімін,
мемлекеттік үлгідегі дипломын алып шықса, мемлекеттік қызметтерде, яғни
жоғарғы және жергілікті билік орындарында, Ұлттық қауіпсіздік
комитетінде де, өзге құқықтық мекемелерде де , кеңесші қызметін
ойдағыдай атқара алар еді. Ғылыммен ұштасқан діни ілім мемлекетті
нығайтуға ғана емес, оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге де қажет.
... Мемлекет, қоғам және ел деген ұғымдар бар. Мемлекеттің
саясатын Президент дүргізіп отыр. Шекараны анықтау, халықаралық
байланыстар орнату, мемлекеттілікті нығайту одан әрі жүргізілуде .
Үкіметте атқару шараларын орындауда. Қалған мәселе қоғамда. Ал сол
қоғамдағы негізгі күш-зиялылар. Мемлекет пен үкімет халықтың хал-күйі
мен олардың рухани-мәдени және қоғамдық белседілігін зиялылардың үнінен
тануы керек. өкінішке орай, егемен елге лайық зиялылық бізде толық
пісіп жетілген жоқ. Елдік мәселені көтеріп отырмыз деп, ұлт
мәіселесіне қайта айналып соға береміз. Ұлт мәселесі отаршылдық
жағдайында айтылатын мәселе, егемендікке, саяси тәуелсіздікке қол
жеткізген біздің мүддеміз биік болуы керек . Ол идеяның өзегі дін,діл
және оларды нығайтып, кемелдендіретін мұсылман зиялылары болмақ. Сонда
мұсылман зиялылары деп кімдерді айтамыз? Олар- имандылық пен
әділеттілік жолындағылар, олар ілім, ғылым игерген білікті мамандар.
Мұндай азаматтарға коррупция және тағы басқа әділетсіздіктер жат
болмақ.
Дін тазалығы- ел амандығы.
Астанамызда 2003 жылы өткен әлемдік және дәстүрлі ұлттық
діндер басшыларының тұңғыш съезі адамзат дамуының кезеңінің
басталуы болды десек қаталеспейміз. Оңын көңілімізді қуантып,
мақтаныш сезімін тудыратын басты ерекшелігі, мұсылманы басым елде өтуі-
Ислам дінінің артықшылығын мойындап, Алланың тыныштығына бөленген
халықты басқарған Президентінің ізгі бастамасының жүзеге асуы дер
едік. Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты
адамдардың сезімдерінің, көңіл-күйін, мінез- құлықтарының жиынтығы.
Гегель философиясының да, діннің де мақсаты біреу, ол абсолтті тану
болып табылады. Ол үшін философия логикалық ұғымдарды пайдаланады, ал
дін түсініктері мен образдарды пайдаланады дегеніндей, діни
психологияның таным құралы негізінен нақты образдар болып
табылады.Діни психология қалыптасқаннан кейін адамдардың жан
дүниесінің үлкен күшіне айналады.
1.1 Діннің социологиялық құрылымы мен қызметтері.
Дін қоғамдық үлкен жүйенің бір бөлігі болып табылады.
Философия ғылымның қағидасы бойынша, кез келген өмір сүретін
құбылыстың, ол үлкен бе, әлде кіші ме, бәрә бір, өзінің жүйесі
болады.Ал діннің де өзіндік біртұтас жүйесі бар екені сөзсіз. Діннің
жүйесі өте күрделі келеді.Ол негізінен үш түрлі элементтерден
құралады: діни санадан, діни мінажаттардан және діни ұйымдардан.
Діни сана діннің негізгі элементтердің бірі екені белгілі.
Діни сана қоғамдық сананың ежелгі формаларының бірі екндігі
туралы және олардың ерекшеліктері қандай болатындығы туралы
жоғарыда айтылған. Енді осы діни санасының өзіне, оның деңгейлеріне
және оның қызметтеріне тоқталайық.
Діни сана екі деңгейдегі құбылыстардан құралады. Бірінші
деңгейі діни психология құбылыстары,ал екінші деңгейі діни парасат,
ақыл-ой құбылыстары, яғни діни идеология.
Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты
адамдардың сезімдерінің, көңіл-күйін, мінез- құлықтарының жиынтығы.
Гегель философиясының да, діннің де мақсаты біреу, ол абсолтті тану
болып табылады. Ол үшін философия логикалық ұғымдарды пайдаланады, ал
дін түсініктері мен образдарды пайдаланады дегеніндей, діни
психологияның таным құралы негізінен нақты образдар болып
табылады.Діни психология қалыптасқаннан кейін адамдардың жан
дүниесінің үлкен күшіне айналады. Стихиялы түрде қалыптасқан діни
психологияны, оның түсініктері мен бейнелерін өңдеу, жөндеу, бағыттау
өте қиынға түседі.[2]
Діни социология ғылыми дін иелерін адамның діни психогиясының
осы табиғатын ұтымды ұтымды пайдалануға шақырады.
Діни идеология дегеніміз бклгілі бір тәртіпке, жүйеге
келтірілген діни ойлардың жиынтығы. Діни идеология діни ғұламалардың,
діни қайраткерлердің жасаған идеяларының жүйесі. Діни идеологияның
қоғамдық болмысты, адамдарды қоршаған дүниені тануындағы құралы
негізінен діни мазмұнды түсініктер мен ұғымдар болып табылады.
Будданың Бенарес уағызы, Иусус Христостың Нагорный уағызы және
Мұхаммед Пайғамбардың Мәнинедегі умма қауымдастығы жарғысы
логикалық сабақтастық пен қарама- қарсылыққа құрылған түсініктер мен
ұғымдардан тұрады. Олар кейіннен ұлы діндердің негізгі шығармаларына
арқау болды. Ұлы діндердің діни идеологияларының жүйесі Трипитака,
Библия, және Құранда, көрінеді.Діни сана қоғамдық болмысты,
адамдарды қоршаған дүниені діни психологиядан гөрі тереңірек және
толығырақ бейнеледі. Сондықтан ол діни сананың жоғарғы деңгейі
болып табылады.
Діни идеология негзінен саналы түрде қалыптастырылып, жетілдіріліп
отыратындықтан, стихилы түрде қалыптастыратын діни психологиямен
салыстырғанда әлде қайда өмірге бейім келеді , өзгерген өмірге
сәйкес тұрғыда кемелдендіріліп отырады. Біз діни санадағы ол
өзгерістерді әлемдік діндердің тарихи дағдылық пен жаңашылдық
бағыттарының және қазіргі кездегі діндер иелерінің реформаторлық
қызметтері деген тақырыптарда қарастырамыз.
Діни құрылымының келесі элементі- діни мінәжат болып
табылады.Діни мінәжат діндер өмірінде, дінді ұстанушылар өмірінде
және қоғам өмірінде үлкен орын алады. Діни мінәжат дегеніміз белгілі
бір объектілерге (олар өмірде болулары да мүмкін немесе ойдан
шығарылған болуы мүмкін) ықпал етуге бағыытталған адамдардың
жалбарыну сөздері мен пракикалық дене қимылының жиынтығы. Діни
мінәжаттарды, діни ғибараттарды дін басылары ретімен ұымдастырып,
өткізіп отырады. Сонымен қатар дінді ұстанатын жеке адамдар да
өздерінің құлшылық іс- әрекеттерін орындап отыруға міндетті. Діни
ғибадаттың түрлері көп болады. Мысалы, әлем діндерінің бірі - ислам
дінінде намаз оқу мен қатар ораза тұту,құрбандық шалу, дін ғұрыптарын
ұстану, діни салттарда орындау сияқты ғибадат етудің көптеген
түрлері бар. Християн дінің, әсіресе, оның католик және православие
шіркеулерінде ғибадат етудің түрлері сан қилы келеді. Олардың
ішінде протестант діні ғана ғибадаттың түрлерін тек жеке
адамдардың құдайға деген көңіл- күйлерін білдірумен шектеуді
қойылмайды. Протестант діні жеке адамдардың құдайға деген
құлшыныстарына- шіркеу, дін қызметкерлері тарапынан ешқандай да
кедергілер болмауы керектігін ескертеді. Діни ғибадатты мүлдем жоққа
шығаратын діндер болмайды.
Діни ғибадаттарды өткізу түрлеріне келгенде православие діні
ерекше орын алады. Кейбір тарихи мәліметтердің айтуына қарағанда,
ежелгі Киев Русінің мемлекеті қалыптаса бастаған кезде, оның ұлы
князі Владимир ғибадат жасауының тартымдылығы үшін православие дінін
таңдап алған көрінеді. Ол тарихи таңдаудың астарында, славияндар
тайпаларына, олардың жаңа қалыптаса бастаған мемекетіне сан түрлі
ықпалдарын жүргізген шығыс Рим империямының- Византияның саяспты
көпшілікке мәлім. Шындығына келгенде православие дінің мінәжттары өте
тартымды келеді. Ол театырландырылған спектакль іспетті өтеді. Шіркеу
іші зерленген заттармен безендіріледі , бағалы люстралардан сәуле
жарық береді, иіс май шашылып оның иісі аңқиды, әдемі дауысты діни
хорлар ән салады, алтын- күміс киген священниктер дұғалар оқиды.
Осындай мінәжатқа қатысқан адамдардың көңілдері сергіп, өмірге деген
құлшыныстары өсіп, құдайға деген құлшылығы артады.
Дін құрылымының негізгі үшінші эементі- діни ұйымдар. Діни
ұйымдарға ең алдымен шіркеулер, мешіттер, храмдар,синагогалар жатады.
Сонымен қатар діни оқу мекемелері, діни мүліктер, діни қозғалыстар
т.с. жатады.
Шіркеулер, мешіттер діндердің бір шама дербестігі бар
институттар,мекемелер. Шіркеулер мен мешіттер белгілі бір дінді
ұстанатын адамдардң мінәжаттарын ұйымдастыруға көмектеседі,оларға
жағдай жасайды, оларды күнделікті күйбең тіпшіліктен біраз уақыт
болса да босатып, көңілдерін құдайға бағыттауға жол ашады. Адамдар
мінәжат кезінде екі дүниенің де құдіреті есептелетін құдайдан
өздерінің күнәларын кешіруді, алға қойған мақсаттарын орындауға
көмек беруін сұрайды.
Дінді ұстантын қарапайым халықтар шіркеулерді, мешіттерді,
құдай үйі деп атайды, Құдай үйін дін иелері архетектуралық
тұрғыдан мықты және зстетикалық тұрғыдан барынша тартымды құрылысқа
айналдырып салады. Дүние жүзіндегі кейбір айтулы шіркеулер мен
мешіттердің мың жылдық тарихтары бар, олар дүниежүзілік мәдениеттің
баға жетпес ескерткіштері болып табыады. Мысалы, Франциядағы әйгілі
париждік құдайананың соборы, Германиядағы Кельн соборы, Сауд
Аравиясындағы Мекенің ұлы мешіті, Туриядағы Сұлтан Сүлеймен мешіті
және тағы басқалары сондай.
Секталар- монотеистік діндердің лауазым иелерінің діни
түсініктері және діни саясаттарымен келіспеушілік негізінде пайда
болған адамдардың діни бірлетіктері. Олар көбінесе сол ұлы
діндердің мемлекеттік ресми діндерге айналуына қарсылық, келіспеушілік
көрсеикендерден, қуғынға ұшыраған діндер адамдардан құралып отырған.
Әлемдік діндердің әр қайсысында көптеген секталар бар. Ислам
дінінде ертеде шыққан секталардың бірі, суфизм деп аталады. Суфи
деген ұғым араб тілінде ақ жүннен шекпен кигендер деген
өзгермелігіне және тұрақсыздылығына байланысты шын дүние емес, шын
дүниенің елесі ғана болып табылады. Ал шын дүние дегеніміз өзінің
тұрақтылығы және мәңгілігіне байланысты тек құдай ғана болады.
Сондықтан адамдар шын дүниенің көлеңкесі болып табылатын бұл
дүниеден кетуге, шын дүниенің өзі болып табылатын құдайға жетуге
тырысуы керек. Әрбір адамның өмірінің мәні, оның өмір сүруінің мақсаты
сол құдай болмысымен сіңісіп, жоқ болып кетеді.
Суфистер алғашында араб жерінде, содан кейін иран жерінде пайда
болды. Иран жеріндегі суфистердің көбі ақын-жазушылар болып табылады.
Иран ақыны Жәлелиддин Руми көрнекті суфис болған адам. Ол адам баласының
мақсаты сүттің ішіндегі қаймақтай болып, құдай болмысымен араласып кету
деп жырлаған. Суфизм кейіннен түркі тектес тайпалар мен халықтар арасында
пайда болды. Түркі суфизмнің негізін қалаушылардың бірі және солардың
ішіндегі ең көрнектісі Қожа Ахмет ясауи болды. Ол Түркістандық ақын. Ол
құранды өзінің Хикмет деген дастанында өлең сөзбен жырлаған адам.
Дін құрылымының бұл элементтерінде діни баспа, діни оқу орындары,
әйелдер, жастар, діни оталықтары, діни мүліктер және діни саяси -
әлеуметтік қозғалыстар мен олардың партиялары жатады. Діни баспалар, діни
кітаптар және діни бағыттардағы газет-журналдар шығарады. Діни оқу
орындары мектептер, медресселер және діни университеттер – діни мамандар
даярлайды. Әлемге әйгілі римдегі Ватикан академиясы, Мысардағы Әл-Азхар
Университетін діни жоғары білім ошақтары болып табылады. Мемлекеттік
тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасында ислам университеті
ашылды. Елімізде Қазақстанның мұсылман әйелдері одағы құрылып, жұмыс
жасауда. Енді діни мүліктер, діни байлықтар мәселелеріне келсек, олардың
ең алдымен шіркеу, мешіт, храм үйлері болып есептелетін ғимараттардан (ол
ғимараттар ішіндегі баға жетпес бейнелеу және өнер туындылары жатады).
Діни иелеріндегі көлемді жер учаскелерінен банк есебіндегі діни финанс
қаражаттарынан тұрады. Бұл тұрғыдан алғанда католик және православие
шіркеулері аса бай мекемелер болып табылады. Ал, ислам елдеріндегі діни
байлықтардың көлемі олардан кем емес. Діни мүліктер көптеген қоғамдардың
экономикалық байлығының үлкен бір саласы болып табылады. Ол байлықтардың
иелері – дін иелері – ол елдерді әлеуметтік өмірлерінде салмақты топтар
болып есептелетіні сөзсіз.
Сонымен, дін атаулы өздерінің негізгі діни элементтері болып
табылатын – діни санаға, діни мінәжатқа және діни ұйымдарға байланысты
социумның, екінші сөзбен айтқанда, Қоғам үйінің басынан аяғына дейін
барлық қабаттарына қатысы болатыны көрінді. Дінді қоғамнан бөліп алуға
болмайды-ол қоғам өмірімен біте қайнасып, жатқан іргелі құбылысы болып
табылады.
Дін социологиясы діннің қоғамдағы орнын зерттеумен қатар, өзінің
қоғамдағы қызметтерін де зерттейтін ғылым екені белгілі. Сөз желісі
келгесін айта кетуіміз керек, философия ғылымында мынадай логикалық
түйін бар: Дүниеде не нәрсе болмасын, олардың әрқайсысының ең алдымен
дүниеде бар болулары керек, содан кейін ғана олардың - ол нәрселердің
қимыл-әрекеттері сөз болмақ. Біздер енді діннің іргелі (Субстационалды)
болмысын ашқаннан кейін ғана барып, діннің функционалды қызметтерін ашып
көрсетуге кіріскелі отырмыз.
Діннің адам өміріндегі, қоғам өміріндегі атқаратын қызметтері сан
алуан көп қырлы және көп бағытты болып табылады.
Дін құрылымының негізгі элементтерінің барлығы дерлік адам
өмірінде, қоғам өмірінде үлкен рөл атқарады. Оның әрқайсысынан өзіндік
болмысын сәйкес әрқайсысын белгілі бағытта қызмет атқаратыны да
сөзсіз. Мәселен, діни сана адамдардың жан дүниесін баурап алғаннан
кейін, міндетті түрде олардың қимыл әрекеттеріне әсер етіп, ол қимыл
әрекеттердің сипаттарын айқындап отыратыны да белгілі. Ал, діни ғибадаттар
жасалар алдында адамдар алдын ала не нәрседен аулақ болып, ал не нәрсеге
ұмтылу керек екендігін ойластырып алулары тиіс.
Діни социологиясын негізін қалаушылардың бірі М.Вебер діннің
қоғамдағы функционалдық қызметтерін зерттеу, талдау қажеттіліктерін дін
социологиясын арнайы ғылымға айналуының басты шарты ретінде қарады.
Діннің қызметтері негізінен алты салаға, алты бағытқа бөлінеді.
Діннің қызметтерінің бірінші бағыты – дүниеге көзқарастық қызметі. Дүниеге
көзқарас адамдардың, олардың қауымдастықтарын құдай туралы, дүние туралы
және о дүниеден алатын адамдардың орны туралы жүйеге келтірілген
білімдердің жиынтығы.
Дін – құдай дүниені де, адамды да жаратқан алып күш, теңдесі жоқ
құдырет, яғни – абслют күш деп түсіндірер еді. Дүние мен адам және олардың
өмірлері тек сол абсалюттен туындайды және ақыр аяғында сол абсалютке
тәуелді болады дейді. Осылайша дін дүниенің діни келбетін, діни бейнесін,
діни суретін жасайды. Сол бейне, сол сурет негізінде адамдардың сыртқы
дүниеге көзқарастары қалыптасады. Олардың әлеуметтік мінез-құлықтарынан
сипаты анықталады. Дүниеге көзқарас адамдардың рухани өмірлерінің арқауы
іспетті. Адамдар маңызды мәселелерді шешкенде, өзінің дүниеге көзқарасын
басшылыққа алады.
Діннің қызметтерінің екінші бағыты функциясы бағалаушылық болып
табылады.
Діни сана, қоғамдық сананың басқа формалары сияқты айталық
адамгершілік (этикалық) сана, көркемдік (эстетикалық) сана, құқықтық
саналар сияқты, өзінің құндылықтар жүйесін қалыптастырады. Ол жүйеге ең
алдымен - отбасының, оның мүшелері мен туған-туысқандардың қадырлейтін
бейнелері, принциптері, нормалары жатады. Содан кейін, елдің, тайпаның,
тіпті халықтардың да қасиеті деп есептелетін әдеп-ғұрыптары, арғы-бергі
ата-бабалардың сайып-қыран ерліктері және өткен тарихтың ұлы
тұлғаларының өнеге-өсиеттері жатады. Ақыр аяғында одан құндылықтар
жүйелеріне тылсым күштер бейнелері, әулие-періште, құдай бейнелері
жатады.
Құндылықтар жүйесінде ізгілік ұғымы бірінші орында тұрады. Ізгілік
деген ұғым қауымдастықтардағы негізгі ұғымдардың бірі болып табылады.
Ізгілік мәселелерімен философтар ертеден-ақ көп шұғылданып келген.
Философия ғылымдарының даныштандарының бірі Сократ-ізгілік деген адам,
қоғам өмірлерінің негіздерінің бірі болып табылады. Ізгілік қоғам
өмірінің түрлі салаларында кездесіп отыруы керек.Мәселен, ел
илеушілері үшін ол- даналық, әскери дамдар үшін - жүректілік,ал
қарапайым халық үшін- қанағаттық деп атап көрсеткен. Ол өмірдің ең
жоғарғы ізгілігі-көктегі құдайдық және жердегі ел билеушінің
заңдарын орындау болып табылады деген. Ал, әлемдік діндердің ішіндегі
ең алғашқысы- Будда дінінің негізін қалаушы Будда өзінің Бенарес
уағызында адамдарды қайғы- қасіреттен құтқаратын күш- ізгілік.
Адамдарда қайткен күнде де Ізгі шешім, ізгі сөз, ізгі іс, ізгі
естелік,болулары керек. Ізгілік адамдарды әбден баурап алған
жағдайларда ғана олар кемелденген күйде түседі,сөйтіп қайғы-
қасіреттен құтылады деген.
Діннің қызметтерінің осы саласы адамдардың түсініктерін,
ұғымдарын, ойларын және мінез-құлықтарын құндылықтар жүйесіне
сәйкестендіріп және қадағалап отырады. Олардың түсініктерінің
мазмұндары мен мінез-құлықтарыныңсипаттары осы құндылықтарға сай
келсе, онда олар жақсы деп бағаланып, ал сай келмесе, онда олар
жаман деп бағаланады.
Діннің қызеттерінің үшінші бағыты- реттеушілік қызметтері. Діни
сана, қоғамның құқықтық санасы сияқты, адамдардың бірі мен бірінің
қатыснастарын, яғни адамдардың туғаннан бастап өленге дейінгі барлық
қарым-қатыстарын реттеп отырады. Ол реттеудің негізінде діни
қауымдастықтардың әлгінде айтылған құндылық туралы түсініктері
жатады. Сол діни түсініктер адамдардың барлық қатынастарын реттеп,
отыратын ережелерден, нормалардан, принциптерден тұрады. Сол ережелер
мен сол нормалар орындалса, дұрыс болды деп, ал олар орындалмаса,
бұрыс болды деп есептеліп отырылады.
Діннің қызметтерінің төртінші бағыты- өтемпаздық қызметтері
болып табылады. Қандай дәуірлерде, қоғамдарда болмасын, адамдардың
өмірлерінің төрт құбылысы тең бола бермейді. Адамдардың әрқайсысының
өмірінде міндетті түрде шешілмеген мәселелер болады. Ол мәселелер
біреуінде –кедейліктен құтыла алмау, екіншісінде-ғашығына қол жетпеу,
үшіншісінде- ел билеушілік дәрежеге жете алмау, төртіншісінде-ауру-
сырқаудан қорлық көруі, енді біреулерінде мәселені шешуді қолға алса
да, ылғи да сәтсіздікке ұшырауы тағы осы сияқтылар. Абай атамыз:
Адам баласы жылап туады, өкініп өтеді деп айтқандай, әркімнің
әйтеуір бір шешілмеген мәселелері болады. Сол мәселелерді адам баласы
болғансын, оның көңіл құсы құйқылжып, шар тарапқа ұшып жүргенсін,
әркім де шешуге тырысады. Сол тырысушылық табиғаттан тысқары тұрады-
мыс деген тылсым күштердің- құдайдың, әулиенің көмегімен шешуге
ұмтылыс туғызады. Дін иелері, дінді ұстанушылар бұл ұмтылысты қолап
отырады. Осылайша діннің қиялы- өтемпаздық қызметтері жүзеге асады.
Мысалы, Иусус Христостың Нагорный уағызында (бұл уағыздың мазмұгы
хрестиян дінін қалыптастырудағы басты негіз болғаны белгілі) былай
делінеді: Жылап- сақтаушылар шат- шадыме болсын, өйткені олар
қалай жұбанады. Шындыққа аш көзделгендер мен шөліркегендер шат-
шадымен болсын, өйткені олар оған (шындыққа) кенеледі. Қайырымдылар
шат-шадымен болсын, өйткені оларға кешірім жасалады . .
Діннің осы өтемпаздық қызметтерін жинақтай келе біздер
Советтер Одағы сияқты империяның таралу кезінде өз жерімізге өзіміз
ие болып қалғанымызға шүкіршілік айтамыз (өз жерлерінде өздері ие
бола алмай қаншама жұрт қан құсып жүр), Нагорный уағызындағы
мынандай сөздерді сан рет қайталау керек дейміз: Шыдамды, көреген
момындар шат-шадыман болсын, өйткені олар жердің мұрагерлері болды.
Зұлымдықтан жаралған ауыт күшті тікелей қарсы тұрып женуге
болмайды, оны тек ақылмен және, Иусус Христос айтқандай, асқан
төзімділікпен ғана жеңуге болады.[3]
Діннің қызметтерінің тағы бір бағыты (функциясы)- топтастыру
қызметтерінен тұрады.Дін,дін иелері діни нанымдағы адамдарды белгілі
бір мақсаттар төңірегінде топтастырып, йымдастырып жатады. Ол
мақсаттан алғашқысында негізінен этностардың өздерін өздері сақтау,
басқа этностамен араласып жоқ болып кетпеу сияқты қажеттіктерінен
және сол үшін өздерінің жеке мемлекеттерін құрып, оны қорғау, оны
нығайту сияқты қажеттіліктерінен туындайтыны сөзсіз. Содан кейін,
тарих ғылымы көрсеткендей, ол этностар,ол мемлекеттерін басқа
этностарды жаулап алып, олардың жерлерін иемденіп, оларға өздерінің
өмір салттарын тану қызметтерінен де тұратыны белгілі. Діннің мұндай
қызметтерінің үлгісі ретінде католик шіркеуінең ең жоғарғы лауазым
иесі болып табылатын Рим папаларының орта ғасырлардағы хрестияндық
Европа елдерінң әскерлерін мұсылман елдеріне қарсы ұйымдастырған 8
крест жорықтарын алуға болады. Мұсылман елднрінің ислам діни
басшыларының қатысуымен ұйымдастырылған газзоват соғыстары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1-тарау.
1.1. Діннің социологиялық құрылымы мен
қызметтері ... ... ... ... ..6
1.2. Жастар арасындағы діннің
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2-тарау
2.1.Қазіргі қазақ жастарының ислам дініне
көзқарасы ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .23
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 24
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 25
Кіріспе
Діннің әлемдік денгейдегі адамзатқа тән жүйесінен шет
қалмайтындығын қазіргі заман болмысы айқын аңғартып отыр, себебі
дінсіз қоғам болмайды. КСРО кезінде коммунистер басшылығмен
дінсіз,социалистік мемлекет құрылды, атеизм үстемдік құрған сондай
қоғамда өмір сүрдік.
Ол заманда атеизм мемлекеттік идиалогия қізметін атқарды.
Дінсіздік деген жақсылық деген сөздің баламасына айналды. Сондай
қоғамда өмір сүрдік, білім алдық, бірақ толығымен атеист болып кетпедік
деуге болады, себебі қоғамның дінсіз болуы мүмкін емес екен.
Есте болатын жай, Қазақстанда ислам діні дәстүр, қажет десеңіз
ұлттық дәстүр, ғұрып арқылы сақталады. Сондықтан, бүгінгі дінді
дәстүрден ажыратуға тырысушылық ел санасына дағдарыс әкелетін іс.
Бүкіл адамзат баласының тарихын сұрыптап қарастырсақ, өткен тарихта –
ешқандай қоғам дінсіз болмаған. Қоғамға діни сана үнемі болып келеді.
Дін мен қоғам бір-бірінен ажырамайтын феномендер. Дінсіз қоғамның өзі
дінге қатысты атеизм арқылы білдіріп отырады.
Турасын айтсақ, атеизмнің өзі де дінді жоққа шығара алмағандықтың
бір шарасы. Өркениетті деп саналатын батыс елдерінде де, бізде де
дін мемлекеттен ажылатылған , бірақ, ол қоғамнан ажыратылмайды. Дін
қоғамдық құбылыс, ал қоғам мемлекеттің субстанциясы.
Жер- біреу, күн- біреу, ай біреу, жұлдыздар ортақ. Адамзат баласына
ортақ дүниелер көп, оның дене мүшелері бірдей, сөз сөйлеудің жүйесі
ортақ, тек тілдер мен түрлері ғана басқа. Айта- берсек, адамзатқа ортақ
нәрсе көп.Біз қазір ортақ ортақ көліктерді пайдаланамыз, ақпараттық
қоғам жағдайында электрондық пошта, ұялы телефон- соның бәрі ортақ.
Олай болса, біздің ойлау жүйемізде , не ортақ екен ? ол ортақ өркениетке
, адмзаттың болашағына қалай қызмет етеді екен ? Осы мәселелер ізгілік
жолындағы адамзат баласын толғандырып отыр. Өйткені осы кезге дейін біз
бүкіл дүние жүзінің халықтарын дін-дінге бөліп, бөлектеп келді. Тіпті
өткен тарихтарға көз жүгіртсек, дін үшін қырғын соғыстардан
миллиондаған адамдар опат болды, қасірет кешті. Адамзатқа мұндай істерді
азайтуда,не мүлдем жоюда діндер бір ортақ келісімге келе ала ма?
Қай қоғамда болсын діндердің айрықша орны бар. Мысалы, орыс
қоғамында православиялық ықпалы айтарлықтай. Қазақстанда ислам дінінің
ықпалы зор табиғи жағдай. Баршамыз осы мақсатта жұмыс істеуіміз қажет.
Біді болашақ ойландырады. Мен Қазақ елі- мәңгілік дегенді қайталап
айтуды ұнатам.
Өркениеттің жоғарғы сатысына көтерілген Батыс Еуропа, Шығыс Азия
елдерінің қатарына сатысына кіруге тек әлеуметтік-экономикалық ахуалдың
кемелдігі жеткілікті ме ? Жетілген елдер арасында еңсемізді тік
ұстайтын, елді ел ететін мәдени – рухани өзегіміз – дініміз бен діліміз,
тіліміз, яғни қоғамдық санамыз кемел ме? Бұл сауалға дәл қазіргі
уақытта толық иә деп жауап бере қою қиынырақ та шығар, себебі
қоғамдық сананың дінсіз кемелденуі толығымен бола қоятын іс емес.
Құран Кәрімді меңгермей , қоғам жайлы, жеке адамның жан –дүниесі туралы
жақсы , жетік білеміз деуге де болмас. Қоғамдық сананы қалыптастыруға
қызмет етіп жүрген ғалымдар ілімді тануда Құран Кәрімді негізге ала
жүргізбесе , адамды да, қоғамды да адастырып алу қауіпіміз бар екенін
мойындайтын да мезгіл келді. Сондықтан , біз бұдан былай қоғамға
қызмет ететін мамандарды Құран Кәрімді меңгерген, зайырлы мемлекет
қызметшісін дайындауды қолға алуымыз қажет. Сөздің қысқасы, сауатты,
білімді мұсылман интеллигенциясын қалыптастыруымыз қажет. Әрине, бұған
жетпіс жыл бойы атеизм қанына сіңген қазақстандықтардың бір парасы
көне, қоймауды да мүмкін, бірақ Құран Кәрімді меңгерген малайлықтарға,
олардың қарқындап өсіп, бәсекеге қабілетті жиырма төрт елдің қатарына
енуге Ислам діні еш кеднргі болған жоқ.[1]
Дінді бірыңғай діні сенім негізінде ғана оқыту қалай дегенмен
біржақты жүреді. Ал егер сол түлектер зайырлы университеттің білімін,
мемлекеттік үлгідегі дипломын алып шықса, мемлекеттік қызметтерде, яғни
жоғарғы және жергілікті билік орындарында, Ұлттық қауіпсіздік
комитетінде де, өзге құқықтық мекемелерде де , кеңесші қызметін
ойдағыдай атқара алар еді. Ғылыммен ұштасқан діни ілім мемлекетті
нығайтуға ғана емес, оның қауіпсіздігін қамтамасыз етуге де қажет.
... Мемлекет, қоғам және ел деген ұғымдар бар. Мемлекеттің
саясатын Президент дүргізіп отыр. Шекараны анықтау, халықаралық
байланыстар орнату, мемлекеттілікті нығайту одан әрі жүргізілуде .
Үкіметте атқару шараларын орындауда. Қалған мәселе қоғамда. Ал сол
қоғамдағы негізгі күш-зиялылар. Мемлекет пен үкімет халықтың хал-күйі
мен олардың рухани-мәдени және қоғамдық белседілігін зиялылардың үнінен
тануы керек. өкінішке орай, егемен елге лайық зиялылық бізде толық
пісіп жетілген жоқ. Елдік мәселені көтеріп отырмыз деп, ұлт
мәіселесіне қайта айналып соға береміз. Ұлт мәселесі отаршылдық
жағдайында айтылатын мәселе, егемендікке, саяси тәуелсіздікке қол
жеткізген біздің мүддеміз биік болуы керек . Ол идеяның өзегі дін,діл
және оларды нығайтып, кемелдендіретін мұсылман зиялылары болмақ. Сонда
мұсылман зиялылары деп кімдерді айтамыз? Олар- имандылық пен
әділеттілік жолындағылар, олар ілім, ғылым игерген білікті мамандар.
Мұндай азаматтарға коррупция және тағы басқа әділетсіздіктер жат
болмақ.
Дін тазалығы- ел амандығы.
Астанамызда 2003 жылы өткен әлемдік және дәстүрлі ұлттық
діндер басшыларының тұңғыш съезі адамзат дамуының кезеңінің
басталуы болды десек қаталеспейміз. Оңын көңілімізді қуантып,
мақтаныш сезімін тудыратын басты ерекшелігі, мұсылманы басым елде өтуі-
Ислам дінінің артықшылығын мойындап, Алланың тыныштығына бөленген
халықты басқарған Президентінің ізгі бастамасының жүзеге асуы дер
едік. Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты
адамдардың сезімдерінің, көңіл-күйін, мінез- құлықтарының жиынтығы.
Гегель философиясының да, діннің де мақсаты біреу, ол абсолтті тану
болып табылады. Ол үшін философия логикалық ұғымдарды пайдаланады, ал
дін түсініктері мен образдарды пайдаланады дегеніндей, діни
психологияның таным құралы негізінен нақты образдар болып
табылады.Діни психология қалыптасқаннан кейін адамдардың жан
дүниесінің үлкен күшіне айналады.
1.1 Діннің социологиялық құрылымы мен қызметтері.
Дін қоғамдық үлкен жүйенің бір бөлігі болып табылады.
Философия ғылымның қағидасы бойынша, кез келген өмір сүретін
құбылыстың, ол үлкен бе, әлде кіші ме, бәрә бір, өзінің жүйесі
болады.Ал діннің де өзіндік біртұтас жүйесі бар екені сөзсіз. Діннің
жүйесі өте күрделі келеді.Ол негізінен үш түрлі элементтерден
құралады: діни санадан, діни мінажаттардан және діни ұйымдардан.
Діни сана діннің негізгі элементтердің бірі екені белгілі.
Діни сана қоғамдық сананың ежелгі формаларының бірі екндігі
туралы және олардың ерекшеліктері қандай болатындығы туралы
жоғарыда айтылған. Енді осы діни санасының өзіне, оның деңгейлеріне
және оның қызметтеріне тоқталайық.
Діни сана екі деңгейдегі құбылыстардан құралады. Бірінші
деңгейі діни психология құбылыстары,ал екінші деңгейі діни парасат,
ақыл-ой құбылыстары, яғни діни идеология.
Діни психология дегеніміз белгілі бір дінге байланысты
адамдардың сезімдерінің, көңіл-күйін, мінез- құлықтарының жиынтығы.
Гегель философиясының да, діннің де мақсаты біреу, ол абсолтті тану
болып табылады. Ол үшін философия логикалық ұғымдарды пайдаланады, ал
дін түсініктері мен образдарды пайдаланады дегеніндей, діни
психологияның таным құралы негізінен нақты образдар болып
табылады.Діни психология қалыптасқаннан кейін адамдардың жан
дүниесінің үлкен күшіне айналады. Стихиялы түрде қалыптасқан діни
психологияны, оның түсініктері мен бейнелерін өңдеу, жөндеу, бағыттау
өте қиынға түседі.[2]
Діни социология ғылыми дін иелерін адамның діни психогиясының
осы табиғатын ұтымды ұтымды пайдалануға шақырады.
Діни идеология дегеніміз бклгілі бір тәртіпке, жүйеге
келтірілген діни ойлардың жиынтығы. Діни идеология діни ғұламалардың,
діни қайраткерлердің жасаған идеяларының жүйесі. Діни идеологияның
қоғамдық болмысты, адамдарды қоршаған дүниені тануындағы құралы
негізінен діни мазмұнды түсініктер мен ұғымдар болып табылады.
Будданың Бенарес уағызы, Иусус Христостың Нагорный уағызы және
Мұхаммед Пайғамбардың Мәнинедегі умма қауымдастығы жарғысы
логикалық сабақтастық пен қарама- қарсылыққа құрылған түсініктер мен
ұғымдардан тұрады. Олар кейіннен ұлы діндердің негізгі шығармаларына
арқау болды. Ұлы діндердің діни идеологияларының жүйесі Трипитака,
Библия, және Құранда, көрінеді.Діни сана қоғамдық болмысты,
адамдарды қоршаған дүниені діни психологиядан гөрі тереңірек және
толығырақ бейнеледі. Сондықтан ол діни сананың жоғарғы деңгейі
болып табылады.
Діни идеология негзінен саналы түрде қалыптастырылып, жетілдіріліп
отыратындықтан, стихилы түрде қалыптастыратын діни психологиямен
салыстырғанда әлде қайда өмірге бейім келеді , өзгерген өмірге
сәйкес тұрғыда кемелдендіріліп отырады. Біз діни санадағы ол
өзгерістерді әлемдік діндердің тарихи дағдылық пен жаңашылдық
бағыттарының және қазіргі кездегі діндер иелерінің реформаторлық
қызметтері деген тақырыптарда қарастырамыз.
Діни құрылымының келесі элементі- діни мінәжат болып
табылады.Діни мінәжат діндер өмірінде, дінді ұстанушылар өмірінде
және қоғам өмірінде үлкен орын алады. Діни мінәжат дегеніміз белгілі
бір объектілерге (олар өмірде болулары да мүмкін немесе ойдан
шығарылған болуы мүмкін) ықпал етуге бағыытталған адамдардың
жалбарыну сөздері мен пракикалық дене қимылының жиынтығы. Діни
мінәжаттарды, діни ғибараттарды дін басылары ретімен ұымдастырып,
өткізіп отырады. Сонымен қатар дінді ұстанатын жеке адамдар да
өздерінің құлшылық іс- әрекеттерін орындап отыруға міндетті. Діни
ғибадаттың түрлері көп болады. Мысалы, әлем діндерінің бірі - ислам
дінінде намаз оқу мен қатар ораза тұту,құрбандық шалу, дін ғұрыптарын
ұстану, діни салттарда орындау сияқты ғибадат етудің көптеген
түрлері бар. Християн дінің, әсіресе, оның католик және православие
шіркеулерінде ғибадат етудің түрлері сан қилы келеді. Олардың
ішінде протестант діні ғана ғибадаттың түрлерін тек жеке
адамдардың құдайға деген көңіл- күйлерін білдірумен шектеуді
қойылмайды. Протестант діні жеке адамдардың құдайға деген
құлшыныстарына- шіркеу, дін қызметкерлері тарапынан ешқандай да
кедергілер болмауы керектігін ескертеді. Діни ғибадатты мүлдем жоққа
шығаратын діндер болмайды.
Діни ғибадаттарды өткізу түрлеріне келгенде православие діні
ерекше орын алады. Кейбір тарихи мәліметтердің айтуына қарағанда,
ежелгі Киев Русінің мемлекеті қалыптаса бастаған кезде, оның ұлы
князі Владимир ғибадат жасауының тартымдылығы үшін православие дінін
таңдап алған көрінеді. Ол тарихи таңдаудың астарында, славияндар
тайпаларына, олардың жаңа қалыптаса бастаған мемекетіне сан түрлі
ықпалдарын жүргізген шығыс Рим империямының- Византияның саяспты
көпшілікке мәлім. Шындығына келгенде православие дінің мінәжттары өте
тартымды келеді. Ол театырландырылған спектакль іспетті өтеді. Шіркеу
іші зерленген заттармен безендіріледі , бағалы люстралардан сәуле
жарық береді, иіс май шашылып оның иісі аңқиды, әдемі дауысты діни
хорлар ән салады, алтын- күміс киген священниктер дұғалар оқиды.
Осындай мінәжатқа қатысқан адамдардың көңілдері сергіп, өмірге деген
құлшыныстары өсіп, құдайға деген құлшылығы артады.
Дін құрылымының негізгі үшінші эементі- діни ұйымдар. Діни
ұйымдарға ең алдымен шіркеулер, мешіттер, храмдар,синагогалар жатады.
Сонымен қатар діни оқу мекемелері, діни мүліктер, діни қозғалыстар
т.с. жатады.
Шіркеулер, мешіттер діндердің бір шама дербестігі бар
институттар,мекемелер. Шіркеулер мен мешіттер белгілі бір дінді
ұстанатын адамдардң мінәжаттарын ұйымдастыруға көмектеседі,оларға
жағдай жасайды, оларды күнделікті күйбең тіпшіліктен біраз уақыт
болса да босатып, көңілдерін құдайға бағыттауға жол ашады. Адамдар
мінәжат кезінде екі дүниенің де құдіреті есептелетін құдайдан
өздерінің күнәларын кешіруді, алға қойған мақсаттарын орындауға
көмек беруін сұрайды.
Дінді ұстантын қарапайым халықтар шіркеулерді, мешіттерді,
құдай үйі деп атайды, Құдай үйін дін иелері архетектуралық
тұрғыдан мықты және зстетикалық тұрғыдан барынша тартымды құрылысқа
айналдырып салады. Дүние жүзіндегі кейбір айтулы шіркеулер мен
мешіттердің мың жылдық тарихтары бар, олар дүниежүзілік мәдениеттің
баға жетпес ескерткіштері болып табыады. Мысалы, Франциядағы әйгілі
париждік құдайананың соборы, Германиядағы Кельн соборы, Сауд
Аравиясындағы Мекенің ұлы мешіті, Туриядағы Сұлтан Сүлеймен мешіті
және тағы басқалары сондай.
Секталар- монотеистік діндердің лауазым иелерінің діни
түсініктері және діни саясаттарымен келіспеушілік негізінде пайда
болған адамдардың діни бірлетіктері. Олар көбінесе сол ұлы
діндердің мемлекеттік ресми діндерге айналуына қарсылық, келіспеушілік
көрсеикендерден, қуғынға ұшыраған діндер адамдардан құралып отырған.
Әлемдік діндердің әр қайсысында көптеген секталар бар. Ислам
дінінде ертеде шыққан секталардың бірі, суфизм деп аталады. Суфи
деген ұғым араб тілінде ақ жүннен шекпен кигендер деген
өзгермелігіне және тұрақсыздылығына байланысты шын дүние емес, шын
дүниенің елесі ғана болып табылады. Ал шын дүние дегеніміз өзінің
тұрақтылығы және мәңгілігіне байланысты тек құдай ғана болады.
Сондықтан адамдар шын дүниенің көлеңкесі болып табылатын бұл
дүниеден кетуге, шын дүниенің өзі болып табылатын құдайға жетуге
тырысуы керек. Әрбір адамның өмірінің мәні, оның өмір сүруінің мақсаты
сол құдай болмысымен сіңісіп, жоқ болып кетеді.
Суфистер алғашында араб жерінде, содан кейін иран жерінде пайда
болды. Иран жеріндегі суфистердің көбі ақын-жазушылар болып табылады.
Иран ақыны Жәлелиддин Руми көрнекті суфис болған адам. Ол адам баласының
мақсаты сүттің ішіндегі қаймақтай болып, құдай болмысымен араласып кету
деп жырлаған. Суфизм кейіннен түркі тектес тайпалар мен халықтар арасында
пайда болды. Түркі суфизмнің негізін қалаушылардың бірі және солардың
ішіндегі ең көрнектісі Қожа Ахмет ясауи болды. Ол Түркістандық ақын. Ол
құранды өзінің Хикмет деген дастанында өлең сөзбен жырлаған адам.
Дін құрылымының бұл элементтерінде діни баспа, діни оқу орындары,
әйелдер, жастар, діни оталықтары, діни мүліктер және діни саяси -
әлеуметтік қозғалыстар мен олардың партиялары жатады. Діни баспалар, діни
кітаптар және діни бағыттардағы газет-журналдар шығарады. Діни оқу
орындары мектептер, медресселер және діни университеттер – діни мамандар
даярлайды. Әлемге әйгілі римдегі Ватикан академиясы, Мысардағы Әл-Азхар
Университетін діни жоғары білім ошақтары болып табылады. Мемлекеттік
тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан Республикасында ислам университеті
ашылды. Елімізде Қазақстанның мұсылман әйелдері одағы құрылып, жұмыс
жасауда. Енді діни мүліктер, діни байлықтар мәселелеріне келсек, олардың
ең алдымен шіркеу, мешіт, храм үйлері болып есептелетін ғимараттардан (ол
ғимараттар ішіндегі баға жетпес бейнелеу және өнер туындылары жатады).
Діни иелеріндегі көлемді жер учаскелерінен банк есебіндегі діни финанс
қаражаттарынан тұрады. Бұл тұрғыдан алғанда католик және православие
шіркеулері аса бай мекемелер болып табылады. Ал, ислам елдеріндегі діни
байлықтардың көлемі олардан кем емес. Діни мүліктер көптеген қоғамдардың
экономикалық байлығының үлкен бір саласы болып табылады. Ол байлықтардың
иелері – дін иелері – ол елдерді әлеуметтік өмірлерінде салмақты топтар
болып есептелетіні сөзсіз.
Сонымен, дін атаулы өздерінің негізгі діни элементтері болып
табылатын – діни санаға, діни мінәжатқа және діни ұйымдарға байланысты
социумның, екінші сөзбен айтқанда, Қоғам үйінің басынан аяғына дейін
барлық қабаттарына қатысы болатыны көрінді. Дінді қоғамнан бөліп алуға
болмайды-ол қоғам өмірімен біте қайнасып, жатқан іргелі құбылысы болып
табылады.
Дін социологиясы діннің қоғамдағы орнын зерттеумен қатар, өзінің
қоғамдағы қызметтерін де зерттейтін ғылым екені белгілі. Сөз желісі
келгесін айта кетуіміз керек, философия ғылымында мынадай логикалық
түйін бар: Дүниеде не нәрсе болмасын, олардың әрқайсысының ең алдымен
дүниеде бар болулары керек, содан кейін ғана олардың - ол нәрселердің
қимыл-әрекеттері сөз болмақ. Біздер енді діннің іргелі (Субстационалды)
болмысын ашқаннан кейін ғана барып, діннің функционалды қызметтерін ашып
көрсетуге кіріскелі отырмыз.
Діннің адам өміріндегі, қоғам өміріндегі атқаратын қызметтері сан
алуан көп қырлы және көп бағытты болып табылады.
Дін құрылымының негізгі элементтерінің барлығы дерлік адам
өмірінде, қоғам өмірінде үлкен рөл атқарады. Оның әрқайсысынан өзіндік
болмысын сәйкес әрқайсысын белгілі бағытта қызмет атқаратыны да
сөзсіз. Мәселен, діни сана адамдардың жан дүниесін баурап алғаннан
кейін, міндетті түрде олардың қимыл әрекеттеріне әсер етіп, ол қимыл
әрекеттердің сипаттарын айқындап отыратыны да белгілі. Ал, діни ғибадаттар
жасалар алдында адамдар алдын ала не нәрседен аулақ болып, ал не нәрсеге
ұмтылу керек екендігін ойластырып алулары тиіс.
Діни социологиясын негізін қалаушылардың бірі М.Вебер діннің
қоғамдағы функционалдық қызметтерін зерттеу, талдау қажеттіліктерін дін
социологиясын арнайы ғылымға айналуының басты шарты ретінде қарады.
Діннің қызметтері негізінен алты салаға, алты бағытқа бөлінеді.
Діннің қызметтерінің бірінші бағыты – дүниеге көзқарастық қызметі. Дүниеге
көзқарас адамдардың, олардың қауымдастықтарын құдай туралы, дүние туралы
және о дүниеден алатын адамдардың орны туралы жүйеге келтірілген
білімдердің жиынтығы.
Дін – құдай дүниені де, адамды да жаратқан алып күш, теңдесі жоқ
құдырет, яғни – абслют күш деп түсіндірер еді. Дүние мен адам және олардың
өмірлері тек сол абсалюттен туындайды және ақыр аяғында сол абсалютке
тәуелді болады дейді. Осылайша дін дүниенің діни келбетін, діни бейнесін,
діни суретін жасайды. Сол бейне, сол сурет негізінде адамдардың сыртқы
дүниеге көзқарастары қалыптасады. Олардың әлеуметтік мінез-құлықтарынан
сипаты анықталады. Дүниеге көзқарас адамдардың рухани өмірлерінің арқауы
іспетті. Адамдар маңызды мәселелерді шешкенде, өзінің дүниеге көзқарасын
басшылыққа алады.
Діннің қызметтерінің екінші бағыты функциясы бағалаушылық болып
табылады.
Діни сана, қоғамдық сананың басқа формалары сияқты айталық
адамгершілік (этикалық) сана, көркемдік (эстетикалық) сана, құқықтық
саналар сияқты, өзінің құндылықтар жүйесін қалыптастырады. Ол жүйеге ең
алдымен - отбасының, оның мүшелері мен туған-туысқандардың қадырлейтін
бейнелері, принциптері, нормалары жатады. Содан кейін, елдің, тайпаның,
тіпті халықтардың да қасиеті деп есептелетін әдеп-ғұрыптары, арғы-бергі
ата-бабалардың сайып-қыран ерліктері және өткен тарихтың ұлы
тұлғаларының өнеге-өсиеттері жатады. Ақыр аяғында одан құндылықтар
жүйелеріне тылсым күштер бейнелері, әулие-періште, құдай бейнелері
жатады.
Құндылықтар жүйесінде ізгілік ұғымы бірінші орында тұрады. Ізгілік
деген ұғым қауымдастықтардағы негізгі ұғымдардың бірі болып табылады.
Ізгілік мәселелерімен философтар ертеден-ақ көп шұғылданып келген.
Философия ғылымдарының даныштандарының бірі Сократ-ізгілік деген адам,
қоғам өмірлерінің негіздерінің бірі болып табылады. Ізгілік қоғам
өмірінің түрлі салаларында кездесіп отыруы керек.Мәселен, ел
илеушілері үшін ол- даналық, әскери дамдар үшін - жүректілік,ал
қарапайым халық үшін- қанағаттық деп атап көрсеткен. Ол өмірдің ең
жоғарғы ізгілігі-көктегі құдайдық және жердегі ел билеушінің
заңдарын орындау болып табылады деген. Ал, әлемдік діндердің ішіндегі
ең алғашқысы- Будда дінінің негізін қалаушы Будда өзінің Бенарес
уағызында адамдарды қайғы- қасіреттен құтқаратын күш- ізгілік.
Адамдарда қайткен күнде де Ізгі шешім, ізгі сөз, ізгі іс, ізгі
естелік,болулары керек. Ізгілік адамдарды әбден баурап алған
жағдайларда ғана олар кемелденген күйде түседі,сөйтіп қайғы-
қасіреттен құтылады деген.
Діннің қызметтерінің осы саласы адамдардың түсініктерін,
ұғымдарын, ойларын және мінез-құлықтарын құндылықтар жүйесіне
сәйкестендіріп және қадағалап отырады. Олардың түсініктерінің
мазмұндары мен мінез-құлықтарыныңсипаттары осы құндылықтарға сай
келсе, онда олар жақсы деп бағаланып, ал сай келмесе, онда олар
жаман деп бағаланады.
Діннің қызеттерінің үшінші бағыты- реттеушілік қызметтері. Діни
сана, қоғамның құқықтық санасы сияқты, адамдардың бірі мен бірінің
қатыснастарын, яғни адамдардың туғаннан бастап өленге дейінгі барлық
қарым-қатыстарын реттеп отырады. Ол реттеудің негізінде діни
қауымдастықтардың әлгінде айтылған құндылық туралы түсініктері
жатады. Сол діни түсініктер адамдардың барлық қатынастарын реттеп,
отыратын ережелерден, нормалардан, принциптерден тұрады. Сол ережелер
мен сол нормалар орындалса, дұрыс болды деп, ал олар орындалмаса,
бұрыс болды деп есептеліп отырылады.
Діннің қызметтерінің төртінші бағыты- өтемпаздық қызметтері
болып табылады. Қандай дәуірлерде, қоғамдарда болмасын, адамдардың
өмірлерінің төрт құбылысы тең бола бермейді. Адамдардың әрқайсысының
өмірінде міндетті түрде шешілмеген мәселелер болады. Ол мәселелер
біреуінде –кедейліктен құтыла алмау, екіншісінде-ғашығына қол жетпеу,
үшіншісінде- ел билеушілік дәрежеге жете алмау, төртіншісінде-ауру-
сырқаудан қорлық көруі, енді біреулерінде мәселені шешуді қолға алса
да, ылғи да сәтсіздікке ұшырауы тағы осы сияқтылар. Абай атамыз:
Адам баласы жылап туады, өкініп өтеді деп айтқандай, әркімнің
әйтеуір бір шешілмеген мәселелері болады. Сол мәселелерді адам баласы
болғансын, оның көңіл құсы құйқылжып, шар тарапқа ұшып жүргенсін,
әркім де шешуге тырысады. Сол тырысушылық табиғаттан тысқары тұрады-
мыс деген тылсым күштердің- құдайдың, әулиенің көмегімен шешуге
ұмтылыс туғызады. Дін иелері, дінді ұстанушылар бұл ұмтылысты қолап
отырады. Осылайша діннің қиялы- өтемпаздық қызметтері жүзеге асады.
Мысалы, Иусус Христостың Нагорный уағызында (бұл уағыздың мазмұгы
хрестиян дінін қалыптастырудағы басты негіз болғаны белгілі) былай
делінеді: Жылап- сақтаушылар шат- шадыме болсын, өйткені олар
қалай жұбанады. Шындыққа аш көзделгендер мен шөліркегендер шат-
шадымен болсын, өйткені олар оған (шындыққа) кенеледі. Қайырымдылар
шат-шадымен болсын, өйткені оларға кешірім жасалады . .
Діннің осы өтемпаздық қызметтерін жинақтай келе біздер
Советтер Одағы сияқты империяның таралу кезінде өз жерімізге өзіміз
ие болып қалғанымызға шүкіршілік айтамыз (өз жерлерінде өздері ие
бола алмай қаншама жұрт қан құсып жүр), Нагорный уағызындағы
мынандай сөздерді сан рет қайталау керек дейміз: Шыдамды, көреген
момындар шат-шадыман болсын, өйткені олар жердің мұрагерлері болды.
Зұлымдықтан жаралған ауыт күшті тікелей қарсы тұрып женуге
болмайды, оны тек ақылмен және, Иусус Христос айтқандай, асқан
төзімділікпен ғана жеңуге болады.[3]
Діннің қызметтерінің тағы бір бағыты (функциясы)- топтастыру
қызметтерінен тұрады.Дін,дін иелері діни нанымдағы адамдарды белгілі
бір мақсаттар төңірегінде топтастырып, йымдастырып жатады. Ол
мақсаттан алғашқысында негізінен этностардың өздерін өздері сақтау,
басқа этностамен араласып жоқ болып кетпеу сияқты қажеттіктерінен
және сол үшін өздерінің жеке мемлекеттерін құрып, оны қорғау, оны
нығайту сияқты қажеттіліктерінен туындайтыны сөзсіз. Содан кейін,
тарих ғылымы көрсеткендей, ол этностар,ол мемлекеттерін басқа
этностарды жаулап алып, олардың жерлерін иемденіп, оларға өздерінің
өмір салттарын тану қызметтерінен де тұратыны белгілі. Діннің мұндай
қызметтерінің үлгісі ретінде католик шіркеуінең ең жоғарғы лауазым
иесі болып табылатын Рим папаларының орта ғасырлардағы хрестияндық
Европа елдерінң әскерлерін мұсылман елдеріне қарсы ұйымдастырған 8
крест жорықтарын алуға болады. Мұсылман елднрінің ислам діни
басшыларының қатысуымен ұйымдастырылған газзоват соғыстары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz