ҚР банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын қарастыру
Жоспар:
1) ҚР банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын қарастыру
2)Шетелдердің ғаламдық қаржы дағдарысын игеру тәжірибелеріне тоқталу
3) Қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстанның коммерциялық банк жүйесінің 2007.2009 жылдардағы жағдайын бағалау және талдау жасау
4) Қаржылық дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету мәселелерін ашу
5) Қазақстан үшін әлемдік дағдарыс салдарларын жою мен банк жүйесін тұрақтандыру бағдарламаларын қарастыру
1) ҚР банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын қарастыру
2)Шетелдердің ғаламдық қаржы дағдарысын игеру тәжірибелеріне тоқталу
3) Қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстанның коммерциялық банк жүйесінің 2007.2009 жылдардағы жағдайын бағалау және талдау жасау
4) Қаржылық дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету мәселелерін ашу
5) Қазақстан үшін әлемдік дағдарыс салдарларын жою мен банк жүйесін тұрақтандыру бағдарламаларын қарастыру
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында банктердің
қызметінің маңыздылығы зор, олар уақытша қолданылмаған ақша қаражатын
жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар
арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен
қамтамасыз етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз
қалайды.
Негізінен банктер, уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау
және оның қарыз капиталына айналдыру, кәсіпорындарға, мемлекетке,
жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен операция жүргізу,
ақша айналымын реттеу, айналысқа несие құралдарын шығару,
экономикалық және қаржылық кеңес беру сияқты қызметтер атқарады.
Банк – нағыз өндіруші күш болып табылады. Банк қызметі экономикаға
тікелей қатысты: ол өндірісті үзіліссіз ете алады және жеделдетеді, сонымен
бірге қоғамның байлық қорын арттыра түседі. Банктер материалдық өнімнің
ұлғаюын және еңбектің табыспен алмасуын жүзеге асыруға бірден бір
қабілетті. Экономиканың жағдайына қарап банктің активтілігін анықтайды. Бұл
дұрыс тұжырым, бірақ: банктің активтілігін қарастыра отырып та, қоғамның
жалпы экономикалық дамуын білуге, анықтауға болады.
Банк бизнеспен айналысатын өзінше өзгешелігі бар кәсіпорын болып
табылады. Ол несие ресурстарын қосымша ақшалай қаражатқа мұқтаж
кәсіпорынға, ұйымға, кооперативке, халыққа, мемлекетке, төлем негізінде
беретін мекеме болып табылады. Соңғы уақыттағы жаһандық деңгейдегі өзекті
мәселелердің бірі әлемдік қаржы дағдарысы екендігі белгілі.
Мемлекет экономикасының тұрақтылығы көбінесе банк қызметінің
тұрақтылығына байланысты. Ел басымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың
қазақстандықтарға арнаған биылғы “Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Жолдауында еліміздегі қаржы жүйесінің
тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудегі жаңа міндеттер
айқындалғандығы белгілі. Сондықтан, банк секторының сыртқы міндеттемелері
үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін қамтамасыз ету
және банктердің экономикаға оның дағдарыстан кейінгі қалпына келуі мен
дамуына жігерлі түрде әсерін тигізуі керек. Банк жүйесінің жай-күйі
Қазақстанның экономикалық тұрақтылығы үшін өте маңызды. Осыған орай
мемлекетіміздің банк жүйесінің қаржы дағдарысына тойтарыс беріп және
болашақта қарыштап дамуы жұмыстың өзектілігі болып табылады.
2007 жылдың екінші жартысында басталған әлемдік қаржы нарықтарындағы
дағдарыс Қазақстанның банк жүйесінің дамуына елеулі түрде әсер етті. Бұл
отандық банктердің сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндіктерін
төмендетуде, ал, ізінше, ішкі экономикаға несие беру көлемін қысқартуда
көрінді. Бұдан басқа, әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарлары бағасының
шапшаң көтерілуі салдарынан экономикаға инфляциялық қысымды едәуір
күшейтті.
Дүниені дүрліктірген қаржы дағдарысы әлемдік қаржы жүйесінің
шеңберінен шығып, нақты секторларға да теріс ықпалын тигізе бастады. Оның
басты әсері әлемдік экономиканың өсу қарқынының, тауарлар мен қызмет
көрсету түрлеріне деген жаһандық сұраныстың төмендеуінен айқын байқалуда.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі әлемдік қаржы және тауар
нарықтарындағы тұрақсыздықтың теріс салдарын жұмсартуға бағытталған бірінші
кезектегі шаралар кешенін жедел қабылдады және іске асырды.
Өтімділіктің жаһандық тапшылығын тудырған қаржы дағдарысының екінші
толқыны әлемдік қаржы жүйесінің шеңберінен шықты және нақты секторға едәуір
теріс әсер етті. Осының нәтижесінде әлемдік экономиканың өсу қарқынының
едәуір және, ізінше, тауарлар мен қызмет көрсетулерге жаһандық сұраныстың
баяулауы байқалады.Бұл отандық экономиканы тұрақтандыру және оңалту жөнінде
жаңа қосымша шаралар қабылдауды талап етеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы
мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және
қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған
бірлескен іс-қимыл жоспары Қазақстан Республикасы Президентінің
тапсырмаларын орындау үшін әзірленді және жаһандық дағдарыстың
Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға теріс салдарын жұмсартуға
және болашақтағы сапалы экономикалық өсу үшін қажетті негізді қамтамасыз
етуге бағытталған шаралар кешенін айқындайды.
Жұмыстың негізгі мақсаты – ғаламдық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
Республикасының банк секторының дамуын қарастыру, олардың қаржылық
жағдайына талдау жасау және дамуындағы мәселелерді анықтау, жетілдіру
шараларын ұсыну болып табылады.
Қазір банктердің кең таралған жүйесінсіз үйлесімді дамыған мемлекетті
елестете алмаймыз. Банктер экономикадағы негізгі қозғаушы тетік қызметін
атқарады, яғни олар арқылы мемлекеттің экономикалық-саяси қуатты дамуы
мүмкін болады.
Диссертациялық зерттеудің қойылған мақсаттарына сәйкес келесідей
негізгі міндеттер анықталады:
1) ҚР банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын қарастыру
2)Шетелдердің ғаламдық қаржы дағдарысын игеру тәжірибелеріне тоқталу
3) Қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстанның коммерциялық банк жүйесінің
2007-2009 жылдардағы жағдайын бағалау және талдау жасау
4) Қаржылық дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету мәселелерін ашу
5) Қазақстан үшін әлемдік дағдарыс салдарларын жою мен банк жүйесін
тұрақтандыру бағдарламаларын қарастыру
Зерттеу объектісі – бүкіл әлемді шарпыған ғаламдық қаржы дағдарысының
Қазақстанның коммерциялық банктерінің қызметіне әсер етуін талдау.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктері қызметінің теориялық және тәжірибелік мәселелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - банктік жүйенің өтімділігін қамтамасыз
ету және ресурстық базаны ұлғайту; бюджеттің уақытша бос қаржыларын
коммерциялық банктердің салымдарына орналастыру арқылы банктердің
өтімділігін қамтамасыз ету; ішкіэкономикалық және әлеуметтік құрылымдарды
модернизациялау арқылы қаржы дағдарысынан шығу.
Жұмыстың апробациясы және жариялануы - диссертациялық жұмыстың
негізгі қағидалары мен нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық
конференциялар жинағында басылды: Қазіргі кездегі ҚР-ның экономикасындағы
аграрлық саланың даму басымдықтары атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары, Семей қаласы ҚазҚЭА -11 желтоқсан 2009 жыл; ҚР-
ның екінші деңгейлі банктерінің несиелік қоржыны сапасын бағалау ҚазҚЭА
Хабаршысы №1(6), 2010жыл; Коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз
ету мәселелері баспада, шығатын жері ҚазҚЭА Хабаршысы №2(7), 2010жыл.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
мазмұннан, кіріспеден, негізгі бөлім мен қорытынды және 54атаудан тұратын
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың негізгі көлемі 64 бет,
соның ішінде 9 кесте, 9 сурет, қосымшалар келтірілген.
1 Қазақстанның банк жүйесі дамуының теориялық аспектілері
1.1 Банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуының концептуальдық негізі
Қазақстан банк жүйесінің қалыптасу процесінің тарихы әріде жатыр.
Қазақстан банк жүйесінң тарихы революцияға дейінгі Ресей мен КСРО
тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кіреді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара кредит қоғамдары, қалалық
банктер, ипотекалық кредит банктері және басқа кредит мекемелері.
Ресей мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастаған) бүкіл кредит
жүйесіндегі Орталық банкі болды. Оған қағаз ақшаларды айналымға шығарудың
монополиялық құқығы берілді. Ресейдің мемлекеттік банкі 1914 барлық
акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен ағымдағы есептерінің
жартысынан астамын, есеп-ссуда операцияларының 13-ке жуығын өзіне тартқан
еді. Өзге елдердің эмиссиялық банктерінен бір өзгешелігі, Ресейдің
Мемлекеттік банкі банктерді ғана емес, сондай-ақ өнеркәсіпті, сауданы,
дайындауды да несиеледі. 1914 жылға таман оның 10 кеңесі, 124 бөлімшесі
және мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркеме кассасы болды.
Акционерлік коммерциялық банктер (743 филиалы бар 47 банк) ссуда
капиталы нарығында басым жағдайға ие болып, 1914 жылға таман шоғырланудың
жоғары деңгейіне жетті.
Орташа және ұсақ буржуазияға қызмет көрсету үшін шағын кредит
мекемелері жұмыс істеді: өзара кредит қоғамдары (11081), қалалық қоғамды
банктер (343) болды.
Ипотекалық кредит жүйесі мемлекеттік дворяндық жер банкінен және
мемлекеттік жер банкінен, 10 акционерлік жер банктерінене, 36 қалалық
кредит банктерінен және ипотекалық кредиттің өзге де банктерінен тұрды.
Өзге кредит мекемелері арасында ауылдың ауқатты бөлігіне қызмет
көрсететін кредит кооперациясы неғұрлым кең тарады. Ол ссуда-жинақ
кассаларынын және кредиттік серіктестіктерден тұрды[6].
1917 жылы қазан төңкерісінен кейін бенк ісін ұйымдастырудың
мемлекеттік монополия принципі жүзеге асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен, жеке меншік коммерциялық және басқа банктерді
национализациялау нәтижесінде мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық
банктер құрылды. Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары банк жүйесі буындарының
біріне айналды. Мемлекеттік банктермен бір мезгілде кеңес өкіметінің
алғашқы жылдары кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік-капиталстік,
соның ішінде шетелдік капиталдың қатысуымен мемлекеттік емес кредиттік
мекемелер де құрылды. 1922 жылы ауыл және ұсақ қолөнерді жандандыру
мақсатын көздеген кредит және несие-жинақ серіктестіктері мен олардың
одақтары ұйымдастырылды. 1924 жылы ауылшаруашылық кооперациясына салымдар
қабылдау, қарыз беру және есеп айырысуда делдалдық жасау сияқты кредиттік
операциялар жүргізуге рұқсат етілді. 1926 жылғы 1 сәуірде КСРО-да 16185
серіктестік, олардың ішінде 2426 кредит және қарыз-жинақ серіктестігі және
кредиттік функциялары бар 12424 ауыл шаруашылық серіктестігі болды.
1922 жылдан бастап жеке меншік сауданы, өнеркәсіпті кредиттеу үшін
өзара кредит беру қоғамдары, сондай-ақ шетелдік капиталдың қатысуымен
мемлекеттік-капиталистік акционерлік Оңтүстік-Шығыс банкі және Ресей
коммерциялық банкі құрылды[6].
Экономиканың социолистік секторының дамуына орай кооперативтік және
жеке меншік кредиттік органдар өз маңызын жоғалтып, өмір сүруін доғарды.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кредиттік коорерацияны жарамсыз етіп, ол
1931 жылы жойылды, жекеменшік сектордың сауда және өнеркәсіп саласынан
ығыстырылуы өзара кредиттеу қоғамының қызметін тежеді. Өзге кредиттік
органдардың функциялары мемлекеттік салалық банктерге: 1922-1925 жылдары
құрылған Промбанкке, Цекомбанкке, Орталық Ауылшарбанккке және басқаларға
берілді.
1930-1932 жылдары КСРО-да жүргізілген кредиттік реформаның нәтижесінде
жаңа принциптер негізінде салалық банктер ұйымдастырылды. Күрделі
салымдарды қаржыландыру және кредиттеу үшін 4 арнайы банк құрылды.
Өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімге кредиттеу банкінен
қайта құрылған Өнеркәсіпті және Электр шаруашылығының күрделі құрылысын
қаржыландыру банкі (Промбанк) бөлініп шықты. Ол 1959 жылы КСРО Промбанкі
болып қайта ұйымдастырылды.
Толып жатқан кредиттік серіктестіктер мен республикалық ауыл
шаруашылық банктерінің орнына құрылған Социалистік жер өңдеуді
қаржыландыру банкі (КСРО Ауылшарбанкі) 1959 жылы таратылып, оның
функциялары КСРО Госбанкі (Мембанк) мен Стройбанкі арасында бөлінді.
Бүкіл ресейлік кооперативтік банктің негізінде Кооперацияның күрделі
құрылысын қаржыландыру банкі (Всекобанк) құрылды. 1936 жылы Всекобанк
жойылып, оның активтері мен пассивтері жаңадан құрылған КСРО Торгбанкіне
берілді, ол өз кезегінде 1959 жылы таратылды.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 жылы жойылып, оның функциялары КСРО Стройбанкі мен Госбанкі арасында
бөлінді [6].
Осы салалық банктердің барлығы да салаларды қаржыландырумен және ұзақ
мерзімді кредиттеумен айналысты. Ал КСРО Госбанкінде халық шаруашылығының
барлық салаларын қысқа мерзімге кредиттеу шоғырландырылды. Бүкіл кредиттік
жүйенің орталық және жетекші буыны ретінде КСРО Госбанкінің ролі өсе түсті.
Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және ағымдағы есептері КСРО
Госбанкінде тоғысты.
Барлық одақтас республикаларда, соның ішінде Қазақстанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл орайда банк ісіе
орталытандыру принципі, банк мекемелерінің банктердің жоғары органдарға
бағынуы, қандай да болмасын жергілікті тәртіптерді белгілеуге жол бермеу
принципі сақталды.
Сондай-ақ ақша айналымын бір банкке шоғырландыру принципі жүзеге
асырылды, яғни әрбір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме бір банкте есеп айырысу
немесе ағымдағы есебіне ие бола алды. Осы банкте олар өз қаржысын сақтап,
кредит пен қолма-қол ақша алды, сол арқылы барлық қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуларын жүргізді.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988 жылдары жүргізілді. Мұның
нәтижесінде КСРО Госбанкі мен Стройбанкі мекемелерінің негізінде
Промсртойбанк, Агропромбанк және Жилсоцбанк құрылды. КСРО Госбанкі
құрамында болған жинақ кассалары негізінде Сберагательный (Жинақ) банк, ал
Внешторгбанк негізінде Внешэкономбанк құрылып, КСРО Госбанкі кәсіпорындар
мен ұйымдарға касса және кредит-есеп айырысу қызметтерін көрсетуді доғарды.
Ол елдің Орталық банкі болып жарияланды.
КСРО Промстройбанкіне кредит саясатын жүргізу, күрделі салымдар
жүйесінің тиімділігін арттыру, сондай-ақ өнеркәсіпте, құрылыста, көлік пен
байланыста, КСРО Госнабы (Мемелекеттік қамтамысыз ету мекемесі) жүйесінде
есеп айырысу жүктелді. Банк осы салалар кәсіпорындары мен бірлестіктерінің
есеп айырысу, қарыз және басқа есептерін жүргізді. Агроөнеркәсіптік кешен
кәсіпорындарына КСРО Агропромбанкі де осындай кешенді кредит-есеп айырысу
қызметін көрсетті, әлеуметтік саламен, сауда кәсіпорындары және ұйымдарымен
КСРО Жилсоцбанкі айналысса, КСРО Сбербанкі халыққа қызмет көрсетті. КСРО
Внешэкономбанкі экспорт-импорт операциялары бойынша есеп айырысуды
ұйымдастыруду мен жүргізуді қамтамасыз етті [7].
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
түзілді. Одақтас республикаларда республикалық банктер, өлкелер мен
облыстарды басқармалар ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері болды. Олар әуелгіде мынадай принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері осы ауданда басым болатын мамандандырылған
банктердің бірден-бір мекемесі болды. КСРО Сбербанкі мекемелері әр ауданда,
колхоз бен совхозда болғандықтан, бұл ережеден тыс болды. Мамандандырылған
банктердің (Сбербанктен басқалары) төменгі буыны мамандануына қарамастан
аталған аудандардың барлық клиенттеріне қызмет көрсетті. Шын мәнінде
банктердің мамандандырылуы басқару деңгейінде ған көрінді, ал төменгі
буындар әмбебап кредит мекемелеріне айналды. Оларға ауданның барлық
клиенттеріне, яғни барлық салалар кәсіпорындарының қызмет көрсетуге тура
келді.
Олардың банктер саны бойынша 4 кредиттік жоспары болды. Аталған
банктердің салалық қатыстылығ олардың клиенттерінің әмбебаптылығымен
қайшылыққа келді, мұныңөзі ең әуелі кридит ресурстарын қалыптастыруға
байланысты бірқатар проблемаларды туғызды. Бұл қаржыны өзара аймақаралық
есеп айырысу жүйесі арқылы банктен банкке бақылаусыз құю арқылы шиеленісе
түсті. Әрбір банк өз ресурстары ауқымында жұмыс істеулері үшін КСРО
Госбанкінде ашылған корреспонденттік есептер бойынша банкаралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
Госбанктен бөлінген коммерциялық банктер әдетте мамандандырылған
банктер ретінде жұмыс істеді, әрбір банк белгілі бір салада (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) монополияға ие болды. Олар
тапсырмаға сәйкес өз кәсіпорындарын осы кәсіпорындардың негізділігіне,
өміршеңдігі мен табыстылығына қарамастан оларды аса төмен пайызбен
кредиттеп келді. Бұл банктердің активтерінде шығында мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өткен сапасыз қарыздары басым болатын[7].
Жалпы алғанда банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын
былықтырып жіберді, ол монополияландырудан босатқан жоқ, кредит тетігіне
түбегейлі жаңалық енгізбеді, оның үстіне тіпті ебедейсіз болып, толып
жатқан буын-түйіндерімен сипатталды, шығыны көп, пайдасы аз болды, төменгі
буындар әлсірегенде жоғары буынның бюрократиялық аппараты өсе түсті. КСРО
Госбанкінің ролі елеулі түрде төмендеді, ол мамандандырылған банктердің
жұмысына пәрменді ықпал ете алмады.
Осы жағдайда банк реформасын жүргізу, батыстық үлгілерге ұқсас банк
жүйесінің екі деңгейлік жүйесіне көшуді жүзеге асыру бірден-бір дұрыс жол
болатын.
Банк құрылымын қайта құру госбанктің банк ісін монополиялануын жоюға
тиіс еді. 1988 жылға дейін КСРО Госбанкі Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің функцияларын орындап келген әмбебап кредит
мекемесі болатын. КСРО Сройбанкінің Қазақ Республикалық кеңсесі қалада,
өнеркәсіпте, көлікте және шаруашылықтың басқа да салаларында инвестицяларға
қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істеген КРСО Внешторгбанкі
валюталық және валютамен жүргізілген орперацияларға қызмет көрсетті.
КСРО-ның, соның ішінде Қазақстанның банк жүйесінде 70 жыл ішінде қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, кредиттік-банктік ықпал ету әдістиерінде
әкімгершілік пен ұсақ жөн сілтеушілік, сондай-ақ шаруашылық органдарды
қақпақылға салушылық басым болды.
Ақша-кредит қатынастарының қалыптасқан тәжірибесі туындап келе жатқан
нарықтық қатынастарға сәйкес келмеді.
Социалистік эксперимент барысында қаржы нарығының ғасырлар бойы
қалыптасатын институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылды. Утопиялық
идеологиялық тұжырымдамалардың негізінде бүкіл кредит жүйесін астына басқан
және бәсекелестік элементтерін, жарыс пен тәуекел элементтерін толықтай
жойған КСРО Госбанкі түріндегі кеспірсіз монобанк пирамидасы құрылды.
1990 жылғы желтоқсанда егемендік алғаннан кейін Қазақстан нарықтық
экономика талаптарына жауап беретін өзіндік банк жүйесін құруға кірісті.
1991 жылдың қаңтарында-ақ елде банк реформасының және екі деңгейлі
банк жүйесін құрудың бастамасы болған Қазақ КСР-індегі банктер және банк
қызметі туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылып, облыстық басқармаларымен
және бөлімшелерімен бірінші деңгейді құрады. Республикалық Промстройбанк
акционерлік-коммерциялық Тұранбанк банкі,
Агропромбанк-Қазақстан Республикасының акционерлік-коммерциялық
Агроөнеркәсіп банкі, Внешторгбанк-Әлембанк акционерлік-коммерциялық банкі,
Республикалық Сбербанк-Қазақстан Республикасының акционерлік-коммерциялық
Жинақбанкі болып өзгертіліп, екінші деңгейді құрады. 1993 жылы бұл банктер
акционерлік банктер болып, ал Жинақбанкі Қазақстан Республикасының Халық
банкі болып аталды.
1989 жылдан бастап алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
меншік банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк, КРАМДС-банк
және басқа коммерциялық банктерқұрылды. Кейіннен банктер саны күртөсті.
1933 жылғы шілдеде ҚР Банктер ассоциациясы құрылды. Сөйтіп, 1988 бен 1991
жылдар аралығындағы кезең Қазақстанда банк реформасын жүргізудің алғашқы
сатысы болды.
1992 жылдан 1993 жылдың соңына дейінгі кезең ақша реформасы мен банк
жүйесін қалыптастырудың екінші сатысы болды. Ұлттық банктің Орталық банк
функцияларын атқаруға біртіндеп көшуі, коммерциялық банктердің экстенсивті
түрде қалыптастырылып, дамуы оның негізгі белгілері болды[7].
Өзіндік ұлттық валютаны енгізу банктердің пайда болуына қуатты түрткі
болды: нақ сол кезеңнен бастап банк жүйесінің күшті экстенсивті-интенсивті
(сандық және сапалық) дамуы бастау алды. Ұлттық валютаның енгізілуі Ұлттық
банктен ұлттық валютаның тұрақтылығы мен беріктігін сақтау жөнінде белсенді
шаралар қабылдауды талап етті. Ұлттық банктің тәжірибесінің аздығына және
Үкіметпен бірлескен жұмыс тәжірибесінің жоқтығына байланысты тұрақты ұлттық
валюта идеясы 1994 жылдың орта тұсына дейін қиял күйінде қалды. Сол кезеңде
тікелей қарыз алу жолымен бюджет зәрулігін қаржыландыру практикасы еріксіз
сақталды. Ұлттық банк пен Үкімет алдында тұрған міндеттердің қайшылығы,
міне, осыдан көрінді.
1994 жылғы қыркүйекте банктердің меншікті капиталының өтімділігін
арттыру мақсатымен екінші деңгейдегі банктердің жарғылы қорларының
құрылымына қойылған талаптар қатайтылды. Жарғылық қорды ақшалай емес
құралдармен өтеуге шектеу қойылды, коммерциялық банктердің Ұлттық банкте
депозитке құйылған қаржысын қайта алуды көздейтін резервтеудің жаңа тәртібі
алынып, Ұлттық банкте орналастырылған резервтер үшін ақы төлеу енгізілді.
Анағұрлым тиімді болып табылатын резервтеудің балама тәртібін жүзеге асыру
жөнінде банктерге рұқсат берілді. Ақы қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің
25%-на сай етіп белгіленді. 1995 жылғы 1 қаңтарда 237 банк болды, олардың
25-інің валюта лицензиясы бар еді және жарғылық қор мөлшері бойынша
республиканың ең ірі банктері қатарын жататын. Жалпы санаттағы банктер
ішінде 8 банктің ғана жарғылық қоры 5 млн доллар және одан жоғары болды.
1995 жылы Қазақстандағы банк заңнамасының негізі болған екі заң
қабылданды, 1995 жылы 30 наурызда қабылданған ҚР Ұлттық банкі туралы
№2155 Заң және 199 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы №2444 Заң. Алғашқы Заңда Қазақстан Ұлттық
банкінің елдің Орталық банкі және банк жүйесінің бірінші дейгейі ретіндегі
мәртебесі, қызметінің құқықтық негіздері, есептілігі, міндеттері,
функциялары мен өкілеттіктері нақты белгіленді.
Екінші Заңда да банк мәртебесі, банк жүйесі, банк операциялары
ұғымдары, қызметінің құқықтық негіздері, құру, қайта құру, тарату, банк
қызметін жүзеге асыру және реттеу тәртібі, екінші деңгейдегі банктердің
есебі мен есептілігі айқын көрсетілді.
Осы заңдар қабылданғаннан кейін республикасының банк жүйесінің
сенімділігін арттыру басты мақсаты болып табылған банк жүйесінің сандық
тұрғыдан сығымдалуы басталды. Банктердің сығмдалуына Ұлттық банктің
жарғылық капиталға коятын талаптарын қатайту және банктер арасындағы
бәсекені күшейту арқылы қол жеткізілді. Барлық банктердің қызметін сапалық
жағынан жақсарту және әлемдік стандарттарға жақындайтын банктер тобін (10-
15 банк) құру Ұлттық банктің басты міндеті болды.
Ұлттық банк төмендегі классикалық ақша-кредит құралдарын пайдаланды:
- қайта қаржыландыру кредиттері көлемін реттеу;
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің деңгейін ретеу;
- міндетті резервтер тетігін пайдалану;
- мемлекеттік құнды қағаздармен операциялар жүргізу;
- Ұлттық банктің валюта нарығындағы интервенциялары.
1993-1995 жылдарға кезең ішінде банк мекемелері желісінің тұрақты кему
тенденциясы байқалып, 1995 жылдың соңында Ұлттық банктің банк операцияларын
жүргізуге берген лицензиялары бар 130 екінші деңгейдегі банк (1306 филиалы
бар) тіркеліп, олардың саны 1995 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда ширекке,
1994 жылға 1 қаңтармен салыстырғанда үштің біріне кеміді. Республикада
өнеркәсіп орындарының қаржылық жағдайларының нашарлауы банк қызметінің
көрсеткіштерінен көрініс тапты (қайтарылмаған кредитің өсуі), сөйтіп,
банктер жұмыс істеп тұрған тиімсіз филиалдарын жабуға мәжбүр болды. Олардың
жарғылық капиталының мөлшері 20 мың теңгеден әрі ауытқып, тұтас алғанда 6,8
млрд теңгені құрады, мұның өзі 1995 жылғы қаңтармен салыстырғанда 1,4 есе
артық болды.
1995 жылдың соңында 62 банк тарату процесін бастан кешкенімен, іс
жүзінде 6-ақ банк жабылды. Кей жағдайларда бұл процесс тура 2 жылға
созылды. Мұндай проблемалар Ресейде де орын алды, мұнда 1995 жылы 315 банк
жабылуға тиіс болғанымен, нақты таратылған 6 банк болды. Қазіргі кезде
банктерді тарату тетігі анағұрлым пысықталған және соншалықты ұзық уақытқа
созылмайды. Сонымен 1998 жылғы 1 қаңтарда 77 банк қалды.
Мемлекеттік реттеу органы ретіндеҰлттық банк банк секторында жүріп
жатқан өзгерістерге тиісті бағыт беру үшін күш-жігер жұмсады. Мәселен,
банктердің қосылуы сияқты кейбір процестер бей-берекет жүрмейтін болды,
бұған оң қабақ танытылды. Заңнамаға сәйкес бірқатар банктер бойынша
консервация тәртібі енгізілуі мүмкін болды. Ұзақ уақыт бойы
Агроөнеркәсіпбанкі санация тәртібінде тұрды. Алайда шамалы уақыт жұмыс
істеп, ол банкротқа ұшырады да 2004 жыл оның негізінде Наурызбанк АҚ
құрылды. Алайда ол да өз ішінара тағдырынан тайқып кете алмай, нашар кредит
саясаты мен менеджменттің салдарынан 2005 жылы сот шешімімен қауқарсыз деп
танылып, күшпен таратылды.
19995 жылдан бастап Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің қызметне
араласудың келесі бір мүмкіндігін көрсетті. Аса ірі Әлембанк аз уақыт
Ұлттық банктің уақытша әкімгершілігінде болды. Ұлттық банк сондай-ақ
банктерді қосу тетігін қолданды. Сөйтіп, 19996 жылы Тұран және Әлем сияқты
ірі банктер, 1997 жылы Тұрғынұйқұрылысбанкі мен Әлеумнесиебанк қосылды.
Банк нарығындағы ахуалды өзгертудің келесі бір әдісі шетел банктерін
Қазақстан нарығына жіберу, қаржы жағдайы мүшкіл қазақстандық банктерді
олардың сатып алуына жағдай жасау болып табылады[7].
Банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін депозиттерді ұжымдық
сақтандыру қоры құрылды, екінші деңгейдегі барлық депозиттік банктер оған
мүше болып табылады.
Қадағалау жөніндегі Базель комитетінің талаптарына сәйкес банктердің
бухгалтерлік есептің (БЕХС) және қаржылық есептіліктің (ҚЕХС) халықаралық
стандарттарына көшуі банк реформасының басты міндеттерінің, оның
нәтижелерінің бірі болып табылады.
Банк рефорамасы ауыманда бенктердің бухгалтерлік есептің халықаралық
стандарттарына көшу жөніндегі Ортамерзімдік бағдарлама жасалды. 1995 жылы
басталған, Қазақстан Республикасының банктерінде және өзге кредит
мекемелеріндегі бухгалтерлік есеп пен есептілік саласындағы бірыңғай
әдістемелік саясатты қамтамасыз ететін банк жүйесінің бухгалтерлік есебін
реформалау аяқталды деуге балады.
Бағдарлама жұмыс істеген мерзім ішінде ұлттық банктің және екінші
деңгейдегі банктердің жаңа есеп жоспарлары толық енгізілді, оларды қаржы
нарығы статистикасы, төлем балансы статистикасы, ұлттық есептер үшін
маңызды мәні бар жаңа ақпарат қалыптастыруға мүмкіндік беретін халықаралық
стандарттарға көшіру аяқталды. Бұлар ақша-кредит саясатын, нормативтік
ережелердің орындалуын талдау, жоспарлау және оған бақылау жасау, қаржылық
құралдарды нақты пайдалану жөніндегі шешім қабылдау үшін пайдаланылады.
Аталған жұмыс тиісі нормативтік базаны жасаумен, қызметкерлерді даярлаумен
және қайта даярлаумен қарат жүргізіледі.
Мұнымен қатар халықаралық стандарттар бойынша жүргізілетін
бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіненегізделген банк қызметінің ішкі және
сыртқы аудитін жүргізу тәртібі туралы нормативтік база жасалды.
Орта мерзімді бағдарламада сондай-ақ халықаралық тәжірибеде
қабылданған және статистикалық көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз
ететін халықаралық стандарттарға негізделген есептердің жаңа жоспарына
сәйкес статистикалық есептіліктің жаңа формаларын жасап, енгізу көзделген
болатын.
1998 жылы ҚР Ұлттық банкі Екінші деңгейдегі банктердің халықаралық
стандарттарға көшу мәселелері туралы қаулы қабылданды, оған сәйкес екінші
деңгейдегі 30 банк бірінші топқа жатқызылады, олар халықаралық
стандарттарға 2000 жылдың соңында жетуге тиіс болытын. Қалған 17 банк ие
кредиттік серіктестіктерге айналмақ, болмаса ірі банктерге сіңіп кетпек.
Аталған қаулы банк реформасы барысында толық көлемде орнатылады.
Қазіргі таңда 34 банк қалды, олардың барлығы халықаралық стандартаға көшті,
бұларда бухгарлтерлік есеп пен қаржы есептегі халықаралық стандарттар
бойынша жүргізіледі. Екінші деңгейдегі банктерде бухгалтерлік есепті
автоматтндыруды жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасын табуда. Мәселен, 2004
жылы екінші деңгейдегі 7 банк банк ақпаратын автоматтандыру бойынша
бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына көшті, 10 банк 2005 жылы
ауысты.
Үкіметтің 2003 жылңы 3 ақпандағы №119 қаулысымен бекітілген банктердің
халықаралық қаржы есептілігіне көші жөніндегі Ережелеріне сәйкес 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржы есептілігін халықаралық стандерттерға
сәйкес жүргізілмек[7].
Бұл үшін 2004 жыл ішінде Ұлттық банк мынадай жұмыстар жүргізді:
- есептілік формалары бекітіледі;
- Ұлттық банктің лицензиясы негізінде жүргізілетін қолма-қол шетел
валютасымен орындалатын операциялардың бухгалтерлік есепті жүргізу
жөніндегі нормативтік-құқықтық актілер жүргізіледі;
- Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын алғашқы қолдау,
банктердің клиенттерге берген қарыздарымен клиенттерден алған салымдар
бойынша операцияларды бухгалтерлік есепте көрсетуі, ЖЗҚ-ның теріс
инвестициялық табысын қаржылық есептілікте көрсету, жарғылық капиталға
қатысты операциялардың бухгалтерлік есептің жүргізу жөнінде нұсқаулы
хаттар жөнелтілді.
Қазіргі таңда Қазақстанның барлық банктері, соның ішінде Ұлттық банк
қаржы есептілігінің халықаралық стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп
жүргізіп, қаржы есептілігін түзуде.
Банк реформасы банк қадағалауы жүйесін және банк қызметін реттеу
принциптерін жетілдіруде.
Бұл мақсатпен ҚР Президентінің Жарлығы (2003) арқылы Ұлттық банктен ҚР
қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі бөлінді,
ал Ұлттық банк банк қызметін реттеу мен қадағалауға қатысатын болады.
Ұлттық банк пен Агенттік қазақстандық банктерге қоятын талаптар банк
қадағалауы жөніндегі Базель комитетінің халықаралық талаптарына
сәйкестендірілетін болады. Халықаралық тұрғыда танылған стандарттарды
қолдау банктердің капиталдауының және тәуекелге көнгіштігінің нақты бағасын
береді, мұнің өзі екінші деңгейдегі банктер жөнінде банктердің басшылығы
мен акционерлері, сондай-ақ Ұлттық банк пен Агенттік басшылығы тарапының
неғұрлым негізделген шешімдер қабылдауға жәрдемдеседі.
Банктерді құру мен лицензиялау жөніндегі Ұлттық банк пен Агенттік
талаптарын қатайту нарықта тек қаржылық жағынан тұрақты, бәсекеге қабілетті
кредит-қаржы мекемелеріне ғана шығуға мүмкіндік береді.
Меншікті капиталының зәрулігін сезінетін банктер Ұлттық банк пен
Агенттікке қайта капиталдандыру жөнінде бағдарламалыры мен шараларын
тапсырып олардың орындалуы жөнінде ұдайы есеп беріп тұрады. Капиталдың
тиісті деңгейіне жетпеген банктер таратуға немесе банктік емес қаржы
мекемелеріне айналдыруға жатқызылады.
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап бірінші кредиттік бюро жұмыс істей
бастады, 7 ірі банк және Астана-Финанс оның акционерлері болады.
Кредиттік бюро банктерді кредиттеу құнын кемітуге және қарызшылар үшін
тәуекел деңгейін түсіруге көмектеседі, оның нәтижесінде кредиттеу
мөлшерлемелерін кеміту үшін алғышарттар жасалады. Кредит бюросы туралы ҚР
Заңы 2004 жылғы шілдеде қабылданды, онда кредиттік бюроларды құру мен
олардың қызметінің құқықтық экономикалық және ұйымдастырушылық негіздері
айқындалады.
Жемісті жүргізілген реформа нәтижесінде Қазақстанның банк жүйесі ТМД
елдері ішінде жақсы атаққа ілініп, көш бастады. Мұны жұрттың барлығы, соның
інінде шетел жұртшылығы да мойындап отыр.
1.2 ҚР банк жүйесі дамуының институционалдық негіздері
Коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыру банк заңдылығының заңдық
нормаларының жиынтығы, ҚР Конституциясы, Азаматтық, Салықтық кодекстері
басқа да жекелеген заңдар мен ҚР Ұлттық банкінің нормативтік актілері
арқылы жүзеге асырылады.
Негізі банк заңнамасына 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған, 2003 жылғы
1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы 31 тамызда
қабылданған, 2003 жылғы 1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы ҚР Заңы мен
кредиттік, валюталық операциялар, вексельдік айналым, банктердің
банкроттығы, карточкалық төлемдер және басқа жекелеген банк операцияларын
реттейтін арнайы заңдар жатады.
Өзге заңдармен қатар жұмыс істейтін қаржы-кредит институттарын
реттейтін және банк қызметіне қатысы бар заңдар жатады. Мұндай заңдар
сақтандыру және сақтандыру ұйымдары, қаржы лизингі, зейнетақы қоры,
депозиттерді сақтандыру, биржа туралы, ипотека мен ипотекелық компания,
бағалы қағаздар рыногы, Қаржы қадағалау агенттігі, инвестициялық қорлар
туралы және басқа заңдар болып табылады, сондай-ақ банктерге тікелей қатысы
бар жекелеген ережелер де жатады.
Елдің басты заңы ретінде Конституция, Азаматтық кодекс, шаруашылық
заңнамасы және басқалар банк қызметінің идеологиясына, экономикадағы банк
орнына тікелей қатысы бар.
Банк заңнамасы банктердің жұмыс істеуінің заңдық
норамаларын,рұқсатетілген және рұқсат етілмеген операциялар ауқымын, банк
ашу, жабу, қызметті реттеу, жауапкершілік пен бақылау тәртібін,
коммерциялық банктердің Ұлттық банкпен және клиенттермен қарым-қатынастарын
анықтайды.
Банк қызметі сондай-ақ барлық банктер үшін орындалуға міндетті ҚР
Ұлттық банкінің нұсқаулары, ережелері, өкімдері арқылы да реттеп отырады.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанда нарықтық қатынастарға көшу басталды да
жаңа мемлекет дамып, нығая түсті. Өз кезегінде экономикалық даму ақша-
кредит саласында неғұрлым түбегейлі өзгерістер жасауды талап етті.
Кредиттік қатынастардың және ақша айналымы шекарасының кеңеюі шаруашылық
жүргізудің нарықтық тетіәктері енгізілгенде банктердің экономиканы
реттеудегі ролін күшейтуді, банк ісін жетілдіруді қажеттейді. Осыған орай
1990 жылдың өзінде Қазақ КСР-дегі банктер мен банк қызметі туралы жаңа
Заң қабылданды, ол банк жүйесіне реформалаудың заңдық негіздерін қалады.
Аталған заңда алғаш рет коммерциялық банкке анықтама беріліп, жеке меншік
банктерді және шетелдік қатысушылары бар банктерді ашу, сондай-ақ өзге
кредиттік ұйымдарды құру тәртібі айқындалды. Заңда Қазақ КРС мемлекеттік
банкінің негізгі міндеттері мына функциялары белгіленеді. Сондай-ақ
Мемлекеттік банк пен коммерциялық банктер жүргізетін операциялар тізімі
анықталып, елдің Мемлекеттік банкінің коммерциялық банктері ашу және
олардың қызметінің жоғары тәртібі айқындалады.
1991 жылы мемлекеттік салалық банктердің қайта құрылуына және КСРО
Мемлекеттік банкінің республикалық бөлімшелеріне егемен мемлекеттердің
орталық банктердің функциялары берілуіне, сондай-ақ алғашқы коммерциялық
банктердің құрылуына байланысты екі деңгейлі банк жүйесі қалыптастырылды.
Бірінші деңгейге Ұлттық банкпен оның облыстардағы бөлімшелері, екінші
деңгейге өзге банктер енді. Нарықтық қатынастарды ырықтандыру және кредит
ісінің дамуы коммерциялық банктердің қаулып өсуіне әкелді. Атап айтқанда,
1993 жылы коммерциялық банктер саны 200-ден асты олардың көпшілігі кейінен
қаржылық жағынан тұрақсыз болып шықты.
Республика жоғарғы кеңесінің 1993 жылғы 1 сәуірдегі сессиясында
орталық банк және екінші деңгейдегі банктер туралы жаңа заңдардың
қабылдануы банк жүйесін мемлекеттік реттеудің негізін қалады. Ең алдымен
елдің Ұлттық банкінің егемен мемлекеттің орталық банкі ретіндегі мәртебесі
бекітіліп, оның реттеуші және бақылаушы функциялары анықталады, екіншіден,
Ұлттық банкке қадағалау функцияларын орындау барысында қатаң экономикалық
және әкімшілік әсер ету шараларын қолдану құқығы берілді, үшіншіден-Ұлттық
банк пен коммерциялық банктердің функциялары, құқықтары мен міндеттері
нақты көрсетіледі[7].
Жаңа заңнамаға сәйкес Ұлттық банктің бақылау функциялырының ауқымы
кеңейтілді, жергілікті жерлерде бөлімшелері бар банк қадағалау департаменті
құрылды, коммерциялық банктерге белгіленетін экономикалық нормативтердің
ауқымы ұлғайды, коммерциялық банктердің жарғылық қорларының ең төменгі
мөлшеріне қатысты талаптар жоғарлатылады. Егер 1993 жылға дейін елдегі
банктер саны жылдам өссе, 1994 жылдан бастап кері денденция орын ала
бастады.
Ұлттық банк 1994 жылғы қазан-қарашада Ұлттық банк және екінші
деңгейдегі банктер туралы заңдар жобаларын енгізді, олар жаңа редакциясында
қазіргі қолданылып жүрген заңдардың негізгі идеологисын сақтады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк туралы Заң жобасы Ұлттық банктің атқарушы
биліктен тәуелсіз болуын көздеп, Ұлттық банктің қадағалау функцияларын
нақты да егжей-тегжей айқындап берді. Банктер туралы Заң жобасында
банктерді тарату және консервациялау процедуралары, банк басшыларының
кәсіптік деңгейіне қатысты жоғарғы талаптар егжей-тегжейлі баяндалады, яғни
нақ осы кезде банк жүйесін жұмыс істеуін құқықтық қамтамасыз ету саласында
алғашқы нақты қадамдар қабылданды.
Банктерді құрумен олардың қызметінің неғұрлым қатаң талаптары, сондай-
ақ банк қызметін реттеудегі Ұлттық банктің неғұрлым кең өкілеттіліктері
негізіне халықаралық стандартта алынған Заңда көрініс тапты.
Қазақстан Республикасы Презилдентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы, 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі туралы Заң күші бар
Жарлықтары банк заңнамасының дербестігін заң жүзінде бекітуге мүмкіндік
берді, мұның өзі кептеген елдерде банк ісін ұйымдастыруда жалпы қабылданған
іс-әрекет болып табылады. Бұл банк қызметін арнайы заңнама актілері және
Ұлттық банктің заңымен берілген өкілеттігі ауқымында қабылданатын заң
түріндегі нормативтік-құқықтық актілері деңгейінде құқықтық реттеудің
тұрақты базасын қамтамасыз етті. Кейіннен, 2003 жылдың 1 қыркүйегінде осы
заңдарға елеулі өзгертулер мен толықтырулар енгізілді, қазір олар
халықаралық нормаларға барынша жақындатылған, банк қызметін реттейтін
негізгі заңнамалық актілер болып табылады.
Банк және банк қызметі туралы ҚР Заңы 10 тараудан және 78 баптан
тұрады, банк мәртебесінің, салымның банк жүйесі мен оның ұйымдастырушылық
құрылымының анықтамасы; банктердің филиалдарды, өкілдіктерді, есеп-айырысу-
касса бөлімдері мен еншілес банктерді құру тәртібі; банктің басшы
қызметкерлеріне қойылатын талаптар; банк қызметін жүргізудің реттеуші
ережелері; банк қызметін реттеу мен салымшылар мүдделерін қорғау; есеп пен
есептілікті жүргізу; банк және олардың аффилирленген тұлғаларының аудиті;
банктерді тарату және мәжбүрлеп қайта құру тәртібі корсетілген; банк
қызметіне байланысты заң бұзушылықтар бойынша жауапкершілік айқындалған.
Сөйтіп, бұл заңның жаңа редакциясында банк қызметінің барлық жақтары
қамтылған, ол нақты дәл, әмбебап бола түскен. Банктерді құру, банк қызметін
лицензиялау, банк лицензияларын қайтып алу, басшықызметкерлерге қойылатын
талаптар, банктердің құрылтайшылары, аффилирленген тұлғалары, банктердің
қызметі мен олардың операциялары егжей-тегжейлі сипатталған.
Заң барлық банктерге, барлық банк түрлеріне арналған әмбебап заң болып
табылады. Екінші деңгейдегі банктерге арналған заңның күші бір ізге
түсірілген. Бұл меншік түріне, заңдық мәртебесіне, қызмет сипатына,
орындалатын операциялар тізіміне, т.б. қатысты түрлі банктердің болуын
жоққа шығарады, дегенді білдірмейді. Керісінше, заң оларға бірыңғай
талаптар қойып, бірдей жағдайлар жасайды[7].
Бұл банк қызметін либералдандыруға, артық төрешілдікті,
қызметкерлердің субъективизмін болдырмсауға бағытталған. Онда түрлі
шектеулер алынып, банктерді, филиалдарды, ЕКБ-лерді, өкілдіктерді, еншілес
банктерді құруға, лицензия алуға қажет құжаттар тізімі қысқартылған (осы
орайда оларға қойылатын талаптар күшейтілген).
Банктер және банк қызметі туралы ҚР заңының 30-бабы бойынша Банк
қызметі дегеніміз банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ осы бапта
белгіленген өзге операцияларды банктердің жүргізуі болып табылады. Банк
операциялары және өз клиенттеріне көрсетілген басқа да қызметтер банк
өнімдері деп аталады.
Банк операциялары және көрсетілген қызметтер ақшалай түрге жүзеге
асырылып, коммерциялық және өндірістік сипатқа ие екендігін атап өткен жөн.
Банк қызметін банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір әс-әрекеттерді
орындауы деп сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай
да бір сұранысты қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Негізгі, дәстүрлі қызметтерге салымдарды тарту мен ссудалар беру
жатады. Осы қызметтер бойынша пайыздардың айырмасынан банктер пайданың
әжептәуір бөлігін табады. Алайда осы екі қызмет ауқымында да толып жатқан
банк өнімдерінің алуан түрі шығарылуы мүмкін. Дәстүрлі банк қызметтеріне
есеп айырысу операцияларын жатқызуға болады. Операциялардың осы үш түрі
қатар орындалғанда мүндай мекеме банк мәртебесіне ие болады. Бүгінгі
әмбебап банктер банк және қаржы қызметтерінің барлық қырларын қамтитын
өнімдердің барлық түрлерін ұсына алады. Сонымен қатар өзге банктер
бәсекелестік басымдықты сақтау мақсатында қызметтердің нақты бір түрлерін
көрсетуге мамандануға тырысуда. Тағы бір назар аударатын жағдай – қайсы бір
банк операциясын орындауға құқықтық рұқсат алу. Заң заңды тұлғаны
мемлекеттік лицензия алуға міндеттейді. Коммерциялық банктер желісі
экономикалық негізі заңды және жеке тұлғаның, сондай-ақ мемлекеттің уақытша
басы бос қаражаты болып табылатын ақша рыногын дамытуға жәрдемдеседі,
оларды экономика мен халықтың қысқа мерзімді сұраныстарын қанағаттандыру
үшін пайдаланады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің шаруашылық әрекеттеріне қызмет
көрсетуге қытысты кредиттік, есеп айырысву және қаржы операцияларының
барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңға
сәйкес банктер төмендегі операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттер тарту;
- клиенттер мен корреспондент-банктердің есептерін жүргізу, оларға касса
қызметін көрсету;
- заңды және жеке тұлғаларға қайтарымдылық, мерзімділік және ақылық негізде
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттер беру;
- иелерінің немесе инвестицияланатын қаржы әкімшілерінің тапсырысы бойынша
күрделі қаражатты қаржыландыру;
- өзіндік бағалы қағаздарды (чектер, вексельдер, аккредитивтер, депозиттік
сертификаттар, акциялар және басқа қарыз міндеттемелері ) заңда
көрсетілген тәртіппен шығару;
- төлем құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату және олармен
өзге де операциялар жүргізу;
- ақша түрінде орындау талап етілетін үшінші бір тұлғаларға тапсырмалар,
кепілдемелер және басқа міндеттемелер беру;
- тауар жеткізу және қызмет көрсету құқықтарын алу, осындай талаптарды
орындау тәуекелін қабылдау және осы талаптарды инкассациялау (факторинг).
- банк операциялары бойынша брокерлік қызметтер көрсету, клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенті болу;
- клиенттердің құжаттары мен құндылықтарын сақтау жөніндегі қызметтерді
көрсету (сейф бизнесі);
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, соның ішінде сату құқығынсыз
қаржыландыру (форфейтинг);
- клиенттердің тапсырмасы бойынша сенім операциялары (қаржы тарату мен
орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банк қызметіне қатысты кеңесшілік қызмет көрсету;
- лизингтік операцияларды жүргізу.
Ұлттық банк пен Агенттіктің арнай лицензиясы болған жағдайда банктер
өзге банк операцияларын жүргізе алады, соның ішінде шетел валютасымен
операциялар жасайды; халықтың ақша салымдарын тартады; ақшаны,
вексельдерді, төлем және есеп айырысу құжаттарын инкассациялау жөнінде
қызметтер көрсетеді; бағалы металдарды салымға тарту және орналастыру
жөніндегі банк операцияларын жүргізеді.
Бұл операциялар депозиттік, кредиттік және есеп айырысу
операцияларымен қатар банк операциялары мәртебесін иеленді. Заңға сәйкес
оларды тек банктер ғана орындай алады. Банктер бағалы қағаздар рыногының
толыққанды қатысушылары болып табылады, лицензиялары болған жағдайда олар
акционерлік қоғам ретінде өздерінің акцияларын шығара алады, оларды сата,
орналастыра, жазылу жүргізе, есептей және сақтай алады. Заң банктерге
өндірістік, кәсіпкерлік және сауда қызметімен айналысуға тыйым салады.
Заңға сәйкес микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелген заңды
тұлғалардың микрокредиттер беру жөніндегі қызметі банк операцияларына
жатпайды.
Банктер операцияларды жүргізудің жалпы жағдайларын белгілейтін
ережелер мен ішкі ережелер болғанда ғана қызметін жүргізе алады.
Ережелерде мына төменгі деректер мен процедуралар болуға тиіс (31-
бап):
- қабылданатын депозаттер мен берілетін кредиттердің шекті сомалары мен
мерзімдері;
- депозиттер мен кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің шекті шамалары;
- осы сыйақыларды беру шарттары;
- банк қабылдап алатын қамтуға қойылатын талаптар;
- банк операцияларын жүргізу мөлшерлемелері мен тарифтері;
- банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың
жауапкершілігі;
- банктің директолар кеңесі операцияларды жүргізудің жалпы ережелерін қосу
мүмкін деп санайтын өзге де жағдайлар, талаптар мен шектеулер.
Банктің ішкі ережелері мыналарды анықтауға тиіс:
- банк бөлімшелерінің, ішкі аудит қызметінің, кредит комитетінің, басқа да
тұрақты жұмыс істейтін органдардың құрылымын, міндеттерін, функциялары
мен өкілеттіктерін;
- құрылымдық бөлімшелердің басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
- банктің лауызымды тұлғалары мен қызметкерлерінің банк атынан және оынң
есебінен мәмілелер жүргізгендегі өкілеттіктерін.
Операцияларды жүргізудің жалпы ережелері ашық ақпарат болып табылады
және коммерциялық немесе банк құпиясының нысаны бола алмайды. Банктер
клиентінің алғашқы талабы бойынша операцияларды жүргізудің жалпы жағдайлары
туралы ережелерді беруге тиісті.
1.3 Шетелдердің ғаламдық қаржы дағдарысын игеру тәжірибелері
Жалпы алғанда, әр мемлекеттің өзіндік банк жүйесі болады. Дегенмен,
барлық банктер өздерінің белгілі бір қызмет ету шеңбері дәстүрлі бірдей
болып табылады. АҚШ банктік жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін
жариялаған күннен бастап пайда болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791 жылы
құрылған. Ол Конгрестен ақшаны эмиссиялау құқығын ала отырып, коммерциялық
банктердің қызметтерін атқарған. Орталық банктің құрылуы туралы 1913
жылы қабылданған заңға сәйкес, осы уақытқа дейін жұмыс жасап отырған үш
деңгейлі Басқарушылар кеңесінен, Федералды резервтік жүйеге мүше банктерден
тұратын Федералды Резервтік Жүйенің негізі қаланды. Басқару кеңесі - бұл
банктік жүйені басқаратын ең жоғарғы орган болып табылады. Оның құрамына
АҚШ-тың Президентімен ұзақ уақытқа 14 жылға тағайындалатын Сенаттың
келісімінен соң, 7 негізгі мүше кіреді. Олар Президенттің рұқсатынсыз
қызметтен босай алмайды.Басқару Кеңесі Сенатқа емес, ең жоғарғы заң
шығарушы орган — Конгрестің алдында есеп береді. Басқару Кеңесінің мүшелері
мемлекеттік ұйымдардың резервтік банктердің және ірі өнеркәсіптік, ауыл
шаруашылық, сауда және банктік монополиялардың өкілдерінен сайланады.
Басқару кеңесінің басты қызметі ақша-несие саясатын дайындау. Бұдан басқа
бұл кеңес әр түрлі банктік институттар мен федералды резервтік банктерге
қатысты қадағалау және реттеу қызметтерін де жүзеге асырады. Федералды
Резервтік Жүйенің операцияларын 12 федералды резервтік банктер жүзеге
асырады. Бұл банктер және олардың 25 бөлімшесі ірі қалаларда орналасқан.
АҚШ аумақтарында ФРЖ-ның құрылуы туралы заңға сәйкес 12 федералды резервтік
округке бөлінген. Федералды резервтік банктер орталық банктің банкноталарды
эмиссиялау және басқа да қызметтерін жүзеге асырады. [21;33б]
Әр резервтік банкті 9 директордан тұратын Кеңес басқарады. Директорлар
3 топқа бөлінеді: А класы, В класы және С классы. А және В класының
директорлары ФРЖ-ға мүше банктерден сайланады, екі кластың да бір-бір
директоры ұсақ банктерден, біреуі — орташа, біреуі ірі банктерден
сайланады. С класының директорларын Федералды Резервтік Жүйенің басқа
кеңесі тағайындайды. Федералды резервтік банктердің 9 директорының
әрқайсысы 3 жыл мсрзімге сайланады, сөйтіп әр кластағы директорлардың
біреуі жыл сайын ауыстырылып отырады. Әр резервтік банкті директорлар
кеңесі сайлайтын және Федералды Резервтік Жүйенің басқару кеңесі бекітетін
президент және бірінші вице-президент басқарады.
Америка Құрама Штатының несиелік жүйесінің екі элементтен, яғни,
банктік жүйе федералды резервтік жүйесі, елдің орталық банкінің қызметін
атқарушы, коммерциялық банктердің, инвестициялық банктерінің, жинақтаушы
банктерінің қызметтерін орындаушы, және банктік емес несиелік институттар.
Федералды резервтік жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайында банктердің
қызметінің маңыздылығы зор, олар уақытша қолданылмаған ақша қаражатын
жинақтап, оларды салалар мен аймақтар, кәсіпорындар мен халықтар
арасында қайта бөлумен қатар, экономиканы қосымша капиталмен
қамтамасыз етіп, сайып келгенде қоғамдық байлықты көбейтуге негіз
қалайды.
Негізінен банктер, уақытша бос ақша қаражатын тарту, жинақтау
және оның қарыз капиталына айналдыру, кәсіпорындарға, мемлекетке,
жеке адамдарға несие беру, бағалы қағаздармен операция жүргізу,
ақша айналымын реттеу, айналысқа несие құралдарын шығару,
экономикалық және қаржылық кеңес беру сияқты қызметтер атқарады.
Банк – нағыз өндіруші күш болып табылады. Банк қызметі экономикаға
тікелей қатысты: ол өндірісті үзіліссіз ете алады және жеделдетеді, сонымен
бірге қоғамның байлық қорын арттыра түседі. Банктер материалдық өнімнің
ұлғаюын және еңбектің табыспен алмасуын жүзеге асыруға бірден бір
қабілетті. Экономиканың жағдайына қарап банктің активтілігін анықтайды. Бұл
дұрыс тұжырым, бірақ: банктің активтілігін қарастыра отырып та, қоғамның
жалпы экономикалық дамуын білуге, анықтауға болады.
Банк бизнеспен айналысатын өзінше өзгешелігі бар кәсіпорын болып
табылады. Ол несие ресурстарын қосымша ақшалай қаражатқа мұқтаж
кәсіпорынға, ұйымға, кооперативке, халыққа, мемлекетке, төлем негізінде
беретін мекеме болып табылады. Соңғы уақыттағы жаһандық деңгейдегі өзекті
мәселелердің бірі әлемдік қаржы дағдарысы екендігі белгілі.
Мемлекет экономикасының тұрақтылығы көбінесе банк қызметінің
тұрақтылығына байланысты. Ел басымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың
қазақстандықтарға арнаған биылғы “Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу –
Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” атты Жолдауында еліміздегі қаржы жүйесінің
тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз етудегі жаңа міндеттер
айқындалғандығы белгілі. Сондықтан, банк секторының сыртқы міндеттемелері
үлесінің оның міндеттемелерінің жиынтық көлемінде төмендеуін қамтамасыз ету
және банктердің экономикаға оның дағдарыстан кейінгі қалпына келуі мен
дамуына жігерлі түрде әсерін тигізуі керек. Банк жүйесінің жай-күйі
Қазақстанның экономикалық тұрақтылығы үшін өте маңызды. Осыған орай
мемлекетіміздің банк жүйесінің қаржы дағдарысына тойтарыс беріп және
болашақта қарыштап дамуы жұмыстың өзектілігі болып табылады.
2007 жылдың екінші жартысында басталған әлемдік қаржы нарықтарындағы
дағдарыс Қазақстанның банк жүйесінің дамуына елеулі түрде әсер етті. Бұл
отандық банктердің сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндіктерін
төмендетуде, ал, ізінше, ішкі экономикаға несие беру көлемін қысқартуда
көрінді. Бұдан басқа, әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарлары бағасының
шапшаң көтерілуі салдарынан экономикаға инфляциялық қысымды едәуір
күшейтті.
Дүниені дүрліктірген қаржы дағдарысы әлемдік қаржы жүйесінің
шеңберінен шығып, нақты секторларға да теріс ықпалын тигізе бастады. Оның
басты әсері әлемдік экономиканың өсу қарқынының, тауарлар мен қызмет
көрсету түрлеріне деген жаһандық сұраныстың төмендеуінен айқын байқалуда.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі әлемдік қаржы және тауар
нарықтарындағы тұрақсыздықтың теріс салдарын жұмсартуға бағытталған бірінші
кезектегі шаралар кешенін жедел қабылдады және іске асырды.
Өтімділіктің жаһандық тапшылығын тудырған қаржы дағдарысының екінші
толқыны әлемдік қаржы жүйесінің шеңберінен шықты және нақты секторға едәуір
теріс әсер етті. Осының нәтижесінде әлемдік экономиканың өсу қарқынының
едәуір және, ізінше, тауарлар мен қызмет көрсетулерге жаһандық сұраныстың
баяулауы байқалады.Бұл отандық экономиканы тұрақтандыру және оңалту жөнінде
жаңа қосымша шаралар қабылдауды талап етеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы
мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігінің Экономиканы және
қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған
бірлескен іс-қимыл жоспары Қазақстан Республикасы Президентінің
тапсырмаларын орындау үшін әзірленді және жаһандық дағдарыстың
Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға теріс салдарын жұмсартуға
және болашақтағы сапалы экономикалық өсу үшін қажетті негізді қамтамасыз
етуге бағытталған шаралар кешенін айқындайды.
Жұмыстың негізгі мақсаты – ғаламдық дағдарыс жағдайындағы Қазақстан
Республикасының банк секторының дамуын қарастыру, олардың қаржылық
жағдайына талдау жасау және дамуындағы мәселелерді анықтау, жетілдіру
шараларын ұсыну болып табылады.
Қазір банктердің кең таралған жүйесінсіз үйлесімді дамыған мемлекетті
елестете алмаймыз. Банктер экономикадағы негізгі қозғаушы тетік қызметін
атқарады, яғни олар арқылы мемлекеттің экономикалық-саяси қуатты дамуы
мүмкін болады.
Диссертациялық зерттеудің қойылған мақсаттарына сәйкес келесідей
негізгі міндеттер анықталады:
1) ҚР банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуын қарастыру
2)Шетелдердің ғаламдық қаржы дағдарысын игеру тәжірибелеріне тоқталу
3) Қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстанның коммерциялық банк жүйесінің
2007-2009 жылдардағы жағдайын бағалау және талдау жасау
4) Қаржылық дағдарыс жағдайында коммерциялық банктердің өтімділігін
қамтамасыз ету мәселелерін ашу
5) Қазақстан үшін әлемдік дағдарыс салдарларын жою мен банк жүйесін
тұрақтандыру бағдарламаларын қарастыру
Зерттеу объектісі – бүкіл әлемді шарпыған ғаламдық қаржы дағдарысының
Қазақстанның коммерциялық банктерінің қызметіне әсер етуін талдау.
Зерттеу пәні – қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының коммерциялық
банктері қызметінің теориялық және тәжірибелік мәселелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - банктік жүйенің өтімділігін қамтамасыз
ету және ресурстық базаны ұлғайту; бюджеттің уақытша бос қаржыларын
коммерциялық банктердің салымдарына орналастыру арқылы банктердің
өтімділігін қамтамасыз ету; ішкіэкономикалық және әлеуметтік құрылымдарды
модернизациялау арқылы қаржы дағдарысынан шығу.
Жұмыстың апробациясы және жариялануы - диссертациялық жұмыстың
негізгі қағидалары мен нәтижелері халықаралық ғылыми-практикалық
конференциялар жинағында басылды: Қазіргі кездегі ҚР-ның экономикасындағы
аграрлық саланың даму басымдықтары атты халықаралық ғылыми-практикалық
конференция материалдары, Семей қаласы ҚазҚЭА -11 желтоқсан 2009 жыл; ҚР-
ның екінші деңгейлі банктерінің несиелік қоржыны сапасын бағалау ҚазҚЭА
Хабаршысы №1(6), 2010жыл; Коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз
ету мәселелері баспада, шығатын жері ҚазҚЭА Хабаршысы №2(7), 2010жыл.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
мазмұннан, кіріспеден, негізгі бөлім мен қорытынды және 54атаудан тұратын
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың негізгі көлемі 64 бет,
соның ішінде 9 кесте, 9 сурет, қосымшалар келтірілген.
1 Қазақстанның банк жүйесі дамуының теориялық аспектілері
1.1 Банк жүйесінің қалыптасуы мен дамуының концептуальдық негізі
Қазақстан банк жүйесінің қалыптасу процесінің тарихы әріде жатыр.
Қазақстан банк жүйесінң тарихы революцияға дейінгі Ресей мен КСРО
тарихымен тығыз байланысты. Патшалық Ресейдің банк жүйесіне мыналар кіреді:
Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара кредит қоғамдары, қалалық
банктер, ипотекалық кредит банктері және басқа кредит мекемелері.
Ресей мемлекеттік банкі (өз қызметін 1860 жылы бастаған) бүкіл кредит
жүйесіндегі Орталық банкі болды. Оған қағаз ақшаларды айналымға шығарудың
монополиялық құқығы берілді. Ресейдің мемлекеттік банкі 1914 барлық
акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен ағымдағы есептерінің
жартысынан астамын, есеп-ссуда операцияларының 13-ке жуығын өзіне тартқан
еді. Өзге елдердің эмиссиялық банктерінен бір өзгешелігі, Ресейдің
Мемлекеттік банкі банктерді ғана емес, сондай-ақ өнеркәсіпті, сауданы,
дайындауды да несиеледі. 1914 жылға таман оның 10 кеңесі, 124 бөлімшесі
және мемлекеттік қазынашылықтың 791 тіркеме кассасы болды.
Акционерлік коммерциялық банктер (743 филиалы бар 47 банк) ссуда
капиталы нарығында басым жағдайға ие болып, 1914 жылға таман шоғырланудың
жоғары деңгейіне жетті.
Орташа және ұсақ буржуазияға қызмет көрсету үшін шағын кредит
мекемелері жұмыс істеді: өзара кредит қоғамдары (11081), қалалық қоғамды
банктер (343) болды.
Ипотекалық кредит жүйесі мемлекеттік дворяндық жер банкінен және
мемлекеттік жер банкінен, 10 акционерлік жер банктерінене, 36 қалалық
кредит банктерінен және ипотекалық кредиттің өзге де банктерінен тұрды.
Өзге кредит мекемелері арасында ауылдың ауқатты бөлігіне қызмет
көрсететін кредит кооперациясы неғұрлым кең тарады. Ол ссуда-жинақ
кассаларынын және кредиттік серіктестіктерден тұрды[6].
1917 жылы қазан төңкерісінен кейін бенк ісін ұйымдастырудың
мемлекеттік монополия принципі жүзеге асырылды. Елде Мемлекеттік банк
құрылды, кейіннен, жеке меншік коммерциялық және басқа банктерді
национализациялау нәтижесінде мемлекетке тиесілі салалық және аумақтық
банктер құрылды. Мемлекеттік еңбек жинақ кассалары банк жүйесі буындарының
біріне айналды. Мемлекеттік банктермен бір мезгілде кеңес өкіметінің
алғашқы жылдары кооперативтік және жеке меншік, мемлекеттік-капиталстік,
соның ішінде шетелдік капиталдың қатысуымен мемлекеттік емес кредиттік
мекемелер де құрылды. 1922 жылы ауыл және ұсақ қолөнерді жандандыру
мақсатын көздеген кредит және несие-жинақ серіктестіктері мен олардың
одақтары ұйымдастырылды. 1924 жылы ауылшаруашылық кооперациясына салымдар
қабылдау, қарыз беру және есеп айырысуда делдалдық жасау сияқты кредиттік
операциялар жүргізуге рұқсат етілді. 1926 жылғы 1 сәуірде КСРО-да 16185
серіктестік, олардың ішінде 2426 кредит және қарыз-жинақ серіктестігі және
кредиттік функциялары бар 12424 ауыл шаруашылық серіктестігі болды.
1922 жылдан бастап жеке меншік сауданы, өнеркәсіпті кредиттеу үшін
өзара кредит беру қоғамдары, сондай-ақ шетелдік капиталдың қатысуымен
мемлекеттік-капиталистік акционерлік Оңтүстік-Шығыс банкі және Ресей
коммерциялық банкі құрылды[6].
Экономиканың социолистік секторының дамуына орай кооперативтік және
жеке меншік кредиттік органдар өз маңызын жоғалтып, өмір сүруін доғарды.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру кредиттік коорерацияны жарамсыз етіп, ол
1931 жылы жойылды, жекеменшік сектордың сауда және өнеркәсіп саласынан
ығыстырылуы өзара кредиттеу қоғамының қызметін тежеді. Өзге кредиттік
органдардың функциялары мемлекеттік салалық банктерге: 1922-1925 жылдары
құрылған Промбанкке, Цекомбанкке, Орталық Ауылшарбанккке және басқаларға
берілді.
1930-1932 жылдары КСРО-да жүргізілген кредиттік реформаның нәтижесінде
жаңа принциптер негізінде салалық банктер ұйымдастырылды. Күрделі
салымдарды қаржыландыру және кредиттеу үшін 4 арнайы банк құрылды.
Өнеркәсіп пен электр шаруашылығын ұзақ мерзімге кредиттеу банкінен
қайта құрылған Өнеркәсіпті және Электр шаруашылығының күрделі құрылысын
қаржыландыру банкі (Промбанк) бөлініп шықты. Ол 1959 жылы КСРО Промбанкі
болып қайта ұйымдастырылды.
Толып жатқан кредиттік серіктестіктер мен республикалық ауыл
шаруашылық банктерінің орнына құрылған Социалистік жер өңдеуді
қаржыландыру банкі (КСРО Ауылшарбанкі) 1959 жылы таратылып, оның
функциялары КСРО Госбанкі (Мембанк) мен Стройбанкі арасында бөлінді.
Бүкіл ресейлік кооперативтік банктің негізінде Кооперацияның күрделі
құрылысын қаржыландыру банкі (Всекобанк) құрылды. 1936 жылы Всекобанк
жойылып, оның активтері мен пассивтері жаңадан құрылған КСРО Торгбанкіне
берілді, ол өз кезегінде 1959 жылы таратылды.
Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк)
1959 жылы жойылып, оның функциялары КСРО Стройбанкі мен Госбанкі арасында
бөлінді [6].
Осы салалық банктердің барлығы да салаларды қаржыландырумен және ұзақ
мерзімді кредиттеумен айналысты. Ал КСРО Госбанкінде халық шаруашылығының
барлық салаларын қысқа мерзімге кредиттеу шоғырландырылды. Бүкіл кредиттік
жүйенің орталық және жетекші буыны ретінде КСРО Госбанкінің ролі өсе түсті.
Барлық кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және ағымдағы есептері КСРО
Госбанкінде тоғысты.
Барлық одақтас республикаларда, соның ішінде Қазақстанда да барлық
банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылды. Бұл орайда банк ісіе
орталытандыру принципі, банк мекемелерінің банктердің жоғары органдарға
бағынуы, қандай да болмасын жергілікті тәртіптерді белгілеуге жол бермеу
принципі сақталды.
Сондай-ақ ақша айналымын бір банкке шоғырландыру принципі жүзеге
асырылды, яғни әрбір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме бір банкте есеп айырысу
немесе ағымдағы есебіне ие бола алды. Осы банкте олар өз қаржысын сақтап,
кредит пен қолма-қол ақша алды, сол арқылы барлық қолма-қол ақшасыз есеп
айырысуларын жүргізді.
КСРО-да банк реформасы 1987-1988 жылдары жүргізілді. Мұның
нәтижесінде КСРО Госбанкі мен Стройбанкі мекемелерінің негізінде
Промсртойбанк, Агропромбанк және Жилсоцбанк құрылды. КСРО Госбанкі
құрамында болған жинақ кассалары негізінде Сберагательный (Жинақ) банк, ал
Внешторгбанк негізінде Внешэкономбанк құрылып, КСРО Госбанкі кәсіпорындар
мен ұйымдарға касса және кредит-есеп айырысу қызметтерін көрсетуді доғарды.
Ол елдің Орталық банкі болып жарияланды.
КСРО Промстройбанкіне кредит саясатын жүргізу, күрделі салымдар
жүйесінің тиімділігін арттыру, сондай-ақ өнеркәсіпте, құрылыста, көлік пен
байланыста, КСРО Госнабы (Мемелекеттік қамтамысыз ету мекемесі) жүйесінде
есеп айырысу жүктелді. Банк осы салалар кәсіпорындары мен бірлестіктерінің
есеп айырысу, қарыз және басқа есептерін жүргізді. Агроөнеркәсіптік кешен
кәсіпорындарына КСРО Агропромбанкі де осындай кешенді кредит-есеп айырысу
қызметін көрсетті, әлеуметтік саламен, сауда кәсіпорындары және ұйымдарымен
КСРО Жилсоцбанкі айналысса, КСРО Сбербанкі халыққа қызмет көрсетті. КСРО
Внешэкономбанкі экспорт-импорт операциялары бойынша есеп айырысуды
ұйымдастыруду мен жүргізуді қамтамасыз етті [7].
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшілік-аумақтық принцип бойынша
түзілді. Одақтас республикаларда республикалық банктер, өлкелер мен
облыстарды басқармалар ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде
банктердің өз мекемелері болды. Олар әуелгіде мынадай принцип бойынша
құрылды: ауданда клиенттері осы ауданда басым болатын мамандандырылған
банктердің бірден-бір мекемесі болды. КСРО Сбербанкі мекемелері әр ауданда,
колхоз бен совхозда болғандықтан, бұл ережеден тыс болды. Мамандандырылған
банктердің (Сбербанктен басқалары) төменгі буыны мамандануына қарамастан
аталған аудандардың барлық клиенттеріне қызмет көрсетті. Шын мәнінде
банктердің мамандандырылуы басқару деңгейінде ған көрінді, ал төменгі
буындар әмбебап кредит мекемелеріне айналды. Оларға ауданның барлық
клиенттеріне, яғни барлық салалар кәсіпорындарының қызмет көрсетуге тура
келді.
Олардың банктер саны бойынша 4 кредиттік жоспары болды. Аталған
банктердің салалық қатыстылығ олардың клиенттерінің әмбебаптылығымен
қайшылыққа келді, мұныңөзі ең әуелі кридит ресурстарын қалыптастыруға
байланысты бірқатар проблемаларды туғызды. Бұл қаржыны өзара аймақаралық
есеп айырысу жүйесі арқылы банктен банкке бақылаусыз құю арқылы шиеленісе
түсті. Әрбір банк өз ресурстары ауқымында жұмыс істеулері үшін КСРО
Госбанкінде ашылған корреспонденттік есептер бойынша банкаралық есеп
айырысуға көшу қажет болды.
Госбанктен бөлінген коммерциялық банктер әдетте мамандандырылған
банктер ретінде жұмыс істеді, әрбір банк белгілі бір салада (өнеркәсіп,
құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда) монополияға ие болды. Олар
тапсырмаға сәйкес өз кәсіпорындарын осы кәсіпорындардың негізділігіне,
өміршеңдігі мен табыстылығына қарамастан оларды аса төмен пайызбен
кредиттеп келді. Бұл банктердің активтерінде шығында мемлекеттік
кәсіпорындардың мерзімі өткен сапасыз қарыздары басым болатын[7].
Жалпы алғанда банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын
былықтырып жіберді, ол монополияландырудан босатқан жоқ, кредит тетігіне
түбегейлі жаңалық енгізбеді, оның үстіне тіпті ебедейсіз болып, толып
жатқан буын-түйіндерімен сипатталды, шығыны көп, пайдасы аз болды, төменгі
буындар әлсірегенде жоғары буынның бюрократиялық аппараты өсе түсті. КСРО
Госбанкінің ролі елеулі түрде төмендеді, ол мамандандырылған банктердің
жұмысына пәрменді ықпал ете алмады.
Осы жағдайда банк реформасын жүргізу, батыстық үлгілерге ұқсас банк
жүйесінің екі деңгейлік жүйесіне көшуді жүзеге асыру бірден-бір дұрыс жол
болатын.
Банк құрылымын қайта құру госбанктің банк ісін монополиялануын жоюға
тиіс еді. 1988 жылға дейін КСРО Госбанкі Орталық, коммерциялық және
инвестициялық банктердің функцияларын орындап келген әмбебап кредит
мекемесі болатын. КСРО Сройбанкінің Қазақ Республикалық кеңсесі қалада,
өнеркәсіпте, көлікте және шаруашылықтың басқа да салаларында инвестицяларға
қызмет көрсетті. Акционерлік негізде жұмыс істеген КРСО Внешторгбанкі
валюталық және валютамен жүргізілген орперацияларға қызмет көрсетті.
КСРО-ның, соның ішінде Қазақстанның банк жүйесінде 70 жыл ішінде қатаң
орталықтандыру мен шоғырландыру, кредиттік-банктік ықпал ету әдістиерінде
әкімгершілік пен ұсақ жөн сілтеушілік, сондай-ақ шаруашылық органдарды
қақпақылға салушылық басым болды.
Ақша-кредит қатынастарының қалыптасқан тәжірибесі туындап келе жатқан
нарықтық қатынастарға сәйкес келмеді.
Социалистік эксперимент барысында қаржы нарығының ғасырлар бойы
қалыптасатын институттары мен құралдары мақсатты түрде жойылды. Утопиялық
идеологиялық тұжырымдамалардың негізінде бүкіл кредит жүйесін астына басқан
және бәсекелестік элементтерін, жарыс пен тәуекел элементтерін толықтай
жойған КСРО Госбанкі түріндегі кеспірсіз монобанк пирамидасы құрылды.
1990 жылғы желтоқсанда егемендік алғаннан кейін Қазақстан нарықтық
экономика талаптарына жауап беретін өзіндік банк жүйесін құруға кірісті.
1991 жылдың қаңтарында-ақ елде банк реформасының және екі деңгейлі
банк жүйесін құрудың бастамасы болған Қазақ КСР-індегі банктер және банк
қызметі туралы Заң қабылданды. Республикалық Мемлекеттік банк Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі болып қайта құрылып, облыстық басқармаларымен
және бөлімшелерімен бірінші деңгейді құрады. Республикалық Промстройбанк
акционерлік-коммерциялық Тұранбанк банкі,
Агропромбанк-Қазақстан Республикасының акционерлік-коммерциялық
Агроөнеркәсіп банкі, Внешторгбанк-Әлембанк акционерлік-коммерциялық банкі,
Республикалық Сбербанк-Қазақстан Республикасының акционерлік-коммерциялық
Жинақбанкі болып өзгертіліп, екінші деңгейді құрады. 1993 жылы бұл банктер
акционерлік банктер болып, ал Жинақбанкі Қазақстан Республикасының Халық
банкі болып аталды.
1989 жылдан бастап алғашқы коммерциялық, аралас, кооперативтік, жеке
меншік банктер пайда бола бастады. Осы жылы Интеринвестбанк, КРАМДС-банк
және басқа коммерциялық банктерқұрылды. Кейіннен банктер саны күртөсті.
1933 жылғы шілдеде ҚР Банктер ассоциациясы құрылды. Сөйтіп, 1988 бен 1991
жылдар аралығындағы кезең Қазақстанда банк реформасын жүргізудің алғашқы
сатысы болды.
1992 жылдан 1993 жылдың соңына дейінгі кезең ақша реформасы мен банк
жүйесін қалыптастырудың екінші сатысы болды. Ұлттық банктің Орталық банк
функцияларын атқаруға біртіндеп көшуі, коммерциялық банктердің экстенсивті
түрде қалыптастырылып, дамуы оның негізгі белгілері болды[7].
Өзіндік ұлттық валютаны енгізу банктердің пайда болуына қуатты түрткі
болды: нақ сол кезеңнен бастап банк жүйесінің күшті экстенсивті-интенсивті
(сандық және сапалық) дамуы бастау алды. Ұлттық валютаның енгізілуі Ұлттық
банктен ұлттық валютаның тұрақтылығы мен беріктігін сақтау жөнінде белсенді
шаралар қабылдауды талап етті. Ұлттық банктің тәжірибесінің аздығына және
Үкіметпен бірлескен жұмыс тәжірибесінің жоқтығына байланысты тұрақты ұлттық
валюта идеясы 1994 жылдың орта тұсына дейін қиял күйінде қалды. Сол кезеңде
тікелей қарыз алу жолымен бюджет зәрулігін қаржыландыру практикасы еріксіз
сақталды. Ұлттық банк пен Үкімет алдында тұрған міндеттердің қайшылығы,
міне, осыдан көрінді.
1994 жылғы қыркүйекте банктердің меншікті капиталының өтімділігін
арттыру мақсатымен екінші деңгейдегі банктердің жарғылы қорларының
құрылымына қойылған талаптар қатайтылды. Жарғылық қорды ақшалай емес
құралдармен өтеуге шектеу қойылды, коммерциялық банктердің Ұлттық банкте
депозитке құйылған қаржысын қайта алуды көздейтін резервтеудің жаңа тәртібі
алынып, Ұлттық банкте орналастырылған резервтер үшін ақы төлеу енгізілді.
Анағұрлым тиімді болып табылатын резервтеудің балама тәртібін жүзеге асыру
жөнінде банктерге рұқсат берілді. Ақы қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің
25%-на сай етіп белгіленді. 1995 жылғы 1 қаңтарда 237 банк болды, олардың
25-інің валюта лицензиясы бар еді және жарғылық қор мөлшері бойынша
республиканың ең ірі банктері қатарын жататын. Жалпы санаттағы банктер
ішінде 8 банктің ғана жарғылық қоры 5 млн доллар және одан жоғары болды.
1995 жылы Қазақстандағы банк заңнамасының негізі болған екі заң
қабылданды, 1995 жылы 30 наурызда қабылданған ҚР Ұлттық банкі туралы
№2155 Заң және 199 жылғы 31 тамыздағы Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы №2444 Заң. Алғашқы Заңда Қазақстан Ұлттық
банкінің елдің Орталық банкі және банк жүйесінің бірінші дейгейі ретіндегі
мәртебесі, қызметінің құқықтық негіздері, есептілігі, міндеттері,
функциялары мен өкілеттіктері нақты белгіленді.
Екінші Заңда да банк мәртебесі, банк жүйесі, банк операциялары
ұғымдары, қызметінің құқықтық негіздері, құру, қайта құру, тарату, банк
қызметін жүзеге асыру және реттеу тәртібі, екінші деңгейдегі банктердің
есебі мен есептілігі айқын көрсетілді.
Осы заңдар қабылданғаннан кейін республикасының банк жүйесінің
сенімділігін арттыру басты мақсаты болып табылған банк жүйесінің сандық
тұрғыдан сығымдалуы басталды. Банктердің сығмдалуына Ұлттық банктің
жарғылық капиталға коятын талаптарын қатайту және банктер арасындағы
бәсекені күшейту арқылы қол жеткізілді. Барлық банктердің қызметін сапалық
жағынан жақсарту және әлемдік стандарттарға жақындайтын банктер тобін (10-
15 банк) құру Ұлттық банктің басты міндеті болды.
Ұлттық банк төмендегі классикалық ақша-кредит құралдарын пайдаланды:
- қайта қаржыландыру кредиттері көлемін реттеу;
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің деңгейін ретеу;
- міндетті резервтер тетігін пайдалану;
- мемлекеттік құнды қағаздармен операциялар жүргізу;
- Ұлттық банктің валюта нарығындағы интервенциялары.
1993-1995 жылдарға кезең ішінде банк мекемелері желісінің тұрақты кему
тенденциясы байқалып, 1995 жылдың соңында Ұлттық банктің банк операцияларын
жүргізуге берген лицензиялары бар 130 екінші деңгейдегі банк (1306 филиалы
бар) тіркеліп, олардың саны 1995 жылғы 1 қаңтармен салыстырғанда ширекке,
1994 жылға 1 қаңтармен салыстырғанда үштің біріне кеміді. Республикада
өнеркәсіп орындарының қаржылық жағдайларының нашарлауы банк қызметінің
көрсеткіштерінен көрініс тапты (қайтарылмаған кредитің өсуі), сөйтіп,
банктер жұмыс істеп тұрған тиімсіз филиалдарын жабуға мәжбүр болды. Олардың
жарғылық капиталының мөлшері 20 мың теңгеден әрі ауытқып, тұтас алғанда 6,8
млрд теңгені құрады, мұның өзі 1995 жылғы қаңтармен салыстырғанда 1,4 есе
артық болды.
1995 жылдың соңында 62 банк тарату процесін бастан кешкенімен, іс
жүзінде 6-ақ банк жабылды. Кей жағдайларда бұл процесс тура 2 жылға
созылды. Мұндай проблемалар Ресейде де орын алды, мұнда 1995 жылы 315 банк
жабылуға тиіс болғанымен, нақты таратылған 6 банк болды. Қазіргі кезде
банктерді тарату тетігі анағұрлым пысықталған және соншалықты ұзық уақытқа
созылмайды. Сонымен 1998 жылғы 1 қаңтарда 77 банк қалды.
Мемлекеттік реттеу органы ретіндеҰлттық банк банк секторында жүріп
жатқан өзгерістерге тиісті бағыт беру үшін күш-жігер жұмсады. Мәселен,
банктердің қосылуы сияқты кейбір процестер бей-берекет жүрмейтін болды,
бұған оң қабақ танытылды. Заңнамаға сәйкес бірқатар банктер бойынша
консервация тәртібі енгізілуі мүмкін болды. Ұзақ уақыт бойы
Агроөнеркәсіпбанкі санация тәртібінде тұрды. Алайда шамалы уақыт жұмыс
істеп, ол банкротқа ұшырады да 2004 жыл оның негізінде Наурызбанк АҚ
құрылды. Алайда ол да өз ішінара тағдырынан тайқып кете алмай, нашар кредит
саясаты мен менеджменттің салдарынан 2005 жылы сот шешімімен қауқарсыз деп
танылып, күшпен таратылды.
19995 жылдан бастап Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің қызметне
араласудың келесі бір мүмкіндігін көрсетті. Аса ірі Әлембанк аз уақыт
Ұлттық банктің уақытша әкімгершілігінде болды. Ұлттық банк сондай-ақ
банктерді қосу тетігін қолданды. Сөйтіп, 19996 жылы Тұран және Әлем сияқты
ірі банктер, 1997 жылы Тұрғынұйқұрылысбанкі мен Әлеумнесиебанк қосылды.
Банк нарығындағы ахуалды өзгертудің келесі бір әдісі шетел банктерін
Қазақстан нарығына жіберу, қаржы жағдайы мүшкіл қазақстандық банктерді
олардың сатып алуына жағдай жасау болып табылады[7].
Банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін депозиттерді ұжымдық
сақтандыру қоры құрылды, екінші деңгейдегі барлық депозиттік банктер оған
мүше болып табылады.
Қадағалау жөніндегі Базель комитетінің талаптарына сәйкес банктердің
бухгалтерлік есептің (БЕХС) және қаржылық есептіліктің (ҚЕХС) халықаралық
стандарттарына көшуі банк реформасының басты міндеттерінің, оның
нәтижелерінің бірі болып табылады.
Банк рефорамасы ауыманда бенктердің бухгалтерлік есептің халықаралық
стандарттарына көшу жөніндегі Ортамерзімдік бағдарлама жасалды. 1995 жылы
басталған, Қазақстан Республикасының банктерінде және өзге кредит
мекемелеріндегі бухгалтерлік есеп пен есептілік саласындағы бірыңғай
әдістемелік саясатты қамтамасыз ететін банк жүйесінің бухгалтерлік есебін
реформалау аяқталды деуге балады.
Бағдарлама жұмыс істеген мерзім ішінде ұлттық банктің және екінші
деңгейдегі банктердің жаңа есеп жоспарлары толық енгізілді, оларды қаржы
нарығы статистикасы, төлем балансы статистикасы, ұлттық есептер үшін
маңызды мәні бар жаңа ақпарат қалыптастыруға мүмкіндік беретін халықаралық
стандарттарға көшіру аяқталды. Бұлар ақша-кредит саясатын, нормативтік
ережелердің орындалуын талдау, жоспарлау және оған бақылау жасау, қаржылық
құралдарды нақты пайдалану жөніндегі шешім қабылдау үшін пайдаланылады.
Аталған жұмыс тиісі нормативтік базаны жасаумен, қызметкерлерді даярлаумен
және қайта даярлаумен қарат жүргізіледі.
Мұнымен қатар халықаралық стандарттар бойынша жүргізілетін
бухгалтерлік есептің жаңа жүйесіненегізделген банк қызметінің ішкі және
сыртқы аудитін жүргізу тәртібі туралы нормативтік база жасалды.
Орта мерзімді бағдарламада сондай-ақ халықаралық тәжірибеде
қабылданған және статистикалық көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз
ететін халықаралық стандарттарға негізделген есептердің жаңа жоспарына
сәйкес статистикалық есептіліктің жаңа формаларын жасап, енгізу көзделген
болатын.
1998 жылы ҚР Ұлттық банкі Екінші деңгейдегі банктердің халықаралық
стандарттарға көшу мәселелері туралы қаулы қабылданды, оған сәйкес екінші
деңгейдегі 30 банк бірінші топқа жатқызылады, олар халықаралық
стандарттарға 2000 жылдың соңында жетуге тиіс болытын. Қалған 17 банк ие
кредиттік серіктестіктерге айналмақ, болмаса ірі банктерге сіңіп кетпек.
Аталған қаулы банк реформасы барысында толық көлемде орнатылады.
Қазіргі таңда 34 банк қалды, олардың барлығы халықаралық стандартаға көшті,
бұларда бухгарлтерлік есеп пен қаржы есептегі халықаралық стандарттар
бойынша жүргізіледі. Екінші деңгейдегі банктерде бухгалтерлік есепті
автоматтндыруды жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасын табуда. Мәселен, 2004
жылы екінші деңгейдегі 7 банк банк ақпаратын автоматтандыру бойынша
бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына көшті, 10 банк 2005 жылы
ауысты.
Үкіметтің 2003 жылңы 3 ақпандағы №119 қаулысымен бекітілген банктердің
халықаралық қаржы есептілігіне көші жөніндегі Ережелеріне сәйкес 2003
жылдың 1 қаңтарынан бастап қаржы есептілігін халықаралық стандерттерға
сәйкес жүргізілмек[7].
Бұл үшін 2004 жыл ішінде Ұлттық банк мынадай жұмыстар жүргізді:
- есептілік формалары бекітіледі;
- Ұлттық банктің лицензиясы негізінде жүргізілетін қолма-қол шетел
валютасымен орындалатын операциялардың бухгалтерлік есепті жүргізу
жөніндегі нормативтік-құқықтық актілер жүргізіледі;
- Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарын алғашқы қолдау,
банктердің клиенттерге берген қарыздарымен клиенттерден алған салымдар
бойынша операцияларды бухгалтерлік есепте көрсетуі, ЖЗҚ-ның теріс
инвестициялық табысын қаржылық есептілікте көрсету, жарғылық капиталға
қатысты операциялардың бухгалтерлік есептің жүргізу жөнінде нұсқаулы
хаттар жөнелтілді.
Қазіргі таңда Қазақстанның барлық банктері, соның ішінде Ұлттық банк
қаржы есептілігінің халықаралық стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есеп
жүргізіп, қаржы есептілігін түзуде.
Банк реформасы банк қадағалауы жүйесін және банк қызметін реттеу
принциптерін жетілдіруде.
Бұл мақсатпен ҚР Президентінің Жарлығы (2003) арқылы Ұлттық банктен ҚР
қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі бөлінді,
ал Ұлттық банк банк қызметін реттеу мен қадағалауға қатысатын болады.
Ұлттық банк пен Агенттік қазақстандық банктерге қоятын талаптар банк
қадағалауы жөніндегі Базель комитетінің халықаралық талаптарына
сәйкестендірілетін болады. Халықаралық тұрғыда танылған стандарттарды
қолдау банктердің капиталдауының және тәуекелге көнгіштігінің нақты бағасын
береді, мұнің өзі екінші деңгейдегі банктер жөнінде банктердің басшылығы
мен акционерлері, сондай-ақ Ұлттық банк пен Агенттік басшылығы тарапының
неғұрлым негізделген шешімдер қабылдауға жәрдемдеседі.
Банктерді құру мен лицензиялау жөніндегі Ұлттық банк пен Агенттік
талаптарын қатайту нарықта тек қаржылық жағынан тұрақты, бәсекеге қабілетті
кредит-қаржы мекемелеріне ғана шығуға мүмкіндік береді.
Меншікті капиталының зәрулігін сезінетін банктер Ұлттық банк пен
Агенттікке қайта капиталдандыру жөнінде бағдарламалыры мен шараларын
тапсырып олардың орындалуы жөнінде ұдайы есеп беріп тұрады. Капиталдың
тиісті деңгейіне жетпеген банктер таратуға немесе банктік емес қаржы
мекемелеріне айналдыруға жатқызылады.
2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап бірінші кредиттік бюро жұмыс істей
бастады, 7 ірі банк және Астана-Финанс оның акционерлері болады.
Кредиттік бюро банктерді кредиттеу құнын кемітуге және қарызшылар үшін
тәуекел деңгейін түсіруге көмектеседі, оның нәтижесінде кредиттеу
мөлшерлемелерін кеміту үшін алғышарттар жасалады. Кредит бюросы туралы ҚР
Заңы 2004 жылғы шілдеде қабылданды, онда кредиттік бюроларды құру мен
олардың қызметінің құқықтық экономикалық және ұйымдастырушылық негіздері
айқындалады.
Жемісті жүргізілген реформа нәтижесінде Қазақстанның банк жүйесі ТМД
елдері ішінде жақсы атаққа ілініп, көш бастады. Мұны жұрттың барлығы, соның
інінде шетел жұртшылығы да мойындап отыр.
1.2 ҚР банк жүйесі дамуының институционалдық негіздері
Коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыру банк заңдылығының заңдық
нормаларының жиынтығы, ҚР Конституциясы, Азаматтық, Салықтық кодекстері
басқа да жекелеген заңдар мен ҚР Ұлттық банкінің нормативтік актілері
арқылы жүзеге асырылады.
Негізі банк заңнамасына 1995 жылғы 30 наурызда қабылданған, 2003 жылғы
1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР Заңы, 1995 жылғы 31 тамызда
қабылданған, 2003 жылғы 1 қыркүйекте өзгертулер мен толықтырулар енгізілген
Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы ҚР Заңы мен
кредиттік, валюталық операциялар, вексельдік айналым, банктердің
банкроттығы, карточкалық төлемдер және басқа жекелеген банк операцияларын
реттейтін арнайы заңдар жатады.
Өзге заңдармен қатар жұмыс істейтін қаржы-кредит институттарын
реттейтін және банк қызметіне қатысы бар заңдар жатады. Мұндай заңдар
сақтандыру және сақтандыру ұйымдары, қаржы лизингі, зейнетақы қоры,
депозиттерді сақтандыру, биржа туралы, ипотека мен ипотекелық компания,
бағалы қағаздар рыногы, Қаржы қадағалау агенттігі, инвестициялық қорлар
туралы және басқа заңдар болып табылады, сондай-ақ банктерге тікелей қатысы
бар жекелеген ережелер де жатады.
Елдің басты заңы ретінде Конституция, Азаматтық кодекс, шаруашылық
заңнамасы және басқалар банк қызметінің идеологиясына, экономикадағы банк
орнына тікелей қатысы бар.
Банк заңнамасы банктердің жұмыс істеуінің заңдық
норамаларын,рұқсатетілген және рұқсат етілмеген операциялар ауқымын, банк
ашу, жабу, қызметті реттеу, жауапкершілік пен бақылау тәртібін,
коммерциялық банктердің Ұлттық банкпен және клиенттермен қарым-қатынастарын
анықтайды.
Банк қызметі сондай-ақ барлық банктер үшін орындалуға міндетті ҚР
Ұлттық банкінің нұсқаулары, ережелері, өкімдері арқылы да реттеп отырады.
КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанда нарықтық қатынастарға көшу басталды да
жаңа мемлекет дамып, нығая түсті. Өз кезегінде экономикалық даму ақша-
кредит саласында неғұрлым түбегейлі өзгерістер жасауды талап етті.
Кредиттік қатынастардың және ақша айналымы шекарасының кеңеюі шаруашылық
жүргізудің нарықтық тетіәктері енгізілгенде банктердің экономиканы
реттеудегі ролін күшейтуді, банк ісін жетілдіруді қажеттейді. Осыған орай
1990 жылдың өзінде Қазақ КСР-дегі банктер мен банк қызметі туралы жаңа
Заң қабылданды, ол банк жүйесіне реформалаудың заңдық негіздерін қалады.
Аталған заңда алғаш рет коммерциялық банкке анықтама беріліп, жеке меншік
банктерді және шетелдік қатысушылары бар банктерді ашу, сондай-ақ өзге
кредиттік ұйымдарды құру тәртібі айқындалды. Заңда Қазақ КРС мемлекеттік
банкінің негізгі міндеттері мына функциялары белгіленеді. Сондай-ақ
Мемлекеттік банк пен коммерциялық банктер жүргізетін операциялар тізімі
анықталып, елдің Мемлекеттік банкінің коммерциялық банктері ашу және
олардың қызметінің жоғары тәртібі айқындалады.
1991 жылы мемлекеттік салалық банктердің қайта құрылуына және КСРО
Мемлекеттік банкінің республикалық бөлімшелеріне егемен мемлекеттердің
орталық банктердің функциялары берілуіне, сондай-ақ алғашқы коммерциялық
банктердің құрылуына байланысты екі деңгейлі банк жүйесі қалыптастырылды.
Бірінші деңгейге Ұлттық банкпен оның облыстардағы бөлімшелері, екінші
деңгейге өзге банктер енді. Нарықтық қатынастарды ырықтандыру және кредит
ісінің дамуы коммерциялық банктердің қаулып өсуіне әкелді. Атап айтқанда,
1993 жылы коммерциялық банктер саны 200-ден асты олардың көпшілігі кейінен
қаржылық жағынан тұрақсыз болып шықты.
Республика жоғарғы кеңесінің 1993 жылғы 1 сәуірдегі сессиясында
орталық банк және екінші деңгейдегі банктер туралы жаңа заңдардың
қабылдануы банк жүйесін мемлекеттік реттеудің негізін қалады. Ең алдымен
елдің Ұлттық банкінің егемен мемлекеттің орталық банкі ретіндегі мәртебесі
бекітіліп, оның реттеуші және бақылаушы функциялары анықталады, екіншіден,
Ұлттық банкке қадағалау функцияларын орындау барысында қатаң экономикалық
және әкімшілік әсер ету шараларын қолдану құқығы берілді, үшіншіден-Ұлттық
банк пен коммерциялық банктердің функциялары, құқықтары мен міндеттері
нақты көрсетіледі[7].
Жаңа заңнамаға сәйкес Ұлттық банктің бақылау функциялырының ауқымы
кеңейтілді, жергілікті жерлерде бөлімшелері бар банк қадағалау департаменті
құрылды, коммерциялық банктерге белгіленетін экономикалық нормативтердің
ауқымы ұлғайды, коммерциялық банктердің жарғылық қорларының ең төменгі
мөлшеріне қатысты талаптар жоғарлатылады. Егер 1993 жылға дейін елдегі
банктер саны жылдам өссе, 1994 жылдан бастап кері денденция орын ала
бастады.
Ұлттық банк 1994 жылғы қазан-қарашада Ұлттық банк және екінші
деңгейдегі банктер туралы заңдар жобаларын енгізді, олар жаңа редакциясында
қазіргі қолданылып жүрген заңдардың негізгі идеологисын сақтады. Қазақстан
Республикасының Ұлттық банк туралы Заң жобасы Ұлттық банктің атқарушы
биліктен тәуелсіз болуын көздеп, Ұлттық банктің қадағалау функцияларын
нақты да егжей-тегжей айқындап берді. Банктер туралы Заң жобасында
банктерді тарату және консервациялау процедуралары, банк басшыларының
кәсіптік деңгейіне қатысты жоғарғы талаптар егжей-тегжейлі баяндалады, яғни
нақ осы кезде банк жүйесін жұмыс істеуін құқықтық қамтамасыз ету саласында
алғашқы нақты қадамдар қабылданды.
Банктерді құрумен олардың қызметінің неғұрлым қатаң талаптары, сондай-
ақ банк қызметін реттеудегі Ұлттық банктің неғұрлым кең өкілеттіліктері
негізіне халықаралық стандартта алынған Заңда көрініс тапты.
Қазақстан Республикасы Презилдентінің 1995 жылғы 30 наурыздағы
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк туралы, 1995 жылғы 31 тамыздағы
Қазақстан Республикасының банк және банк қызметі туралы Заң күші бар
Жарлықтары банк заңнамасының дербестігін заң жүзінде бекітуге мүмкіндік
берді, мұның өзі кептеген елдерде банк ісін ұйымдастыруда жалпы қабылданған
іс-әрекет болып табылады. Бұл банк қызметін арнайы заңнама актілері және
Ұлттық банктің заңымен берілген өкілеттігі ауқымында қабылданатын заң
түріндегі нормативтік-құқықтық актілері деңгейінде құқықтық реттеудің
тұрақты базасын қамтамасыз етті. Кейіннен, 2003 жылдың 1 қыркүйегінде осы
заңдарға елеулі өзгертулер мен толықтырулар енгізілді, қазір олар
халықаралық нормаларға барынша жақындатылған, банк қызметін реттейтін
негізгі заңнамалық актілер болып табылады.
Банк және банк қызметі туралы ҚР Заңы 10 тараудан және 78 баптан
тұрады, банк мәртебесінің, салымның банк жүйесі мен оның ұйымдастырушылық
құрылымының анықтамасы; банктердің филиалдарды, өкілдіктерді, есеп-айырысу-
касса бөлімдері мен еншілес банктерді құру тәртібі; банктің басшы
қызметкерлеріне қойылатын талаптар; банк қызметін жүргізудің реттеуші
ережелері; банк қызметін реттеу мен салымшылар мүдделерін қорғау; есеп пен
есептілікті жүргізу; банк және олардың аффилирленген тұлғаларының аудиті;
банктерді тарату және мәжбүрлеп қайта құру тәртібі корсетілген; банк
қызметіне байланысты заң бұзушылықтар бойынша жауапкершілік айқындалған.
Сөйтіп, бұл заңның жаңа редакциясында банк қызметінің барлық жақтары
қамтылған, ол нақты дәл, әмбебап бола түскен. Банктерді құру, банк қызметін
лицензиялау, банк лицензияларын қайтып алу, басшықызметкерлерге қойылатын
талаптар, банктердің құрылтайшылары, аффилирленген тұлғалары, банктердің
қызметі мен олардың операциялары егжей-тегжейлі сипатталған.
Заң барлық банктерге, барлық банк түрлеріне арналған әмбебап заң болып
табылады. Екінші деңгейдегі банктерге арналған заңның күші бір ізге
түсірілген. Бұл меншік түріне, заңдық мәртебесіне, қызмет сипатына,
орындалатын операциялар тізіміне, т.б. қатысты түрлі банктердің болуын
жоққа шығарады, дегенді білдірмейді. Керісінше, заң оларға бірыңғай
талаптар қойып, бірдей жағдайлар жасайды[7].
Бұл банк қызметін либералдандыруға, артық төрешілдікті,
қызметкерлердің субъективизмін болдырмсауға бағытталған. Онда түрлі
шектеулер алынып, банктерді, филиалдарды, ЕКБ-лерді, өкілдіктерді, еншілес
банктерді құруға, лицензия алуға қажет құжаттар тізімі қысқартылған (осы
орайда оларға қойылатын талаптар күшейтілген).
Банктер және банк қызметі туралы ҚР заңының 30-бабы бойынша Банк
қызметі дегеніміз банк операцияларын жүзеге асыру, сондай-ақ осы бапта
белгіленген өзге операцияларды банктердің жүргізуі болып табылады. Банк
операциялары және өз клиенттеріне көрсетілген басқа да қызметтер банк
өнімдері деп аталады.
Банк операциялары және көрсетілген қызметтер ақшалай түрге жүзеге
асырылып, коммерциялық және өндірістік сипатқа ие екендігін атап өткен жөн.
Банк қызметін банктің клиент мүддесі үшін белгілі бір әс-әрекеттерді
орындауы деп сипаттауға болады. Кез келген банк өнімінің негізінде қандай
да бір сұранысты қанағаттандыру қажеттілігі жатады.
Негізгі, дәстүрлі қызметтерге салымдарды тарту мен ссудалар беру
жатады. Осы қызметтер бойынша пайыздардың айырмасынан банктер пайданың
әжептәуір бөлігін табады. Алайда осы екі қызмет ауқымында да толып жатқан
банк өнімдерінің алуан түрі шығарылуы мүмкін. Дәстүрлі банк қызметтеріне
есеп айырысу операцияларын жатқызуға болады. Операциялардың осы үш түрі
қатар орындалғанда мүндай мекеме банк мәртебесіне ие болады. Бүгінгі
әмбебап банктер банк және қаржы қызметтерінің барлық қырларын қамтитын
өнімдердің барлық түрлерін ұсына алады. Сонымен қатар өзге банктер
бәсекелестік басымдықты сақтау мақсатында қызметтердің нақты бір түрлерін
көрсетуге мамандануға тырысуда. Тағы бір назар аударатын жағдай – қайсы бір
банк операциясын орындауға құқықтық рұқсат алу. Заң заңды тұлғаны
мемлекеттік лицензия алуға міндеттейді. Коммерциялық банктер желісі
экономикалық негізі заңды және жеке тұлғаның, сондай-ақ мемлекеттің уақытша
басы бос қаражаты болып табылатын ақша рыногын дамытуға жәрдемдеседі,
оларды экономика мен халықтың қысқа мерзімді сұраныстарын қанағаттандыру
үшін пайдаланады.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің шаруашылық әрекеттеріне қызмет
көрсетуге қытысты кредиттік, есеп айырысву және қаржы операцияларының
барлық түрлерімен айналысады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы Заңға
сәйкес банктер төмендегі операцияларды орындай алады:
- ақылы негізде депозиттер тарту;
- клиенттер мен корреспондент-банктердің есептерін жүргізу, оларға касса
қызметін көрсету;
- заңды және жеке тұлғаларға қайтарымдылық, мерзімділік және ақылық негізде
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кредиттер беру;
- иелерінің немесе инвестицияланатын қаржы әкімшілерінің тапсырысы бойынша
күрделі қаражатты қаржыландыру;
- өзіндік бағалы қағаздарды (чектер, вексельдер, аккредитивтер, депозиттік
сертификаттар, акциялар және басқа қарыз міндеттемелері ) заңда
көрсетілген тәртіппен шығару;
- төлем құжаттарын және өзге бағалы қағаздарды сатып алу, сату және олармен
өзге де операциялар жүргізу;
- ақша түрінде орындау талап етілетін үшінші бір тұлғаларға тапсырмалар,
кепілдемелер және басқа міндеттемелер беру;
- тауар жеткізу және қызмет көрсету құқықтарын алу, осындай талаптарды
орындау тәуекелін қабылдау және осы талаптарды инкассациялау (факторинг).
- банк операциялары бойынша брокерлік қызметтер көрсету, клиенттердің
тәуекелі бойынша олардың агенті болу;
- клиенттердің құжаттары мен құндылықтарын сақтау жөніндегі қызметтерді
көрсету (сейф бизнесі);
- коммерциялық мәмілелерді қаржыландыру, соның ішінде сату құқығынсыз
қаржыландыру (форфейтинг);
- клиенттердің тапсырмасы бойынша сенім операциялары (қаржы тарату мен
орналастыру, бағалы қағаздарды басқару);
- банк қызметіне қатысты кеңесшілік қызмет көрсету;
- лизингтік операцияларды жүргізу.
Ұлттық банк пен Агенттіктің арнай лицензиясы болған жағдайда банктер
өзге банк операцияларын жүргізе алады, соның ішінде шетел валютасымен
операциялар жасайды; халықтың ақша салымдарын тартады; ақшаны,
вексельдерді, төлем және есеп айырысу құжаттарын инкассациялау жөнінде
қызметтер көрсетеді; бағалы металдарды салымға тарту және орналастыру
жөніндегі банк операцияларын жүргізеді.
Бұл операциялар депозиттік, кредиттік және есеп айырысу
операцияларымен қатар банк операциялары мәртебесін иеленді. Заңға сәйкес
оларды тек банктер ғана орындай алады. Банктер бағалы қағаздар рыногының
толыққанды қатысушылары болып табылады, лицензиялары болған жағдайда олар
акционерлік қоғам ретінде өздерінің акцияларын шығара алады, оларды сата,
орналастыра, жазылу жүргізе, есептей және сақтай алады. Заң банктерге
өндірістік, кәсіпкерлік және сауда қызметімен айналысуға тыйым салады.
Заңға сәйкес микрокредиттік ұйымдар ретінде тіркелген заңды
тұлғалардың микрокредиттер беру жөніндегі қызметі банк операцияларына
жатпайды.
Банктер операцияларды жүргізудің жалпы жағдайларын белгілейтін
ережелер мен ішкі ережелер болғанда ғана қызметін жүргізе алады.
Ережелерде мына төменгі деректер мен процедуралар болуға тиіс (31-
бап):
- қабылданатын депозаттер мен берілетін кредиттердің шекті сомалары мен
мерзімдері;
- депозиттер мен кредиттер бойынша сыйақы мөлшерлемелерінің шекті шамалары;
- осы сыйақыларды беру шарттары;
- банк қабылдап алатын қамтуға қойылатын талаптар;
- банк операцияларын жүргізу мөлшерлемелері мен тарифтері;
- банк пен оның клиентінің құқықтары мен міндеттері, олардың
жауапкершілігі;
- банктің директолар кеңесі операцияларды жүргізудің жалпы ережелерін қосу
мүмкін деп санайтын өзге де жағдайлар, талаптар мен шектеулер.
Банктің ішкі ережелері мыналарды анықтауға тиіс:
- банк бөлімшелерінің, ішкі аудит қызметінің, кредит комитетінің, басқа да
тұрақты жұмыс істейтін органдардың құрылымын, міндеттерін, функциялары
мен өкілеттіктерін;
- құрылымдық бөлімшелердің басшыларының құқықтары мен міндеттерін;
- банктің лауызымды тұлғалары мен қызметкерлерінің банк атынан және оынң
есебінен мәмілелер жүргізгендегі өкілеттіктерін.
Операцияларды жүргізудің жалпы ережелері ашық ақпарат болып табылады
және коммерциялық немесе банк құпиясының нысаны бола алмайды. Банктер
клиентінің алғашқы талабы бойынша операцияларды жүргізудің жалпы жағдайлары
туралы ережелерді беруге тиісті.
1.3 Шетелдердің ғаламдық қаржы дағдарысын игеру тәжірибелері
Жалпы алғанда, әр мемлекеттің өзіндік банк жүйесі болады. Дегенмен,
барлық банктер өздерінің белгілі бір қызмет ету шеңбері дәстүрлі бірдей
болып табылады. АҚШ банктік жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін
жариялаған күннен бастап пайда болды. АҚШ-та алғашқы банк 1791 жылы
құрылған. Ол Конгрестен ақшаны эмиссиялау құқығын ала отырып, коммерциялық
банктердің қызметтерін атқарған. Орталық банктің құрылуы туралы 1913
жылы қабылданған заңға сәйкес, осы уақытқа дейін жұмыс жасап отырған үш
деңгейлі Басқарушылар кеңесінен, Федералды резервтік жүйеге мүше банктерден
тұратын Федералды Резервтік Жүйенің негізі қаланды. Басқару кеңесі - бұл
банктік жүйені басқаратын ең жоғарғы орган болып табылады. Оның құрамына
АҚШ-тың Президентімен ұзақ уақытқа 14 жылға тағайындалатын Сенаттың
келісімінен соң, 7 негізгі мүше кіреді. Олар Президенттің рұқсатынсыз
қызметтен босай алмайды.Басқару Кеңесі Сенатқа емес, ең жоғарғы заң
шығарушы орган — Конгрестің алдында есеп береді. Басқару Кеңесінің мүшелері
мемлекеттік ұйымдардың резервтік банктердің және ірі өнеркәсіптік, ауыл
шаруашылық, сауда және банктік монополиялардың өкілдерінен сайланады.
Басқару кеңесінің басты қызметі ақша-несие саясатын дайындау. Бұдан басқа
бұл кеңес әр түрлі банктік институттар мен федералды резервтік банктерге
қатысты қадағалау және реттеу қызметтерін де жүзеге асырады. Федералды
Резервтік Жүйенің операцияларын 12 федералды резервтік банктер жүзеге
асырады. Бұл банктер және олардың 25 бөлімшесі ірі қалаларда орналасқан.
АҚШ аумақтарында ФРЖ-ның құрылуы туралы заңға сәйкес 12 федералды резервтік
округке бөлінген. Федералды резервтік банктер орталық банктің банкноталарды
эмиссиялау және басқа да қызметтерін жүзеге асырады. [21;33б]
Әр резервтік банкті 9 директордан тұратын Кеңес басқарады. Директорлар
3 топқа бөлінеді: А класы, В класы және С классы. А және В класының
директорлары ФРЖ-ға мүше банктерден сайланады, екі кластың да бір-бір
директоры ұсақ банктерден, біреуі — орташа, біреуі ірі банктерден
сайланады. С класының директорларын Федералды Резервтік Жүйенің басқа
кеңесі тағайындайды. Федералды резервтік банктердің 9 директорының
әрқайсысы 3 жыл мсрзімге сайланады, сөйтіп әр кластағы директорлардың
біреуі жыл сайын ауыстырылып отырады. Әр резервтік банкті директорлар
кеңесі сайлайтын және Федералды Резервтік Жүйенің басқару кеңесі бекітетін
президент және бірінші вице-президент басқарады.
Америка Құрама Штатының несиелік жүйесінің екі элементтен, яғни,
банктік жүйе федералды резервтік жүйесі, елдің орталық банкінің қызметін
атқарушы, коммерциялық банктердің, инвестициялық банктерінің, жинақтаушы
банктерінің қызметтерін орындаушы, және банктік емес несиелік институттар.
Федералды резервтік жүйесінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz