Тараз қаласындағы археологиялық қазба жұмысы

Кіріспе

Одан әрі қала тарихына және Талас аңғарында Көне заманнан бізге жеткен бабаларымыздың бай мұраларын зерттеуге қомақты үлес қосқан, 1880-1898 жылдары Әулиеата уезінің бастығы болған, өлкетанушы В.В. Каллаур еді. Ол өзінің саналы өмірінде өлкеміздегі тарихи мәдени мұралар туралы көптеген қызықты деректер жинап, оларды 1895 жылы Ташкент қаласында ұйымдастырылған Түркістан әуесқой археологиялық үйірмесіне жазбаша жіберіп отырды. Өзінің қызметінің көптігіне қарамастан Әулиеата туралы ел арасынан ауызекі қызықты деректер жинап, 1864 жылы Көне Тараз қаласының жоспарын қағазға түсіріп тарихымызға үлкен үлес қосты. Өлкемізге алғаш қызметке келгенде дала төсіндегі ежелгі заманнан жеткен тарихи ескерткіштерге қамқорлық жасап, уақытын бөліп, олар жергілікті халықтын мұрасы екендігін ыждақаттықпен түсіндірді. Көп ғасырлар бойы тарих қойнауынан бізге жеткен мұраларды зерттеуге едәуір үлес қосқан О.Л. Иванов, П.Н. Лерх, Н.Н. Пантусовтардың есімдерін де мақтанышпен еске алуға болды.
Ғасырлар тереңінен бізге жеткен көне Тараз қаласына академик В.В. Бартольдтың ұсынысы бойынша 1927 жылы археолог М. Массон археологиялық қазба жұмысын жүргізіп, тарихи деректердегі қала туралы мәліметтер толық дәлелденді. Көне қаламыздың тарихын және Талас өңіріндегі ескерткіштерді зерттеуде сүбелі үлес қосқан КСРО Ғылым академиясының Н.Я. Морра атындағы тарихи және мәдени материалды институтының Қазақстан филиалы және Талас өңіріндегі ескерткіштерді зерттеуде сүбелі үлес қосқан КСРО Ғылым академиясының Н.Я. Морра атындағы тарихи және мәдени материалды институтының Қазақстан филиалының ұйымдастыруымен 1936-1939 жылдары археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Бұл аса жауапты істі белгілі ғалым Н.А. Бернштам басқарды. Бұған әр түрлі саладағы маман иелері мен ғалымдар, бір топ тарихшылар қатысты. Археологтар қазба жұмысын негізінен қаланың шығыс

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Тараз қаласындағы археологиялық қазба жұмысы

Одан әрі қала тарихына және Талас аңғарында Көне заманнан бізге жеткен
бабаларымыздың бай мұраларын зерттеуге қомақты үлес қосқан, 1880-1898
жылдары Әулиеата уезінің бастығы болған, өлкетанушы В.В. Каллаур еді. Ол
өзінің саналы өмірінде өлкеміздегі тарихи мәдени мұралар туралы көптеген
қызықты деректер жинап, оларды 1895 жылы Ташкент қаласында ұйымдастырылған
Түркістан әуесқой археологиялық үйірмесіне жазбаша жіберіп отырды. Өзінің
қызметінің көптігіне қарамастан Әулиеата туралы ел арасынан ауызекі қызықты
деректер жинап, 1864 жылы Көне Тараз қаласының жоспарын қағазға түсіріп
тарихымызға үлкен үлес қосты. Өлкемізге алғаш қызметке келгенде дала
төсіндегі ежелгі заманнан жеткен тарихи ескерткіштерге қамқорлық жасап,
уақытын бөліп, олар жергілікті халықтын мұрасы екендігін ыждақаттықпен
түсіндірді. Көп ғасырлар бойы тарих қойнауынан бізге жеткен мұраларды
зерттеуге едәуір үлес қосқан О.Л. Иванов, П.Н. Лерх, Н.Н. Пантусовтардың
есімдерін де мақтанышпен еске алуға болды.
Ғасырлар тереңінен бізге жеткен көне Тараз қаласына академик В.В.
Бартольдтың ұсынысы бойынша 1927 жылы археолог М. Массон археологиялық
қазба жұмысын жүргізіп, тарихи деректердегі қала туралы мәліметтер толық
дәлелденді. Көне қаламыздың тарихын және Талас өңіріндегі ескерткіштерді
зерттеуде сүбелі үлес қосқан КСРО Ғылым академиясының Н.Я. Морра атындағы
тарихи және мәдени материалды институтының Қазақстан филиалы және Талас
өңіріндегі ескерткіштерді зерттеуде сүбелі үлес қосқан КСРО Ғылым
академиясының Н.Я. Морра атындағы тарихи және мәдени материалды
институтының Қазақстан филиалының ұйымдастыруымен 1936-1939 жылдары
археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Бұл аса жауапты істі белгілі
ғалым Н.А. Бернштам басқарды. Бұған әр түрлі саладағы маман иелері мен
ғалымдар, бір топ тарихшылар қатысты. Археологтар қазба жұмысын негізінен
қаланың шығыс пен түстік жағында жүргізіп, араб тарихшысы Макдиси
керсеткендей, қаланың Шығыс жағындағы Талас өзеніне қараған жерінде қалаға
кіретін қақпаның орнын анықтады, соқпа дуалдарымен соғылған бекіністің
қалдығын кездестірді. Осында жаппай жүргізілген қазба жұмыстың нәтижесі
көне қала негізінен бес мәдени қабаттардан тұратынын және бірнеше рет
қиратылып қайта салынғанын растады. Әсіресе, бұл қабаттарда қала
тұрғындарының тұрмыстарында кең пайдаланған ыдыс-аяқтар мен су
құбырларының, Түркеш кезеңінің тиын ақшаларының табылуы сөз жоқ, қала
мәдениетінің едәуір дамығандығын растайды. Осы қазба барысында ғасырлар
тереңінен бізге жеткен сәулет өнерінің бірі - Тараз моншасы еді. Қазба
жұмысын археолог А.Н. Бернштам басқарды. Монша қазіргі көк базардағы
Шахристан бөлігінің Шығыс жағынан жер астынан табылды. Ол бірнеше бөлмеден
тұрады, қабырғалары көп бұрышты геометриялық ою-өрнекпен көмкерілген.
Бірінші бөлмеде еденге сары және қызыл түсті шаршы тас тақта төселсе,
екінші бөлмеде ішкі қабырғалар қызыл түсті жұлдыздар тәрізді өрнектермен
безендірілген. Бөлмелерден кірпіш астау мен кірлендер табылған,
қабырғалардағы әлі түсі кетпеген қызыл бояумен өрнектелген тақтайшалар, осы
уақытқа дейін көздің майын алатын өнер туындысы іспетті еді. Бұл құрылыс
Қараханид дәуіріндегі Жетісу өнерінің тамаша үлгілері пайдаланылған
ғимарат. Осы монша туралы ғалым К.М. Байпаков "Бұл моншаның құрлыс
техникасының ерекшеліктері жылыту жүйесі, өрнектеу мәнері мен көркем
суреттері бейнелеу өнері оның ХІ-XII ғғ. қаланың экономикалық өркендеу
кезеңіне куә", - деп жоғары баға берді. Ежелгі Тараз қаласының орнына 60
жылдары Қазақстан Ұлттық Академиясының археология институтының бір топ
ғалымдары Т.Н. Сенигова, Е.И. Агиеева, Г.Н. Пацевич сияқты археологтар
ғылыми жұмыстар жүргізіп, қомақты үлес қосты, Олар қаланың бес мәдени
қабаттарынан тоғызыншы мәдени қабатқа жетіп, тарихымыздың төркіні ілгеріден
бастау алғаны жан-жақты дәлелденді. Соғыстың алдыңғы кезеңіндегі
жүргізілген қазба жұмысы негізінде қаланың мәдени қабаттары тек VI ғасырға
тән деп келсек, ал 60-шы жылдарда жүргізілген ғылыми жұмыстар барысында
қаланың біздің эрамыздың I ғасырында өмір сүргендігін растайтын құнды
деректер табылды.
Осы жүргізілген кешенді ғылыми жұмыс барысында тұңғыш рет Шахристан
бөлігінің ең төменгі қабатында X-XУ ғғ. Құшан патшалығының шығарған тиын
ақшасы мен 73 жылы соғылған Рим императоры Веспиасонның күміс динарының
табылуы, сөз жоқ, алыстағы ірі де іргелі империялармен сауда жасалғанын
дәлелдейді. Одан әрі ғалым Т.Н. Сенигова Тараз қаласы біздің эрамыздың I
ғасырында мекен жай орындары қорғаныс дуалдармен қоршалған бекіністі қала
екенін археологиялық қазба барысында дәлелдеді. Осы зерттеу барысында
төменгі қабаттан Талас өңірін сонау Неолит дәуіріндегі адам баласының
мекендегенін дәлелдейтін бірнеше шақпақ тастан жасалған тас қарулардың
табылуы да көп жайды ұқтырса керек.
Соңғы жылдары Тараз қаласының орналасқан өңірі көп адам баласының ертеден
егіншілікпен, қолөнер мәдениетімен айналысқанын, Қола мен Сақ дәуіріндегі
тайпалардың құтты қонысы болғанын дәлелдейтін көптеген жәдігерлер табылды.
Бұған осыдан бірнеше жыл бұрын көне қаланың терістік жағынан табылған
біздің эрамызға дейінгі IX-VII ғғ. жататын Қола дәуірінің өлікпен бірге
қойылған қыш ыдысы, қаладағы кірпіш зауытының маңынан табылған сақ
жауынгерінің мүсіні, қола қазаны мен егіншілікпен айналысқанын растайтын
дән жарғышы дәлел.
Жамбыл ауданы Ақбұлым ауылының маңындағы сақтардың жеті обасы мен қала
Батыс іргесіндегі Суперфос зауытының маңындағы үш обасы сөз жоқ, ежелгі
Таразға қатысты орын әрі сақтар қоныс жайы болғанын жоққа шығармаса керек.
Ежелгі көшпенділерд тарихынан тағы да бір құнды деректер көненің көзі -
Жамбыл ауданы Ақбұлым ауылының шығыс жағындағы Қарасай шатқалындағы
жарғабақ тастардағы таңбалар. Олардың бетінде алғашқы Тараз қаласына
дейінгі мекендеген көшпенді тайпаның тұрмыс тіршілігін бейнелейтін көптеген
төрт түлі малдың суреттері бейнеленген. Оның ішінде қос өркешті түйелер,
тау ешкілер, жабайы бұғылар бар. Бір үлкен жарғабақ таста үйірлері үшін
шабысып-шайнасып жатқан сәйгүлік айғырлардың суреті кімді де болса
жайбарақат қалдырмайды. Жарғабақ тастар тарихында өте сирек кездесетін
хайуанаттарды қолға үйреткенін айғақтайтын көгеннің суретінің салынуы да
құнды мәлімет. Көне заманнан бізге жеткен сурет галлереясында қолдарын
көтеріп билеп жүрген адамдардың суреттерін де кездестірдік. Тас бетіне
түсірілген өнер туындылары қола дәуіріне жататынын ескерсек, бұларды Тараз
өңірінде ол қала болғанға дейін мекен етіп, тіршілік кешкен көшпенді
аңшылардың қалдырған мұралары демекпіз.
"Көне қаланың әр жерінді жүргізілген қазбалар Тараз өмірінің әртүрлі
кезеңдеріндегі құрылыс комплекстері мен ғимараттарын берді" - дейді көрнект
ғалым К. Байпаков. Шын мәнінде қазба барысында ір қоғамдық ғимараттар мен
сыртқы және ішкі қабырғаларын безендіруге пайдаланған көптеген ою-өрнегі
бар бедерлі тақтайшалардың табылуы қалада сәулетті сарайлар мен қоғамдық
ғимарттардың болғанын растайды. Оған сәнді сарайларда қойылатын ою-өрнегі
бар бірнеше қоладан жасалған май шырағдан дәлел болады. Міне Тараздың
осындай салтанатты сарайында 568 жылы Византияның елшісі Земархты Түркі
қағаны Дизабул (Естими) салтанатты түрде қабылдап өзара келісім шартқа қол
қойылғандығы тарихтан белгілі.
Қаланың негізінен гүлденіп дамыған кезеңі Х-ХІІ ғасырлардағы Қараханидтер
дәуірі. Бұл кезде сауда мен қолөнердің, ғылым мен мәдениеттің дамуымен
бірге қалада еңсесі биік сәулетті ғимараттар, халыққа қызмет ететін
қоғамдық жайлар бой көтере бастады. Оған Қараханидтер дәуірінде ел
басқарған қала датқаларының атына арналып соғылған облыстык моншаның шығыс
жағындағы тас орындықтың арасынан Тараздың бір сұлуының жоғалтып алған
сақинасы табылды. Ол қазір Мұражай экспозициясына қойылды. Төбеден түскен
сылақтардың қалдықтарына қарағанда ол көп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.