Ұйымдардағы ағымдағы активтердің есебі, талдануы мен аудиті

Жоспар

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

1. Ағымдағы активтердің есебі мен аудитінің теориялық аспектілері

1.1. Ағымдағы активтер түсінігі және жіктелуі
1.2. Ақша қаражаттарының сипаттамалары
1.3. Дебиторлық борыштардың танылуы және бағалануы
1.4.Тауарлы – материалдық босалқылар, олардың жіктелуі және бағалануы
1.5. Ағымдағы активтердің шетелдік тәжірибесі.

2. Ұйымдардағы ағымдағы активтердің есебі, талдануы мен аудиті

2.1. Ағымдағы активтер есебі
2.2. Ағымдағы активтердің талдануы
2.3. Ағымдағы активтердің аудиті

3. Ағымдағы активтердің есебі мен аудитін жетілдіру бойынша жүргізілетін
шаралар.
3.1. Ақша қаражаттарының қозғалысына ішкі бақылау жасау жүйесін
қалыптастыру
3.2. Күмәнді борыштар бойынша резервтеу әдісін енгізу.

Қорытынды

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Қосымшалар

Кіріспе

Нарықтық экономиканың қалыптасуы Республикамыздағы бухгалтерлік есеп
жүйесінде елеулі өзгерістер енгізді. Елімізде мемлекеттік меншікке
негізделген кәсіпорындарды жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асырылуы,
жаңадан қалыптасқан шаруашылық жүргізуші субьектілердің табысты қызмет
етуі мақсатында тиісті экономикалық және құқықтық инфраструктураның
құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық байланыстары, қаржы
нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеп таралуы бухгалтерлік есеп
жүйесін кезеңдеуді талап етеді.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті нарықтық қатынастардың талабына сай
жетілдіру процессі одан ары жалғасуда. Ендігі кезең – Ұлттық бухгалтерлік
есеп жүйесін Халықаралық стандарттарға бар мүмкінділігінше сәйкестендіруді
қамтамасыз ету. Демек, Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа
жүйесі кәсіпорындарды ішкі және сыртқы инвесторлар үшін ашығырақ көрсетуге
мүмкіндік береді. Бұл мүмкіндік, жалпы еліміздің экономикасын көтеруге оң
әсерін тигізеді.
Қазақстан республикасының қазіргі кездегі дамуы бухгалтерлік есеп
жүйесін реформалаумен сипатталады. Елдегі нарықтық қатынастар дамуының
стратегиялық бағыты есеп пен есепттік ақпараттың сапасына айрықша талаптар
қояды. Сондықтан бухгалтерлік есептің теориялық негіздерін жас мамандардың
жақсы меңгеруі олардың кәсіби дайындығы мен іскерлік қабілеттерін
қалыптастыруда маңызы зор болмақ. Осы проблемалардың шешімі бухгалтерлік
есептің теориялық және әдістемелік қағидалардың дамуымен байланысты.
Қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа ену
кезеңінде бухгалтерлік есеп, талдау және аудиттің мәнділігі одан әрі арта
түсті. Қазіргі уақытта болып жатқан нарықтық қатынаста кәсіпорындардың
шаруашылық жүргізуші субъект ретінде құқық жағдайларын нығайтып, олардың
көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуге мол
мүмкіншілік ашты. Экономикалық басқарудың жетісе түсуі нарықтық
қатынастардың қалшыптасуы меншіктің әртүрлі нысандарын пайдалану шетелдік
әріптестердің қатысуымен бірлескен кәсіпорындар құру, халықаралық
стандартарға бағытталуы бухгалтерлің есеп, талдау және аудиттің ролі мен
мәнінің алдағы уақытта да арта түсуін білдіреді.
Қазақстандық экономиканы сәтті функциялау үшін оны ұйымдастырудың озық
құралдары мен нақты тетіктерін, оның ішінде мақсатты-бағдарламалық әдісті
көптеген факторлар бойынша талдауды, жүйелі бақылауды және оңтайлы
шешімдерді қабылдауды қолдану аса қажет. Барлық ресурс түрлерінің аса өткір
сезілген тапшылық жағдайында ұлттық экономиканың қозғаушы күші –
кәсіпкерлікке айырықша назар аудару керек. Мемлекеттік меншіктерді
жекешелендіруді тездету, өндіріс тиімділігін арттыру, бәсекелестік ортаны
дамыту, қаржылық бақылауды жақсарту және осы заманғы нарықтық
инфрақұрылымды қалыптастыру сияқты факторлардың маңызы зор.
Диплом жұмысының мақсаты – Ағымдағы активтердің түрлерін саралап,
қазіргі таңдағы жетілдіру шараларын қарастыру.
Диплом жұмысының тақырыбы КГКП БСМП ұйымындағы ағымдағы активтерінің
есебі және аудиті.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі күндегі ағымдағы активтердің ұйым үшін
маңыздылығынан туындайды. Өйткені ұйым құрылымының өзгеруі, өркендеуі қашан
да болса оның есеп жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге
қалыптасады. Кез келген кәсіпорынға өзінің ішкі және сыртқы саясатын
жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.

1.Ағымдағы активтердің есебі мен аудитінің теориялық аспектілері

1.1. Ағымдағы активтер түсінігі және жіктелуі

Бухгалтерлік есептің 1 Қаржылық қорытынды есепті дайындап тапсыру
деп аталатын халықаралық сатндартына сәйкес актив оны сатып өткізу немесе
сату үшінұстау не болмаса кәсіпорынның операциялық қызметінің әдеттегі
жағдайында пайдалану ұйғарылған кезде; кәсіпорында көбінесе коммерциялық
мақсаттар үшін немесе қысқа мерзім ішінде болатындығы және есепті кезеңнің
басынан бастап 12 айдың ішінде сатып - өткізілетіндігі болжанған кезде;
ақша қаражаттары немесе пайдаланылуына шек қойылмайтын оның эквиваленттері
түріндегі активтер ретінде танылған кезде ғана ағымдағы активтер ретінде
есепке алынуға тиісті. [1]
Отандық тәжірибеде ағымдағы активтерге: тауарлы – материалдық
босалқылар (өндірісте немесе жұмыстарды атқару мен қызмет көрсету үшін
пайдаланылатын материалдар, шикізаттар, сатып алынған шала фабрикаттар,
құрастырушы бұйымдар, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер,құрылыс материалдар және басқадай материалдар), аяқталмаған
өндіріс, субъектінің шаруашылық қызметі барысында сатып - өткізуге арналған
дайын өнімдер, тауарлар, ақша қаражаттары, қаржылық инвестициялар, өтелу
мерзімі бір жылға дейінгі дебиторлық борыштар жатады.
Бухгалтерлік есептің 2 Бухгалтерлік баланс және қаржылық қорытынды
есептегі негізгі ашып көрсетулер деп аталатын қазақстандық стандартына
сәйкес ағымдағы активтер субъектінің бухгалтерлік балансында мынадай
топтарға жіктеліп көрсетіледі:
1.Өңделу немесе сатып - өткізілу мерзіміне қарамастан тауарлы –
материалдық босалқылардың барлық түрлері.
2. Есеп берілген мерзімінен бастап бір жыл ішінде есептен шығарылады
деп күтілетін алдағы кезеңнің есебіне жататын шығыстар.
3. Ақша қаражаттары. Пайдаланылуына шектеу қойылған ақша қаражаттары,
егер ол шектеулер бір жылдың ішінде алынып тасталынатын болса,
ағымдағы активтердің құрамына кіргізіледі.
4. Ағымдағы құнымен көрсетілген қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар,
егер ол құнның олардың баланстық құнынан айырмашылығы болса;
5. Есеп берілген мерзімінен бастап бір жыл ішінде қайтарылып алынатын
дебиторлық борыштар:
- ағымдағы активтерді сатып алу үшін төленген аванстық төлемдер;
- қайтарылып алынуға тиісті борыштар;
- алынған вексельдер;
- негізгі шаруашылық серіктестіктер және оның еншілес серіктестіктері
арасындағы операциялар нәтижесінде пайда болға дебиторлық борыштар;
- кәсіпорынның есеп беруге тиісті тұлғаларының дебиторлық борыштары;
- басқада дебиторлық борыштар.

1.2. Ақша қаражаттарының сипаттамалары

Барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер өз ақша қаражаттарын
банктердің тиісті мекемелеріндегі шоттарда сақтайды. Міндеттемелер
жөніндегі басқа субъектілерге төлемдер, әдетте, ақша аудару арқылы есеп
айырысу тәртібімен банктердің осы мекемелері арқылы жүргізіледі. Нақты
ақшасыз есеп айырысу Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі белгіленген
жағдайлар мен шегінен шығып кетпейтіндей етіп жүргізіледі.
Ақша қаражаттарының сақтау және заңды тұлғалар арсында есеп айырысу
үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелері мынадай шоттар ашады:
- есеп айырысу шоттары-шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар,
Қазақстан Республикасы Әділет министірлігінің органдарында тіркеуден өткен
заңды тұлғаларға;
- ағымдағы шоттар-жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік
мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және
коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйыидар мен жеке тұлғаларға;
- бюджеттік шоттар-Қазақстан Респбуликасының Республикалық
бюджетіндегі мекемелерге;
- Корреспонденттік шоттар- корреспонденттік келісімдер негізінде есеп
айырысу ережелеріне сәйкес екінші деңгейдегі банктерге Ұлттық Банк
мекемелерінде және өз арасында. [2]
Ақшасыз есеп айырысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем
тапсырмасы, чектер, аккредетивтер, төлем-талап-тапсырмалары, көлікпен пен
темір жолмен есеп айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаттары мен есеп айырысу арасындағы шартпен айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен
міндеттемелерді есептеу жургізілуі мүмкін.
Төлем тапсырмаларымен есеп айырысу, төлем талап тапсырмалары арқылы
есеп айырысу, жиынтық талаптар арқылы есеп айырысу, өзара талаптар мен
міндеттемелерді есеп алу, векселдермен есеп айырысу.
Ақша қаражаттарының сақтау, қабылдау мен беру үшін әрбір
шаруашылық жүргізуші субъектінің касссасы болады. Касса орналасқан үй-жайы
кассалардың техникалық жағынан беріктігі және өрттен-сақтау сигнализация
құралдарымен жарақтандыру жөніндегі талаптарға сәйкес оқшаулануға әрі
жабдықталуға тиіс. Субъектілер басшылары ақшаның кассада, сондай-ақ оны
банктен жеткізетін немесе банкке өткізген кезде сақталуын қамтамасыз етуге
тиіс. Белгілі бір субъектіге тиесілі емес қолда бар ақша мен басқа да
құндылықтарды кассада сақтауға тыйым салынады. Субъект өзінің кассасында
қолда бар ақшаны қажетті шекте сақтауы және ақша түсімін ең аз мөлшерде
пайдалануы керек. Ең аз мөлшерден тыс нақты ақшаны субъект есеп айырысу
шотына қоса есептеу үшін банк мекемесіне өткізуге тиіс.
Кассир — материалдық жауапты адам. Ол касса операцияларын жүргізу
тәртібімен таныс болуға тиіс. Осыдан кейін ғана оның материалдық толық жеке
дара жауапкершілігі туралы онымен шарт жасалынады. Егер еңбекақы мен басқа
да төлемдерді беру үшін субъект басшысының жазбаша бұйрығы бойынша басқа
адамдар тартылатын болса, онда бұлардың материалдық толық жеке дара
жауапкершілігі туралы олармен де шарттар жасалынды.
Кассадағы операциялар есебі 1000- Ақша қаржылары бөлімшесінің
активті жинақтаушы шоттарында:
1010— Кассадағы теңге түріндегі нақты ақша және 1020 — Кассадағы
валюта түріндегі нақты ақша- шоттарында жүргізіледі.
Кассадағы теңге түріндегі нақты ақша есебі Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі бекіткен кассалық операцияларды жүргізу тәртібіне сәйкес
жүргізіледі. [9]
Кассаға ақша қабылдау бас бухгалтер қол қоятын касса кіріс ордерлері
(ү.№КО-1) бойынша жүзеге асырылады. Кассаға ақша салған жеке немесе заңды
түлғаларға бас бухгалтер мен кассир қол қойған ақшаны қабылдағаны туралы
түбіртек (квитанция) (ордердің қиынды бөлігі) беріледі. Төлемдерге ақша
билеттері мен теңге ақшаларды қабылдаған кезде кассир Төлем таңбаларын
анықгау тәртібі белгілерін басшылықңа алуға міндетті.
Кассадан ақша беру кассаның шығыс ордерлерімен (ү.№КО-2) немесе басшы
мен бас бухгалтер қол қойған тиісінше рәсімделген төлемдер
тізімдемелерімен, ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да
құжаттармен рәсімделеді. Егер касса шығыс ордерлеріне қоса тіркелген
құжаттарда субъект басшысының рұқсат берілген қолы болса, ордерге оның қол
қоюы міндетті емес. Жекелеген адамға кассаның шығыс ордері бойынша ақша
берген кезде кассир алушының төлқұжатын немесе жеке басының куәлігін
көрсетуді талап етеді. Оның атауы мен нөмірін, оны кімнің және қашан
бергенін ордерде көрсетеді. Алушы касса ордеріне қол қояды және алған
сомасын: теңгені - жазумен, тиынды - сандармен көрсетеді.
Сенімхат бойынша берілген ақша жағдайында касса шығыс ордерінде ақшаны
алуға сенім білдірілген адамның тегі, аты мен әкесінің аты көрсетіледі.
Егер ақша төлем тізімдемесі бойынша жүргізілетін болса, ол тізімдемеге:
Сенімхат бойынша деген жазу жазылады. Бұл жазуды касса шығыс ордеріне
немесе ведомосқа (төлем тізімдемесі) қоса тіркейді.
Кіріс және шығыс касса ордерлері мен оның орнына жүретін құжаттарды
бухгалтерия дәл әрі айқын етіп сиямен немесе түтікше қаламмен жазып береді.
Жалақы, уақытша еңбекке қабілетсіздігі жөніндегі жәрдем-ақылар мен
сыйлықтар төлемдерінің ведомосы бойынша таратылады, оның қасбетінде (титул)
ақша беретін мерзімі жазумен жалпы сомасын көрсете отырып басшы мен бас
бухгалтердің рүқсат жазбасы көрсетіледі.
Банктен ақша алғаннан кейін үш күн өткен бойда кассир төлем
тізімдемесіне еңбекақысы бойынша тиесілі сомасын алмаған адамдардың тегі
тұсына мөртабан соғады немесе Депозитке салынды деп қолымен жазып белгі
соғады, берілмеген сома төленбеген жалақы тізіміне енгізіледі; тізімдемеде
нақты төленген сома мен депозитке салынуға тиісті сома жөнінде жазылады.
Егер төлемді кассир емес, уәкілдік алған адам жасайтын болса, төлем
тізімдемесінде: Тізімдеме бойынша ақша таратқан (қолы) деген жазу
жазылады.
Тиісті заңдарға сәйкес барлық субъектілер өздеріне қызмет көрсететін
банк мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақша қаражаттарын сақтауға
міндетті. Есеп айырысу шоттары мына төмендегі құжаттар негізінде ашылады:-
шотты ашуға берілетін өтініш;
- қойылатын қолдар мен мөртаңбалары үлгілерімен карточкалары;
- субъектінің салық есебіне қою дерегін растайтын салық қызметі органының
анықтамасы;
- мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;
- жарғы көшірмесі;
- құрылтай шартының көшірмесі құрылтайшылар саны біреуден асқан
ретте.
Есеп айырысу шоты бойынша жүргізілетін операциялар қолданылып жүрген
заңдармен реттеледі және әдетте, ақша қаражаттары еркін қалдығының шегінде
шот иесінің жазбаша бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Шот иесінің
акцептік келісуі бойынша жеткізушілер мен мердігерлердің төлем талап-
тапсырмалары бойынша ақша қаражаттарын есептеп шығару жүзеге асырылады.
Қаражаттарды шот иелерінің келісімінсіз есептен шығару бюджетке қосымша
төленетін салықтарын, айыппұлдарын өндіріп алу кезінде және өндіріп
алушылар өкімі бойынша қаражаттарды есептен шығарудың даусыз тәртібі
белгіленген жағдайларда жүргізіледі.
Банктегі есеп айырысу шоты мен басқа да шоттар операцияларын
рәсімдеулерге мына құжаттар қолданылады.
ЧЕК-шот иесінің банкке көрсетілген соманы нақты ақшамен жалақыға,
іссапар, шаруашылық операциялары және басқа да шығындарға беру жөніндегі
бұйрығы. Кәсіпорын алатын ақшаның мақсаты чектің сыртқы жағында
көрсетіледі, оны бір дана етіп сиямен жазады. Бұл ретте онда түзетулерге
жол берілмейді. Чекпен бір мезгілде чек кітапшасында сақталатын түбірі
толтырылады. Атаулы алушының тегі көрсетілген және ұсыным ұсынушыға
берілетін чектері болуы мүмкін.
Нақты акша жарнасына берілетін хабарлама - шот иесінің банктегі оның шотына
қосып есептеу үшін түсім қаражаттарын және нақты ақшамен салынатын басқа да
сомаларды банкке қабылдау жөніндегі бұйрығы.
Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1040 Теңгедегі
ағымдағы, банктік шоттардағы ақшалар шотында жүргізіледі. Оның дебеті
бойынша ақша қаражаттарының қалдығы мен келіп түсуін, яғни көбеюін
көрсетеді, ал кредиті бойынша есеп айырысу шотынан ақша қаражаттарының
есептен шығарылуын көрсетеді.
Қазақстан Республикасындағы резидентгер мен резидент еместер жүргізген
барлық валюта операциялары тек өкілетті банктер мен айырбастау пункттері
арқылы ғана жүзеге асырылады. Өкілетті банктер мен айырбастау пункттеріне
соқпай жүргізген кез келген операцияларға тыйым салынады. Айырбастау
операцияларынан басқа валюта операцияларын жүргізу үшін, өкілетті
банктердің бірінен, яғни есеп айырысу шоттары орналасқан жерде валюта
шоттарын ашады. Соңғылары өздерінің қызметтерінен валюта операцияларын
жүргізген кезде өткізілетін операцияларға қатысты кез кел-ген хабарлама мен
құжаттарды талап етуге құқылы. Валюталық шоттар бойынша операциялар есебі
1050 “Шетелдік валютадағы ағымдағы банктік шоттардағы ақшалар
бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. [9]
Валюта операцияларын жүргізген кезде клиентгер банктерге валюта
операциялары туралы хабарлама мазмұндалатын тиісінше рәсімделген құжаттарды
береді. Рұқсат немесе ұлттық банктің лицензиясы талап етілетін валюта
операцияларын өткізген жағдайда клиенттер оған құжаттардың көшірмесін
тапсырады.
Теңгедей және шетелдік валютамен жүзеге асырылатьш жолдағы ақша
аударымдарын есепке алу 1030 "Жол үстіндегі ақшалар" шотында жүргізіледі.
Бұл шотта кәсіпорынның есеп айырысу немесе басқа шоттарына қосып қою
үшін, банк кассасына байланыс бөлімшелеріне енгізілген, бірақ есеп беру
айының соңына дейін белгіленген мақсатта есепке қосылмаған ақша қаражаттары
көрсетіледі.
Түскен қаржыны 1030 шот бойынша есепке алу үшін банк, байланыс
бөлімшесі квитанциялары, банк инкассаторына түскен қаржыны өткізуге
арналған жолдама тізімдемелерінің көшірмесі және негіз болып табылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалай қаржыларын сақтауға банктен арнаулы
шот ашуға болады. Бұл шотта ашылған аккредитивтегі ақшалай қаржылар, чек
кітапшасындағы ақшалай қаржылар, банктегі арнаулы шоттардағы ақшалай
қаржылар есептелінеді.
Аккредитив – сатып алушыға қызмет ететін банк мекемесінің осы
кәсіпорынды жабдықтайтын шаруашылық субъектісіне қызмет көрсететін банк
мекемесіне тауарлардың жіберілгендігін немесе қызметтердің көрсетілгенін
дәлелдейтін құжататр бойынша төлем төлеу жайлы тапсырмасы. Аккредитив бір
ғана жабдықтаушымен есеп айырысуға арналады. Оның мерзімі жабдықтаушы мен
сатып алушы арасындағы келісім-шартқа сәйкес бекітіледі.

1.3. Дебиторлық борыштардың танылуы және бағалануы

Алынуға тиісті шоттарда ақшалай қаржыларға шағымдар, тауарлар және
қызметтер және компанияның ақшасыз активтері жатады. Дебиторлық қарыздар
ағымдағы және ұзақ мерзімді болады, яғни төленуге тиісті шоттардың төлеу
мерзімінен және қарызды жоюдың күнінен тәуелді. Дебитролық қарыздар шот-
фактурамен расталады. Алынған вексельдер баланстық бабы арнайы қарыздық
міндеттемелермен расталады.
Саудалық дебиторлық қарыздар – негізгі қызмет нәтижесінде сатылған
тауарлар мен қызметтер үшін сатып алушылардың міндететмелі сомалары.
Саудалық емес дебиторлық қарыздар- басқа да қызмет түрлері нәтижесінде
пайда болады.
Алынуға тиісті шоттар компанияның негізгі өндірістік қызметінің
ағымында өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін клиенттің қарыз
сомаларын көрсетеді. Бұл шоттар, сонымен қатар саудалық дебиторлық қарыздар
деп аталады. Олар шот-фактуралармен ,кейбір жағдайларда жазбаша қарыз
міндеттемелермен көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттарға жыл ағымында алынған
келесі балнстық күн немесе компанияның операциялық циклі ағымында алынған
сомаларды қамтиды. Көбіне қарызды жою мерзімі 30 күннен 60 күнге дейінгі
кезең саналады. Алынуға тиісті кредиторлық сальдомен жеке шоттар қайта
жіктелуі керек және олармен міндеттеме ретінде есеп беру қажет. Бұл
кредиторлық сальдо дебиторлық қарызға жатпайды. Қаржылық талдаушыларды
дебиторлық қарызды инкассациялау үшін қажетті күндердің орта саны
қызықтырады. Дебиторлық қарыз онымен байланысты табыс болғанда ғана
мойындалады. Ол алғашқы құннан күмәнді қарызға ақша жеңілдектері сатылған
тауарлардың қайтарылуына түзетуге шегеруімен бағаланады. Нәтижесінде
алынуға тиісті шоттардың таза құны анықталады. Проценттер сату және жою
арасындағы мерзім қысқалығынан қабылданбайды. [1]
Күдікті қарыздар бойынша резервтер қайтарылуы сенімсіз берешек
дебиторлық қарыздарды есептен шығаруға байланысты болуы мүмкін шығындарды
жабу үшін жасалады. Қорларды есепке алу 1290 “ Күдікті талаптар бойынша
резервтер” шотында жүргізіледі.
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде, ал егер мерзім белгіленбесе,
онда бұл үшін қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ
тиісті кепілдіктермен қамтамасыз қарыздар есептеледі. Күдікті қарыздар
бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеудің
деректерінің негізінде жасалады.Кәсіпорын күдікті қарыздар бойынша
резервтерді басқа кәсіпорындармен және ұйымдармен, сондай-ақ жекелеген жеке
тұлғалармен есеп айырысу арқылы жасайды.

Қордың көлемі әр күдікті қарыз сомасы бойынша борышкердің қаражаттық
жағдайын (төлем жасау қабілеттілігін) есепке ала отырып және олардың
қарызды тұтастай немесе бөлшектеп өтеу мүмкіншіліктерін бағалау арқылы
анықталады.
Күдікті қарыздар жөніндегі резервтерді жасаған кезде күдікті қарыздар
бойынша резервке жіберілген сомаға 7210 Әкімшілік шығындары шотын
дебеттейді және 1290 Күдікті талаптар бойынша резервтер шотын
кредиттейді.
Бұрын күдікті деп танылған, алынбаған қарыздарды кәсіпорынның
балансынан есептен шығару кезінде 1290 шоты дебеттеледі және есеп айырысу
шоттары: 1280 Басқа да дебиторлық қарыздар, т.б. кредиттеледі.
Егер күмәнді қарыздар бойынша резерв жасалған жылдан кейінгі жылдың
соңына дейін жасалған қор толығымен немесе жартылай пайдаланылмаса, онда
жұмсалмаған сома 1290 Күдікті талаптар бойынша резервтер шотындағы сомасы
"Қызыл жазумен" жазылады. Бұл кезде 7210 Әкімшілік шығындар шоты
добеттеледі және 1290 Күдікті талаптар бойынша резервтер шоты
кредиттеледі (жазба қызыл жазу әдісімен жазылады). [9]
1290 шот бойынша талдамалық есеп резерв жасалған әрбір күдікті қарыз
бойынша тізімдемеде немесе машинограммада жүргізіледі.
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар бухгалтерлің есеп шоттарының
жұмыс жоспарында 2 “Ұзақ мерзімді активтер” бөлімінің келесідей шоттарында
жүргізіледі:
2100 “ Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар ”;
2110 “ Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыздары”;
2120 “Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары ”;
2130 “Ассоцияцияланған және бірлескен ұйымдардың ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыздары”;
2140 “Филиалдар мен құрылымдық бөлімдердің ұзақ
мерзімді дебиторлық қарыздары”;
2150. Жұмысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары ”;
2160 Жалға беру бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар;
2170 Алынуға тиісті ұзақ мерзімді сыйақылар;
2180 Басқа да ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар;
2110 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздары шотында ұйымның көрсетілген қызметін тұтынушылардың
қарыздары есепке алынады.
Өтелу мерзімі өтіп кеткен барлық дебиторлық қарыздар және де сот
шешімдері бойынша үмітсіз деп танылған сомасы 7200 Әкімшілік шығындар
шоттың дебеті бойынша және 2120 “ Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары” шоттың кредиті бойынша есептен
шығарылады. Вексель бойынша өтеу мерзімі өтіп кеткен болып мына
деңгейдегілер жатады:
- төлем күнінен бастап санағанда акцептантқа қарсы аудармалы
вексельден шығатын талап ету мерзімі үш жылдан асса;
- қарсылық білдіру күнінен бастап санағанда индоссанттарға
қарсы вексель ұстаушылардың талап ету мерзімі бір жылдан асса;
- индоссант вексельге төлеген күнінен бастап санағанда
индоссанттар бір- біріне қарсы болған жағдайда олардың талап ету мерзімі
алты айдан асса.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің кредиторлық қарыздарын есепке алу
үшін, мына 2120 “Еншілес ұйымдардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары ”
шоты пайдаланылады.
Талдамалық есеп әрбір еншілес (тәуелді) серіктестіктері бойынша
жүргізіледі.
Басқадай ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздарды есепке алу 2180 Басқа
да ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар шотында жүргізіледі.

2130 “Ассоцияцияланған және бірлескен ұйымдардың ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздары шотында ассоцияцияланған және бірлескен ұйымдардың
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары қарастырылады.
2140 “Филиалдар мен құрылымдық бөлімдердің ұзақ мерзімді
дебиторлық қарыздары” шотында ұйымның филиалдар мен құрылымдық бөлімдердің
ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары қарастырылады.
2150 Жұмысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары шотында
дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші
тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған
тауарлары бойынша ұсынылған заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша
шығыстар есепке алынады. [9]
Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік-
шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын өз қызметкерлерін қызмет бабымен іс-
сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы
жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындардың
үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төленуі
мүмкін емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу
үшін қызметкерлерге қолма-қол ақша беріледі және олар сол алған ақшасына
Аванс тек басшының жарлығымен және нақты қажеттілік жеткен кезде есеп
беруге тиісті адамдарға және қызмет бабымен жіберілетін тұлғаларға
беріледі. Есеп беруі тиісті адамдарға берілген сомалар оны қуаттайтын
құжаттарының негізінде жұмсалады және белгіленген мерзімде бухгалтерияға
тапсырады.
Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды ұйымның
басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және оларға коса
тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға қайтарылады.
Есеп беруге тиісті адамдар өздеріне берілген аванстарды толық
қайтармаса, омда ол олардың сомасы жалақысынан біртіндеп немесе түгелдей
ұсталады. Аванс құжаттары бойынша артық жұмсалған сома еңбеккерлерге
кассадан беріледі.
Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп
кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының
тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің басқа кәсіпорынға бару үшін алған
қаражатын айтады. Іс-сапар шығыстары өтелетін шығыстар қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең
төменгі есептік көрсеткіштер деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және
мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де қоса есептелінеді. [3]
Нақты іс-сапар орнына барған және сол жерден шыққан күндері бойынша
іссапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға
жіберілсе, сол барған жерлері бойы түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға
шыққан және келген күндері куәлікге көрсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс.
Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен
аспауы керек.
Іс-сапар бойынша өткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген
норматив деңгейінде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іс-
сапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты
шығындарымен қоса бронға кеткен шығыстары да қоса алынады.
Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынаи тыс жерлерге іс-сапарға
жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.

Іс-сапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына
алдын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де ондай валюта болмаса,
онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.
Келгеннен кейін бес күннің ішінде алған аванс бойынша есеп беру керек.

Іс-сапардан оралғаннан кейін бас бухгалтердің көмекшісі алған
аванстары бойынша оларды растайтын құжаттарымен бірге нақты жұмсалған
шығындары бойынша есеп береді.
Аванстық құжатта көрсетілген барлық шығыстардың сомасы 7210 “Әкімшілік
шығындар” шотының дебеті және 2150 Жұмысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық
қарыздары шотының кредиті бойынша көрініс табады. Өкілділік шығыстары
бойынша шаруашылық операцияларын қарастырған кезде оның нормадан тыс
шығыстары жылдық жиынтық табыстан шегерілмейді, яғни оларға табыс ретінде
салық салынады. [4]
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі. 2150
Жұмысшылардың ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздары шотында жоғарыда
келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан және жоғалған
мүліктерінің (ақша, тауарлы-материалдық құндылықтары т.б.) орнын толтыру
бойынша есебі көрініс табады.
Кем шығудың нәтижесінде кәсіпорын шеккен зияны немесе құндылыктардың
бұзылуы нарық бағасы бойынша есептелінеді, егер де заңмен басқа да тәртібі
қаралмаса.
2160 Жалға беру бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар шотында
жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне төлемдер қарастырылады.
2170 Алынуға тиісті ұзақ мерзімді сыйақылар шотында ұзақ мерзім
ішінде алынуға тиісті сыйақылар есепке алынады.
2180 Басқа да ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар шотында бюджетке
артық аударылған сомаларына, шағым-талап сомаларына, материалдардың кем
шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне, айыппұлдарына, ақпараттарына
шолу жасалынады.
Шағым-талап бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-талап деп —
кредитордың өзінің мүліктік құқығы мен мүддесінің бұзылуына байланысты
қарыздарды өз еркімен реттеу жөніндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген
тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын ала тікелей қарызданушыға
шағым-талабымен баруы керек. [6]
Есеп беруші түлғалармен есеп айырысуды есепке алу. Өнеркәсіптік-
шаруашылық қызметі барысында кәсіпорын қызметкерлерін қызмет бабымен
іссапарға жібереді, дүкендерден кеңсе жабдықтарын сатып алады, почта арқылы
жіберілген ақшаларды және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындарды үнемі
банк мекемелері арқылы нақты ақшасыз есеп-айырысу жолымен төлеу мүмкін
емес. Сондықтан да жоғарыда аталған және басқа да шығындарды төлеу үшін
қызметкерлерге нақты ақша беріледі және олар алған ақшасына есеп беруте
тиісті.
Ақша кәсіпорын басшысы бекіткен есепке сай көлемде беріледі. Аванс тек
қана басшының жарлығымен есеп берілетін сомадан шығын жасау жүктелген
қызметкерлерге ғана шығын шығаруға нақтылы қажеттілік туған жағдайда ғана,
сондай-ақ қызмет бабымен іссапарға жұмсалған адамдарға ғана беріледі.
Қызмет бабымен іссапарға баруға ақша іссапарға жіберілетін адамға
тиесілі соманың көлемінде іссапар орнына бару және қайту жолына төлеуге,
тәуліктік шығындарды және іссапар мерзіміне үй-жай жалдауға шығатын
шығындарды төлеуге беріледі. Есеп берілетін соманы жұмсау құжаттарымен
айғақталып белгіленген мерзімде бухгалтерияға ұсынылатын аванс есептерімен
расталады. Толтырылған аванс есебі төменде келтірілген. Кассадан аванс
бұрынғы берілген аванс бойынша толық есеп айырысқаннан кейін беріледі.
Белгіленген мерзімде есеп берілетін соманың шығындалмаған қалдығын
өткізбеген және есеп бермеген түлғалар тәртіп жөніндегі жазаға, ал қажет
болған жағдайларда қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
Субьект қызметкердің дер кезінде төлемеген аванс қалдығын, егер ол
ұстап қалудың негізін және көлемін жоққа шығармаған болса, қызметшінің
еңбек ақысына төленетін сомадан ұстап қалуға құқылы. [3]
Ұстап қалу осы қызметкердін еңбек ақысының қандай бөлігінің басқа
барлық өндіріп алулардан бос екендігіне тәуелсіз бір мезгілде немесе бөліп-
жарып жүзеге асырылуы мүмкін. Ұстап қалу жөніндегі жарлық авансты қайтару
үшін белгіленген мерзім біткен күннен бастап бір айдан кешіктірілмей
берілуі керек. Әкімшілік бұл мерзімді өткізіп алған жағдайда тиісті соманы
даусыз түрде ұстап қалу құқығынан айрылады. Бұл жағдайда, сондай-ақ егер
қызметкер ұстап қалудың негізін немесе көлемін жоққа шығарса өндіріп алу
сот тәртібінде жүзеге асырылады.
Аванс есебі бойынша артық жұмсалган шығындар қызметшіге кассадан
беріледі. Аванс есептерін бухгалтерия тексереді, сонан соң оларды
субъектінің басшысы бекітеді. Дұрыс рәсімделмеген аванс есептері және
оларға қоса тіркелген құжаттар қайта рәсімдеу үшін есеп беруші адамдарға
қайтарылады.
Аванс есебіне тіркелген құжаттар мөр таңба арқылы немесе күні (жылы,
айы, күні) көрсетіліп, Төленді немесе Өтелді деген қолдан жазған
жазбалар арқылы өшіріледі. Іссапарда болған уақыт үшін, демалыс және мейрам
күндерін, сондай-ақ жолда болған күндерін, соның ішінде жолда мәжбүрліктен
аялдаған уақытты қоса алғанда іссапарда болған әрбір күн үшін белгіленген
көлемде (заңды гүрде белгіленген ең Төменгі есеп айырысу көрсеткішінен 50%)
тәуліктік шығын төленеді.

1.4.Тауарлы – материалдық босалқылар, олардың жіктелуі және бағалануы

Тауарлы материалдық босалқылар келесі активтер түрінде болады:
өндірісте пайдаланылуға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған
шикізат, материалдар, сатып алынған жартлай шикізаттар және құрастырушы
бұйымдар (детальдар), отын, ыдыс және ыдыстық материалдар, қосалқы
бөлшектер және басқа материалдар; аяқталмаған өндіріс; субъект қызметі
арасында сатуға шығарылған дайын өнім, тауарлар.
Материалдық құндылықтар есепке алу үшін мына төмендегі негізгі
міндеттемелердің орындалуы шарт: босалқылардың кіріске уақытында және толық
енгізілуін, сақталу орындарындағы жағдайын қадағалау; босалқылардың
қозғалысы бойынша барлық операцияларды толық және уақытында құжаттау,
көліктік-дайындау шығындары мен дайындалған құндылықтардың өзіндік құнын
уақытында және толық анықтау; КДШ-ны өндірістің шығындарына жазудың
біркелкі және дұрыс болуын бақылау; ішкі ресурстарды жұмылдыру мақсатында
субъектіге қажет емес материалдық босалқы қорларды тауап сату; сақталатын
орындардағы құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы дәл мәліметтерді
алу. [15]
Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін, есепке алу 1310 Шикізат
пен материалдар бөлімінің негізгі, активті мүліктік шоттарында жүзеге
асады. Бұл бөлімше құрамына төмендегі синтетикалық шоттар кіреді: 1311
Шикізат және материалдар, 1312 Сатып алынған шала фабрикаттар және
құрастырушы бұйымдар, конструкциялар мен бөлшектер, детальдар, 1313
Отын, 1314 Ыдыс және ыдыстық материалдар, 1315Қосалқы бөлшектер, 1316
Басқа материалдар, 1317 Қайта өңдеуге берілген материалдар, 1318
Құрылыс материалдары. Шаруашылық жүргізуші субъектілер әрбір шот бойынша
материалдарды есепке алатын қажетті аралық шоттар мен талдамалы шоттар аша
алады. [9]
Шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай шикізаттар, отын, қосалқы
бөлшектер және басқа босалқы материалдар баланста олардың нақты өзіндік
құнымен көрсетіледі. Осы баға бойынша құндылықтар синтетикалық есепте
көрсетіледі; талдамалы есепте – тұрақты есеп бағасымен көрсетіледі.
Бухгалтерлік есеп стандарттарында [10] материалдық құндылықтарды
бағалаудың келесі әдістері ұсынылады: арнайы ұқсастыру әдісі, орташа құн
әдісі, алғашқы сатып алыңған босалқылардың бағалары бойынша (ФИФО)
бағалау әдісі. 1310 Шикізат пен материалдар бөлімшесінің шоттарында
құндылықтардың төмендігідей түрлері есепке алынады:
Шикізат және материалдар- өндірілетін өнімнің негізін жасайтын
немесе оны дайындаудың компоненттері болып табылатын шикізат пен
материалдар. Сондай-ақ, осы шотта мұндай өнімді жасауға қатысатын және
шаруашылық мүдделеріне, техникалық мақсаттарға арналған және өндіріс
барысына атсалысатын көмекші материалдар да есепке алынады.
Сатып алынған шала фабрикаттар және құрастырушы бұйымдар,
конструкциялар мен бөлшктер- өндірістік кооперация тәртібі мен өндірілуші
өнімді жабдықтау үшін алынған және өндіруге немесе жинауға шығындарды талап
ететін сатып алынған жартылай шикізаттар мен дайын құрастырушы бұйымдар.
Отын- мұнай өнімдерінің, қатты және басқа отын түрлерінің бәрін
есепке алады. Мұнай өнімдеріне көлік құралдарын пайдалану үшін, өндірістің
технологиялық қажеттіліктеріне, қуат және жылу алу үшін пайдаланылатын
жанар-жағар майдың барлық түрлеріне, яғни көмір, шымтезек, ағаш, сексеуіл
жатады. Отынның басқа түрлерін газ отыны, жанатын тақта тас құрайды.
Ыдыс және ыдыстық материалдарға- жабдық-ыдыс және шаруашылық
мүліктері (цистерналар, бөшкелер, флягалар) сияқты пайдаланылатынан басқа
ыдыстардың бәрі, соның ішінде ыдысты пайдалану мен жөндеуге
арналған(жәшіктерді құрастыратын бөлшектер, бөшкелік жапсырма, дөңгелек
темір) материалдар мен бөлшектер де кіреді.
Қосалқы бөлшектер- машиналардың, құрал-жабдықтардың, көлік
құралдары мен техниканың басқа түрлерінің(детальдар, агрегаттар,
аккумуляторлар, автомобиль шиналары) тозған бөліктерін ауыстыру, жөндеу
үшін арналған қосалқы бөлшектерді.
Басқа материалдар- өндірістің жарамсыз қалдықтары, жөнделмейтін
ақау, негізгі құралдарды жоюдан алынған құндылықтар, тозған шиналар, ескі
резиналарды.
Қайта өңдеуге берілген материалдар - басқа жаққа қайта өңдеуге
берілген және қайта өңдеуден кейін алынған бұйымдардың өздік құнына
енгізілетін материалдарды;
Құрылыс материалдары (құрылыс салушы кәсіпорындар пайдаланылады)
– құрылыс бөлшектерін дайындау үшін, құрылыс және монтаждау жұмыстарын
тікелей жүргізу кезінде пайдаланатын құрылыс материалдары. Бұл шоттар
құрылыс қажетіне керек басқа да құндылықтар есепке алынады. Мысалы:
қопарғыш заттар, қағаз.
1310 Шикізат пен материалдар бөлімшесі шоттарының дебеті бойынша
айдың басы мен соңындағы қалдықты, материалдардың түсуін көрсетеді; кредиті
бойынша – олардың жұмсалуын көрсетеді. Материалдық қорларды заттай және
ақшалай өлшемдермен есептейді. Материалдық босалқылардың қозғалысына
байланысты барлық операциялар бойынша құжаттар дайындалып, шығарылады.
Материалдық босалқылардың қабылдануымен байланысты келіп түскен құжаттар
(шот-фактуралар, төлем талап тапсырмалары, тауарлық көліктік жөнелтпе
қағаздары) жабдықтау бөліміне тексеруге және акцепке қабылдауға беріледі.
Бұл жерде оларды келіп түскен жүктерді есепке алатын журналға тіркейді. Бұл
журнал қорлардың түсуі мен кіріске енгізілуін бақылауға, сондай-ақ шоттарды
төлеу мерзімдерін немесе акцептен бас тартуды жедел түрде бақылауға
арналған.
Материалдардың қозғалысын есепке алу бойынша төмендегідей типтік
құжаттар пайдаланылады. [12]
Сенімхат. Материалдық қорларды қабылдау кезінде лауазымды тұлғаның,
субъектінің сенімді өкілінің құқысы бар адамға сенімхатты рәсімдейді.
Сенімхатты бухгалтерия рәсімдеп, алушының қолын қойғызып, қолхат алу арқылы
береді. Материалдық құндылықтардың алынғандығын, берілген сенімхаттаоды
есепке алатын, алдын ала нөмірленген және түптелген Журналға тіркейтін
субъектілер қолданады.
Берілген сенімхаттарды есепке алу Журналы. Берілген сенімхаттар мен
оларды алғандығы туралы қолхаттарды тіркеуге қолданылады. Сенімхатты
пайдаланған кезде оның берілгендігі және алынғандығы сенімхаттың
түбіртегіне жазылады. Мұндай жағдайда берілген сенімхаттарды есепке алу
Журналы жүргізілмейді.
Кіріс ордері жабдықтаушылардын немесе өңделгеннен кейін субъектілерге
келіп түсетін босалқыларды есепке алуға қолданылады. Босалқылар қоймаға
келіп түскен күні материалдық жауапкершілігі бар тұлға кіріс ордерін бір
дана етіп толтырады.
Материалдардың қабылданғаны туралы акт. Жабдықтаушылардың жолдама
құжаттарындағы мәліметтерден сандық және сапалақ айырмашылықтары бар
босалқыларды қабылдау кезінде қолданылады; сондай-ақ құжаттарсыз түскен
материалдарды қабылдағанда жасалады. Қабылдау комиссиясы міндетті түрде
материалдық жауапты тұлғаның, жіберуші өкілінің немесе мүдделі емес мекеме
өкілінің қатысуымен актіні екі дана етіп жасайды. Құндылықта қабылдағаннан
кейін құжаттармен қоса (тауарлық-көліктік жөнелтпе қағаздар,
спецификациялар т.б.) актілердің бір данасы материалдық қорлардың
қозғалысын есепке алу үшін бухгалтерияға, екіншісі-жабдықтаушыға талап
хатын жазу үшін, жабдықтау бөліміне немесе бухгалтерияға жіберіледі.
Материалдық құндылықтарды өндірісте дайындалу, сақталу процесінде
жетіспеушілігі мен жоғалуы жөніндегі Акт. Табиғи шығын нормалары
айқындалмаған материалдық қорлардың дайындалу, сақталу немесе өндіру
проценсінде жоғалғаны анықталған кезде қолданылады.Қорлардың сақталуына
жауапты бөлімдердің балансына шығаруға және кінәлі адамдардан өндіріп алуға
аталған құжат негіз болады.
Бұл құжат материалдарды қабылдау жөніндегі АКТ-ге тіркеледі. Екі
данасы толтырылып, комиссия мүшелері мен кінәлі кісірел қол қояды. 1-ші
данасы бухгалтерияға жіберіледі, ал екінші- бөлімде қалады.
Табиғи шығын нормаларына сәйкес материалдардың жоғалуы туралы АКТ.
Субъектінің қоймасына жабдықтаушылардан келіп түскен кезде табиғи шығын
нормаларына сай қорлардың кемігені анықталса немесе өнделгеннен кейін
оларға табиғишығын нормалары қойылған болса, осы АКТ жасалады. Қоларды
қабыдауды жүргізген кезде жасалынған актіге, кіріс ордері қосымша қызмет
атқарады. Комиссия 2 дана етіп жасап қол қойып, 1-ші данасын бухгалтерияға
өткізеді, себебі акт қорлардың жоғалуына материалдық жауапкершілігі бар
тұлғалардың есебінен шығарып тастауға негіз болып табылады, 2-ші дана
қоймада қалады.
Материалдардың бүлінуі, сынуы, қирауы туралы АКТ. Кәсіпорында
бүлінуідің, сынудың, қираудың нәтижесінде арзандауға және шығарылуға тиіс
қорлардың (таурлардың) есебін алу үшін пайдаланылады. Ол 2 дана етіп
жасалынады да, қол қойылады. 1-ші дана бухгалтерияға жіберіліп, қорлдардың
жоғалуына материалдық жауапты кісілерден шығарып тастауға негіз болады, 2-
ші данасы бөлімшеде қалады.
Лимиттік-жинақтама картасы. Өнімді дайындауда үздіксіз пайдаланылатын
құндылықтарды босату, сондай-ақ өндіріс қажеттілігіне керек құндылықтарды
босатудың белгіленген лимиттерін (шектерін) сақтауға, ағымдағы бықылау үшін
және қоймадағы материалдық қорларды, шығарып тастауға негіз болатын құжат.
Лимиттік-жинақтама карталары жабдықтау бөлімі немесе жоспарлау бөлімі
материалдардың (номанклатуралық нөмірлердің) бір түріне 2 дана етіп
дайындалады. Бір данасы ай басталғанша цехқа- қорды пайдаланушыға, 2-шісі-
қоймаға немесе цехтың қоймасына беріледі. Өндіріске қорларды қойма, цех
өкілі лимиттік- жинақтама картаның өзіне тиесілі данасын көрсетенде ғана
босатады. Қоймашы екі данаға да босатылған қоралрдың күні мен мөлшерін
жазған соң, лимиттің қалғаның анықтайды.
Қоймалардағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалды жауапты
адамдар немесе олардың келісімімен есепшілер материалдарды есепке алу
карточкаларында жүргізіледі. Босалқылардың әрбір номенклатуралық номеріне
жеке карточка ашылады, ол бухгалтериядан қоймаға жартылай толтырылған
күйінде беріледі.
Алынған карточкаларда қоймашы материалдардың сақталу орнын сипаттайтын
реквизиттерді толтырады. Карточкаларға жазбалар құжаттардың негізінде
жазылады.
Егер қоймадағы материалдық қорлардың қалдықтары қорлардың белгіленген
нормасынан жоғары немесе кем болса, онда қойма меңгерушісі бұл туралы
жабдықтау бөліміне хабарлауға тиіс. Бұл мақсатта қорлардың белгіленген
нормаларынан нақты қалдық қорының ауытқұшылығы туралы Дабыл анықтамасы
қолданылады.Ол нақты қалдық қордың белгіленген қалдық қорының ауытқұшылығын
бақылау үшін және қозғалыссыз жатқан қалдыққа бақылау жасау үшін
қолданылады. Анықтаманы бір дана етіп қойма меңгерушісі материалдарды
есепке алу карточкасы деректерінің негізінде жасайды. Анықтамаға деректерді
енгізудің өлшемдерін субъектінің материалдық-техникалық жабдықтау бөлімі
белгілейді.
Бухгалтерия беліленген мерзімдерде қойманың тікелей өзінде жазбалардың
дұрыстығы және карточкадағы қалдықтардың шығарылуын тексереді. Салыстыру
туралы бухгалтер карточкасының арнайы бағанына қол қояды.
Материалдық құндылықтардың қозғалысын ресімдейтін құжаттарды бухгалтер
қоймада Құжаттарды өткізу тізімін бір данада толтыру арқылы қабылдайды.
Жасалынған құжаттар тізімі бухгалтерияға беріледі.
Жетісреушіліктер мен материалдық жағынан жауапты адамдардың
қызметіндегі тәртіп бұзушылықтар туралы, сондай-ақ іріктеу тексерулер мен
өткізілген нұсқамалардың нәтижелері туралы бухгалтерияның қызметтері бас
бухгалтерге хабарлауға тиіс.
Айдың аяғына қоймаға бухгалтериядан материалдардың қалдықтарын есепке
алу кітабын береді, оған қойма меңгерушісі материалдарды есепке алу
карточкасындағы қалдықтарды көшіріп жазады. Мұнан кейін деректерді
салыстырып тексеру үшін материалдық босалқы қорлардың есептік топтары
бойынша және бүтіндей алғанда кітап бойынша жиынын бухгалтерияға
қайтарылады. Қоймалардан түскен құжаттар жіг-жігімен жинақталып, жөнелту
қағаздарымен жабдықталып, содан соң олардың деректерін бухгалтериядағы
мәліметтерімен салыстырады. Құжаттарды бірінші даналары кейінгі есептік
өндеуге пайдаланылады, ал екінші даналары-материалдар сақталатын оырндарда
қалады, олар құндылықтар топтары және номенклатуралық нөмірлер бойынша
орналасады. Олар анықтамалық мақсаттарда және қоймалар мен бухгалтериядағы
есеп деректерін салыстырып тексеру үшін пайдаланылады.
Салыстырудан кейін құжаттардың деректері кәсіпорында белгіленген есеп
топтары бойынша (материалдар, метиздер, ағаш материалдары және т.с.с.)
материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесінде
топтастырылады, ол тауарлық-материалдық құндылықтарының кірісі мен шығысы
бойынша Жинақтаушы тізімдеме материалдарды есепке алу нәтижесінде және
материал қалдықтарының кітабында жүргізілетін бухгалтерлік және қоймалық
есептің деректерін салыстыру үшін пайдаланылады.
Материал қалдықтарының кітабы бір ай бойы бухгалтерияда сақталады дәне
онда материалдардың қалдықтары туралы мәліметтер алу үшін пайдаланылады.
Айдың аяғында кітап бухгалтериядан қоймаға беріледі, онда қойма меңгерушісі
(қоймашы) есепті жылдың аяғындағы материалдық құндылықтардың қалдықтарын
оған түсіріп, өз қолын қойып оны растайды. Материал қалдықтарының кітабы
есепті айдан кейінгі айдың 1-3 күні бухгалтерияға тексеруге және топтар мен
тауарлы- материалдық құндылықтарды епспке алу жөніндегі шоттар бойынша
(Материал және Тауарлар ішкі бөлімдердің шоттары) жиынтығын есептеуге
беріледі.
Айдың аяғында материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы
тізімдемесіндегі қалдықтар туралы әрбір есептік топ бойынша сомалық түрдегі
деректер материал қалдықтарының кітабындағы топтар бойынша жиынымен
салыстырылады. Бұл деректер сәйкес келуге тиіс, өйткені қоймадағы
(карточкалардағы, сонан соң материал қалдықтарының кітабындағы) және
бухгалтериядағы жазбалар бір құжаттың негізінде жазылады, бұған қоса,
тексеру кезінде бірыңғай берік есеп бағалары қолданылады. Нәтижесінде
есепті айдан кейінгі айдың алғашқы күндерінде бухгалтерияда қойма
деректерімен салыстырылған, материалдық құндылықтардың барлық шоттары мен
топтары бойынша материалдық құндылықтар болады.
Құндылықтардың сақталуына жүйелі бақылауды жүзеге асыру үшін
бухгалтерия материалдардың жекелеген түрлерінің қалдықтарына заттық
қалпында іріктеме-бақылау жүргізуге тиіс. Материалдардың өндірісте
пайдаланылуына бақылауды ұйымдастыру да бухгалтерияның маңызды міндеті
болып табылады.

1.5. Ағымдағы активтердің шетелдік тәжірибесі.

Ақшалай қаржылар кассадағы ақшалардан, чектерден және клиенттерден
алынған ақшалай аударымдардан, банктегі ағымдағы шоттағы жинақтардан
тұрады. "Касса" шотындағы ақшаға еркін пайдалануға болмайтын компенсациялық
қалдық (compensatig balance) сомасын да жатқызуға болады. Бұл қалдық несие
ұсыну туралы келісімді қамтамасыз ету мақсатында өз шотында банк талабы
бойынша сақталатын минималды соманы көрсетеді. Іс жүзінде бұл шарт ақшалай
қаржыларды шектейді және компанияның өтімділігін төмендетеді.
Сондықтан бағалы қағаздар және биржалар бойынша Комиссия
компаниялардан қаржылық есепке қосымшада компенсациялық соманың бейнеленуін
талап етеді. [6]
Кейбір жағдайларда компания жыл ағымында ағымдағы
міндеттемелерін төлеу үшін қажетті кассадағы ақшалай қаржылары үлкен
мөлшерде болады. Мұндай ақшаларды айналымға, әсіресе жоғары проценттік
ставкалар кезеңінде жіберу керек, компания артық ақшалай қаражаттарды жедел
депозиттерге немесе депозиттік сертификаттар, мемлекеттік және басқа да
бағалы қағаздарды салуға болады. Мұндай салымдар қысқа мерзімді
инвестициялар (shotterm investments), немесе бағалы қағаздар нарығында
айналыстағы (marketable securities ) ағымдағы міндеттемелерді жою үшін
пайдаланылатын қажетті айналым қаржылары деп аталады.
"Бағалы қағаздар нарығында айналыстағы" термині кеңінен қолданылады,
оларды қысқа мерзімді инвестициялар деп те атауға болады, өйткені ұзақ
мерзімді инвестицияларға жататын бұл ьағалы қағаздар нарықта қысқа мерзімді
инвестициялар сияқты айналыста қолданыла алады. Айырмашылығы тек
басқарушылар ұзақ мерзімді инвестицияларды 1 жылдан көп нақты мерзімге
сақтауға ұмтылады.
Кейбір компаниялар негізгі қызметтен түсетін табыстардан үлкен
ақшалай қаржылар сомасын жинап, оны қысқа мерзімді инвестицияларға алады.
Мысалы, General Motors балансында 1997 жыл 31-желтоқсанға келнсідей
мәліметтер берілген:
Айналым қаражаттары
(млн.долл.)
Касса
431,9
Мемлекеттік және бағалы қағаздар нарығындағы басқа да
Айналыстағылар және өзіндік құны мерзімді депозиттер,
Нарықты бағасы мөлшермен 4275,6 дол. Тең
4224,5
Жиыны
4706,4

Қысқа мерзімді инвестициялар алдымен өзіндік құны бойынша жазылады.
Егер ST компаниясы 1 наурыз күні сол елдің үкіметінің қысқа мерзімді
қарызын көрсететін 97000 дол. Америка Құрама Штатаының қазыналық
вексельдерін сатып алса, вексельдер бойынша төлем 120 күннен кейін
жүргізіледі, төлем срмасы 100000 долларды құрайды. ST компаниясы келесідей
жазба жасайды:
01.03 Қысқа мерзімді инвестициялар 97000
Касса
97000
Қысқа мерзімді инвестициялар бойынша табыс есепте түсуіне қарай
бейнеленеді. Мыслы, қысқа мерзімді инвестицияларды көрсететін акциялар және
облигациялар бойынша дивидеттер және проценттер түсу сәтінде "Дивиденттер
бойынша табыстар" немесе "Проценттер бойынша табыстар" шотына жазылады. ST
компаниясымен салынған инвестицияларға келсек, процент вексельдердің төлем
уақытынан кейін мерзімі біткенде алынады және келесідей жазбамен
көрсетіледі:

30.06 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.