Бухгалтерлік баланс және оны талдау тәсілдері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Бухгалтерлік баланс және оны талдау тәсілдері
1.1. «Ұлар» ЖШС техника . экономикалық сипаттамасы
1.2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері
1.3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны
1.4. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін әсері
1.5. Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
2. Бухгалтерлік баланс және оның талдау тәсілдері мен аудиті
2.1. Қаржылық есептің құрамдас бөлігі бухгалтерлік баланстың көрінісін талдау
2.2. Өтімділік балансының көрсеткішін талдау
2.3. Баланс активтерінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау.
2.4. Бухгалтерлік баланстың аудиті
3. Бухгалтерлік баланстың талдау тәсілдері мен аудитін жетілдіру шаралары
3.1 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есепті құру үшін қажетті шараларды енгізуді жақсарту жолдары
3.2 Трансформация жүргізуге қойылатын талаптарды реттеу жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
1. Бухгалтерлік баланс және оны талдау тәсілдері
1.1. «Ұлар» ЖШС техника . экономикалық сипаттамасы
1.2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері
1.3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны
1.4. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін әсері
1.5. Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
2. Бухгалтерлік баланс және оның талдау тәсілдері мен аудиті
2.1. Қаржылық есептің құрамдас бөлігі бухгалтерлік баланстың көрінісін талдау
2.2. Өтімділік балансының көрсеткішін талдау
2.3. Баланс активтерінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау.
2.4. Бухгалтерлік баланстың аудиті
3. Бухгалтерлік баланстың талдау тәсілдері мен аудитін жетілдіру шаралары
3.1 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есепті құру үшін қажетті шараларды енгізуді жақсарту жолдары
3.2 Трансформация жүргізуге қойылатын талаптарды реттеу жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Бухгалтерлік баланс және оны талдау тәсілдері
1. Ұлар ЖШС техника – экономикалық сипаттамасы
2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері
3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны
4. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін әсері
5. Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
2. Бухгалтерлік баланс және оның талдау тәсілдері мен аудиті
1. Қаржылық есептің құрамдас бөлігі бухгалтерлік баланстың көрінісін
талдау
2. Өтімділік балансының көрсеткішін талдау
3. Баланс активтерінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау.
4. Бухгалтерлік баланстың аудиті
3. Бухгалтерлік баланстың талдау тәсілдері мен аудитін жетілдіру шаралары
3.1 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есепті құру үшін
қажетті шараларды енгізуді жақсарту жолдары
2. Трансформация жүргізуге қойылатын талаптарды реттеу жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРСПЕ
Елімізде мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорындарды жекешелендіру
бағдарламасын жүзеге асырылуы, жаңадан қалыптасқан шаруашылық жүргізуші
субьектілердің табысты қызмет етуі мақсатында тиісті экономикалық және
құқықтық инфраструктураның құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық
байланыстары, қаржы нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеп
таралуы бухгалтерлік есеп жүйесін кезеңдеуді талап етеді.
Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі кәсіпорындарды
ішкі және сыртқы инвесторлар үшін ашығырақ көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл
мүмкіндік, жалпы еліміздің экономикасын көтеруге оң әсерін тигізеді.
Еліміздегі кез – келген кәсіпорынның шаруашылық қызметі бір – бірімен тығыз
байланысты – жабдықтау, өнім өндіру өндірілген өнімдерді, тауарларды сатып
- өткізу сияқты шаруашылық процесстерінен тұрады.
Бүгінгі таңда әлемдік ғаламдану жағдайында ел Президентінің басты бағыт
деп анықтаған Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету маңызды рол ойнап отыр. Экономиканың бәлекеге қабілеттілігі
мен транспатренттілігінің негізгі белгісі болып, бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарға сәйкес болуы керек екенін
ескеру керек.
Қаржылық Есептіліктің Халықаралық Стандарттары бұл Қазақстан тұтас
экономикасының, Қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігі мен
инвестициялық тартымдылығының құрамдас бөлігі, сондай – ақ экономиканың
жедел дамуы мен капиталды интеграциялауға қызмет ететін, қаржылық
есептілікті жалпы және біріңғай түрде түсінуге қажет қазіргі заманғы стиль.
Ал ҚЕХС білу және онымен жұмыс істеу қазіргі заман талабына сай бухгалтер
мен аудитордың ғана емес, басшының да қажетті, сапалы бедел белгісі болып
табылады.
Субъектінің қарамағындағы қаржылық ресурстары мен өзіне қабылдаған
міндеттемелері туралы ақпараттарды қаржылық жағдай жөніндегі қорытынды есеп
нысанында пайдаланушыларға ұдайы тапсырып отыру – бухгалтерлік есептің
негізгі мақсатының бірі болып табылады. Ондай қорытынды есеп дәстүрлі түрде
баланс деп аталады. Ол активтердің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің жағдайын ақшалай өлшеммен белгілі бір мерзімге көрсетеді.
Сөйтіп, бухгалтерлік баланс дербес есеп жүргізуші кез келген шаруашылық
жүргізуші субъектінің нақты бір уақыт сәтіндегі қаржылық жағдайын
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қаржылық есептің құрамдас бөлігі
бухгалтерлік баланстың көрінісі мен тәсілдерін қалыптастыруға негізделген.
Баланс өтімділігін талдау мен өзгерістерін қарастыру және шетел тәжірибесін
зерттеу дипломдық жұмыстың басты негізгі мақсаты мен міндеті.
1. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ ТӘСІЛДЕРІ
1.1 Ұлар ЖШС техника – экономикалық сипаттамасы
Ұлар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2000 жылы құрылды.
Мемлекеттік тіркеу куәлігі № 10135 – 1917 – ЖШС 19.01.2000 жылдан бастап.
Семей қаласында осы кезеңнен бастап тұрақты жұмыс істеп, даму үстінде.
Қазіргі уақытта бұл кәсіпорын қаламыздағы дамыған өндіріс орны деп танылады
және оның бірнеше қоймалары мен негізгі орындары да бар. Осы кәсіпорын
құрылғаннан бастап, өздерінің көрсететін қыметтерінің сапалылығын айқындап,
сапалығының ішкі бақылау жүйесі және де оны әр жыл сайын жетілдіріп
отыруды қолға алған.
Сонымен қатар өызмет көрсету үшін Семей қаласы бойынша сату орындары
орналастырып, қоймалары кәсіпорын аумағында орналастырылған.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің негізгі мақсаты – клиенттердің
тұтыну деңгейін қамтамасыз етуге байланысты қыметтер көрсетіп, оларға
жоғарғы сапалы өнімдерді ұсыну. Жеңілдіктер жасау.
Ұлар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қазіргі таңда
тағамдардың 300 ден аса түрін нарыққа шығарады. Тағамдардың ассортименті
жыл сайын өзгеріп тұрады.
Қазіргі таңда ҰЛАР ЖШС-нің негізгі бірлесе жұмыс жасайтын
кәсіпорындары ірі дүкендер мен қаладағы сауда орындары, сонымен қатар
негізгі тұтынушылардың қажеттіліктерін өтеуде эффектіивті жұмыс жасау
орындары.
Кәсіпорынның алға қоятын барлық өнімдері куәліктерге сай тексерілген
таза өнімдер.
Негізгі қызмет түрлері мыналар:
• сапалы, куәландырылған өнім ұсыну;
• өнімді жеңілдікпен сату;
• Тапсырыстар қабылдау;
• қала бойынша жедел жеткізу;
• клиенттің ұсыныстары мен талаптарын орындау;
• Өнімнің әртүрлілігін қамтамасыз ету.
Ұлар ЖШС-нің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері төмендегі
кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - Ұлар ЖШС-нің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Ауытқу
Абс.(+-)%
1 2 3 4 5 6
1 Өнімдерді сатудан табыс, мың
теңге 200253 215160 +14907 +7
2 Өндірілген өнімнің өзіндік құны,169199 178583 +9384 +5
мың теңге
3 Жалпы табыс, мың теңге 31054 36577 +5523 +17,7
4 Кезең шығыны, мың теңге 2122 2854 +732 +34,4
5 Салық салуға дейінгі табыс, мың 28932 33723 +4791 +16,5
теңге
6 Корпоративтік табыс салығы 6450 6780 +330 +5,1
7 Таза табыс, мың теңге 22482 26943 +4461 +19
8 Сатылған өнімдердің 1 бірлігіне 84,5 83 -1,5 -2
шығындар
9 Сату рентабельділігі, % 15,5 17 +1,5 +9
10 Негізгі құралдардың орта жылдық 217000 278300 +61300 +28
құны, мың теңге
11 Ағымдағы активтердің орта жылдық198300 212150 +13850 +7
құны, мың теңге
12 Қор қайтарымдылығы, теңге 1,08 1,29 +0,21 +19,4
13 Қор сыйымдылығы, теңге 0,92 0,77 -0,15 -16,4
14 Ағымдағы активтердің 1,01 1,02 +0,01 +0,9
айналымдылығы
15 Жұмысшылар- дың орта тізімдік 190 280 +90 +15
саны, адам
16 Еңбекөнімділігі, мың теңге 712603 727913 +15310 +2
17 Еңбек ақы қоры, мың теңге 67260 90780 23520 +35
18 Дебиторлық қарыздар, мың теңге 3125 4356 +1231 +39,3
Бұл кестедегі “Ұлар” ЖШС – нің екі жылдық техника – экономикалық
көрсеткіштері көрсетілген. Оларға нақты тоқталатын болсақ, кәсіпорын
табысты болғанын байқауға болады. Жалпы өнімді сатудан түскен түсім 2008
мен 2007 жылды салыстырғанда 14 907 мың теңгеге немесе +7% өскендігі
байқалады. Оған тауарға сұраныстың өсуі, яғни жаңа тұтынушылардың әсері
мол. 2008 жылды 2007 жылмен салыстырсақ, ол +5%- ға, яғни 9384 мың теңгеге
өскен. Жалпы табыс сомасы 2008-2007 жылдар аралығында – +17,7%, яғни 5523
мың теңгеге өскен, ал кезең шығындары 2008 жылы 2007 жылға қарағанда
+34,4%, яғни 732 мың тг. өскен, бұған өнім өндірумен байланысты шығындардың
өсуі әсер етті Салық салуға дейінгі табыс 2008 жылы 2007 жылмен
салыстырғанда +16,5%-ға, яғни 4791 мың тг. өскен. Корпоративтік табыс
салығы 2008 мен 2007 жылдарды салыстырғанда 5,1%-ға, яғни 330 мың теңгеге
өскен. Таза табыс көлемі 2008-2007 ж. салыстырғанда 19%-ға, яғни 4461 мың
тг. өссе, сатылған өнімдердің бір бірлігіне шығындар 2008-2007 жылмен
салыстырғанда -2%-ға, яғни 1,5-ке азайғанын көруге болады. Сату
рентабельділігі +9%-ға, негізгі құралдардың орта жылдық құны +28 %-ға, яғни
61300 мың тг. өскен, оған комбинаттың жаңа негізгі құрал түрлерінің алғаны
әсер еткен. Ағымдағы активтердің айналымдылығын 2008 ж мен 2007 ж
салыстырсақ +7%-ға, яғни 13850 мың тг. өскен. Қор қайтарымдылығы 2008 ж мен
2007 ж. салыстырғанда –0,21% -ға, яғни 19,4 тг.өскен. Қор сыйымдылығы 2008
мен 2007 жылдарды салыстырып қарасақ, -16,4%-ға, яғни -0,15 мың тг.
азайғандығын көреміз. Ағымдағы активтердің айналымдылығы 2008 ж. мен 2007
ж. салыстырсақ, +0,9%-ға, яғни 0,01 өскен. Жұмысшылардың орта тізімдік саны
2008 ж. мен 2007 ж. салыстырсақ 15%-ға немесе 90 адамға көбейген, еңбек
өнімділігі +2% немесе 15310 мың тг. өскен, еңбекақы қоры +35% немесе 23520
мың тг. және дебиторлық қарыздар +39,3%, яғни 1231 мың теңгеге өскенін
байқауға болады.
1.2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері
Субъектінің қарамағындағы қаржылық ресурстары мен өзіне қабылдаған
міндеттемелері туралы ақпараттарды қаржылық жағдай жөніндегі қорытынды есеп
нысанында пайдаланушыларға ұдайы (жүйелі түрде) тапсырып отыру –
бухгалтерлік есептің негізгі мақсатының бірі болып табылады. Ондай
қорытынды есеп дәстүрлі түрде баланс деп аталады. Ол активтердің,
меншікті капиталдың және міндеттемелердің жағдайын ақшалай өлшеммен белгілі
бір мерзімге көрсетеді. Сөйтіп, бухгалтерлік баланс дербес есеп жүргізуші
кез келген шаруашылық жүргізуші субъектінің нақты бір уақыт сәтіндегі
қаржылық жағдайын көрсетеді.
Қаржылық жағдай деп шаруашылық жүргізуші субъектіге қатысты
активтердің нақты бары мен оларға қарама – қарсы қойылған олардың құралу
көздерін (меншікті капитал мен міндеттемелерді) түсіну керек:
Σ Α = Σ MK + M.
Бухгалтерлік баланс көптеген қаржылық коэффициенттерді (өтімділік,
қаржылық оралымдылық, орнын толтыру коэффициенті) есептеуге негіз болады.
Сонымен бірге баланс кәсіпорын өндірісін және оның жаңа өндірістерді игеру
саясатын бағалауға, сондай – ақ активтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік баланстың төмендегі түрлерін (типтерін) ажыратып
көрсетуге болады:
Кәсіпорын қызметінің басталуымен ұштастырылатын кіріспе баланс. Осы
кәсіпорында бухгалтерлік есепті жүргізудің бастамасы болып табылатын
баланстың бұл түрінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Көп жағдайда ол өте аз
өзгеріске ұшырайды (дифференцияланады). Ол түсінікті де өйткені кәсіпорын
жаңадан ғана құрылған кезде оның шаруашылық қарым – қатынастары әр
түрлілігімен ерекшелене алмайды. Мүлкі негізінен ақша салымы және
ұйымдастыру шығындарынан тұратын активтерімен көрсетілетін болғандықтан, ол
өте қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Кіріспе балансты құруды белгілі бір
мерзіммен (айдың 1-ші күні) ұштастыру мүмкін емес. Кәсіпорын өзінің
шаруашылық қызметін бастайтын балансы оның жарғысы тіркелген күнге
құрылады.
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
Негізгі құ- ТМБ,ақша Несиелер, Несиелер,
Жарғылық
ралдар,Ма- қаражаттары, Кейінге қал- Кредитор-
капитал,
териалдық Қаржылық дырылған лық борыш-
қосымша
емес актив- инвестиция- салықтар тар,төленуге
төленген
тер, инвес- лар,Дебитор- және бас- тиісті есеп-
капитал,
тициялар лық борыш- қалар телінген шы-
қосымша
және бас- тар және
ғыстар және төленбеген
қалар басқалар
басқалар капитал,
резервтік
капитал,
бөлінбеген
таза табыс
1 схема. Бухгалтерлік баланс
Жылдық (қорытынды) баланс – есеп беру мерзімінде кәсіпорынның
қаржылық жағдайы жөніндегі ақпараттар көзі болып табылады. Ол есепті жылдың
аяғында (есепті жылдан кейінгі жылдың 1-ші күніне) құрылады. Есепті жылдың
аяғына ең дұрыс (сенімді) баланс құрудың міндетті постулаты – бухгалтерлік
есепте нәтижесін толық көрсете отырып, кәсіпорынның мүліктеріне және
қаржылық міндеттемелеріне міндетті түрде түгелдеу жүргізу. Жылдық
бухгалтерлік баланс негізінен есеп регистрлерінің, Бас кітаптың мәліметтері
негізінде құрылады.
Жойылу балансы – шаруашылық жүргізуші субъект әртүрлі себептерге
байланысты жойылған сәтте құрылатын баланс. Жойылу баланысының кәдімгі
баланстан негізгі айырмашылығы оның баптарының бағалануымен айқындалады.
Бағалау сатып - өткізу бағасы бойынша жүзеге асырылады, көп жағдайда
ол бастапқы баланстық құнынан әлдеқайда төмен болады. Әдетте қорытынды
баланста болатын кейбір баптар, мысалы, бюджеттік бөліп – таратушы Алдағы
кезеңнің есебіне жататын табыстар, Алдағы кезеңнің есебіне жататын
шығыстар, Күмәндә борыштар бойынша резервтер және Болашақ төлемдердің
резерві баптары жойылу балансында тіпті болмауы мүмкін. Басқа жағынан
қарағанда жойылу балансында бұрын болмаған баптар пайда болуы мүмкін,
мысалы, фирма бағасы (гудвилл). Кәсіпорынның меншікті капиталдары жойылу
балансында кейде жеке баптарбойынша көрсетілмейді. Себебі жойылу кезеңінің
басында кәсіпорынның барлық меншікті капиталы арнайы ашылған Жою шотына
аударылады. Бұл шотта мүліктік баптарды бағалаудағы айырмашылық, сонымен
бірге жоюға байланысты шығыстар көрсетіледі. Шоттың қалдық сомасы
(сальдосы) жойылу балансының активінде немесе пассивінде көрсетіледі.
Брутто-баланс – реттеуші баптар енгізілетін баланс. Реттеуші баптарға
негізгі құралдардың тозуы, материалдық емес активтердің амортизациясы және
тағы басқалары жатады.
Нетто-баланс (немесе тазаланған баланс) – реттеуші баптар алынып
тасталған баланс. Оны кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау кезінде
пайдалану ыңғайлырақ. Мұндай баланстың мәліметтері кәсіпорынның
қарамағындағы шаруашылық қаржыларының нақты сомасын сипаттайды (көрсетеді).
Ішкі баланс (мейлінше егжей-тегжейлі) қаржылық талдау жасау,
жоспарлау, басқару және кәсіпорын мен оның филиалдарының, құрылымдылық
бөлімдерінің шаруашылық қызметіне бақылау жасау үшін пайдаланылады.
Сыртқы баланс сыртқы пайдаланушылар үшін құрылады. Сыртқы
падаланушылар үшін ол ең басты ақпарат көзі болып табылады. Ондай баланстың
мазмұны, құрылымы және сыртқы пайдаланушыларға тапсырылу тәртібі заңмен,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатымен, пайдаланушылардың
талабымен айқындалады. Баланс салық органдарына, банктерге, қор биржаларына
тапсырылады, бұқаралық ақпарат құралдарында, арнайы анықтамаларда басылады.
1.3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны
Өзінің құрылымы бойынша бухгалтерлік баланс жиынтығы әр уақытта
өзара тең ьолатын екі қатар сандар болып табылады. Бұл тепе-теңдік жағдай –
баланстың маңызды белгісі.
Екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың сол жақ бөлігінде
субъектінің активтері (экономикалық ресурстары) көрсетіледі. Осы активтерге
қатысты әртүрлі тұлғалардың талаптары пассивтер деп аталады. Пассивтер
екі түрге бөлінеді:
1. міндеттемелер, яғни кредиторлардың талаптары (басқаша айтқанда,
субъектінің иесінің басқа кез келген тұлғаның);
2. кәсіпорын иелерінің капиталы, яғни, кәсіпорын иелерінің талаптары.
(Акционерлік кәсіпорын иелерінің капиталы, әдетте, акционерлік капитал деп
аталады).
Егер кәсіпорынның барлық активтері оның иелерінің немесе
кредиторлардың тапарпынан талап етілетін (ізделінетін) болса және де осы
талаптардың жалпы сомасы талап етілген активтердің құнынан айпайтын болса,
онда ол актив пен пассивтің теңдігін көрсетеді. Бұл бухгалтерлік есептің
екі жақтылық приципінен формалды түрде туындайтын негізгі бухгалтерлік
теңдеу:
Активтер = Міндеттемелер + Капитал.
Бухгалтерлік есептің барлық процедуралары осы теңдікпен туындайды.
Төменде екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың қысқартылған
үлгісі нысаны келтірілді (кесте 2.)
Активтер Есепті Есепті Меншікті капитал Есепті Есепті
кезеңніңкезеңніңжәне міндеттемелер кезеңніңкезеңнің
басына аяғына басына аяғына
1 2 3 4 5 6
I.Ұзақ мерзімді I.Меншікті капитал
активтер
Материалдық емес Жарғылық капитал 52 52
активтер:
Бастапқы құны 116 98 Резервтік капитал 22 18
жинақталған
амортизация 26 18 Бөлінбеген таза 180 126
қалдық құн 90 80 табыс
254 196
Негізгі құралдар: ЖИЫНТЫҒЫ
Бастапқы құны 116 78
жинақталған тозу II.Ұзақ мерзімді
құны 49 36 міндеттемелер
қалдық құн 67 42
108 98
Ұзақ мерзімді Ұзақ мерзімді
инвестициялар 26 42 несиелер
9 7
ЖИЫНТЫҒЫ 183 164 Кейінге қалдырылған
салықтар
II.Ағымдағы активтер
Ұзақ мерзімді 85 48
Тауарлы-материалдық қарыздық 222 153
босалқылар 367 244 міндеттемелер
ЖИЫНТЫҒЫ
Ақша қаражаттары 25 18
Дебиторлық борыштар III.Ағымдағы
49 44 міндеттемелер
Басқадай ағымдағы
активтер 12 9
2 5 Қысқа мерзімді
ЖИЫНТЫҒЫ несиелер 158 117
443 311 Кредиторлық борыштар170 126
ЖИЫНТЫҒЫ
БАРЛЫҒЫ 626 475 БАРЛЫҒЫ 626 475
Субъектілердің бухгалтерлік балансында біртекті қаржы ресурстары
(активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер)
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады.
Баланстың Активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін
бейнелейді, Меншікті капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары
кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады (баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Баланстың меншікті капитал және міндеттемелер бөлімдерінің баптары да
активтер сияқты белгілі бір жүйеде, яғни міндеттемелердің қайтарылу (өтелу)
жеделдігінің деңгейі бойынша топтастырылады. Біздің тәжірибемізде олар
қайтарылу жеделдігінің өсуі бойынша топтастырылады. Пассивтік баптарды
қайтарылу жеделдігінің төмендеу тәртібімен орналастырған жағдайда, алдымен
қысқа мерзімді міндеттемелерді сипаттаушы баланс баптары (қысқа мерзімді
банк несиесі, кредиторлық борыштар және т.б.) келтіріледі.
Бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер ұзақ мерзімді және
ағымдағы болып жіктеледі.
Бухгалтерлік балансқа деген екі көзқарас
Бухгалтерлік баланстың активтер жағын да пассивтер жағын да екі
көзқараспен қарастыруға болады:
1.Ресуртар және талаптар, яғни жоғарыда айтылғандардың негізінде
баланстың активтер жағының баптары бухгалтерлік баланс құрылған күнге
кәсіпорынның экономикалық ресурстарын құрайды. Міндеттемелер мен капитал –
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге кәсіпорынға қойылған талаптар.
Міндеттемелер – үшінші жақтың талаптары, яғни кәсіпорынның банктерге, сатып-
өткізушіліктерге, өздерінің қызметкерлеріне және басқа кредиторларға
қарыздарының сомасы. Капитал кәсіпорын иелерінің талаптарын көрсетеді.
Алайда, бухгалтерлік балансқа қатысты бұл көзқарастың кейбір кемшілік
жақтар да бар. Біріншіден, акционерлік капиталды талап ретінде түсіндіру
өте күрделі.себебі кәсіпорын иелері мен кредиторлар оған әртүрлі мағына
береді. Активтерге қатысты талаптар деген заңдық мағынасы бар ұғым болып
табылады және оның маңызы тереңірек, егер компания банкротқа ұшырауына
байланысты жойылатын болса, онда ол кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі
концепциясына сәйкес келмейді. Сондықтан бухгалтерлік балансты түсіндірудің
екінші тәсілі тартымдырақ болуы мүмкін.
2.Қорлар көздері және оларды пайдалану бағыттары. Бұл көзқарас бойынша
бухгалтерлік баланстың сол жағы кәсіпорынға берілген қаржыларды
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге пайдалану немесе салу бағытын
көрсетеді. Бұл салымдар кәсіпорынның алдына қойған мақсаттарына жетуіне,
анығырақ айтқанда таза табысқа (пайдаға) қол жеткізуіне көмектесу үшін
жүзеге асырылады. Оң жағында активтерге салынған қаржылардың құралу
көздері, яғни, активтердің қалай қаржыландырылатындығы көрсетіледі.
Бұл көзқарас бойынша негізгі бухгалтерлік теңдеу –
Активтер = Міндеттемелер + Капитал
бұлайша түсіндіріледі: кәсіпорын активтеріне салынған әрбір теңгені не
кредитор не кәсіпорын иесі салады және де әрбір берілген теңге активтердің
жекелеген түрлеріне салынады.
Бухгалтерлік балансты түсіндірудің екі тәсілі де дұрыс және бірін –
бірі толықтырады.
1.4. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін
әсері
Бухгалтерлік есептегі баланстық тәсілдің мәні – қаржылық ресурстардың
(активтердің) құрамы мен олардың құралу көздерін теңестіре салыстырып
отыруда.
Субъектілердің активтері (қаржылық ресурстары) бір түрден екінші
түрге ауысып үнемі өзгеріп отыратыны мәлім. Сондықтан есепті мерзімнің
басында баланста көрсетілген қаржылардың құрамы едәуір өзгереді, бірақ
активтер мен олардың құралу көздері арасындағы теңдік бұзылмайды.
Осындай түрлі шаруашылық операцияларының әсерінен болатын баланс
көрсеткіштері өзгерісінің төрт түрі (типі) болады.
Бірінші түрлі өзгерістер баланстың Активтер бөліміндегі баптардың
құрамында болады. Белгілі бір сомаға бір бап көбейіп, екінші бап азаяды.
Баланстық теңдік бұзылмайды.
Мысалы: есеп айырысу шотынан кәсіпорынның кассасына 500 000 теңге
нақты ақша алынды:
Есеп айырысу шотындағы нақты ақша бабы 500 000 теңгеге азаяды,
кассадағы нақты ақша бабы 500 000 теңгеге көбейеді. Нәтижесінде баланстық
теңдік бұзылмайды.
Өзгерістердің екінші түрі (типі) баланстың Меншікті капитал немесе
Міндеттемелер бөлімдерінде болады. Белгілі бір сомаға Меншікті капитал
немесе Міндеттемелер бөлімінің бір бабы азайып екінші бабы көбейеді. Ол
операциялардың нәтижесінде баланстың жалпы қорытындысы өзгермейді.
1-мысал: Бөлінбеген таза табыстың есебінен резервтік капиталды құруға
250 000 теңге мөлшерінде аударым жасалынды:
Бөлінбеген таза табыс бабы 250 000 теңгеге азаяды, ал Резервтік
капитал бабы 250 000 теңгеге көбейеді. Баланстық теңдік бұзылмайды.
2-мысал: Қысқа мерзімді банк несиесі есебінен жабдықтаушы
кәсіпорынның шоттары бойынша 120 000 теңге мөлшерінде төлем жасалынды.
Қысқа мерзімді банк несиесі бабы 120 000 теңгеге көбейеді, ал
төленуге тиісті борыштар бабы 120 000 теңгеге азаяды. Баланстық жалпы
қорытынды өзгермейді.
Үшінші түрлі өзгерістер баланстың Активтер бөлімін де Меншікті
капитал немесе Міндеттемелер бөлімін де қамтиды. Екі бөлім де белгілі бір
сомаға көбейеді. Мұндай операциялардың нәтижесінде баланстың Активтер
бөлімінің де Міндеттемелер бөлімінің де жалпы қорытындысы көбейеді.
Мысалы: Жабдықтаушы кәсіпорындардан келіп түскен 90 000 теңгенің
материалдары қабылданды, бірақ олардың құны әлі төленген жоқ. Бұл
операцияның нәтижесінде баланстың Активтер бөлімінің Тауарлы-материалдық
босалқылар бабы 90 000 теңгеге көбейеді, ал Міндеттемелер бөлімінің
төленкге тиісті шоттар бабы да 90 000 теңгеге көбейіп, кәсіпорынның
кредиторлық борышының өскенін көрсетеді. Нәтижесінде баланс валютасы 90 000
теңгеге өседі.
Төртінші түрлі өзгерістер керісінше баланстың Активтер бөлімін де
Міндеттемелер немесе Меншікті капитал бөлімін де азайтады. Ол
операциялардың нәтижесінде баланстың жалпы қорытындысы азаяды.
Мысалы, есеп айырысу шотынан жоғарыда айтылған материалдардың құны
төленді делік. Сонда Активтер бөлімінің Банктегі есеп айырысу шотындағы
нақты ақша бабы 90 000 теңгеге азаяды, ал Міндеттемелер бөлміндегі
төленуге тиісті шоттар бабы да 90 000 теңгеге азаяды.
1.5. Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
шоғырландырылған (консолидацияланған) баланстың ролі артып отыр.
Ірі компаниялар салық төлеуде тиімдірек экономикалық жағдайларға қол
жеткізу үшін немесе басқадай мақсаттармен еншілес кәсіпорындар құрады.
Инвестор олардың бірінің акцияларын сатып ала отырып, барлық кәсіпорындар
туралы түсінікті ақпараттар алғысы келеді.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
құрудың негізгі мақсаты – бас кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындардың
қызметін бірегей шаруашылық ұйым ретінде көрсету. Бухгалтерлік есептің 13
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есеп және еншілес
серіктестіктерге салынған инвестициялар есебі деп аталатын ұлттық
стандартына сәйкес шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды
есеп дегеніміз – бір серіктестіктің қорытынды есебі ретінде тапсырылған
топтың (бірнеше еншілес серіктестіктің) жекелеген қаржылық қорытынды
есептері.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
дайындау кезінде негізгі серіктестік пен оның еншілес серіктестіктерінің
қаржылық қорытынды есептері активтер, міндеттемелер, меншікті капитал,
табыстар және шығыстар туралы мәліметтерді қосу арқылы баптар және жолдар
бойынша бірігеді. Бірқатар операциялар бойынша қайта есептеуді болдырмау
мақсатында алып тастау (жою) әдісі қолданылады. Шоғырландырылған
(консолидацияланған) қаржылық қорытынды есептерді топ жөніндегі қаржылық
ақпараттарды бірегей ұйымдар туралы ақпараттар ретінде көрсету үшін одан
төмендегі көрсеткіштер алынып тасталынады:
- Негізгі серіктестіктің еншілес серіктестіктердің
әрқайсысына
салынған нивестицияларының баланстық құны және негізгі серіктестіктің
еншілес серіктестіктердің әрқайсысының меншікті капиталындағы үлесі;
- Негізгі және еншілес серіктестіктер арасындағы өзара
есеп
айырысулар бойынша шоттардағы сальдо (қалдық);
- табыстар, шығыстар және дивидендтер бойынша ішкі топтық
операциялар, сондай – ақ осы операциялардың нәтижесінде пайда болатын іске
асырылмаған (жұмсалынбаған) табыс немесе зиян, орны толтырылмайтын
зияндардан басқа.
Америка ғалымдары Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.
Колдуэллдердің
еңбегінде былай делінген: Шоғырландырылған (консолидацияланған) балансты
дайындау кезінде еншілес және бас (аналық) кәсіпорындардың қорытынды
есептерінен тиісті баптар бірігеді. Кейбір баптар негізгі және еншілес
серіктестіктер арасында болған операциялардың нәтижесінде сальдоланады.
Мысалы, бір компанияның борышын басқа компанияның жабуы немесе есепті құру
кезінде негізгі кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындар арасындағы мұндай
операциялар қорытынды есептің жиынтығында көтсетілмеуге тиісті. Себебі
сатып алу – сату операциялары, қарыздың төленуі және олардың алынуы ақша
қаражаттарының кәсіпорын ішіндегі кобеюін туындатпайды. Қайта есептеуді
болдырмау мақсатында алып тастау (жою) тек қорытынды есепті дайындау
барысында орындалады және негізгі кәсіпорынның да еншілес кәсіпорындардың
да бухгалтерлік есеп регистрлерінде көрсетілмейді.ешқандай шоғырландырылған
(консолидацияланған) есеп регистрлері жүргізілмейді
Сонымен, бізде қолданып келген мәліметтерді жинақтаудан
шоғырдандыруды (консолидациялауды) екі белгі бойынша ажыратуға болады:
1) шоғырландырылған (консолидацияланған) қорытынды есеп екі
немесе бірнеше өзара байланысты, бірақ солай болғанмен заңдытүрде дербес
кәсіпорындар бойынша құрылады;
2) шоғырландыру (консолидация) негізгі және еншілес кәсіпорындар
баланстары баптарының қарапайым қосындысы емес, қорытынды есеп мәліметтерін
белгілі бір түрде құрамдастыру (қиыстыру) болып табылады.
Субъектілердің бухгалтерлік балансында бартекті қаржы ресурстары (активтер)
және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер) бірыңғай
көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің
осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады. Баланстың Активтер
бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін бейнелейді, Меншікті
капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары кәсіпорын активтерінің
құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады(баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, Ұлыбританиямен басқада елдерде
мынадай сыныптамалар қолданылады: негізгі активтер- құны бар және компания
жай қайта сату үшін емес, тауар өндірі немесе қызметтер көрсету мақсатымен
сатып алатын мүлік; ағымдағы активтер- құны бар, келесі 12 ай бойына
ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік. Ұлттық шоттар жүйесінде
активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы
обьектісі болып табылатын активтер ғана жатады, ал экологиялық активтер,
сондай-ақ тұтыну тауарларының едәуір бөлігі, " адам капиталы" дейтін
экономикалық қызметте пайдаланылмайтын табиғи ресурстар, т.б.
есептелмейді. Ұлттық активтер метериалдық активтер мен материалдық емес
активтерге бөлінеді.
Бейматериалдық активтер - өнеркәсіптік және зияткерлік меншік
обьектлерінің, нақты жеке немесе заңды тұлғаның оған табыс әкелетін меншік
құқығының обьектісі деп танылған өзге де тақылептес мүліктік құқықтардың
шартты құны. Қаржы активтеріне және өзге де бейматериалдық активтерге
бөлінеді. Бейматериалдық активтер - сезілмейтін активтер, бухгалтерлік
баланс активінде есептелген кәсіпорын мүлкінің құрамындағы жаңа санат.
2. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАЛДАУ ТӘСІЛДЕРІ МЕН АУДИТІ
1. .Қаржылық есептің құрамдас бөлігі бухгалтерлік баланстың көрінісін
талдау
Өз бетінше есеп жүргізетін кез – келген шаруашылық
жүргізуші
субъектінің белгілі бір мезгілдегі қаржылық жағдайы бухгалтерлік баланста
бейнеленеді.
Бухгалтерлік баланс субъектінің активтерін, міндеттемелерін және
меншікті капиталын көрсетеді.
Ұзақ мерзімді және ағымдағы активтердің, меншікті капиталдың, ұзақ
мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы бухгалтерлік
баланста былайша ашып көрсетіледі:
Ұзақ мерзімді активтер
Негізгі құралдар
Мынадай баптар ашып көрсетілуге тиісті:
1. жер;
2. ғимараттар мен құрылғылар;
3. машиналар мен жабдықтар;
4. жіктеуге сәйкес негізгі құралдардың басқадай түрлері;
5. жинақталған тозу;
6. аяқталмаған күрделі құрылыс.
Түсіндірме хатта олардың ішінен ұзақ мерзімге жалға алынған
негізгі
құралдар және ақшасы кейін төленетін негізгі құралдар жеке (бөлек)
көрсетілуге тиісті.
Ұзақ мерзімді активтердің төмендегі баптары жеке ашып көрсетілуге
тиісті:
1. Материалдық емес активтер, амортизациялау кезеңін, әдісін және
есепті кезеңдегі есептен шығарылғандарын көрсете отырып:
- гудвилл;
- патенттер, тауар таңбалары және басқалар;
2. Ұзақ мерзімді инвестициялар:
- тәуелді заңды ұйымдарға инвестициялар;
- басқадай инвестициялар, егер олардың баланстық құнынан өзгеше
болса, ағымдағы құнын көрсете отырып;
3. Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар:
- алынуға тиісті шоттар;
- алынған векселдер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы ішкі операциялардың нәтижесінде пайда болған дебиторлық
борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борыштары;
- басқадай дебиторлық борыштар;
4. Алдағы уақыттың есебіне жататын шығыстар:
Ағымдағы активтер
Ағымдағы активтер ашып көрсетілуге тиісті төмендегі активтерден
тұрады:
1. Тауарлы-материалдық босалқылар;
2. Есепті мерзімнен кейін бір жылдың ішінде есептен шығарылуы мүмкін
алдағы уақыттың есебіне жататын шығыстар;
3. Ақша қаражаттары. Пайдалануына шек қойылатын ақша қаражаттары
ағымдағы активтерге жатқызылады, егер шектеу бір жылдың ішінде
алынып тасталынатын болса;
4. Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, егер олардың баланстық
құнынан айырмашылығы бар болса, ағымдағы құнын көрсете отырып;
5. Есепті кезеңнен кейінгі бір жылдың ішінде алынуға тиісті дебиторлық
борыштар:
- ағымдағы активтерді сатып алу үшін аванстық төлемде;
- алынуға тиісті шоттар;
- алынған векселдер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы ішкі операциялардың нәтижесінде пайда болған дебиторлық
борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борыштары;
- басқадай дебиторлық борыштар;
Ағымдағы активтерге дебиторлық борыштар толығымен кіргізіледі,
егер бір жылдың ішінде алынбайтын сома анықталған болса.
Меншікті капитал
Жарғылық капитал
Түсіндірме хатта заңды тұлғаның жарғылық капиталындағы есепті кезең
ішіндегі өзгерістер туралы ақпараттарды ашып көрсету қажет.
Акционерлік қоғамда акциялардың әрбір түрі бойынша төмендегі
мәліметтер ашып көрсетілуге тиісті:
- хабарланған, шығарылған және айналымдағы (хабарланған, жазылған
және төленген капитал) акциялардың саны және сомасы;
- төленбеген капитал;
- акциялардың номиналдық және ағымдағы құны;
- олардың иелерінің құқықтары, дивиденд бөлудің шарттары;
- артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген дивидендтер;
- заңды тұлғаның қайтарып алған меншікті акциялары (айналымнан
шығарылған);
- алдағы уақытта шығару үшін хабарланған акциялар;
- басқадай капиталдың төмендегі баптары олардың есепті кезең ішіндегі
қозғалысын, пайдаланылуы бойынша шектеулерді көрсете отырып, ашып
көрсетілуге тиісті;
- акциялар бойынша сый ақы (қосымша төленген капитал);
- негізгі құралдарды, инвестицияларды қайта бағалау сомалары;
- резервтік капитал;
- бөліндеген таза табыс (жабылмаған зиян).
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді ашып көрсету кезінде
баланстың
төмендегі баптары (бір жылдың ішінде жабылатын бөлігін алып тастағанда)
жеке ашып көрсетілуге тиісті:
1. қамтамасыз етілген несиелер;
2. қамтамасыз етілмеген несиелер;
3. негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктерінің
бір – біріне беретін несиелері;
4. кейінге қалдырылған салықтар
Түсіндірме хатта проценттік ставкалар, несиелердің қайтарылу мерзімі,
төлемдердің кезегі және несие келісім – шартынан және қарыз беру шартынан
туындайтын басқадай ерекшеліктер ашып көрсетілуге тиісті.
Ағымдағы міндеттемелердің төмендегі баптары (кредиторлардың
талаптары бойынша төленуге тиісті міндеттемелерді және есепті кезеңнен
кейін бір жылдың ішінде жабылуға жататын ұзақ мерзімді міндеттемелердің
белгілі бір бөлігін қоса есептегенде) ашып көрсетілуге тиісті:
1. қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
2. ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі (егер ол 20 пунктке
сәйкес алынып тасталмаған болса);
3. кредиторлық борыштар:
- төленуге тиісті шоттар және вескельдер;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салықтар бойынша қарыз;
- төленуге тиісті дивидендтер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы қарыздар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына борыштар;
- басқадай кредиторлық борыштар.
4. төленуге тиісті есептелінген шығыстар;
5. алдағы уақыттың есебіне жататын табыстар;
6. төтенше жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер.
Егер заңды тұлға міндеттемелерді несие келісім шартына сәйкес ұзақ
мерзім негізінде қайта қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді
міндеттемелердің ағымдағы бөлігі ағымдағы міндеттемелерден алынып
тасталынады. Мұндай жағдайда міндеттемелердің сомасы және қайта
қаржыландыру мерзімі ашып көрсетілуге тиісті.
Бухгалтерлік есептің 3 Қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі
жөніндегі қорытынды есеп деп аталатын стандартына сәйкес субъектінің қаржы
– шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі қорытынды есебі оның таза
табысының қалай құралатындығын көрсетеді.
Ол мынадай көрсеткіштерден тұрады:
1. Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып өткізуден түскен табыс.
Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып өткізуден түскен
табысты
қорытынды есепте көрсету үшін қосылған құнға төленетін салық, акциздер т.б.
салықтар мен төлемдер, сонымен бірге сатып алушыларға жасалынған
жеңілдіктер алынып тасталынады.
Бұл бап бойынша шаруашылық жүргізуші құрылымның негізгі қызметінен
түскен табыс сомасы көрсетіледі.
Негізгі қызметтен түсетін табыс тауарлы – материалдық босалқыларды
сатып - өткізуден, қызмет көрсетуден алынуы мүмкін, сонымен бірге негізгі
қызметтің түріне байланысты проценттер, дивидендтер, гонорарлар түрінде
алынуы мүмкін.
2. Сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына
экономикалық мазмұнына сәйкес материалдық шығындар, еңбек ақы шығындары,
еңбек ақы сомасынан есептелген сақтандыруға жарналар, негізгі құралдардың
тозуы, басқа да шығындар деп аталатын шығын элементтері бойынша жинақталған
өнімді өндірумен, қызметті көрсетумен, жұмыстарды орындаумен тікелей
байланысты нақты шығындар енгізіледі.
3. Жалпы табыс.
Жалпы табыс өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден қаржылық
нәтижесі болып табылады және ол өнімді (жұмысты, қызметті) сатып -
өткізуден түскен табыс пен сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде анықталады.
4. Кезеңдік шығыстар
Кезеңдік шығыстар – олар өнімдердің (жұмыстардың, қызметтердің)
өндірістік өзіндік құнына апарылмайтын шығындар. Кезеңдік шығыстарға:
а) жалпы және әкімшілік шығыстары;
ә) сатып - өткізу операциялары бойынша шығыстар;
б) проценттерді төлеу бойынша шығыстар.
5. Негізгі қызметтен түскен табыс (шеккен зиян).
Негізгі қызметтен түскен табыс жалпы табыс пен
кезеңдік
шығыстардың арасындағы айырма ретінде анықталатын сальдолық қаржылық нәтиже
болып табылады.
6.Қосалқы қызметтен түскен табыс. (шеккен зиян).
Бұл көрсеткіште субъектінің қосалқы қызметінен пайда болған табыс
(шеккен зиян) көрсетіледі.
Қосалқы қызметтен түскен табысқа айналымнан тыс активтерді сатып –
өткізуден түскен табыс, құнды қағаздарды сатып алудан, сатып алып қайта
сатудан түскен табыс және т.б. табыстар жатады.
7. Салық салынғанға дейінгі табыс.
Бұл көрсеткіш есептеу жолымен 5 және 6 пункт көрсеткіштерінің
қосындысы ретінде анықталады.
8. Табыс салығы.
Салық кодексінде белгіленген мөлшерде заңды тұлғаларға салынатын
салық.
9. Салық төленгеннен кейінгі табыс.
Бұл көрсеткіш есептеу жолымен кәдімгі (салық салынғанға
дейінгі)
табыс сомасы мен табыс салығының арасындағы айырма ретінде анықталады.
10. Төтенше жағдайлардан түскен табыс (шеккен зиян).
Төтенше жағдайлар – субъектінің кәдімгі қызметінен өзгеше оқиғалар
мен операциялар. Әрине, ондай оқиғалар мен операциялар жиі қайталанбайды
деп есептеледі.
11. Таза табыс.
Бұл көрсеткіш заңды тұлғалардың есеп беру мерзімінде алған
таза
табысын бейнелейді.
Төменде субъектінің бухгалтерлік есептің 3-ші стандартының (БЕС –
3), қаржылық қорытынды есепті құру (жасау) бойынша әдістемелік ұсыныстардың
негізінде құрылған қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі
қорытынды есебі келтірілді (кесте 13.2.).
2. .Өтімділік балансының көрсеткішін талдау
Актив статиялары өтімділік дәрежесіне қарай, яғни шаруашылық
айналымдағы мүліктердің ақшаға айналу жылдамдығына қара орналасады. 1 –
бөлімдегі активтер бұл қозғаомайтын мүліктер бірнеше жыл пайдаланылады,
яғни мерзімді салымдар. 2 және 3 бөлімдерде кәсіпорынның айналым мүліктері,
яғни өндіріске бір рет қатынасып, өзінің құнын өндірілген өнімге түгел
аударатын және заттық қасиетін жоятын мүліктер, немесе ағымдағы активтер
деп аталады.
Балансының пассиві – бұл, біріншіден, кәсіпорынның шаруашылық ісіне
қандай мөлшерде құралдар салынғанын көрсетеді, екіншіден, кім қандай
формада кәсіпорынның мүлкін жасақтауға қатынасқаннын бейнеледйді. Баланс
пассиві алынған байлық үшін міндеттеме ретінде немесе кәсіпорынның
ресурстарды алғаны үшін талап ретінде анықталады.
Ескертетін жағдай, міндеттемелерді топтау екіге бөлінеді: бірі –
шаруашылықтың меншік иелері алдындағы міндеттемелері, басқалары – үшінші
адамдар алдында.Бұл бөлінудің маңызы мынада: біріншісі тұрақты оны өтеудің
кергі жоқ, ал қарызға алынған құралдар мерзімді уақытта қайтарылуы керек.
Бұл келтірілген мәліметтеріміз кәсіпорынның финанс жағдайын талдау
үшін қолданылады.
Кәсіпорын активтерінің өтімділігі, яғни активтердің ақша қаражаттарына
айналу жылдамдығының төмен екенін анықтадық.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, өтімділігі мен рентабельділігі ең алды-мен
ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байла-нысты.
Активтердің өтімділігі туралы мәліметтерге сүйене отырып біз айналым ак-
тивтерінің меншікті қаражаттар есебінен қаржыландыруының төмендегенін кө-ре
аламыз. Бұл өз алдына кәсіпорын қызметіне кері әсерін тигізуде, яғни қысқа
мерзімді міндеттемелерді өтеу кезінде кәсіпорын проблемаға тап болады.
Осылайша кәсіпорынның өз жабдықтаушылары мен кредиторлар алдындағы қысқа
мерзімді міндеттемелерін уақытында өтеу мүмкіншілігі төмендейді.
М.А.Федотов өзінің “Кәсіпорынның табысын талдау” атты еңбегінде өтімді-
лікті арттырудың келесі әдістерін ұсынады:
а)жарғылық капиталды арттыру;
ә)ұзақ мерзімді заемдар алу;
б)міндеттемелерді қайта құрылымдау;
в)қысқа мерзімді несиелер (депозиттер) тарту;
г)ұзақ мерзімді несиелер (депозиттер) тарту;
д)активтерді қайта құрылымдау, сонымен қатар активтердің кейбір бөлігін
сату;
е)шығындар мөлшерін азайту, соның ішінде басқару шығындарын (жұмысшы-лардың
жалақысын қоса алғанда).
Кәсіпорын активтерінің өтімділігін арттырудың келесі әдістерін ұсынылған:
1) Қысқа мерзімді қарыздарды ұзақ мерзімді қарыздарға қайта құрылымдау. Бұл
әрине өз алдына банктің өзінің несиелік саясатын қайта қарауына, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Бухгалтерлік баланс және оны талдау тәсілдері
1. Ұлар ЖШС техника – экономикалық сипаттамасы
2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері
3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны
4. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін әсері
5. Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
2. Бухгалтерлік баланс және оның талдау тәсілдері мен аудиті
1. Қаржылық есептің құрамдас бөлігі бухгалтерлік баланстың көрінісін
талдау
2. Өтімділік балансының көрсеткішін талдау
3. Баланс активтерінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау.
4. Бухгалтерлік баланстың аудиті
3. Бухгалтерлік баланстың талдау тәсілдері мен аудитін жетілдіру шаралары
3.1 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі қорытынды есепті құру үшін
қажетті шараларды енгізуді жақсарту жолдары
2. Трансформация жүргізуге қойылатын талаптарды реттеу жолдары
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
КІРСПЕ
Елімізде мемлекеттік меншікке негізделген кәсіпорындарды жекешелендіру
бағдарламасын жүзеге асырылуы, жаңадан қалыптасқан шаруашылық жүргізуші
субьектілердің табысты қызмет етуі мақсатында тиісті экономикалық және
құқықтық инфраструктураның құрылуы, республиканың кең шеңберлі халықаралық
байланыстары, қаржы нарығына шығуы, шетелдік инвестициялардың көптеп
таралуы бухгалтерлік есеп жүйесін кезеңдеуді талап етеді.
Қазақстанда қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі кәсіпорындарды
ішкі және сыртқы инвесторлар үшін ашығырақ көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл
мүмкіндік, жалпы еліміздің экономикасын көтеруге оң әсерін тигізеді.
Еліміздегі кез – келген кәсіпорынның шаруашылық қызметі бір – бірімен тығыз
байланысты – жабдықтау, өнім өндіру өндірілген өнімдерді, тауарларды сатып
- өткізу сияқты шаруашылық процесстерінен тұрады.
Бүгінгі таңда әлемдік ғаламдану жағдайында ел Президентінің басты бағыт
деп анықтаған Қазақстан Республикасы экономикасының бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз ету маңызды рол ойнап отыр. Экономиканың бәлекеге қабілеттілігі
мен транспатренттілігінің негізгі белгісі болып, бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарға сәйкес болуы керек екенін
ескеру керек.
Қаржылық Есептіліктің Халықаралық Стандарттары бұл Қазақстан тұтас
экономикасының, Қазақстандық ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігі мен
инвестициялық тартымдылығының құрамдас бөлігі, сондай – ақ экономиканың
жедел дамуы мен капиталды интеграциялауға қызмет ететін, қаржылық
есептілікті жалпы және біріңғай түрде түсінуге қажет қазіргі заманғы стиль.
Ал ҚЕХС білу және онымен жұмыс істеу қазіргі заман талабына сай бухгалтер
мен аудитордың ғана емес, басшының да қажетті, сапалы бедел белгісі болып
табылады.
Субъектінің қарамағындағы қаржылық ресурстары мен өзіне қабылдаған
міндеттемелері туралы ақпараттарды қаржылық жағдай жөніндегі қорытынды есеп
нысанында пайдаланушыларға ұдайы тапсырып отыру – бухгалтерлік есептің
негізгі мақсатының бірі болып табылады. Ондай қорытынды есеп дәстүрлі түрде
баланс деп аталады. Ол активтердің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің жағдайын ақшалай өлшеммен белгілі бір мерзімге көрсетеді.
Сөйтіп, бухгалтерлік баланс дербес есеп жүргізуші кез келген шаруашылық
жүргізуші субъектінің нақты бір уақыт сәтіндегі қаржылық жағдайын
көрсетеді.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – қаржылық есептің құрамдас бөлігі
бухгалтерлік баланстың көрінісі мен тәсілдерін қалыптастыруға негізделген.
Баланс өтімділігін талдау мен өзгерістерін қарастыру және шетел тәжірибесін
зерттеу дипломдық жұмыстың басты негізгі мақсаты мен міндеті.
1. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУ ТӘСІЛДЕРІ
1.1 Ұлар ЖШС техника – экономикалық сипаттамасы
Ұлар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2000 жылы құрылды.
Мемлекеттік тіркеу куәлігі № 10135 – 1917 – ЖШС 19.01.2000 жылдан бастап.
Семей қаласында осы кезеңнен бастап тұрақты жұмыс істеп, даму үстінде.
Қазіргі уақытта бұл кәсіпорын қаламыздағы дамыған өндіріс орны деп танылады
және оның бірнеше қоймалары мен негізгі орындары да бар. Осы кәсіпорын
құрылғаннан бастап, өздерінің көрсететін қыметтерінің сапалылығын айқындап,
сапалығының ішкі бақылау жүйесі және де оны әр жыл сайын жетілдіріп
отыруды қолға алған.
Сонымен қатар өызмет көрсету үшін Семей қаласы бойынша сату орындары
орналастырып, қоймалары кәсіпорын аумағында орналастырылған.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің негізгі мақсаты – клиенттердің
тұтыну деңгейін қамтамасыз етуге байланысты қыметтер көрсетіп, оларға
жоғарғы сапалы өнімдерді ұсыну. Жеңілдіктер жасау.
Ұлар жауапкершілігі шектеулі серіктестігі қазіргі таңда
тағамдардың 300 ден аса түрін нарыққа шығарады. Тағамдардың ассортименті
жыл сайын өзгеріп тұрады.
Қазіргі таңда ҰЛАР ЖШС-нің негізгі бірлесе жұмыс жасайтын
кәсіпорындары ірі дүкендер мен қаладағы сауда орындары, сонымен қатар
негізгі тұтынушылардың қажеттіліктерін өтеуде эффектіивті жұмыс жасау
орындары.
Кәсіпорынның алға қоятын барлық өнімдері куәліктерге сай тексерілген
таза өнімдер.
Негізгі қызмет түрлері мыналар:
• сапалы, куәландырылған өнім ұсыну;
• өнімді жеңілдікпен сату;
• Тапсырыстар қабылдау;
• қала бойынша жедел жеткізу;
• клиенттің ұсыныстары мен талаптарын орындау;
• Өнімнің әртүрлілігін қамтамасыз ету.
Ұлар ЖШС-нің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері төмендегі
кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - Ұлар ЖШС-нің негізгі техника-экономикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер 2007 ж 2008 ж Ауытқу
Абс.(+-)%
1 2 3 4 5 6
1 Өнімдерді сатудан табыс, мың
теңге 200253 215160 +14907 +7
2 Өндірілген өнімнің өзіндік құны,169199 178583 +9384 +5
мың теңге
3 Жалпы табыс, мың теңге 31054 36577 +5523 +17,7
4 Кезең шығыны, мың теңге 2122 2854 +732 +34,4
5 Салық салуға дейінгі табыс, мың 28932 33723 +4791 +16,5
теңге
6 Корпоративтік табыс салығы 6450 6780 +330 +5,1
7 Таза табыс, мың теңге 22482 26943 +4461 +19
8 Сатылған өнімдердің 1 бірлігіне 84,5 83 -1,5 -2
шығындар
9 Сату рентабельділігі, % 15,5 17 +1,5 +9
10 Негізгі құралдардың орта жылдық 217000 278300 +61300 +28
құны, мың теңге
11 Ағымдағы активтердің орта жылдық198300 212150 +13850 +7
құны, мың теңге
12 Қор қайтарымдылығы, теңге 1,08 1,29 +0,21 +19,4
13 Қор сыйымдылығы, теңге 0,92 0,77 -0,15 -16,4
14 Ағымдағы активтердің 1,01 1,02 +0,01 +0,9
айналымдылығы
15 Жұмысшылар- дың орта тізімдік 190 280 +90 +15
саны, адам
16 Еңбекөнімділігі, мың теңге 712603 727913 +15310 +2
17 Еңбек ақы қоры, мың теңге 67260 90780 23520 +35
18 Дебиторлық қарыздар, мың теңге 3125 4356 +1231 +39,3
Бұл кестедегі “Ұлар” ЖШС – нің екі жылдық техника – экономикалық
көрсеткіштері көрсетілген. Оларға нақты тоқталатын болсақ, кәсіпорын
табысты болғанын байқауға болады. Жалпы өнімді сатудан түскен түсім 2008
мен 2007 жылды салыстырғанда 14 907 мың теңгеге немесе +7% өскендігі
байқалады. Оған тауарға сұраныстың өсуі, яғни жаңа тұтынушылардың әсері
мол. 2008 жылды 2007 жылмен салыстырсақ, ол +5%- ға, яғни 9384 мың теңгеге
өскен. Жалпы табыс сомасы 2008-2007 жылдар аралығында – +17,7%, яғни 5523
мың теңгеге өскен, ал кезең шығындары 2008 жылы 2007 жылға қарағанда
+34,4%, яғни 732 мың тг. өскен, бұған өнім өндірумен байланысты шығындардың
өсуі әсер етті Салық салуға дейінгі табыс 2008 жылы 2007 жылмен
салыстырғанда +16,5%-ға, яғни 4791 мың тг. өскен. Корпоративтік табыс
салығы 2008 мен 2007 жылдарды салыстырғанда 5,1%-ға, яғни 330 мың теңгеге
өскен. Таза табыс көлемі 2008-2007 ж. салыстырғанда 19%-ға, яғни 4461 мың
тг. өссе, сатылған өнімдердің бір бірлігіне шығындар 2008-2007 жылмен
салыстырғанда -2%-ға, яғни 1,5-ке азайғанын көруге болады. Сату
рентабельділігі +9%-ға, негізгі құралдардың орта жылдық құны +28 %-ға, яғни
61300 мың тг. өскен, оған комбинаттың жаңа негізгі құрал түрлерінің алғаны
әсер еткен. Ағымдағы активтердің айналымдылығын 2008 ж мен 2007 ж
салыстырсақ +7%-ға, яғни 13850 мың тг. өскен. Қор қайтарымдылығы 2008 ж мен
2007 ж. салыстырғанда –0,21% -ға, яғни 19,4 тг.өскен. Қор сыйымдылығы 2008
мен 2007 жылдарды салыстырып қарасақ, -16,4%-ға, яғни -0,15 мың тг.
азайғандығын көреміз. Ағымдағы активтердің айналымдылығы 2008 ж. мен 2007
ж. салыстырсақ, +0,9%-ға, яғни 0,01 өскен. Жұмысшылардың орта тізімдік саны
2008 ж. мен 2007 ж. салыстырсақ 15%-ға немесе 90 адамға көбейген, еңбек
өнімділігі +2% немесе 15310 мың тг. өскен, еңбекақы қоры +35% немесе 23520
мың тг. және дебиторлық қарыздар +39,3%, яғни 1231 мың теңгеге өскенін
байқауға болады.
1.2. Бухгалтерлік баланстың түсінігі мен түрлері
Субъектінің қарамағындағы қаржылық ресурстары мен өзіне қабылдаған
міндеттемелері туралы ақпараттарды қаржылық жағдай жөніндегі қорытынды есеп
нысанында пайдаланушыларға ұдайы (жүйелі түрде) тапсырып отыру –
бухгалтерлік есептің негізгі мақсатының бірі болып табылады. Ондай
қорытынды есеп дәстүрлі түрде баланс деп аталады. Ол активтердің,
меншікті капиталдың және міндеттемелердің жағдайын ақшалай өлшеммен белгілі
бір мерзімге көрсетеді. Сөйтіп, бухгалтерлік баланс дербес есеп жүргізуші
кез келген шаруашылық жүргізуші субъектінің нақты бір уақыт сәтіндегі
қаржылық жағдайын көрсетеді.
Қаржылық жағдай деп шаруашылық жүргізуші субъектіге қатысты
активтердің нақты бары мен оларға қарама – қарсы қойылған олардың құралу
көздерін (меншікті капитал мен міндеттемелерді) түсіну керек:
Σ Α = Σ MK + M.
Бухгалтерлік баланс көптеген қаржылық коэффициенттерді (өтімділік,
қаржылық оралымдылық, орнын толтыру коэффициенті) есептеуге негіз болады.
Сонымен бірге баланс кәсіпорын өндірісін және оның жаңа өндірістерді игеру
саясатын бағалауға, сондай – ақ активтерін бағалауға мүмкіндік береді.
Бухгалтерлік баланстың төмендегі түрлерін (типтерін) ажыратып
көрсетуге болады:
Кәсіпорын қызметінің басталуымен ұштастырылатын кіріспе баланс. Осы
кәсіпорында бухгалтерлік есепті жүргізудің бастамасы болып табылатын
баланстың бұл түрінің өзіне тән ерекшеліктері бар. Көп жағдайда ол өте аз
өзгеріске ұшырайды (дифференцияланады). Ол түсінікті де өйткені кәсіпорын
жаңадан ғана құрылған кезде оның шаруашылық қарым – қатынастары әр
түрлілігімен ерекшелене алмайды. Мүлкі негізінен ақша салымы және
ұйымдастыру шығындарынан тұратын активтерімен көрсетілетін болғандықтан, ол
өте қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Кіріспе балансты құруды белгілі бір
мерзіммен (айдың 1-ші күні) ұштастыру мүмкін емес. Кәсіпорын өзінің
шаруашылық қызметін бастайтын балансы оның жарғысы тіркелген күнге
құрылады.
БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС
Негізгі құ- ТМБ,ақша Несиелер, Несиелер,
Жарғылық
ралдар,Ма- қаражаттары, Кейінге қал- Кредитор-
капитал,
териалдық Қаржылық дырылған лық борыш-
қосымша
емес актив- инвестиция- салықтар тар,төленуге
төленген
тер, инвес- лар,Дебитор- және бас- тиісті есеп-
капитал,
тициялар лық борыш- қалар телінген шы-
қосымша
және бас- тар және
ғыстар және төленбеген
қалар басқалар
басқалар капитал,
резервтік
капитал,
бөлінбеген
таза табыс
1 схема. Бухгалтерлік баланс
Жылдық (қорытынды) баланс – есеп беру мерзімінде кәсіпорынның
қаржылық жағдайы жөніндегі ақпараттар көзі болып табылады. Ол есепті жылдың
аяғында (есепті жылдан кейінгі жылдың 1-ші күніне) құрылады. Есепті жылдың
аяғына ең дұрыс (сенімді) баланс құрудың міндетті постулаты – бухгалтерлік
есепте нәтижесін толық көрсете отырып, кәсіпорынның мүліктеріне және
қаржылық міндеттемелеріне міндетті түрде түгелдеу жүргізу. Жылдық
бухгалтерлік баланс негізінен есеп регистрлерінің, Бас кітаптың мәліметтері
негізінде құрылады.
Жойылу балансы – шаруашылық жүргізуші субъект әртүрлі себептерге
байланысты жойылған сәтте құрылатын баланс. Жойылу баланысының кәдімгі
баланстан негізгі айырмашылығы оның баптарының бағалануымен айқындалады.
Бағалау сатып - өткізу бағасы бойынша жүзеге асырылады, көп жағдайда
ол бастапқы баланстық құнынан әлдеқайда төмен болады. Әдетте қорытынды
баланста болатын кейбір баптар, мысалы, бюджеттік бөліп – таратушы Алдағы
кезеңнің есебіне жататын табыстар, Алдағы кезеңнің есебіне жататын
шығыстар, Күмәндә борыштар бойынша резервтер және Болашақ төлемдердің
резерві баптары жойылу балансында тіпті болмауы мүмкін. Басқа жағынан
қарағанда жойылу балансында бұрын болмаған баптар пайда болуы мүмкін,
мысалы, фирма бағасы (гудвилл). Кәсіпорынның меншікті капиталдары жойылу
балансында кейде жеке баптарбойынша көрсетілмейді. Себебі жойылу кезеңінің
басында кәсіпорынның барлық меншікті капиталы арнайы ашылған Жою шотына
аударылады. Бұл шотта мүліктік баптарды бағалаудағы айырмашылық, сонымен
бірге жоюға байланысты шығыстар көрсетіледі. Шоттың қалдық сомасы
(сальдосы) жойылу балансының активінде немесе пассивінде көрсетіледі.
Брутто-баланс – реттеуші баптар енгізілетін баланс. Реттеуші баптарға
негізгі құралдардың тозуы, материалдық емес активтердің амортизациясы және
тағы басқалары жатады.
Нетто-баланс (немесе тазаланған баланс) – реттеуші баптар алынып
тасталған баланс. Оны кәсіпорынның қаржылық жағдайына талдау жасау кезінде
пайдалану ыңғайлырақ. Мұндай баланстың мәліметтері кәсіпорынның
қарамағындағы шаруашылық қаржыларының нақты сомасын сипаттайды (көрсетеді).
Ішкі баланс (мейлінше егжей-тегжейлі) қаржылық талдау жасау,
жоспарлау, басқару және кәсіпорын мен оның филиалдарының, құрылымдылық
бөлімдерінің шаруашылық қызметіне бақылау жасау үшін пайдаланылады.
Сыртқы баланс сыртқы пайдаланушылар үшін құрылады. Сыртқы
падаланушылар үшін ол ең басты ақпарат көзі болып табылады. Ондай баланстың
мазмұны, құрылымы және сыртқы пайдаланушыларға тапсырылу тәртібі заңмен,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп саясатымен, пайдаланушылардың
талабымен айқындалады. Баланс салық органдарына, банктерге, қор биржаларына
тапсырылады, бұқаралық ақпарат құралдарында, арнайы анықтамаларда басылады.
1.3. Бухгалтерлік баланстың құрылымы мен мазмұны
Өзінің құрылымы бойынша бухгалтерлік баланс жиынтығы әр уақытта
өзара тең ьолатын екі қатар сандар болып табылады. Бұл тепе-теңдік жағдай –
баланстың маңызды белгісі.
Екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың сол жақ бөлігінде
субъектінің активтері (экономикалық ресурстары) көрсетіледі. Осы активтерге
қатысты әртүрлі тұлғалардың талаптары пассивтер деп аталады. Пассивтер
екі түрге бөлінеді:
1. міндеттемелер, яғни кредиторлардың талаптары (басқаша айтқанда,
субъектінің иесінің басқа кез келген тұлғаның);
2. кәсіпорын иелерінің капиталы, яғни, кәсіпорын иелерінің талаптары.
(Акционерлік кәсіпорын иелерінің капиталы, әдетте, акционерлік капитал деп
аталады).
Егер кәсіпорынның барлық активтері оның иелерінің немесе
кредиторлардың тапарпынан талап етілетін (ізделінетін) болса және де осы
талаптардың жалпы сомасы талап етілген активтердің құнынан айпайтын болса,
онда ол актив пен пассивтің теңдігін көрсетеді. Бұл бухгалтерлік есептің
екі жақтылық приципінен формалды түрде туындайтын негізгі бухгалтерлік
теңдеу:
Активтер = Міндеттемелер + Капитал.
Бухгалтерлік есептің барлық процедуралары осы теңдікпен туындайды.
Төменде екі жақты кесте түріндегі бухгалтерлік баланстың қысқартылған
үлгісі нысаны келтірілді (кесте 2.)
Активтер Есепті Есепті Меншікті капитал Есепті Есепті
кезеңніңкезеңніңжәне міндеттемелер кезеңніңкезеңнің
басына аяғына басына аяғына
1 2 3 4 5 6
I.Ұзақ мерзімді I.Меншікті капитал
активтер
Материалдық емес Жарғылық капитал 52 52
активтер:
Бастапқы құны 116 98 Резервтік капитал 22 18
жинақталған
амортизация 26 18 Бөлінбеген таза 180 126
қалдық құн 90 80 табыс
254 196
Негізгі құралдар: ЖИЫНТЫҒЫ
Бастапқы құны 116 78
жинақталған тозу II.Ұзақ мерзімді
құны 49 36 міндеттемелер
қалдық құн 67 42
108 98
Ұзақ мерзімді Ұзақ мерзімді
инвестициялар 26 42 несиелер
9 7
ЖИЫНТЫҒЫ 183 164 Кейінге қалдырылған
салықтар
II.Ағымдағы активтер
Ұзақ мерзімді 85 48
Тауарлы-материалдық қарыздық 222 153
босалқылар 367 244 міндеттемелер
ЖИЫНТЫҒЫ
Ақша қаражаттары 25 18
Дебиторлық борыштар III.Ағымдағы
49 44 міндеттемелер
Басқадай ағымдағы
активтер 12 9
2 5 Қысқа мерзімді
ЖИЫНТЫҒЫ несиелер 158 117
443 311 Кредиторлық борыштар170 126
ЖИЫНТЫҒЫ
БАРЛЫҒЫ 626 475 БАРЛЫҒЫ 626 475
Субъектілердің бухгалтерлік балансында біртекті қаржы ресурстары
(активтер) және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер)
бірыңғай көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және
міндеттемелердің осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады.
Баланстың Активтер бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін
бейнелейді, Меншікті капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары
кәсіпорын активтерінің құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады (баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Баланстың меншікті капитал және міндеттемелер бөлімдерінің баптары да
активтер сияқты белгілі бір жүйеде, яғни міндеттемелердің қайтарылу (өтелу)
жеделдігінің деңгейі бойынша топтастырылады. Біздің тәжірибемізде олар
қайтарылу жеделдігінің өсуі бойынша топтастырылады. Пассивтік баптарды
қайтарылу жеделдігінің төмендеу тәртібімен орналастырған жағдайда, алдымен
қысқа мерзімді міндеттемелерді сипаттаушы баланс баптары (қысқа мерзімді
банк несиесі, кредиторлық борыштар және т.б.) келтіріледі.
Бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер ұзақ мерзімді және
ағымдағы болып жіктеледі.
Бухгалтерлік балансқа деген екі көзқарас
Бухгалтерлік баланстың активтер жағын да пассивтер жағын да екі
көзқараспен қарастыруға болады:
1.Ресуртар және талаптар, яғни жоғарыда айтылғандардың негізінде
баланстың активтер жағының баптары бухгалтерлік баланс құрылған күнге
кәсіпорынның экономикалық ресурстарын құрайды. Міндеттемелер мен капитал –
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге кәсіпорынға қойылған талаптар.
Міндеттемелер – үшінші жақтың талаптары, яғни кәсіпорынның банктерге, сатып-
өткізушіліктерге, өздерінің қызметкерлеріне және басқа кредиторларға
қарыздарының сомасы. Капитал кәсіпорын иелерінің талаптарын көрсетеді.
Алайда, бухгалтерлік балансқа қатысты бұл көзқарастың кейбір кемшілік
жақтар да бар. Біріншіден, акционерлік капиталды талап ретінде түсіндіру
өте күрделі.себебі кәсіпорын иелері мен кредиторлар оған әртүрлі мағына
береді. Активтерге қатысты талаптар деген заңдық мағынасы бар ұғым болып
табылады және оның маңызы тереңірек, егер компания банкротқа ұшырауына
байланысты жойылатын болса, онда ол кәсіпорын қызметінің үздіксіздігі
концепциясына сәйкес келмейді. Сондықтан бухгалтерлік балансты түсіндірудің
екінші тәсілі тартымдырақ болуы мүмкін.
2.Қорлар көздері және оларды пайдалану бағыттары. Бұл көзқарас бойынша
бухгалтерлік баланстың сол жағы кәсіпорынға берілген қаржыларды
бухгалтерлік баланс құрылған мерзімге пайдалану немесе салу бағытын
көрсетеді. Бұл салымдар кәсіпорынның алдына қойған мақсаттарына жетуіне,
анығырақ айтқанда таза табысқа (пайдаға) қол жеткізуіне көмектесу үшін
жүзеге асырылады. Оң жағында активтерге салынған қаржылардың құралу
көздері, яғни, активтердің қалай қаржыландырылатындығы көрсетіледі.
Бұл көзқарас бойынша негізгі бухгалтерлік теңдеу –
Активтер = Міндеттемелер + Капитал
бұлайша түсіндіріледі: кәсіпорын активтеріне салынған әрбір теңгені не
кредитор не кәсіпорын иесі салады және де әрбір берілген теңге активтердің
жекелеген түрлеріне салынады.
Бухгалтерлік балансты түсіндірудің екі тәсілі де дұрыс және бірін –
бірі толықтырады.
1.4. Шаруашылық операцияларының бухгалтерлік балансқа тигізетін
әсері
Бухгалтерлік есептегі баланстық тәсілдің мәні – қаржылық ресурстардың
(активтердің) құрамы мен олардың құралу көздерін теңестіре салыстырып
отыруда.
Субъектілердің активтері (қаржылық ресурстары) бір түрден екінші
түрге ауысып үнемі өзгеріп отыратыны мәлім. Сондықтан есепті мерзімнің
басында баланста көрсетілген қаржылардың құрамы едәуір өзгереді, бірақ
активтер мен олардың құралу көздері арасындағы теңдік бұзылмайды.
Осындай түрлі шаруашылық операцияларының әсерінен болатын баланс
көрсеткіштері өзгерісінің төрт түрі (типі) болады.
Бірінші түрлі өзгерістер баланстың Активтер бөліміндегі баптардың
құрамында болады. Белгілі бір сомаға бір бап көбейіп, екінші бап азаяды.
Баланстық теңдік бұзылмайды.
Мысалы: есеп айырысу шотынан кәсіпорынның кассасына 500 000 теңге
нақты ақша алынды:
Есеп айырысу шотындағы нақты ақша бабы 500 000 теңгеге азаяды,
кассадағы нақты ақша бабы 500 000 теңгеге көбейеді. Нәтижесінде баланстық
теңдік бұзылмайды.
Өзгерістердің екінші түрі (типі) баланстың Меншікті капитал немесе
Міндеттемелер бөлімдерінде болады. Белгілі бір сомаға Меншікті капитал
немесе Міндеттемелер бөлімінің бір бабы азайып екінші бабы көбейеді. Ол
операциялардың нәтижесінде баланстың жалпы қорытындысы өзгермейді.
1-мысал: Бөлінбеген таза табыстың есебінен резервтік капиталды құруға
250 000 теңге мөлшерінде аударым жасалынды:
Бөлінбеген таза табыс бабы 250 000 теңгеге азаяды, ал Резервтік
капитал бабы 250 000 теңгеге көбейеді. Баланстық теңдік бұзылмайды.
2-мысал: Қысқа мерзімді банк несиесі есебінен жабдықтаушы
кәсіпорынның шоттары бойынша 120 000 теңге мөлшерінде төлем жасалынды.
Қысқа мерзімді банк несиесі бабы 120 000 теңгеге көбейеді, ал
төленуге тиісті борыштар бабы 120 000 теңгеге азаяды. Баланстық жалпы
қорытынды өзгермейді.
Үшінші түрлі өзгерістер баланстың Активтер бөлімін де Меншікті
капитал немесе Міндеттемелер бөлімін де қамтиды. Екі бөлім де белгілі бір
сомаға көбейеді. Мұндай операциялардың нәтижесінде баланстың Активтер
бөлімінің де Міндеттемелер бөлімінің де жалпы қорытындысы көбейеді.
Мысалы: Жабдықтаушы кәсіпорындардан келіп түскен 90 000 теңгенің
материалдары қабылданды, бірақ олардың құны әлі төленген жоқ. Бұл
операцияның нәтижесінде баланстың Активтер бөлімінің Тауарлы-материалдық
босалқылар бабы 90 000 теңгеге көбейеді, ал Міндеттемелер бөлімінің
төленкге тиісті шоттар бабы да 90 000 теңгеге көбейіп, кәсіпорынның
кредиторлық борышының өскенін көрсетеді. Нәтижесінде баланс валютасы 90 000
теңгеге өседі.
Төртінші түрлі өзгерістер керісінше баланстың Активтер бөлімін де
Міндеттемелер немесе Меншікті капитал бөлімін де азайтады. Ол
операциялардың нәтижесінде баланстың жалпы қорытындысы азаяды.
Мысалы, есеп айырысу шотынан жоғарыда айтылған материалдардың құны
төленді делік. Сонда Активтер бөлімінің Банктегі есеп айырысу шотындағы
нақты ақша бабы 90 000 теңгеге азаяды, ал Міндеттемелер бөлміндегі
төленуге тиісті шоттар бабы да 90 000 теңгеге азаяды.
1.5. Бухгалтерлік баланстың құрастырылуының шетелдік тәжірибесі
Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты
шоғырландырылған (консолидацияланған) баланстың ролі артып отыр.
Ірі компаниялар салық төлеуде тиімдірек экономикалық жағдайларға қол
жеткізу үшін немесе басқадай мақсаттармен еншілес кәсіпорындар құрады.
Инвестор олардың бірінің акцияларын сатып ала отырып, барлық кәсіпорындар
туралы түсінікті ақпараттар алғысы келеді.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
құрудың негізгі мақсаты – бас кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындардың
қызметін бірегей шаруашылық ұйым ретінде көрсету. Бухгалтерлік есептің 13
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есеп және еншілес
серіктестіктерге салынған инвестициялар есебі деп аталатын ұлттық
стандартына сәйкес шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды
есеп дегеніміз – бір серіктестіктің қорытынды есебі ретінде тапсырылған
топтың (бірнеше еншілес серіктестіктің) жекелеген қаржылық қорытынды
есептері.
Шоғырландырылған (консолидацияланған) қаржылық қорытынды есепті
дайындау кезінде негізгі серіктестік пен оның еншілес серіктестіктерінің
қаржылық қорытынды есептері активтер, міндеттемелер, меншікті капитал,
табыстар және шығыстар туралы мәліметтерді қосу арқылы баптар және жолдар
бойынша бірігеді. Бірқатар операциялар бойынша қайта есептеуді болдырмау
мақсатында алып тастау (жою) әдісі қолданылады. Шоғырландырылған
(консолидацияланған) қаржылық қорытынды есептерді топ жөніндегі қаржылық
ақпараттарды бірегей ұйымдар туралы ақпараттар ретінде көрсету үшін одан
төмендегі көрсеткіштер алынып тасталынады:
- Негізгі серіктестіктің еншілес серіктестіктердің
әрқайсысына
салынған нивестицияларының баланстық құны және негізгі серіктестіктің
еншілес серіктестіктердің әрқайсысының меншікті капиталындағы үлесі;
- Негізгі және еншілес серіктестіктер арасындағы өзара
есеп
айырысулар бойынша шоттардағы сальдо (қалдық);
- табыстар, шығыстар және дивидендтер бойынша ішкі топтық
операциялар, сондай – ақ осы операциялардың нәтижесінде пайда болатын іске
асырылмаған (жұмсалынбаған) табыс немесе зиян, орны толтырылмайтын
зияндардан басқа.
Америка ғалымдары Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д.
Колдуэллдердің
еңбегінде былай делінген: Шоғырландырылған (консолидацияланған) балансты
дайындау кезінде еншілес және бас (аналық) кәсіпорындардың қорытынды
есептерінен тиісті баптар бірігеді. Кейбір баптар негізгі және еншілес
серіктестіктер арасында болған операциялардың нәтижесінде сальдоланады.
Мысалы, бір компанияның борышын басқа компанияның жабуы немесе есепті құру
кезінде негізгі кәсіпорын мен еншілес кәсіпорындар арасындағы мұндай
операциялар қорытынды есептің жиынтығында көтсетілмеуге тиісті. Себебі
сатып алу – сату операциялары, қарыздың төленуі және олардың алынуы ақша
қаражаттарының кәсіпорын ішіндегі кобеюін туындатпайды. Қайта есептеуді
болдырмау мақсатында алып тастау (жою) тек қорытынды есепті дайындау
барысында орындалады және негізгі кәсіпорынның да еншілес кәсіпорындардың
да бухгалтерлік есеп регистрлерінде көрсетілмейді.ешқандай шоғырландырылған
(консолидацияланған) есеп регистрлері жүргізілмейді
Сонымен, бізде қолданып келген мәліметтерді жинақтаудан
шоғырдандыруды (консолидациялауды) екі белгі бойынша ажыратуға болады:
1) шоғырландырылған (консолидацияланған) қорытынды есеп екі
немесе бірнеше өзара байланысты, бірақ солай болғанмен заңдытүрде дербес
кәсіпорындар бойынша құрылады;
2) шоғырландыру (консолидация) негізгі және еншілес кәсіпорындар
баланстары баптарының қарапайым қосындысы емес, қорытынды есеп мәліметтерін
белгілі бір түрде құрамдастыру (қиыстыру) болып табылады.
Субъектілердің бухгалтерлік балансында бартекті қаржы ресурстары (активтер)
және олардың құралу көздері (меншікті капитал, міндеттемелер) бірыңғай
көрсетіледі. Баланс активтерінің, меншікті капиталдың және міндеттемелердің
осындай біртекті көрсеткіштері баптар деп аталады. Баланстың Активтер
бөлімінің баптары қаржылық ресурстардың жай-күйлерін бейнелейді, Меншікті
капитал және Міндеттемелер бөлімдерінің баптары кәсіпорын активтерінің
құралу көздерін бейнелейді.
Халықаралық тәжірибеде баланстың жоғарыда қарастырылғаннан басқа
құрылымы белгілі, мысалы, АҚШ-та, Англияда және басқа да бір қатар елдерде
баланста алдымен активтердің барлық баптары, ал содан кейін меншікті
капитал мен міндеттемелер баптары келтіріледі.
Активтер баптары басшылыққа алынып жүрген заңдарға және жекелеген
елдердің дәстүріне сәйкес белгілі бір жүйемен орналастырылады. Активтердің
жекелеген баптары баланста мүліктердің жылжу (қозғалу) деңгейіне
байланысты, басқаша айтқанда өтімділік (ликвидтілік) деңгейі бойынша, яғни
мүліктің осы бөлігі шаруашылық айналымында қандай жылдамдықпен ақша
нысанына айналатындығына байланысты орналастырылады.
Отандық іс-тәжірибеде активтер әдеттегідей өтімділіктің
(ликвидтіліктің) жоғарылау тәртібімен құрылады, яғни баланстың бірінші
бөлімінде ең алдымен өзінің тиімді пайдалану мерзімінің аяғына дейін
бастапқы нысанын (формасын) сақтайтын қозғалмайтын (жылжымайтын) мүліктер
көрсетіледі, содан кейін барып ағымдағы активтер көрсетіледі.
Активтер өтімділіктің (ликвидтіліктің) төмендеуі тәртібі бойынша
орналастырылған кезде бірінші орында ақша қаражаттары, тауарлар, өндірістік
босалқылар, аяқталмаған өндіріс, дебиторлық борыштар баптары және т.б.
тұрады(баланста активтерді орналастырудың бұл схемасы, мысалы, АҚШ, Англия
мемлекеттерінде қолданылады).
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде, Ұлыбританиямен басқада елдерде
мынадай сыныптамалар қолданылады: негізгі активтер- құны бар және компания
жай қайта сату үшін емес, тауар өндірі немесе қызметтер көрсету мақсатымен
сатып алатын мүлік; ағымдағы активтер- құны бар, келесі 12 ай бойына
ақшалай қаражатқа айналуы мүмкін мүлік. Ұлттық шоттар жүйесінде
активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы
обьектісі болып табылатын активтер ғана жатады, ал экологиялық активтер,
сондай-ақ тұтыну тауарларының едәуір бөлігі, " адам капиталы" дейтін
экономикалық қызметте пайдаланылмайтын табиғи ресурстар, т.б.
есептелмейді. Ұлттық активтер метериалдық активтер мен материалдық емес
активтерге бөлінеді.
Бейматериалдық активтер - өнеркәсіптік және зияткерлік меншік
обьектлерінің, нақты жеке немесе заңды тұлғаның оған табыс әкелетін меншік
құқығының обьектісі деп танылған өзге де тақылептес мүліктік құқықтардың
шартты құны. Қаржы активтеріне және өзге де бейматериалдық активтерге
бөлінеді. Бейматериалдық активтер - сезілмейтін активтер, бухгалтерлік
баланс активінде есептелген кәсіпорын мүлкінің құрамындағы жаңа санат.
2. БУХГАЛТЕРЛІК БАЛАНС ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАЛДАУ ТӘСІЛДЕРІ МЕН АУДИТІ
1. .Қаржылық есептің құрамдас бөлігі бухгалтерлік баланстың көрінісін
талдау
Өз бетінше есеп жүргізетін кез – келген шаруашылық
жүргізуші
субъектінің белгілі бір мезгілдегі қаржылық жағдайы бухгалтерлік баланста
бейнеленеді.
Бухгалтерлік баланс субъектінің активтерін, міндеттемелерін және
меншікті капиталын көрсетеді.
Ұзақ мерзімді және ағымдағы активтердің, меншікті капиталдың, ұзақ
мерзімді және ағымдағы міндеттемелердің жиынтық сомасы бухгалтерлік
баланста былайша ашып көрсетіледі:
Ұзақ мерзімді активтер
Негізгі құралдар
Мынадай баптар ашып көрсетілуге тиісті:
1. жер;
2. ғимараттар мен құрылғылар;
3. машиналар мен жабдықтар;
4. жіктеуге сәйкес негізгі құралдардың басқадай түрлері;
5. жинақталған тозу;
6. аяқталмаған күрделі құрылыс.
Түсіндірме хатта олардың ішінен ұзақ мерзімге жалға алынған
негізгі
құралдар және ақшасы кейін төленетін негізгі құралдар жеке (бөлек)
көрсетілуге тиісті.
Ұзақ мерзімді активтердің төмендегі баптары жеке ашып көрсетілуге
тиісті:
1. Материалдық емес активтер, амортизациялау кезеңін, әдісін және
есепті кезеңдегі есептен шығарылғандарын көрсете отырып:
- гудвилл;
- патенттер, тауар таңбалары және басқалар;
2. Ұзақ мерзімді инвестициялар:
- тәуелді заңды ұйымдарға инвестициялар;
- басқадай инвестициялар, егер олардың баланстық құнынан өзгеше
болса, ағымдағы құнын көрсете отырып;
3. Ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар:
- алынуға тиісті шоттар;
- алынған векселдер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы ішкі операциялардың нәтижесінде пайда болған дебиторлық
борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борыштары;
- басқадай дебиторлық борыштар;
4. Алдағы уақыттың есебіне жататын шығыстар:
Ағымдағы активтер
Ағымдағы активтер ашып көрсетілуге тиісті төмендегі активтерден
тұрады:
1. Тауарлы-материалдық босалқылар;
2. Есепті мерзімнен кейін бір жылдың ішінде есептен шығарылуы мүмкін
алдағы уақыттың есебіне жататын шығыстар;
3. Ақша қаражаттары. Пайдалануына шек қойылатын ақша қаражаттары
ағымдағы активтерге жатқызылады, егер шектеу бір жылдың ішінде
алынып тасталынатын болса;
4. Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, егер олардың баланстық
құнынан айырмашылығы бар болса, ағымдағы құнын көрсете отырып;
5. Есепті кезеңнен кейінгі бір жылдың ішінде алынуға тиісті дебиторлық
борыштар:
- ағымдағы активтерді сатып алу үшін аванстық төлемде;
- алынуға тиісті шоттар;
- алынған векселдер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы ішкі операциялардың нәтижесінде пайда болған дебиторлық
борыштар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарының дебиторлық борыштары;
- басқадай дебиторлық борыштар;
Ағымдағы активтерге дебиторлық борыштар толығымен кіргізіледі,
егер бір жылдың ішінде алынбайтын сома анықталған болса.
Меншікті капитал
Жарғылық капитал
Түсіндірме хатта заңды тұлғаның жарғылық капиталындағы есепті кезең
ішіндегі өзгерістер туралы ақпараттарды ашып көрсету қажет.
Акционерлік қоғамда акциялардың әрбір түрі бойынша төмендегі
мәліметтер ашып көрсетілуге тиісті:
- хабарланған, шығарылған және айналымдағы (хабарланған, жазылған
және төленген капитал) акциялардың саны және сомасы;
- төленбеген капитал;
- акциялардың номиналдық және ағымдағы құны;
- олардың иелерінің құқықтары, дивиденд бөлудің шарттары;
- артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген дивидендтер;
- заңды тұлғаның қайтарып алған меншікті акциялары (айналымнан
шығарылған);
- алдағы уақытта шығару үшін хабарланған акциялар;
- басқадай капиталдың төмендегі баптары олардың есепті кезең ішіндегі
қозғалысын, пайдаланылуы бойынша шектеулерді көрсете отырып, ашып
көрсетілуге тиісті;
- акциялар бойынша сый ақы (қосымша төленген капитал);
- негізгі құралдарды, инвестицияларды қайта бағалау сомалары;
- резервтік капитал;
- бөліндеген таза табыс (жабылмаған зиян).
Ұзақ мерзімді міндеттемелер
Ұзақ мерзімді міндеттемелерді ашып көрсету кезінде
баланстың
төмендегі баптары (бір жылдың ішінде жабылатын бөлігін алып тастағанда)
жеке ашып көрсетілуге тиісті:
1. қамтамасыз етілген несиелер;
2. қамтамасыз етілмеген несиелер;
3. негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктерінің
бір – біріне беретін несиелері;
4. кейінге қалдырылған салықтар
Түсіндірме хатта проценттік ставкалар, несиелердің қайтарылу мерзімі,
төлемдердің кезегі және несие келісім – шартынан және қарыз беру шартынан
туындайтын басқадай ерекшеліктер ашып көрсетілуге тиісті.
Ағымдағы міндеттемелердің төмендегі баптары (кредиторлардың
талаптары бойынша төленуге тиісті міндеттемелерді және есепті кезеңнен
кейін бір жылдың ішінде жабылуға жататын ұзақ мерзімді міндеттемелердің
белгілі бір бөлігін қоса есептегенде) ашып көрсетілуге тиісті:
1. қысқа мерзімді несиелер және овердрафт;
2. ұзақ мерзімді несиелердің ағымдағы бөлігі (егер ол 20 пунктке
сәйкес алынып тасталмаған болса);
3. кредиторлық борыштар:
- төленуге тиісті шоттар және вескельдер;
- сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар;
- салықтар бойынша қарыз;
- төленуге тиісті дивидендтер;
- негізгі шаруашылық серіктестігі мен оның еншілес серіктестіктері
арасындағы қарыздар;
- акционерлік қоғамның лауазымды адамдарына борыштар;
- басқадай кредиторлық борыштар.
4. төленуге тиісті есептелінген шығыстар;
5. алдағы уақыттың есебіне жататын табыстар;
6. төтенше жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер.
Егер заңды тұлға міндеттемелерді несие келісім шартына сәйкес ұзақ
мерзім негізінде қайта қаржыландыруға шешім қабылдаса, ұзақ мерзімді
міндеттемелердің ағымдағы бөлігі ағымдағы міндеттемелерден алынып
тасталынады. Мұндай жағдайда міндеттемелердің сомасы және қайта
қаржыландыру мерзімі ашып көрсетілуге тиісті.
Бухгалтерлік есептің 3 Қаржы – шаруашылық қызметтің нәтижесі
жөніндегі қорытынды есеп деп аталатын стандартына сәйкес субъектінің қаржы
– шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі қорытынды есебі оның таза
табысының қалай құралатындығын көрсетеді.
Ол мынадай көрсеткіштерден тұрады:
1. Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып өткізуден түскен табыс.
Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып өткізуден түскен
табысты
қорытынды есепте көрсету үшін қосылған құнға төленетін салық, акциздер т.б.
салықтар мен төлемдер, сонымен бірге сатып алушыларға жасалынған
жеңілдіктер алынып тасталынады.
Бұл бап бойынша шаруашылық жүргізуші құрылымның негізгі қызметінен
түскен табыс сомасы көрсетіледі.
Негізгі қызметтен түсетін табыс тауарлы – материалдық босалқыларды
сатып - өткізуден, қызмет көрсетуден алынуы мүмкін, сонымен бірге негізгі
қызметтің түріне байланысты проценттер, дивидендтер, гонорарлар түрінде
алынуы мүмкін.
2. Сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнына
экономикалық мазмұнына сәйкес материалдық шығындар, еңбек ақы шығындары,
еңбек ақы сомасынан есептелген сақтандыруға жарналар, негізгі құралдардың
тозуы, басқа да шығындар деп аталатын шығын элементтері бойынша жинақталған
өнімді өндірумен, қызметті көрсетумен, жұмыстарды орындаумен тікелей
байланысты нақты шығындар енгізіледі.
3. Жалпы табыс.
Жалпы табыс өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден қаржылық
нәтижесі болып табылады және ол өнімді (жұмысты, қызметті) сатып -
өткізуден түскен табыс пен сатып - өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнының арасындағы айырма ретінде анықталады.
4. Кезеңдік шығыстар
Кезеңдік шығыстар – олар өнімдердің (жұмыстардың, қызметтердің)
өндірістік өзіндік құнына апарылмайтын шығындар. Кезеңдік шығыстарға:
а) жалпы және әкімшілік шығыстары;
ә) сатып - өткізу операциялары бойынша шығыстар;
б) проценттерді төлеу бойынша шығыстар.
5. Негізгі қызметтен түскен табыс (шеккен зиян).
Негізгі қызметтен түскен табыс жалпы табыс пен
кезеңдік
шығыстардың арасындағы айырма ретінде анықталатын сальдолық қаржылық нәтиже
болып табылады.
6.Қосалқы қызметтен түскен табыс. (шеккен зиян).
Бұл көрсеткіште субъектінің қосалқы қызметінен пайда болған табыс
(шеккен зиян) көрсетіледі.
Қосалқы қызметтен түскен табысқа айналымнан тыс активтерді сатып –
өткізуден түскен табыс, құнды қағаздарды сатып алудан, сатып алып қайта
сатудан түскен табыс және т.б. табыстар жатады.
7. Салық салынғанға дейінгі табыс.
Бұл көрсеткіш есептеу жолымен 5 және 6 пункт көрсеткіштерінің
қосындысы ретінде анықталады.
8. Табыс салығы.
Салық кодексінде белгіленген мөлшерде заңды тұлғаларға салынатын
салық.
9. Салық төленгеннен кейінгі табыс.
Бұл көрсеткіш есептеу жолымен кәдімгі (салық салынғанға
дейінгі)
табыс сомасы мен табыс салығының арасындағы айырма ретінде анықталады.
10. Төтенше жағдайлардан түскен табыс (шеккен зиян).
Төтенше жағдайлар – субъектінің кәдімгі қызметінен өзгеше оқиғалар
мен операциялар. Әрине, ондай оқиғалар мен операциялар жиі қайталанбайды
деп есептеледі.
11. Таза табыс.
Бұл көрсеткіш заңды тұлғалардың есеп беру мерзімінде алған
таза
табысын бейнелейді.
Төменде субъектінің бухгалтерлік есептің 3-ші стандартының (БЕС –
3), қаржылық қорытынды есепті құру (жасау) бойынша әдістемелік ұсыныстардың
негізінде құрылған қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі жөніндегі
қорытынды есебі келтірілді (кесте 13.2.).
2. .Өтімділік балансының көрсеткішін талдау
Актив статиялары өтімділік дәрежесіне қарай, яғни шаруашылық
айналымдағы мүліктердің ақшаға айналу жылдамдығына қара орналасады. 1 –
бөлімдегі активтер бұл қозғаомайтын мүліктер бірнеше жыл пайдаланылады,
яғни мерзімді салымдар. 2 және 3 бөлімдерде кәсіпорынның айналым мүліктері,
яғни өндіріске бір рет қатынасып, өзінің құнын өндірілген өнімге түгел
аударатын және заттық қасиетін жоятын мүліктер, немесе ағымдағы активтер
деп аталады.
Балансының пассиві – бұл, біріншіден, кәсіпорынның шаруашылық ісіне
қандай мөлшерде құралдар салынғанын көрсетеді, екіншіден, кім қандай
формада кәсіпорынның мүлкін жасақтауға қатынасқаннын бейнеледйді. Баланс
пассиві алынған байлық үшін міндеттеме ретінде немесе кәсіпорынның
ресурстарды алғаны үшін талап ретінде анықталады.
Ескертетін жағдай, міндеттемелерді топтау екіге бөлінеді: бірі –
шаруашылықтың меншік иелері алдындағы міндеттемелері, басқалары – үшінші
адамдар алдында.Бұл бөлінудің маңызы мынада: біріншісі тұрақты оны өтеудің
кергі жоқ, ал қарызға алынған құралдар мерзімді уақытта қайтарылуы керек.
Бұл келтірілген мәліметтеріміз кәсіпорынның финанс жағдайын талдау
үшін қолданылады.
Кәсіпорын активтерінің өтімділігі, яғни активтердің ақша қаражаттарына
айналу жылдамдығының төмен екенін анықтадық.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы, өтімділігі мен рентабельділігі ең алды-мен
ағымдағы активтердің ақша қаражаттарына айналу жылдамдығына байла-нысты.
Активтердің өтімділігі туралы мәліметтерге сүйене отырып біз айналым ак-
тивтерінің меншікті қаражаттар есебінен қаржыландыруының төмендегенін кө-ре
аламыз. Бұл өз алдына кәсіпорын қызметіне кері әсерін тигізуде, яғни қысқа
мерзімді міндеттемелерді өтеу кезінде кәсіпорын проблемаға тап болады.
Осылайша кәсіпорынның өз жабдықтаушылары мен кредиторлар алдындағы қысқа
мерзімді міндеттемелерін уақытында өтеу мүмкіншілігі төмендейді.
М.А.Федотов өзінің “Кәсіпорынның табысын талдау” атты еңбегінде өтімді-
лікті арттырудың келесі әдістерін ұсынады:
а)жарғылық капиталды арттыру;
ә)ұзақ мерзімді заемдар алу;
б)міндеттемелерді қайта құрылымдау;
в)қысқа мерзімді несиелер (депозиттер) тарту;
г)ұзақ мерзімді несиелер (депозиттер) тарту;
д)активтерді қайта құрылымдау, сонымен қатар активтердің кейбір бөлігін
сату;
е)шығындар мөлшерін азайту, соның ішінде басқару шығындарын (жұмысшы-лардың
жалақысын қоса алғанда).
Кәсіпорын активтерінің өтімділігін арттырудың келесі әдістерін ұсынылған:
1) Қысқа мерзімді қарыздарды ұзақ мерзімді қарыздарға қайта құрылымдау. Бұл
әрине өз алдына банктің өзінің несиелік саясатын қайта қарауына, яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz