Ноғай Ордасының қалыптасуы
Жоспар
І тарау. 1. Ноғай Ордасының қалыптасуы
Негізгі бөлім.
ІІ тарау. 2. Ноғай Ордасының әлеуметтік . экономикалық жағдайы
2.1. Ноғай Ордасының саяси тарихы
2.2. Ноғай ордасының құлауы
ІІІ тарау. Ноғай Ордасының тарихи маңызы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І тарау. 1. Ноғай Ордасының қалыптасуы
Негізгі бөлім.
ІІ тарау. 2. Ноғай Ордасының әлеуметтік . экономикалық жағдайы
2.1. Ноғай Ордасының саяси тарихы
2.2. Ноғай ордасының құлауы
ІІІ тарау. Ноғай Ордасының тарихи маңызы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Ноғай ордасы
Ноғай Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Жошы хнаның шөбересі. Ол ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында дүниеге келіп, 1300 жылы қаза тапқан. Ноғай жорықта Батумен бірге бастап, Алтын Орданың бесінші ханы тұсында әскер қолбасшысы болады. Ноғай 1252 – 1269 жылдары. Батудың кейінен Берекенің мысыр сұлтаны Бейбарыспен дипломатиялық қатынас орнатып, Хулагуге қарсы одақ құруына зор ықпал етті. Береке ханның әскерге баптап, Хулагуге және оның мирасқорлығына қарсы тала рет жорық жасады. Береке өлгеннен кейін, Донның Дунайға дейін ұлан – байтақ жер Ноғайдың бақылауында юболды. Ноғай 1273 жылы Византия императоры Михайл Палелогтың өгей қызы - Евфросияға үйленді. Польша, Венгия, Болгари, Сербияға және кейбір орыс княьздіктеріне жиі - жиі шабуыл жасады. Бұл елдер ноғаймен одақ құруға тырысты. орыстың 1276 жылғы жазбаларына қарағанда, орыс князьдері В.В. Волынскиге , А.Д. Галищкийге, Метиславқа елші жіберіп, қол асындағы ел ретінде лейтвандарғы қарсы ұрысқа шақырған. 1288 – 1291 жылдары орыс князьдері Метислов пен Донилович Ноғайдың польшаға жасаған жорығына қатынаста Болгар княздерін сайлауға да басшылық жасады. Ноғай хан аталмағанымен Бату жаулап алған Доннан Днепрге дейінгі аумақты билеп, Алтын Орданың беркеден кейінгі хандары Мөңке Темір, Туда Мөңке Төле Бұқағ ьықпал жасады. Оның орналасуымен Төле Бұқа тақтан түсіп, орнына Тоқты отырған. Беделі артып тұрған Ноғайдан құтылу үшін Тоқты оған қарсы соғыс бастады. 1300 жылы Днепр өзені жағасында әскері жеңіліп, Ноғай қарсыласының қолынан қза тапты. Орыс жазбаларындағы деректерге қарағанда оның қоластындағы халықтың көшпелілігі Каспий маңына қоныс аударды.
Рим папасының елшісі өзге де құрметті қонақтарымен бірге 1246 жылға Күйікті хан сайлауға байланысты шаңырылған ұлы құрылтайға қатысқан. Бірақ бұл құрылтайға Алтын Орда билеушісі Бату
Ноғай Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Жошы хнаның шөбересі. Ол ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында дүниеге келіп, 1300 жылы қаза тапқан. Ноғай жорықта Батумен бірге бастап, Алтын Орданың бесінші ханы тұсында әскер қолбасшысы болады. Ноғай 1252 – 1269 жылдары. Батудың кейінен Берекенің мысыр сұлтаны Бейбарыспен дипломатиялық қатынас орнатып, Хулагуге қарсы одақ құруына зор ықпал етті. Береке ханның әскерге баптап, Хулагуге және оның мирасқорлығына қарсы тала рет жорық жасады. Береке өлгеннен кейін, Донның Дунайға дейін ұлан – байтақ жер Ноғайдың бақылауында юболды. Ноғай 1273 жылы Византия императоры Михайл Палелогтың өгей қызы - Евфросияға үйленді. Польша, Венгия, Болгари, Сербияға және кейбір орыс княьздіктеріне жиі - жиі шабуыл жасады. Бұл елдер ноғаймен одақ құруға тырысты. орыстың 1276 жылғы жазбаларына қарағанда, орыс князьдері В.В. Волынскиге , А.Д. Галищкийге, Метиславқа елші жіберіп, қол асындағы ел ретінде лейтвандарғы қарсы ұрысқа шақырған. 1288 – 1291 жылдары орыс князьдері Метислов пен Донилович Ноғайдың польшаға жасаған жорығына қатынаста Болгар княздерін сайлауға да басшылық жасады. Ноғай хан аталмағанымен Бату жаулап алған Доннан Днепрге дейінгі аумақты билеп, Алтын Орданың беркеден кейінгі хандары Мөңке Темір, Туда Мөңке Төле Бұқағ ьықпал жасады. Оның орналасуымен Төле Бұқа тақтан түсіп, орнына Тоқты отырған. Беделі артып тұрған Ноғайдан құтылу үшін Тоқты оған қарсы соғыс бастады. 1300 жылы Днепр өзені жағасында әскері жеңіліп, Ноғай қарсыласының қолынан қза тапты. Орыс жазбаларындағы деректерге қарағанда оның қоластындағы халықтың көшпелілігі Каспий маңына қоныс аударды.
Рим папасының елшісі өзге де құрметті қонақтарымен бірге 1246 жылға Күйікті хан сайлауға байланысты шаңырылған ұлы құрылтайға қатысқан. Бірақ бұл құрылтайға Алтын Орда билеушісі Бату
Пайдаланған әдебиеттер
1. “Қазақстан тарихы” , Алматы. “Атамұра” 1998 ж.
2. “қазақстан тарихы” , Ч. Мусин, Алматы, 2005 ж.
3. Көп томды “Қазақстан тарихы” Қ. Аманжолов Алматы, 2004 ж.
4. “Қазақстан тарихы” очерктері М. Қозыбаев
5. “Қазақстан тарихы” А.Абдаким Қарағанды 2003 ж.
1. “Қазақстан тарихы” , Алматы. “Атамұра” 1998 ж.
2. “қазақстан тарихы” , Ч. Мусин, Алматы, 2005 ж.
3. Көп томды “Қазақстан тарихы” Қ. Аманжолов Алматы, 2004 ж.
4. “Қазақстан тарихы” очерктері М. Қозыбаев
5. “Қазақстан тарихы” А.Абдаким Қарағанды 2003 ж.
Жоспар
І тарау. 1. Ноғай Ордасының қалыптасуы
Негізгі бөлім.
ІІ тарау. 2. Ноғай Ордасының әлеуметтік - экономикалық жағдайы
2.1. Ноғай Ордасының саяси тарихы
2.2. Ноғай ордасының құлауы
ІІІ тарау. Ноғай Ордасының тарихи маңызы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Ноғай ордасы
Ноғай Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Жошы хнаның шөбересі.
Ол ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында дүниеге келіп, 1300 жылы
қаза тапқан. Ноғай жорықта Батумен бірге бастап, Алтын
Орданың бесінші ханы тұсында әскер қолбасшысы болады. Ноғай
1252 – 1269 жылдары. Батудың кейінен Берекенің мысыр сұлтаны
Бейбарыспен дипломатиялық қатынас орнатып, Хулагуге қарсы одақ
құруына зор ықпал етті. Береке ханның әскерге баптап, Хулагуге
және оның мирасқорлығына қарсы тала рет жорық жасады. Береке
өлгеннен кейін, Донның Дунайға дейін ұлан – байтақ жер
Ноғайдың бақылауында юболды. Ноғай 1273 жылы Византия императоры
Михайл Палелогтың өгей қызы - Евфросияға үйленді. Польша,
Венгия, Болгари, Сербияға және кейбір орыс княьздіктеріне жиі
- жиі шабуыл жасады. Бұл елдер ноғаймен одақ құруға тырысты.
орыстың 1276 жылғы жазбаларына қарағанда, орыс князьдері В.В.
Волынскиге , А.Д. Галищкийге, Метиславқа елші жіберіп, қол
асындағы ел ретінде лейтвандарғы қарсы ұрысқа шақырған. 1288
– 1291 жылдары орыс князьдері Метислов пен Донилович Ноғайдың
польшаға жасаған жорығына қатынаста Болгар княздерін сайлауға
да басшылық жасады. Ноғай хан аталмағанымен Бату жаулап
алған Доннан Днепрге дейінгі аумақты билеп, Алтын Орданың
беркеден кейінгі хандары Мөңке Темір, Туда Мөңке Төле Бұқағ
ьықпал жасады. Оның орналасуымен Төле Бұқа тақтан түсіп, орнына
Тоқты отырған. Беделі артып тұрған Ноғайдан құтылу үшін
Тоқты оған қарсы соғыс бастады. 1300 жылы Днепр өзені
жағасында әскері жеңіліп, Ноғай қарсыласының қолынан қза тапты.
Орыс жазбаларындағы деректерге қарағанда оның қоластындағы
халықтың көшпелілігі Каспий маңына қоныс аударды.
Рим папасының елшісі өзге де құрметті қонақтарымен
бірге 1246 жылға Күйікті хан сайлауға байланысты шаңырылған
ұлы құрылтайға қатысқан. Бірақ бұл құрылтайға Алтын Орда
билеушісі Бату келмейді. Күйік ханда Бату баһадүрді өз ырқына
бағындырудан үмітін үзбесе керек. Ресми жаушы жіберіп, Алтын
Орда билеушісін Қарақорымға шақырмады. Бірақ Бату Қарақорымға
шағын жасақ пен емес, соңына қолың қоя ертіп аттанады. Мұны
естіген Күйік ханда қалың қолмен немере ағасына қарсы
жүреді. Екі қолдың қазіргі Жетісу аумағында кездеуі мүмкін
еді. Бірақ кездеспеген қарсыласының әскеріне жетуге бір күндік
жер қалғанда қаза табады. Алтын Орда әскерлері шайхаспастан
кейін қайтқын.
ноғай ордасы (Ноғайлы) – XIV ғасырда Алтын Орданың ыдырауы
нәтижесінде пайда болған мемлекет. Ноғай әскерлерінің құрамына
енген тайпалар мен маңғыт тайпаларынан құрылған. Түпкі бтілдес
халық ноғайлар Еділден Ертіскедейін, Каспий және Арал теңіздерінен
Түменге дейінгі жерлерде көшіп жүрген. орданың орталығы жайық
өзені соғысындағы Сарайшық қаласы болды әлемге бейлік
жүргізген Алтын орда ыдырап, оның орнына Қазақ хандығы Астрахан
хандығы , Ноғайлы және Көк орда қонысы иелеген Қазан Ордасы,
тағы басқа хандықтар дүниеге келіп XVI ғасырда күш - қуат
бар жеке мемлекеттер ретінде белгілі болатын. Алайда, Ноғай
Ордасындағы алауыздың бүкіл түркі дүниесіне қасірет әкелген
еді. Ноғайлар жауға есесін жіберіп, жақынын қарақтауға көшті.
Ноғай ордасының әміршілері Мамай би мен Ағыс батыр 1523 жылы
Қажы тархан (Астрахан) түбінде өздерінің қандас бауырларын –
Махамбет – Терей хан бастаған 30 мыңдық Қарым әскерін қапыда басы,
түгел қырып тастайды.
осының алдында алдында ғана Алтын Орданың батыс бөлігін
біртұтас ұлысқа айналдырмақ болып ант ішіскен қандас бауырлар
бірінің түбіне бірі жетеді. Сөйтіп Русь мемлекетіне Еуразияны
жаулап алуға өздері жол ашады. Орыс мемлкеті Қазан мен
Астрахан хандықтарына көз алартатын дәрежеге жетеді. Содан,
XVI ғасырдың 2 жартысында Ноғай Ордасы бірінше мемлекеттік
бірлестіктері ыдырап кетті. Қасым хан тұсында атажұртқа отырған
қуатты Қазақ ордасы әлсіреген ноғайлы ұлысының жойықтан Еділге
дейінгі үлкен бөлігін өз құрамына қосып алады. Ауыз
бірлігінен айырылған Қазан, Астрахан және Ноғай ордалары Орыс
мемлкеттеріне қор боп, жем бола бастайды. Қасым хан сияқты
Қазақ Ордасының іргеленуіне үлкен үлес қосқан Хақ назар хан
Еділ бойындағы ноғайлының үлкен бөлігін өзіне қосып алып,
Орыс мемлкеті табыынң қандастарын құтқаруға тырысады. Ыдыраған
Ноғай Ордасының бір бөлігі Ресей мемлкетіне кітаптар болып
қалады. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында Кіші
Ноғайдың біраз бөлігі бұрынғы өте қоныс -Азов маңына
(Доннан), (Құбандарға дейін) ауып кей бөлігі Түркияға көшті.
Ноғай ордасының құрылуы, жер аумағы Алтын Орданың
дырауы, Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік -
батысында Ноғай ордасы мемлекетттік бірлестігі құрылды. Орданың
алғашқы алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің жазық
алабы болады. Ноғайлар солтүстік - шығысында батыс сібір ойпатына
дейі, солтүстік – батысында Қазан қаласы, ол оңтүстік - батысында
Арал мен Каспий теңізіне дейін көшіп – конып жүрген Орданың
орталығы Жайық бойындағы Сорайшық қаласы болған.
Қаланың іргесі Х ғасырда қалған. Алтын Орда дәуіріндегі
Сарайшық қаласы Кавказбен Қырымды Қарақорым , Қытаймен
байланыстырған. Қала XIII – XIV ғасырларда дуірлеген. Кейін Алтын
орда күйреп, қала әлсірегенмен Ноғай Ордасының астанасына айналып,
қайта көркейді. Қасым хан тұсында Қазан хандығының біраз жылдар
астанасы болды. 1580 жылы Дон, Еділ қазақтарының Жайық бойында
Шапқыншылық жасау салдырынан Сарайшықта Алтын Орданың , қазақ және
ноғай хандары жерленген ноғай ордасының аты Алтын орда
әскерінің қолбасышысы ноғайдың есімімен бірге бастап, Алтын
Орданың бес қанының тұсында қолбасшы болған ноғай хан
болмаса Алтын Ордаға өз ықпал жүргізген. Осы ноғайға (1260 – 1306)
қараған рулар ноғайлы немесе ноғай елі атанып кеткен.
Ноғай әскерлерінің басым көпшіліг түрік тілдес маңғыт тайпасы
болғандықтан маңғыт елі деп те аталған. Ал Орданың іргесін
қолаған - Ноғайдың баласы Едіге орда Едігенің кезінде Алтын
Ордадан оқшаулана бастайды. Едігенің баласы Ну рад – днинің
кезінде (1426 – 1440) жылдары өз алдына жеке мемлкет болып,
Алтын Ордадан бөлініп шығады.
Ақ Орда Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы және Моғолстан
мемлекеттерінің шеңберінде Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының саяси,
шаруашылық және әлеуметгік дамуы, оның қоғамдық өмірдің барлық
нысандарындағы қарым-қатынастары мен өзара іс-қимыл жасауы үшін
монғолдардың ұлыстарындағымен салыстырғанда неғұрлым қолайлы жағдайлар
пайда болды. Алтын Орда мен Шағатай мемлекетінде олардың ыдырауы кезінде
талас-тартыстар мен соғыстар салдарынан пайда болған тайпалардың этникалық
аумақгарын, ұлыстары мен иеліктерін саяси жағынан біріктіріп, аталған
мемлекеттердің әрқайсысы өз аумағында өзіне кірген тайпалар мен руларға
аумақтық және саяси бірлігін, Қазақстанның түрлі өңірлері халықтарының
экономикасын, мәдениетін, бейбіт катынастарын дамыту мүмкіндігін қамтамасыз
еткен, этникалық жағынан оқшау, неғұрлым мықгы мемлекетгік ұйым болды.
Тайпалардың халыққа қосылуының маңызды шарты шаруашылықтың,
экономикалық байланыстардың дамуы болып табылатыны мәлім. Отырықшы
егіншілік және қала мәдениеті шектесіп жатқан аумақгармен сол аумақтардың
сан - салалы экономикасы жаратылысының өз себебіне қарай шаруашылық
байланыстары нақ көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы кезінде
ерекше қажет болып орнықты. Халықтың шаруашылық, сол XIV—XV ғасырдың
бірінші жартысында, Ақ Орда кезеңінде, Көшпелі өзбектер мемлекеті Қазақстан
аумагандағытайпалардың этникалық құрамына тұрақтанып, түрік, монғол
тайпаларының бірсыпыра мәдени-тұрмыстық ерекшеліктері бір ізге түседі,
түрлі тайпалық бірлестіктердің этникалық белгілерінің ортақтығы байқалады.
Бұл мемлекеттер халық болып қалыптасқан көптеген рулар мен тайпаларды
қамтыды; бұл орайда Ақ Орда, Көшпелі өзбектер мемлекеті, Ноғай Ордасы
халқының этникалық құрамы негізінен алғанда ұқсас болатын. Оларда сол
кездегі жазбаша деректемелерде өзбектер деген жинақтаушы этникалық саяси
терминмен (этнополитониммен) белгілі болған түркі тілдес тайпалар:
қыпшақтар, үйсіндер, қоңыраттар, керейіттер, маңғыттар, арғындар,
қарлұқтар, наймандар мекендеді. Солармен қоса деректемелерде бүркіт, қият,
кенегес, күрлеуіт тайпалары мен рулары және басқа да көптеген тайпалар мен
рулар аталады. Олардың бір белігі қазақ-тың Орта және Кіші жүздерінің
құрамына кіріп, басқа бір бөлігі XV—XVI ғасырлар шебінде Орта Азияға
барған, сөйтіп оған өзбек есімін апарған. Ноғай Ордасында қалыптасқан
халық та маңғытгармен, алшывдармен, қытайлармен, астармен және басқаларымен
қатар кыпшақ, қаңлы, найман, үйсін және қоңырат тайпаларының беліктерін
қамтыды.
Бұлардың бәрі Орта Азия мен Қазақстанның XIII ғасырдағы буырқанған
оқиғалары аймақгың орасанқан аумағына бытыратып, араластырып жіберген
көптеген түрік халықтары үшін ортақ түрік және түркі тілдес тайпалары мен
рулары болатын. Аталған мемлекеттер ауқымындағы этникалық-саяси даму
процестері көп жағынан алғанда өзбектер, ноғайлар, қаракалпақгар, сібір
татарлары, қазақтар үшін ортақ еді. Бұл халықгар соңғы орта ғасырлар
дәуіріңце іс жүзінде бір мезгілде қалыптасты, олардың қалыптасуы оқшау
емес, қайта этникалықтоптардыңтығыз жанасымдары, мемлекеттік
бірлестіктердің саяси байланыстары, халыктың шаруашылық және мәдени өзара
қатынастары жағдайында етті.
Моғолстанда да нақ сондай процесс болды. Онда орта ғасырлардағы
деректемелерде моғолдар деген жинақтаушы этникалық-саяси терминмен
белгілі дуғлат (дулат), керейіт (керей), қаңлы (бекшік), қарлұқ, барлас,
шорас, жалайыр, қалушы, бұлғашы тайпалары және басқалары мекендеді. Бұл
рулар мен тайпалардың негізгі бөлігі қазак халқының басқа бір тармағы — Ұлы
жүз құрамына енді. Шығыс Түркістанның моғолдары Тянь-Шань өңірін мекендеген
этникалықтоп ұйғырлардың құрамдас бөлігі болды, кырғыздардың кұрамына
кірді.
XIV—XV ғасырларда Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің саяси шең-
берде біршама тұрақты өмір сүруі жекелеген ірі этникалықтоптарды сақтап
қалу мен дамытуға айтарлықтай мүмкіндік туғызды. Ақ Орда (Кек Орда),
Әбілқайыр хандығы, Моғолстан және Ноғай Ордасы кейіннен аймақта этникалық
жағынан біртектес мемлекеттердің пайда болуы үшін, оларды кейініректе осы
заманғы ұлттарға айналған ірі халықтардың саяси құрылым-дарына топтастыру
үшін жағдайлар дайындады.
Қазақстанның және оған шектес Жайық пен Еділ арасындағы, Оңтүстік
Сібір мен Алтай, Тянь-Шань мен Арал өңірлері аумағындағы жерде аталған.
Ноғай Ордасы Еділ мен Жайық арасындағы созылып жатқан жалпақ дала мен
құмды, таулы жерлерді мекендеді. Оның халқы солтүстік батыста - Қазанға,
оңтүстік шығыс-та - Арал, Атырау өңірлерінің солтүстігіне, тіпті Маңғыстау
мен Хорезмге дейінгі жерлерде көше-қонып жүріп мекендеді. Сыр бойындағы
қалалар мен қамалдардың да бірқатары осы Ноғай Ордасына қарады. Оның
орталығы Жайықтың төменгі сағасындағы Сарайшық қаласы.
Ноғай Ордасының негізін қалаушы Едіге болып саналады. Ол XIV ғасырдың
соңы - XV ғасырдың басында 15 жыл Алтын Ордада бүкіл билікті өз қолынан
шығармай, оны өзі тағайындаған хандар арқылы басқарды. "Беклер бегі, немесе
Ұлы әмір атанған Едіге керші ұлыстардың өміріне де ықпал етіп отырған.
Едіге түрік тектес халықтардың тарихи зердесінде өшпес із қалдырды.
"Ел қамын жеген Едіге" - деп ардақтаған халық оның тұлғасын "Артынан келіп
қарасам, қаһардан пайда болғандай, алдынан келіп қарасам, лапылдан пайда
болғандай, - деп сүйсіне жырға қосты. Ол 1399 жылы Литва-Польша әскері мен
Тевтон ордені рыцарьларының біріккен жасақтарына күйрете соққы берді. 1408
жылы Едіге орыс әскерлерін талқандап, Мәскеуге дейінгі жерлерді жеңісті
жорықпен жүріп етті. Оның есімі тарихи шежіре жылна-малардың бәрінде де
үлкен құрметпен аталады. Едіге Тоқтамыспен де егесіп соғысқан. Алтын
Ордадағы феодалдық өзара қырқыс кезінде Ноғай ұлысын нығайтуға тырысқан
жаулары Едігені 1419 жылы өлтіреді. Едіге өлгеннен кейін де Ноғай Ордасында
бүкіл саяси билік пен экономикалық жағдай шын мәнінде оның ұрпағы -манғыт
әмірлерінің қолында болды. Мұнда Алтын Ордадан бөлектенген бірқатар
иеліктерде Шыңғыс әулетінен хан көтеру Едіге ұрпағының келісімінсіз
қабылданбайтын дәстүр қалыптасты.
Ноғай Ордасы құрамына Маңғыттармен катар Қоңырат, Найман, Арғын,
Қаңлы, Алшын, Қыпшақ, Кенгерес, Қарлұқ, Алаша, Тама және басқа ру тайпалары
кірді. Олардың басшылары арасында билік пен жер үшін толассыз тартыстар
үнемі орын алды. Өйткені Ноғай Ордасы да Алтын Ордадан кейін құрылған басқа
бірлестіктер сияқты біртұтас этникалық құрылым емес, көбінесе саяси құрылым
негізінде ұйымдасқан хандық еді.
Қазақстан жеріндегі басқа да кешпелі мелекеттер сияқты, Ноғай
Ордасының шекарасы тұрақты болмай, сыртқы жағдайларға байланысты өзгеріп
отырды. XV ғасырдың екінші жартысында ноғайлар Жайықтың сол жағалауынан
өтіп, "Көшпелі өзбектердің" өріс-қонысын басып ала бастайды. Бұл кезде
Сырдария қалалары мен Орта Азияға шапқыншылық жасаудан қолы тимеген
Әбілхайыр хан ноғайларға қарсылық көрсете алмады. Нәтижесінде ноғайлардың
солтүстік-шығыстағы өріс-қоныстары Батыс Сібірге дейін жеткен, ал оңтүстік
шығыста олар кейде Сырдария бойында, Арал теңізі жағасында көшіп жүрген.
Ноғай ру тайпаларының билеушілері Уақас би, Мұса мырза, Жаң-быршы мырза
және басқалары Әбілхайыр ханға Сырдария бойындағы қалаларды жаулап алуға
көмектескен. Кейбір кезде ноғайлар қазақ хандығымен соғысса, енді бірде
татуласып, олармен одақ құрып отырған.
ХIV-ХV ғасырларда Ноғай Ордасында ерте феодалдық қатынастар
қалыптасқан. Әлеуметтік бай-феодал топтардың қатарында хандар мен мырзалар,
сұлтандар мен билер, бектер болды. Олар Орда құрамындағы ұлыстарды, ру-
тайпаларды басқарды. Барлық байлық, экономикалық маңызды мәселелер далалық
ноғай ақсүйектерінің қолдарына жинақталды. Мұндағы жер-су, жайылым жерлер
сөз жүзінде рулық қауымдастықтың меншігі болып есептелгенімен, шын мәнінде
қоныстар, мал өрістері, аң аулайтын жерлер бай топтардың иелігінде болды.
Ноғай Ордасында өкімет пен елді басқару ісі саяси ұйымдастырудың
ұлыстық жүйесі негізінде қалыптасты. Шыңғыс тұқымынан шыққан хандар мен
сұлтандарға Ордадағы өкімет билігі, соның ішінде әскери, елшілік, әкімшілік
т.б. билік түрлері мұра ретінде көшіп отырған. Орда бірнеше ұлыстарға
бөлінген. Ұлыстың қарапайым қатардағы көшпелі малшылары мырзалармен, бай-
ақсүйектермен бірге көшіп-қонып отырған. Олар алым салық төлеп отыруға,
соғыстар мен жорықтар кезінде мінетін атымен, қаружарағын асынып келуге
міндетті болды.
XV ғасырда Ноғай Ордасы өздерінің солтүстіктегі көршісі Орыс
мемлекетімен сауда-экономикалық қатынастар және саяси байланыстар орнатады.
Мұның өзі Ноғай Ордасы тарихын Еділ бойы мен Сібірдегі, сондай-ақ Орта Азия
мен Қазақстан жеріндегі басқа да көрші мемлекеттер тарихымен тығыз
байланыстырып қарауда үлкен маңызы бар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І тарау. 1. Ноғай Ордасының қалыптасуы
Негізгі бөлім.
ІІ тарау. 2. Ноғай Ордасының әлеуметтік - экономикалық жағдайы
2.1. Ноғай Ордасының саяси тарихы
2.2. Ноғай ордасының құлауы
ІІІ тарау. Ноғай Ордасының тарихи маңызы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Ноғай ордасы
Ноғай Алтын Орда әскерінің қолбасшысы Жошы хнаның шөбересі.
Ол ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында дүниеге келіп, 1300 жылы
қаза тапқан. Ноғай жорықта Батумен бірге бастап, Алтын
Орданың бесінші ханы тұсында әскер қолбасшысы болады. Ноғай
1252 – 1269 жылдары. Батудың кейінен Берекенің мысыр сұлтаны
Бейбарыспен дипломатиялық қатынас орнатып, Хулагуге қарсы одақ
құруына зор ықпал етті. Береке ханның әскерге баптап, Хулагуге
және оның мирасқорлығына қарсы тала рет жорық жасады. Береке
өлгеннен кейін, Донның Дунайға дейін ұлан – байтақ жер
Ноғайдың бақылауында юболды. Ноғай 1273 жылы Византия императоры
Михайл Палелогтың өгей қызы - Евфросияға үйленді. Польша,
Венгия, Болгари, Сербияға және кейбір орыс княьздіктеріне жиі
- жиі шабуыл жасады. Бұл елдер ноғаймен одақ құруға тырысты.
орыстың 1276 жылғы жазбаларына қарағанда, орыс князьдері В.В.
Волынскиге , А.Д. Галищкийге, Метиславқа елші жіберіп, қол
асындағы ел ретінде лейтвандарғы қарсы ұрысқа шақырған. 1288
– 1291 жылдары орыс князьдері Метислов пен Донилович Ноғайдың
польшаға жасаған жорығына қатынаста Болгар княздерін сайлауға
да басшылық жасады. Ноғай хан аталмағанымен Бату жаулап
алған Доннан Днепрге дейінгі аумақты билеп, Алтын Орданың
беркеден кейінгі хандары Мөңке Темір, Туда Мөңке Төле Бұқағ
ьықпал жасады. Оның орналасуымен Төле Бұқа тақтан түсіп, орнына
Тоқты отырған. Беделі артып тұрған Ноғайдан құтылу үшін
Тоқты оған қарсы соғыс бастады. 1300 жылы Днепр өзені
жағасында әскері жеңіліп, Ноғай қарсыласының қолынан қза тапты.
Орыс жазбаларындағы деректерге қарағанда оның қоластындағы
халықтың көшпелілігі Каспий маңына қоныс аударды.
Рим папасының елшісі өзге де құрметті қонақтарымен
бірге 1246 жылға Күйікті хан сайлауға байланысты шаңырылған
ұлы құрылтайға қатысқан. Бірақ бұл құрылтайға Алтын Орда
билеушісі Бату келмейді. Күйік ханда Бату баһадүрді өз ырқына
бағындырудан үмітін үзбесе керек. Ресми жаушы жіберіп, Алтын
Орда билеушісін Қарақорымға шақырмады. Бірақ Бату Қарақорымға
шағын жасақ пен емес, соңына қолың қоя ертіп аттанады. Мұны
естіген Күйік ханда қалың қолмен немере ағасына қарсы
жүреді. Екі қолдың қазіргі Жетісу аумағында кездеуі мүмкін
еді. Бірақ кездеспеген қарсыласының әскеріне жетуге бір күндік
жер қалғанда қаза табады. Алтын Орда әскерлері шайхаспастан
кейін қайтқын.
ноғай ордасы (Ноғайлы) – XIV ғасырда Алтын Орданың ыдырауы
нәтижесінде пайда болған мемлекет. Ноғай әскерлерінің құрамына
енген тайпалар мен маңғыт тайпаларынан құрылған. Түпкі бтілдес
халық ноғайлар Еділден Ертіскедейін, Каспий және Арал теңіздерінен
Түменге дейінгі жерлерде көшіп жүрген. орданың орталығы жайық
өзені соғысындағы Сарайшық қаласы болды әлемге бейлік
жүргізген Алтын орда ыдырап, оның орнына Қазақ хандығы Астрахан
хандығы , Ноғайлы және Көк орда қонысы иелеген Қазан Ордасы,
тағы басқа хандықтар дүниеге келіп XVI ғасырда күш - қуат
бар жеке мемлекеттер ретінде белгілі болатын. Алайда, Ноғай
Ордасындағы алауыздың бүкіл түркі дүниесіне қасірет әкелген
еді. Ноғайлар жауға есесін жіберіп, жақынын қарақтауға көшті.
Ноғай ордасының әміршілері Мамай би мен Ағыс батыр 1523 жылы
Қажы тархан (Астрахан) түбінде өздерінің қандас бауырларын –
Махамбет – Терей хан бастаған 30 мыңдық Қарым әскерін қапыда басы,
түгел қырып тастайды.
осының алдында алдында ғана Алтын Орданың батыс бөлігін
біртұтас ұлысқа айналдырмақ болып ант ішіскен қандас бауырлар
бірінің түбіне бірі жетеді. Сөйтіп Русь мемлекетіне Еуразияны
жаулап алуға өздері жол ашады. Орыс мемлкеті Қазан мен
Астрахан хандықтарына көз алартатын дәрежеге жетеді. Содан,
XVI ғасырдың 2 жартысында Ноғай Ордасы бірінше мемлекеттік
бірлестіктері ыдырап кетті. Қасым хан тұсында атажұртқа отырған
қуатты Қазақ ордасы әлсіреген ноғайлы ұлысының жойықтан Еділге
дейінгі үлкен бөлігін өз құрамына қосып алады. Ауыз
бірлігінен айырылған Қазан, Астрахан және Ноғай ордалары Орыс
мемлкеттеріне қор боп, жем бола бастайды. Қасым хан сияқты
Қазақ Ордасының іргеленуіне үлкен үлес қосқан Хақ назар хан
Еділ бойындағы ноғайлының үлкен бөлігін өзіне қосып алып,
Орыс мемлкеті табыынң қандастарын құтқаруға тырысады. Ыдыраған
Ноғай Ордасының бір бөлігі Ресей мемлкетіне кітаптар болып
қалады. XVIII ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың басында Кіші
Ноғайдың біраз бөлігі бұрынғы өте қоныс -Азов маңына
(Доннан), (Құбандарға дейін) ауып кей бөлігі Түркияға көшті.
Ноғай ордасының құрылуы, жер аумағы Алтын Орданың
дырауы, Ақ Орданың әлсіреуі барысында Қазақстанның солтүстік -
батысында Ноғай ордасы мемлекетттік бірлестігі құрылды. Орданың
алғашқы алып жатқан жері Еділ мен Жайық өзендерінің жазық
алабы болады. Ноғайлар солтүстік - шығысында батыс сібір ойпатына
дейі, солтүстік – батысында Қазан қаласы, ол оңтүстік - батысында
Арал мен Каспий теңізіне дейін көшіп – конып жүрген Орданың
орталығы Жайық бойындағы Сорайшық қаласы болған.
Қаланың іргесі Х ғасырда қалған. Алтын Орда дәуіріндегі
Сарайшық қаласы Кавказбен Қырымды Қарақорым , Қытаймен
байланыстырған. Қала XIII – XIV ғасырларда дуірлеген. Кейін Алтын
орда күйреп, қала әлсірегенмен Ноғай Ордасының астанасына айналып,
қайта көркейді. Қасым хан тұсында Қазан хандығының біраз жылдар
астанасы болды. 1580 жылы Дон, Еділ қазақтарының Жайық бойында
Шапқыншылық жасау салдырынан Сарайшықта Алтын Орданың , қазақ және
ноғай хандары жерленген ноғай ордасының аты Алтын орда
әскерінің қолбасышысы ноғайдың есімімен бірге бастап, Алтын
Орданың бес қанының тұсында қолбасшы болған ноғай хан
болмаса Алтын Ордаға өз ықпал жүргізген. Осы ноғайға (1260 – 1306)
қараған рулар ноғайлы немесе ноғай елі атанып кеткен.
Ноғай әскерлерінің басым көпшіліг түрік тілдес маңғыт тайпасы
болғандықтан маңғыт елі деп те аталған. Ал Орданың іргесін
қолаған - Ноғайдың баласы Едіге орда Едігенің кезінде Алтын
Ордадан оқшаулана бастайды. Едігенің баласы Ну рад – днинің
кезінде (1426 – 1440) жылдары өз алдына жеке мемлкет болып,
Алтын Ордадан бөлініп шығады.
Ақ Орда Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасы және Моғолстан
мемлекеттерінің шеңберінде Шығыс Дешті Қыпшақ пен Жетісу халқының саяси,
шаруашылық және әлеуметгік дамуы, оның қоғамдық өмірдің барлық
нысандарындағы қарым-қатынастары мен өзара іс-қимыл жасауы үшін
монғолдардың ұлыстарындағымен салыстырғанда неғұрлым қолайлы жағдайлар
пайда болды. Алтын Орда мен Шағатай мемлекетінде олардың ыдырауы кезінде
талас-тартыстар мен соғыстар салдарынан пайда болған тайпалардың этникалық
аумақгарын, ұлыстары мен иеліктерін саяси жағынан біріктіріп, аталған
мемлекеттердің әрқайсысы өз аумағында өзіне кірген тайпалар мен руларға
аумақтық және саяси бірлігін, Қазақстанның түрлі өңірлері халықтарының
экономикасын, мәдениетін, бейбіт катынастарын дамыту мүмкіндігін қамтамасыз
еткен, этникалық жағынан оқшау, неғұрлым мықгы мемлекетгік ұйым болды.
Тайпалардың халыққа қосылуының маңызды шарты шаруашылықтың,
экономикалық байланыстардың дамуы болып табылатыны мәлім. Отырықшы
егіншілік және қала мәдениеті шектесіп жатқан аумақгармен сол аумақтардың
сан - салалы экономикасы жаратылысының өз себебіне қарай шаруашылық
байланыстары нақ көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы кезінде
ерекше қажет болып орнықты. Халықтың шаруашылық, сол XIV—XV ғасырдың
бірінші жартысында, Ақ Орда кезеңінде, Көшпелі өзбектер мемлекеті Қазақстан
аумагандағытайпалардың этникалық құрамына тұрақтанып, түрік, монғол
тайпаларының бірсыпыра мәдени-тұрмыстық ерекшеліктері бір ізге түседі,
түрлі тайпалық бірлестіктердің этникалық белгілерінің ортақтығы байқалады.
Бұл мемлекеттер халық болып қалыптасқан көптеген рулар мен тайпаларды
қамтыды; бұл орайда Ақ Орда, Көшпелі өзбектер мемлекеті, Ноғай Ордасы
халқының этникалық құрамы негізінен алғанда ұқсас болатын. Оларда сол
кездегі жазбаша деректемелерде өзбектер деген жинақтаушы этникалық саяси
терминмен (этнополитониммен) белгілі болған түркі тілдес тайпалар:
қыпшақтар, үйсіндер, қоңыраттар, керейіттер, маңғыттар, арғындар,
қарлұқтар, наймандар мекендеді. Солармен қоса деректемелерде бүркіт, қият,
кенегес, күрлеуіт тайпалары мен рулары және басқа да көптеген тайпалар мен
рулар аталады. Олардың бір белігі қазақ-тың Орта және Кіші жүздерінің
құрамына кіріп, басқа бір бөлігі XV—XVI ғасырлар шебінде Орта Азияға
барған, сөйтіп оған өзбек есімін апарған. Ноғай Ордасында қалыптасқан
халық та маңғытгармен, алшывдармен, қытайлармен, астармен және басқаларымен
қатар кыпшақ, қаңлы, найман, үйсін және қоңырат тайпаларының беліктерін
қамтыды.
Бұлардың бәрі Орта Азия мен Қазақстанның XIII ғасырдағы буырқанған
оқиғалары аймақгың орасанқан аумағына бытыратып, араластырып жіберген
көптеген түрік халықтары үшін ортақ түрік және түркі тілдес тайпалары мен
рулары болатын. Аталған мемлекеттер ауқымындағы этникалық-саяси даму
процестері көп жағынан алғанда өзбектер, ноғайлар, қаракалпақгар, сібір
татарлары, қазақтар үшін ортақ еді. Бұл халықгар соңғы орта ғасырлар
дәуіріңце іс жүзінде бір мезгілде қалыптасты, олардың қалыптасуы оқшау
емес, қайта этникалықтоптардыңтығыз жанасымдары, мемлекеттік
бірлестіктердің саяси байланыстары, халыктың шаруашылық және мәдени өзара
қатынастары жағдайында етті.
Моғолстанда да нақ сондай процесс болды. Онда орта ғасырлардағы
деректемелерде моғолдар деген жинақтаушы этникалық-саяси терминмен
белгілі дуғлат (дулат), керейіт (керей), қаңлы (бекшік), қарлұқ, барлас,
шорас, жалайыр, қалушы, бұлғашы тайпалары және басқалары мекендеді. Бұл
рулар мен тайпалардың негізгі бөлігі қазак халқының басқа бір тармағы — Ұлы
жүз құрамына енді. Шығыс Түркістанның моғолдары Тянь-Шань өңірін мекендеген
этникалықтоп ұйғырлардың құрамдас бөлігі болды, кырғыздардың кұрамына
кірді.
XIV—XV ғасырларда Қазақстан аумағындағы мемлекеттердің саяси шең-
берде біршама тұрақты өмір сүруі жекелеген ірі этникалықтоптарды сақтап
қалу мен дамытуға айтарлықтай мүмкіндік туғызды. Ақ Орда (Кек Орда),
Әбілқайыр хандығы, Моғолстан және Ноғай Ордасы кейіннен аймақта этникалық
жағынан біртектес мемлекеттердің пайда болуы үшін, оларды кейініректе осы
заманғы ұлттарға айналған ірі халықтардың саяси құрылым-дарына топтастыру
үшін жағдайлар дайындады.
Қазақстанның және оған шектес Жайық пен Еділ арасындағы, Оңтүстік
Сібір мен Алтай, Тянь-Шань мен Арал өңірлері аумағындағы жерде аталған.
Ноғай Ордасы Еділ мен Жайық арасындағы созылып жатқан жалпақ дала мен
құмды, таулы жерлерді мекендеді. Оның халқы солтүстік батыста - Қазанға,
оңтүстік шығыс-та - Арал, Атырау өңірлерінің солтүстігіне, тіпті Маңғыстау
мен Хорезмге дейінгі жерлерде көше-қонып жүріп мекендеді. Сыр бойындағы
қалалар мен қамалдардың да бірқатары осы Ноғай Ордасына қарады. Оның
орталығы Жайықтың төменгі сағасындағы Сарайшық қаласы.
Ноғай Ордасының негізін қалаушы Едіге болып саналады. Ол XIV ғасырдың
соңы - XV ғасырдың басында 15 жыл Алтын Ордада бүкіл билікті өз қолынан
шығармай, оны өзі тағайындаған хандар арқылы басқарды. "Беклер бегі, немесе
Ұлы әмір атанған Едіге керші ұлыстардың өміріне де ықпал етіп отырған.
Едіге түрік тектес халықтардың тарихи зердесінде өшпес із қалдырды.
"Ел қамын жеген Едіге" - деп ардақтаған халық оның тұлғасын "Артынан келіп
қарасам, қаһардан пайда болғандай, алдынан келіп қарасам, лапылдан пайда
болғандай, - деп сүйсіне жырға қосты. Ол 1399 жылы Литва-Польша әскері мен
Тевтон ордені рыцарьларының біріккен жасақтарына күйрете соққы берді. 1408
жылы Едіге орыс әскерлерін талқандап, Мәскеуге дейінгі жерлерді жеңісті
жорықпен жүріп етті. Оның есімі тарихи шежіре жылна-малардың бәрінде де
үлкен құрметпен аталады. Едіге Тоқтамыспен де егесіп соғысқан. Алтын
Ордадағы феодалдық өзара қырқыс кезінде Ноғай ұлысын нығайтуға тырысқан
жаулары Едігені 1419 жылы өлтіреді. Едіге өлгеннен кейін де Ноғай Ордасында
бүкіл саяси билік пен экономикалық жағдай шын мәнінде оның ұрпағы -манғыт
әмірлерінің қолында болды. Мұнда Алтын Ордадан бөлектенген бірқатар
иеліктерде Шыңғыс әулетінен хан көтеру Едіге ұрпағының келісімінсіз
қабылданбайтын дәстүр қалыптасты.
Ноғай Ордасы құрамына Маңғыттармен катар Қоңырат, Найман, Арғын,
Қаңлы, Алшын, Қыпшақ, Кенгерес, Қарлұқ, Алаша, Тама және басқа ру тайпалары
кірді. Олардың басшылары арасында билік пен жер үшін толассыз тартыстар
үнемі орын алды. Өйткені Ноғай Ордасы да Алтын Ордадан кейін құрылған басқа
бірлестіктер сияқты біртұтас этникалық құрылым емес, көбінесе саяси құрылым
негізінде ұйымдасқан хандық еді.
Қазақстан жеріндегі басқа да кешпелі мелекеттер сияқты, Ноғай
Ордасының шекарасы тұрақты болмай, сыртқы жағдайларға байланысты өзгеріп
отырды. XV ғасырдың екінші жартысында ноғайлар Жайықтың сол жағалауынан
өтіп, "Көшпелі өзбектердің" өріс-қонысын басып ала бастайды. Бұл кезде
Сырдария қалалары мен Орта Азияға шапқыншылық жасаудан қолы тимеген
Әбілхайыр хан ноғайларға қарсылық көрсете алмады. Нәтижесінде ноғайлардың
солтүстік-шығыстағы өріс-қоныстары Батыс Сібірге дейін жеткен, ал оңтүстік
шығыста олар кейде Сырдария бойында, Арал теңізі жағасында көшіп жүрген.
Ноғай ру тайпаларының билеушілері Уақас би, Мұса мырза, Жаң-быршы мырза
және басқалары Әбілхайыр ханға Сырдария бойындағы қалаларды жаулап алуға
көмектескен. Кейбір кезде ноғайлар қазақ хандығымен соғысса, енді бірде
татуласып, олармен одақ құрып отырған.
ХIV-ХV ғасырларда Ноғай Ордасында ерте феодалдық қатынастар
қалыптасқан. Әлеуметтік бай-феодал топтардың қатарында хандар мен мырзалар,
сұлтандар мен билер, бектер болды. Олар Орда құрамындағы ұлыстарды, ру-
тайпаларды басқарды. Барлық байлық, экономикалық маңызды мәселелер далалық
ноғай ақсүйектерінің қолдарына жинақталды. Мұндағы жер-су, жайылым жерлер
сөз жүзінде рулық қауымдастықтың меншігі болып есептелгенімен, шын мәнінде
қоныстар, мал өрістері, аң аулайтын жерлер бай топтардың иелігінде болды.
Ноғай Ордасында өкімет пен елді басқару ісі саяси ұйымдастырудың
ұлыстық жүйесі негізінде қалыптасты. Шыңғыс тұқымынан шыққан хандар мен
сұлтандарға Ордадағы өкімет билігі, соның ішінде әскери, елшілік, әкімшілік
т.б. билік түрлері мұра ретінде көшіп отырған. Орда бірнеше ұлыстарға
бөлінген. Ұлыстың қарапайым қатардағы көшпелі малшылары мырзалармен, бай-
ақсүйектермен бірге көшіп-қонып отырған. Олар алым салық төлеп отыруға,
соғыстар мен жорықтар кезінде мінетін атымен, қаружарағын асынып келуге
міндетті болды.
XV ғасырда Ноғай Ордасы өздерінің солтүстіктегі көршісі Орыс
мемлекетімен сауда-экономикалық қатынастар және саяси байланыстар орнатады.
Мұның өзі Ноғай Ордасы тарихын Еділ бойы мен Сібірдегі, сондай-ақ Орта Азия
мен Қазақстан жеріндегі басқа да көрші мемлекеттер тарихымен тығыз
байланыстырып қарауда үлкен маңызы бар. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz