Қоршаған ортаның радиоактивті ластануы және атом энергетикасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Радиоэкология және қоршаған орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Радиациялық ластануға себеп болатын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.1. Полигондардың қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.1.2. Радиоэкология және биосфера ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.2. Қоршаған ортаның радиациялық заттармен ластануы ... ... ... ... ... ... 20
1.2.1. Биосфераның радиоактивтік ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.2.2. Атмосфераның радиоактивті ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3. Радиациялық фон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ ТАРАУ. Атом энергетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1. Уран.атом өнеркәсібінің басты шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Атом электр станциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3. Космостық сәулелер және олардың жер бетіне әсері ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
І ТАРАУ. Радиоэкология және қоршаған орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1. Радиациялық ластануға себеп болатын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.1. Полигондардың қоршаған ортаға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.1.2. Радиоэкология және биосфера ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.2. Қоршаған ортаның радиациялық заттармен ластануы ... ... ... ... ... ... 20
1.2.1. Биосфераның радиоактивтік ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.2.2. Атмосфераның радиоактивті ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
1.3. Радиациялық фон ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ ТАРАУ. Атом энергетикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1. Уран.атом өнеркәсібінің басты шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2. Атом электр станциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.3. Космостық сәулелер және олардың жер бетіне әсері ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:
Мамандығы: Экология және табиғатты қорғау қызметі
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Радиоактивті ластану және атом энергетикасы
Орындаған:
Тексерген:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Радиоэкология және қоршаған орта
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Радиациялық ластануға себеп болатын жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.1. Полигондардың қоршаған ортаға әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.1.2. Радиоэкология және биосфера
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.2. Қоршаған ортаның радиациялық заттармен ластануы
... ... ... ... ... ... 20
1.2.1. Биосфераның радиоактивтік ластануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.2.2. Атмосфераның радиоактивті ластануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3. Радиациялық фон
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
ІІ ТАРАУ. Атом энергетикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Уран-атом өнеркәсібінің басты шикізаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Атом электр станциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3. Космостық сәулелер және олардың жер бетіне әсері
... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ
Радиация дегеніміз – бір элементтің атом ядросының өзге элементке өз
бетімен ауысуынан туындайтын құбылыс. Бұл процесс кезінде иондалған сәуле
шығады. Бұл жаңалық емес. Мәселе – оны адамдардың қалай пайдаланғысы
келетіндігінде. Радиоактивтілікпен иондалған сәулелер жер планетасында
тіршілік басталған кезеңге дейін-ақ болған. Ал космоста жер пайда болғанға
дейінгі кезеңнің өзінде – ақ өмір сүрді. Ғалымдардың пайымдауынша осыдан 20
млрд жыл бұрынғы Үлкен жарылысқа да иондалған сәулелер белгілі дәрежеде
әсер еткен көрінеді. Ал ол жарылыстан соң бүкіл ғалам пайда болған.
Оның негізгі қозғаушы күші радиоактивті ыдырау мен атом ядроларының өзара
алмасуында екндігінде дау жоқ. Радиоактивті материалдар планета құрамына ол
пайда болғаннан бері енген. Тіпті шамның өзі де жеңіл радиоактивті. Барлық
тірі ағзалардың ұлпаларында аз құрамда болса да радиоактивті құрылымдар
бар. Ал жердегі радиоактивтілік құрылымдардың ашылғанына жүз жыл да болған
жоқ.
Біз радиация адам өміріне қауіпті ме, жоқ па? деген сұрақты күнде
естіп жүрміз. Бұл нақты және дәл жауапты қажет етеді. Бірақ бұл жерде ғылым
дәлме -дәл жауап беруге келгенде қиналады. Осы заманғы геология мен
космогения ғылымдары адамдардың дамуы кезеңінде кәдімгі радиациялық фон
айта қоярлықтай өзгерістерге ұшырамайды деп тұжырымдауда. Сондықтан да
бірнеше мың жылдар бойы бойларына сіңген радиациялық сәуле адамзат үшін
зиянсыз деп айтуға болады. Себебі тіршілік иелері өз даму процесі кезеңінде
мұндай сәулелерге бейімделіп кетеді. Оның үстіне қазір кейбір ғалымдар
жердегі радиация табиғаттың дұрыс дамуы үшін қажет деген пікірлерде айтуда.
Бірақ дәл қазір радиациялық фонның жануарлар мен өсімдіктерге қалай әсер
ететіндігі туралы ғылыми нақтыланған, тексерілген фактілер жоқтың қасы.
Жекелеген байқаулар көбіне қарама – қарсы пікірлер туғызуда. Мысалы,
ғалымдардың экспериментті зерттеулері күнбағыстың өсіп жетілуі кезеңінде
радиацияның белгілі бір мөлшері оған пайдалы екенін көрсеткен. Ал нәр
алатын ортада уран, радий және торий элементтерінің болмауы мақтаның өсуін
тежейтін көрінеді. Мұндай жағдайда мақта мүлдем гүлденбей қалады екен.
Радиациялық ластанудың басқа ластанудан көп айырмашылығы бар. Қысқа
толқынды электромагниттік сәуле шығару мен зарядталған бөлшектерді бөліп
шығаратын тұрақсыз химиялық элементтердің ядросы – радиоактивті нуклидтер.
Міне, осы бөлшектер мен шығарылған сәулелер адамның организміне түскенде
жасушаларды бұзады, соның нәтижесінде түрлі аурулар пайда болады.
Радиациялық ластанудың негізгі көздері – альфа, гамма және бэта
сияқты радиоактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам, жануар
организмдерінде ақуыз, фермент және басқа да заттардың өзгеруіне, яғни
сәуле ауруының дамуына әкеліп соғады.
Сәуле ауруы адамның сыртқы мүшелерінің зақымдануынан және радиациялық
ластаушылардың ішкі органдарға түсуі нәтижесінде болады.
Сәуле ауруын дәрежесіне, алынған сәуленің мөлшеріне байланысты
балалар, қарт адамдар мен ауру адамдар көтере алмайды. Адамдар 50 рентген
сәуле алса сәуле ауруы байқалмайды. Ал, 100 рентгеннен бастап сәуле ауруы
дами бастайды.
Сәуле ауруы өзінен алынған сәуленің мөлшеріне қарай ауыр және
созылмалы болып бөлінеді. Адамдар екі –үш рет сәуле алғанда ауыр сәуле
ауруына ұшырайды, ал аз мөлшерде алса ұзақ уақыт сәуле ауруына шалдығады.
Қабылданған мөлшнріне қарай сәуле ауруы төрт түрлі дәрежеде болады: 1-
дәрежесі жеңіл түрі – 100-200 рентген мөлшерінде; 2-дәрежесі орташа – 200-
300 рентген; 3-дәрежесі ауыр – 300-500 рентген мөлшерінде; 4-дәрежесі өте
ауыр – 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады.
Сәуле ауруы төрт кезеңде жүреді: бірінші кезең – сәуленің организмге
әсері оның мөлшеріне қарай болады. Оның ең алғашқы белгілері: әлсіздік, бас
айналу, бас ауру, жүрек айну, құсу, іш өту, терінің бозаруы, қан қысымының
секірмелі болуы, естен тануы. Екінші кезең – бірінші кезеңнен кейін уақытша
аурудың жағдайы жақсарады. Бұл кезеңді латентті кезең, яғни, жағдайдың
жақсы болып көріну кезеңі деп атайды. Алған радиация мөлшері көп болса, бұл
кезең қысқа болады да екі күннен үш жетіге дейін созылады. Әлсіздік,
терлегіштік, тәбетінің төмендеуі, ұйқысының бұзылуы байқалады және қанда
өзгеріс болады. Үшінші кезең - өте жоғары мөлшерде сәуле алғанда сәуле
ауруының асқыну кезеңі басталады. Аурудың температурасы көтеріліп, ішіне
қан құйылады, жаралар пайда болады, бадамша безі асқынып, баспа ауруы пайда
болады. Үш-төрт жетіден кейін шаштары түседі, қан ұюы бұзылады да жұқпалы
аурулар дами бастайды. Төртінші кезең – сәуле ауруының жеңіл түрі, бұл осы
кезеңде ауру жазыла бастайды. Ауыр түрі болса, онда адам бірінші кезеңде
өліп кетеді. Орташа және ауырлау түрінде адамның жазылуы бірнеше айға
созылып қан азаяды, қан қысымы көтеріледі және организмнің әлсіздігі
байқалады.
Егер тамақ не су арқылы радиоактивті заттар адамның ішкі органдарына
түссе, онда адамға 25-30г активтелген көмір, 50г күкірт қышқыл барийді
немесе 25-30г балшық суын ішкізеді. Адсорбент радиоактивті затарды қанға
өткізбей сіңіріп алады. Одан әрі 15-20 минуттан соң 2-3 литр су беріп
құстырып, асқазанын жудырады. Осыдан соң тағы да адсорбент беріп, іш
айдайтын дәрімен ішек – қарнын тазалатады. Адам баласы сәулемен қатар әр
түрлі жарақат алса онда ең алдымен жараға әр түрлі микробтар түспейтіндей
етіп алғашқы көмек көрсетіледі. Құсқысы келіп, басы ауырып, басы айналғанда
этапиразин немесе аэрон таблеткаларын береді. Сәуле алғанын біле салып 3-4
сағаттан соң тетрациклин, биомицин, сонымен қатар сульфадемизин, этазол,
фтазол сияқты дәрілерді де береді. Егер ішіне қан құйылған жағдайда еш
қимыл жасатпай 5% хлорлы кальций ерітіндісін 4 сағат сайын бір қасықтан
беру керек. Сәуле ауруымен ауырған адамдарға сорпа, әр түрлі жеміс шырынын
немесе көп су ішкізу керек. Аздап тұз қосылған су беріп, аз – аздан жиі
тамақтандыру керек.
І ТАРАУ Радиоэкология және қоршаған орта
Радиоэкология – радиус – сәуле деген латынның бір сөзі, ойкос – үй,
айналаны қоршаған орта және логос – ілім деген гректің екі сөзінен алынған
биология ғылымдарының ғылыми терминдерінің бірі. Ол табиғаттағы
радиоактивті элементтердің олардың радионуклидтерінің таралуын,
концентрациясын, иондалған сәуленің организмге, экологиялық жүйеге,
популяцияларға және бүтін табиғатқа тигізетін әсерін зерттейтін биология
ғылымдарының көрнекті салаларының ең бастысы.
Оның негізін 1930 жылы радиоактивті заттардың биогеохимиясы деген
әлемге әйгілі еңбегінде академик В. И. Вернадский құрды.
Басқа ғылымдар сияқты радиоэкологияның пайда болу жолдары, даму
кезеңдері, басқаша айтқанда өзінің даму тарихы бар. Олар үш кезеңнен
тұрады. Бірінші кезең – иондалатын сәулеленудің биологиялық обьектілерге
тигізетін әсерін зерттеу 1895 жылдан басталып, 1930 жылдарға дейін
созылады. Бұл кезде рентген сәулесі ашылған болатын. 1896 жылы орыс
физиологы И. Р. Тарханов рентген сәулесінің Тіршілік әрекетіне әсері
деген ғылыми еңбегін жариялады. А.Беккерель 1896 жылы уран тұздарының өткір
сәуле тарататындығын байқады. Ерлі – зайыпты М. Складовская – Кюри мен П.
Кюри полоний мен радийдің радиоактивті сәуле тарататындығын анықтады. Олар
радиоактивтілік деген терминді ғылымға енгізді. 1913 жылы К. Фаянс пен Ф.
Содди бір – біріне тәуелсіз ығысу ережесін тұжырымдады. 1911 жылы Е. С.
Лондон Радий в биологии и медицине деген ірі ғылыми еңбегін жариялады. Ол
бұл еңбегінде иондалатын сәулеленудің тірі организмдерге тигізетін әсерін
анықтаған болатын.
Ұлы ғалым-физик А. Эйнштейн – Радиоактивтілік құбылысы тарихи
дәуірге дейінгі адамзат баласының отты ойлап тапқаннан кейінгі ең үлкен
революциялық күші - деп жазды. Иә, радиоактивтіліктің ашылуы көптеген
көкейкесті мәселелерді шешуге мүмкіндік туғызды.
Сурет 1.1.
Атом және оның ядросы қалай құрылғанын толығырақ түсіндіруге
мүмкіншілік туды. Радиоактивті сәулеленудің көздері мен радионуклидтердің
қалай пайда болатыны анықталды.
Радионуклидтер дегеніміз – атом ядросының зарядтарының өзгерген түрі.
Өте қауіпті құбылыс. Радиоэкологияның бірінші кезеңінде атом туралы адамзат
баласының білімі мен тәжірибесі жинақталды.
Атом – затың химиялық қасиеттері толық сақталынатын кіші бөлігі. Ол
оң зардтталған атом ядросынан және оны айнала қозғалатын теріс зарядты
электрондардан тұрады. Атом энергиясы үнемі берік тұрмайды. Ол дүркін –
дүркін энергия бөліп шығарады.
Атом ядросы дегеніміз – нуклондардан тұратын атомның ең ауыр және
орталық бөлімі.
Радиоактивті элементтердің изотоптары альфа, бэта және гамма
сәулелерін таратады да, басқа элементтерге айналады. Бұл радиоактивтілік
құбылыс. Ал изотоптар дегеніміз – гректің: isos – біркелкі, topos – орын
деген екі сөзінен алынған. Изотоп атомдарында протондар мен электрондар
саны әртүрлі келеді. Сондықтан да изотоптардың химиялық қасиеттері бірдей
болады да, ал атомдық массасы алуан түрлі болып келеді.
1930 жылы радиоэкологиялық зерттеулер жүргізіліп, неше түрлі маңызды
жаңалықтар ашылды. Иондалынатын сәулеленудің организмге мутациялық
өзгерістер жасайтынын радиогенетиктер жан – жақты зерттеп, радиоэкология
табиғи генетикалық фактор ретінде анықталды.
1930 жылдары ядролық физика және техниканың жедел дамуы, сонымен
қатар ядролық энергияны алудың және пайдаланудың жолдары кең көлемде
зерттеліне бастады. Ядролық энергияның тірі организмдерге тигізетін әсері
туралы алғашқы ғылыми деректер алына бастады. Мұның өзі радиоэкологияның
дамуына үлкен әсер етті.
Екінші кезең – 1930 жылдардан басталып 1950 жылдарға дейінгі мерзімді
қамтыды. Бұл уақытта радиоэкологиялық зерттеулер жүргізілді. Иондалатын
сәулеленудің нәтижесінде радиобиология қалыптаса түсті. Табиғаттың
радиоактивтік заттармен ластануына байланысты иондалатын сәулеленудің
биологиялық әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Радиобиология және
радиоэкология ғылымдарының жеке дербес ғылым саласы деп аталуына байланысты
көптеген ғылыми зерттеулер жүргізілінді. Осы кезде атом өндірісі дамуының,
атом және сутек бомбаларын жасаудың алғашқы кезеңдері басталды. Олар
лабораториялық сынаулардан өткізілді. Эксперименттік сынау барысында
стронйий, цезий, плутонийдің және олардың радионуклидтерінің ауаға, суға
тарап, табиғатты ластайтыны анықталды. Сонымен бірге көптеген өсімдік,
жануарлардың органдары мен тканьдерінде радионуклидтер жиналып, организмнің
ішкі органдары сәуле ауруына шалдығатыны анықталды. Бұл құбылыстың негізгі
заңдылығын ашу халық шарашылығына үлкен пайда келтіретіндігі анықталды.
Радиоэкологиялық зерттеулер нәтижесінде атом қаруын сынауды шектеу, соғыс
жағдайында оны пайдаланбау, өндірісте ядролық реакторларды суытуда жабық
циклді қолдану, радиоактивті қалдықтарды айналадағы сыртқы қоршаған ортаға
таратуда залалсыздандыру шараларына мүмкіншілік туды. Осы кезеңде
радиоэкологияның негізгі әрекетіне жан –жақты сипаттама берілді. Сәуле
шығару дозасына зерттеулер жүргізілді. Радиоэкологияның тиімділігін
түсіндіретін тәжірибелер жасалынып, нағыз ғылыми деректер алынды. Сондай
–ақ, алғашқы теориялар ғылымға келді. Радиоэкологияға сапалық баға берілді.
Радиоактивтік сәулеленудің клеткалардың генетикалық аппаратына қалай
әсер ететіндігіне жан-жақты зерттеулер жүргізілді. Атом ядросын игерудің
жолдары ашылды. Әсіресе бейбіт мақсатта атом энергиясын пайдаланудың
тәсілдері белгіленді. Бірақ өкінішке орай атом энергиясын пайдаланып,
халықты жаппай қырып жоятын атом бомбасы Херосима мен Нагасаки қалаларында
сыналды. Ол биология ғылымына Хиросима және Нагасаки трагедиясы деген атпен
қалыптасты. Өйткені атом бомбасы жарылғаннан кейін көптеген радиоактивті
сәулелер бөлініп шығып, мыңдаған адамдарды емдеу әдісін табу және сәулеге
қарсы қорғану тәсілдерін жетілдіру міндеті қойылды.
Үшінші кезең – 1950 жылдан басталып, күні бүгінге дейін созылып
келеді. Бұл уақытта радиоактивтік сәулеленудің биологиялық обьектілерге
тигізетін әсері жайында толық ғылыми информациялар жинақталады. Иондалатын
сәулелену шығару әсерінің заңдылықтарын және механизмдерін зерттеу дами
түсті. Олардың физикалық-химиялық қасиеттерінің ерекшеліктері
биообьектілерге қалай әрекет ететінің теориялық және эксперименталдық
зерттеулері кең өріс алды. Сонымен бірге радиоэкология саласын қалыптастыру
жөнінде міндеттер қойылды. Радиоэкологияны зерттеулердің жаңа тәсілдері
жасалынып, атом ядросының энергиясын (иондалатын сәулелену) тірі
организмдерге немесе биогендік шикізатқа байланысты адамзат баласы өмірінің
түрлі сфераларында қолданудың көптеген жаңа жолдары ашылды.
Иондалатын сәулеленудің күшін өсімдік шаруашылығында пайдаланып
өсімдіктердің жаңадан 200 түрі алынды. Мал шаруашылығында және басқа да
салалрды жеделдету құрал ретінде пайдалануға болатыны анықталды.
Радиоэкологияның пайда болуынынң өзі радиактивтік сәулеленудің
табиғатта мөлшерден тыс көбеюіне байланысты екенін ұмытпауымыз керек.
Табиғатта радиактивті элементтердің екі түрі кездеседі. Олар: табиғи
радиактивті элементтер және жасанды радиактивті изотоптар. Табиғи
радиактивті элементтердің ең бастысы – уран, торий, плутоний және басқалар.
Жасанды радиактивті изотоптар-күрделі физикалық қондырғыда ядролық
реакциялар жасалыну нәтижесінде алынады. Қазіргі кезде ғалым-биологтар
жасанды радиактивтік элементтердің 2000-ға жуық түрін біледі.
Стабильді ядроларда протондар мен нейтрондар саны арасында белгілі
қарым – қатынас болады. Осы қарым-қатынастан сәл ғана ауытқыса ядро
тұрақсызданып өздігінен ыдырай бастайды. Олар ыдыраған кезде бір түрден
екінші түрге өзгереді.
Элементтердің ыдырау мерзімі мыңдаған және миллиондаған жылдар бойына
созылады. Ал жасанды радиоактивтік изотоптардың ыдырау мерзімі бір – екі
күн немесе сағат ішінде өте шығады.
Табиғи радиоактивті элемент – көміртек, оның ыдырау мерзімі 14 мың
жыл бойына созылады. Осы уақыт ішінде ол альфа сәулесін таратып отырады.
Егер тірі организмге бір жағдайлар мен радиоактивтік көміртектің сәл ғана
мөлшерін сіңетін болса, ол организмді 14 мың жыл бойына талқандайды. Тіпті
адам баласы немесе тірі организм тіршілік қабілеттілігін жойғаннан кейін де
өзінің ыдырау процесін бір мезгілде тоқтатпайды. Радиоактивтік сәулелену
организмге қалай тарайды деген сұраққа келетін болсақ, олар ішетін су,
жейтін тағамдар, шаң-тозаңдар арқылы организмге түседі. Ауадағы шаң-
тозаңдардың құрамындағы радиоактивтік элементтер жауған жаңбыр және қармен
жерге оралады. Сөйтіп, табиғатта айналым жасайды да жер көкті ластайды.
Радиоактивтік ыдыраудың ең басты түрлері: альфа ыдырау, бэта ыдырау,
электрондық қармау және ядроның өздігінен бөлінуі.
Альфа ыдырау өздігінен болатын радиоактивтік ыдырау. Ол кейде атом
ядросының альфа бөлшектері бөлініп шығады. Альфа ыдырау процесінің
нәтижесінде бастапқы ядродан электр заряды 2-ге, ал массалық саны 4-ке
кеміген ядро, яғни жаңа химиялық элемент пайда болады.
Сутек ядросының гелий ядросына айналуы термоядролық реакция болып
есептеледі. Термоядролық реакциялар жүрген кезде қисапсыз көп энергия
шығады. Бір кезде аса қатерлі әскери қаруы ретінде сыналған сутек
бомбасында осы альфа ыдырау процесінің термоядролық реакцияларының іс
жүзіндегі қолтаңбасының бір көрінісі. Сутек бомбасы тұңғыш рет 1953 жылы
шілденің 13 жұлдызында Семей ядролық полигонында сыналған болатын. Ол
туралы қолымызда толық деректер бар.
Термоядролық реакция дегеніміз – жеңіл атом ядросының жоғары
температурада қосылуы нәтижесінде өтетін ядролық реакциялар. Жеңіл
термоядролық реакцияда өте көп энергия бөлінеді.
Альфа бөлшектерінің атом ядросымен клондық әсерлесуінің потенциалдық
энергиясы бөлшектің меншікті энергиясынан әлдеқайда жоғары болады. Альфа
бөлшектердің ұзақ әсері нәтижесінде тірі организм сәуле ауруына шалдығады.
Бэта ыдырау – радиоактивтік ыдырау кезінде атом ядросынан электронның
не позитронның бөлініп шығуы. Бұл процестің нәтижесінде бастапқы ядродан
заряды 1-ге тең санға өзгерген жаңа ядро, яғни жаңа химиялық элемент пайда
болады. Альфа және бета ыдыраудың нәтижесінде иондалатын сәулелену пайда
болады. Альфа, бета және гамма сәуле шығару кезінде атомнан соншалықты көп
энергия алынады. Бұл энергияны халық шаруашылығына пайдалануға болады.
Бірақ оларды жалпы қырып – жоятын әскери қаруларға қолданып келеді.
Альфа, бета және гамма сәулелеріне табиғатта қарсы тұратын құдіретті
күш жоқ. Олар тереңдігі 27 см судан, қалыңдығы 17,4 см темірбетоннан,
қалыңдығы 76 см қорғасыннан өтіп кетеді. Олардың не иісі не дәмі болмайды.
Адамның көзіне де көрінбейді.
Үшінші кезеңді физика, химия, биология ғылымдарының қарқынды даму
кезеңі деп атауға болады. Осы уақытта радиоэкологияның биофизика және
биохимияның зерттеу әдістері кең және терең қолданыла бастады. Бұл дәуірде
радиоэкологиялық зерттеулер нәтижесі радиоэкологиялық генетиканың дамуына
себеп болды. Кейінгі жылдар ішінде ядролық физика және техниканың жедел
дамуына, сонымен бірге ядролық қаруды сынау салдарынан табиғаттың
радиоактивті заттармен ластануына байланысты иондалатын сәулеленудің
биологиялық әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Радиоэкологияның алдына көп
клеткалы организмдердің радиосезімталдық қасиетінің себебін табу, зиянды
мутация, сәуле тиюдің жолын анықтау, сәуле тиюдің одан кейінгі салдарының
пайда болу себептері мен заңдылықтарын зерттеу т.б. маңызды мәселелер
қойылды. Радиоэкология үшін организмді сәуле тиюден қорғау шараларын
іздестіру, радиациядан зақымданған организмді емдеу, айнала қоршаған сыртқы
ортадағы радиация мөлшерінің артуының адамзат баласына қауіптілігін болжау,
ионданатын сәулеленудің медицинада, биологияда және ауыл шаруашылығында,
тағам өнеркәсібінде пайдаланудың жаңа жолдарын іздестіру маңызды міндеттер
болды.
1960-1970 жылдары радиоэкология сәуле тию салдарынан
дезоксирибонуклеин қышқылының структурасы мен метоболизмі бұзылатыны
анықталды.
1970-1980 жылдары жануарлар организмін радиация әсерінен қорғайтын
заттар ашылды. Сәуле ауруын емдеудің тиімді әдістері туралы теориялық
зерттеулер жүргізіліп, ғылымға және практикаға қажетті ғылыми аса маңызы
бар қорытындылар алынды. Адамның космос кеңістігіне шығуына және оны
игеруіне сәйкес радиацияның космос жағдайында адамның жоғары нерв жүйесі
әрекетіне т.б тигізетін әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінуінен
радиоэкологияның жедел дамып келе жатқан жаңа саласы космос экологиясы
пайда болды. Радиоэкологияны зерттеулерде микроорганизмдерді пайдалану
қолайлы болғандықтан, радиоэкологияның дамуына жол ашылды.
Радиоэкология биологияда 1980-1990 жылдары сәуле тиген клеткалардың
қайта қалпына келуі – реперация құбылысын ашты. Бұл ДНҚ молекуласының
радиациялық заңымен арнайы ферменттік жүйелер тез жоятынын және
клеткалардың генетикалық аппаратының беріктігін көрсетті. Клеткалардың
радиосезімталдығы туралы және бұған хромосома қатыстылығы, сульфгидрильді
топ саны т.б маңызы туралы және бұған қоса басқадай ғылыми мәліметтер
көбейе бастады. Радиоэкология алдында тұрған басты міндеттерге қарай
радиоэкологияның көптеген жаңа салалары, мәселен ауаның, судың радиациялық
экологиясы дамыды. Радиоэкологиялық зерттеулер иондалатын сәулелену,
қатерлі ісік, сәуле тию ауруын емдеуге, ауыл шаруашылық өсімдіктер мен
жануарлар зиянкестеріне қарсы күрес жүргізуге қолданылады. Ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің жаңа сорттарын шығарудың радиациялық селекциялары, тұқымды
сәуле әсеріне ұшырату жолымен екпе өсімдіктер түсімін арттырудың, азық –
түліктің сақтау мерзімін ұзартудың, медициналық препараттардың
стеризациялаудың ғылыми негізі болды.
Радиоактивтіліктің ашылуы ғылым мен техниканың дамуында зор рөл
атқарды. Ол заттың қасиеті мен құрылысын зерттеу дәуірінің басы болып
саналады. Сонымен бірге радиоактивтіліктің ашылуы ядролық энергияны
өнеркәсіпте пайдалану перспективасына жол ашты. Радиоактивті зертеулерге
және оларды қолдануға сәйкес жұмыстар үшін физика, химия және биология
ғылымдары бойынша көптеген ғалымдарға ( А. Беккерель, Э. Резерфорд, О. Ган,
Г. Сиборг) Нобель сыйлығы берілді.
Радиоактивті изотоптар – химиялық элементтердің ыдырауға бейім
орнықсыз изотоптары. Радиоактивті изотоптар табиғи және жасанды радиактивті
изотоптар.
Радиоактивті элементтер – изотоптардың бәрі радиоактивті химиялық
элементтер. Радиактивті элементтерге техниций, прометрий, полоний және
Менделеевтің периодтық жүйесіндегі бұлардан кейін орналасқан барлық
химиялық элементтер жатады. Радиоактивті элементтердің ядросы альфа, бэта
және гамма сәулелерін бөліп, өздігімен ыдырап, басқа бір элементке өзгеріп
отырады. Радиоактивті ядроның ыдырауы тұрақтылық дәрежесімен сипатталады.
Тұрақтылық дәрежесінің сан көрсеткіші – жартылай ыдырау мерзімі. Биосферада
кездесетін тау жыныстарының, неше түрлі минералдардың және археологиялық
қазба заттардың, материалдардың жасын анықтау үшін радиокөміртек әдісі
пайдаланады. Бұл әдіс радиоактивтік ыдырау құбылысына негізделген.
Биосферада кездесетін бірқатар радиоактивті элементтер – актаний, радий,
франций, родон, полоний, нептуний, плутоний және т.б. радиоактивті
қатарлардың ыдырау өкілдері болғандықтан екінші реттік радиоактивті
элементтер қатары деп аталады.
Радиоактивті элементердің бір – бірінен табиғаты, жартылай ыдырау
мерзімі, шығаратын сәулелерінің түрлері және энергиясы жөнінен айырмашылығы
болады. Гамма сәулелерін тарататын изотоптар металдар мен қорытпалардың
қабын табуға, кейбір барлау ісінде адамның қатерлі ісік ауруларын емдеуге
пайдаланады. Гамма сәулелер шығаратын изотоптар атом бактерияларында электр
энергиясын алу үшін қолданылады. Жер бетіндегі тірі организмдердің
радиоактивтілік сәулеленулерге қарсы тұратын қабілеттілігі барма деген
сұраққа ия деп жауап беруге болады. Организм табиғаттың өзі жаратқан өте
күшті көріністерінің бірі. Ол қорғаныс заттарын белоктарды, көмірсуларды,
ферменттерді, липидтерді және басқадай заттарды синтездеп шығарады. Өйткені
биосферада адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі
иондалатын сәулеленудің сыртқы және ішкі әсерінен үнемі сәулеленіп тұрады,
Яғни табиғи радиациялық фон деп аталатын жағдайда болады. Бірақ қазіргі
кезде радиоактивтік сәулеленудің мөлшері табиғатта екі еседей өсті. Ал
термоядролық сынау жүргізілетін аймақтарда 4-5 есе артты.
Радиоактивті элементтердің табиғатта мөлшерден тыс көбеюіне
байланысты адамзат баласының төзімділігі мен бейімделуі арта ма деген сұрау
өзінен-өзі ойға оралады? Әрине, эволюциялық талай қиында, қыңырда
жолдарынан өткен адамзат баласының радиактивтік элементтердің зиянды
әрекеттеріне төзімділігі мен бейімделінуі арта түсетіні сөзсіз. Өйткені
радиоактивтік элементтердің изотоптарын ғылыми зерттеулерге пайдалану
кезінде тірі организмдердің биологиялық төзімділігі небір таңқаларлық
бейімделіну мүмкіншіліктерін көрсетті. Организмнің биологиялық бейімделудің
үш қасиеті бар екенін ғалымдар ерте кезден біледі.
Бірінші қасиеті - тіршіліктің жаңаланып отыруы, екіншісі – жаңа
өзгерістер туғызатын қабілеттілігі, биология тілінде бұл құбылыс мутация
деп аталынады. Үшінші қасиеті – жаңадан пайда болған биологиялық
қасиеттердің тұқымда бекіп, бір ұрпақтан екінші бір ұрпаққа белгілі бір
заңдылықпен тарап отыруы. Егер тіршілік иелері үнемі жаңарып отырмаса, онда
тіршілік иелері бірден тоқтаған болар еді. Тұқым қуалау қасиеті болмаса
ешқандай өзгерістер болмас еді. Және тіршілік алғашқы шеңберден шығып,
адамзат баласы көзімен көріп жүрген биосфера әлеміндегі миллиондаған тірі
организмнің сансыз формаларын дамытпас еді.
Адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі өздерінің
миллиард жыл ішіндегі эволюциялық өсу мен даму кезеңіндегі неше түрлі
радиациялық фондардан өткен. Тіршіліктің ең алғашқы жер бетінде пайда болу
сатысында радиактивтік фоннан әлдеқайда жоғары болған. Сондықтан да көне
заманда пайда болған организмдер ( цианобактериялар, саңырауқұлақтар,
қыналар, жалаңаш тұқымдылар) радиацияға өте төзімді келеді.
Осы кезде адамзат баласы радиациямен қоян-қолтық келіп отырған кез.
Өйткені радиоактивтік сәулеленеудің көлемі жылдан – жылға көбейе тусуде.
Өміріне, экономикалық жағдайына, географиялық орналасуына, тарихи
дамуына қарасаңыз, біздің қазақ елі табиғат қойынында бірге өсіп, қайнасып
келе жатқан жұрт екенін байқайсыз. Мұндай жақындық оларды табиғатқа етене
бауыр, жанашыр етіп жіберген сияқты.
Қазақ елінің табиғатқа деген көркемдік сезімін, ілтипатын, қадір-
қасиетін көрсететін деректерді тарихтан ғана емес, бүгінгі өмірден,
тұрмыстың сан-сала тарауларынан көруге болады. Қай қазақтың босағасына бас
сұқсаңыз да оюлы сырмақ, текемет, тұс киіз немесе айшықты ер тоқым, ыдыс-
аяқ, үй жиһаздары я болмаса өрнекті киім-кишектің бір жұрнағын
кездестіреміз. Ол көзі қимай сақтаған ескінің жұрнағы емес, халық санасына
терең ұялаған, туған табиғатына тән көркемдік сезімінің бүгінгі
қажетсінуінен туған, болашақ ұрпаққа да сол мән-мағынасында апаратын даңғыл
жол, дәстүрлі дүние.
Халқының сирек, жерінің байтақ табиғатының бай да көрікті болуы
Қазақстан жерінде малдың да, аңдар мен құстардың да мейлінше көбейе беруіне
өте қолайлы табиғи жағдай туғызған. Олар тыныш кең дүниеде емін – еркін
өсті. Қазіргі кезде қазақ елінің табиғат байлықтары орасан зор шегініске
түскен. Оны өмірдің өзі көрсетіп отыр. Радиоактивті элементтердің апатына
ұшыраған аймақтардың саны қаншама десеңізші! Осы кездегі ғылым мен
техниканың қуаты биоресурстардың қай саласы болса да, аз жылдың ішінде
өзгертіп жіберуге шамасы келеді. Ол өзгерістердің көптеген жағдайда,
адамзат баласының қоғамының экономикасы мен мәдениетіне пайдасыз болып
келетіні келешек ұрпаққа да зияны тиетіні қазіргі кезде айқын көріне
бастады. Дүние жүзіне әйгілі болып отырған Арал теңізінің экологиялық
апаты. Ол өз жағалауынан 70-80 км қашықтап кетті. Бүгінгі күні
жалаңаштанған теңіз түбі 23 мың шаршы км-дей жерді алып жатыр. Тұзды құм 2
млн га құнарлы топырақты жұтып қойды. Жергілікті халық қатты күйзеліске
ұшырап кетті.
Ғалым-жазушы, Қазақстан Республикасының Ұлттық академиясының мүше-
корреспонденті Рымғали Нұрғалиұлы оқушы жастармен өткізген әңгімесінде:
Семей облысы Абыралы ауданының халқын өз мекенінен уақытша көшіріп жіберген
болатын еді. Себебі: ол жерде атом бомбасын сынау қажеттілігі туған
болатын. Халықтың қоныс аударған жерлері де онша алыс емес еді. Атом
бомбасын жару орнынан небәрі 50-60 км-дей жер болатын.
Атом бомбасы жарылғаннан кейін біраз уақыт өткен соң, халық өз
мекендеріне қайтадан көшіріліп әкелінді. Ауылда бір жағдайлармен қалып
қойған иттер мен мысықтардың көріністері адам шошырлықтай болатын. Тістері
ырсиып шығып кеткен. Не шөп, не су іше алмай қалған. Осы күнге дейін темір
тормен қоршалған аймақтардың ішіне шөп шалғын болып өсетіні байқалады. Оны
сол жердің тұрғын халықтары күзетші әскерлерге арақ –шараптар және басқадай
заттар беріп жалынып – жалбарынып малдарына шауып алып келген. Мұндай
жағдай күні бүгінге дейін кездесетінін білеміз. Тірі организмдердің ерекше
түрде өсетінін қараңғы халық қайдан білсін. Мұны ғалымдар мутациялық
құбылыстар деп атайды. Бұл өте қауіпті құбылыс. Қазақ жеріндегі
радиоактивтік апаттың ең алғашқы бастамасы болатын. Кейінгі кездері бұл
қауіпті құбылыс халыққа қаншама қайғы-қасірет әкелгенін қазақ елі жақсы
біледі.
Радиоактивті сәулеленудің ең үлкен радиоэкологиялық апаты – Чернобыль
атом электр станциясының қайғылы оқиғасы болатын. Оның негізгі отыны
радиоактивтік элемент торий болатын. Бұл радиоактитік элементтің атом
ядросы ыдыраған кезде одан адам айтқысыз энергия бөлініп шығады. Сонымен
бірге радиоактивтік сәулелену бөліп шығарады. Радиация Еуропа елдерінің
көпшілігіне тарап кеткен. Тірі организмдерде мутациялық құбылыс тудыруда.
Мәселен, сол маңайдағы бір құлынды бие сегіз аяғы бар бір құлын тапқан. Бұл
оқиға Известия газетінің 1989 жылғы 23 қарашадағы санында жарияланған
болатын. Бұл оқиға сол кездегі халық депуттарын қатты толғандырған болатын.
Бірақ олардың қолынан еш нәрсе келмеген. Кейінгі кезде адамның жаны ашитын
құбылыстар, мутациялар қисапсыз көп кездеседі.
Мутация дегеніміз – латын сөзі - өзгеріс, орын ауыстыру деген мағына
береді. Жан-жануарлар, өсімдіктер әлемі және жер бетіндегі тірі
организмдердің барлық формаларының арғы шыққан тегі химиялық қосылыстармен
және радиациялық сәулеленумен кенеттен өзгеріп кетеді. Мутация процесін
тудыратын заттарды мутагендер деп атайды. Табиғаттағы мутагендерді үлкен үш
топқа бөледі:
1) Физикалық мутагендер - рентген сәулесі, гамма сәулесі, нейтрондар,
протондар, температура, және тағы басқалар.
2) Химиялық мутагендер – этиламин, диэтилсульфат, колхицин, аценафтен,
чай, кофе, арақ, спирт және тағы басқалар.
3) Биологиялық мутагендер – адамзат баласының қартаю процесі
биологиялық мутагендердің ең бастысы болып есептеледі.
Бұл құбылысты тежеуге немесе тездетуге әбден болады. Белгілі үйреншікті
әдеттен басқа заттарды жасамау қажет. Қартаю процесінің өзі ауру
болғандықтан, оны да емдеу керек екенін ғалымдар дәлелдеп келеді.
Семей облысының территориясындағы радиацияның зардабын сол жердің
тұрғындары тартып келеді. Өйткені, баолық атом бомбалары мен термоядролық
сынаулар өте құпия және өте қатыгезділікпен өткізіліп отырған. Атом
бомбалары жарылған территориялардың радиациялық фоны қалыпты жағдайда деп
баспасөз беттерінде хабарланып жатты. Радио мен телеарналарда да сондай
хабарлар беріліп тұрды. Сонымен бірге коммунистердің ұраны – Бәрі де халық
үшін, бәрі де халықтың игілігі үшін болған соң халық қайдан білсін
айналасында қандай сұмдықтың болып жатқанын.
Халықты алдау мен арбау күні бүгінге дейін тоқтаған жоқ. Өйткені
наурыздың 12 жұлдызында 1993 жылы Алматы радиосынан берілген бір хабарда –
Қазақстан Республикасының Ұлттық академиясының кейбір ғалымдарымен экология
және биоресурстарды қорғау министрлігінің қызметкерлері Қазақстан
Республикасындағы радиациялық фон қалыпты жағдайда деп хабарлаған болатын.
Бұл қағидамен келісуге болмайды. Неге десеңіз, осы кездегі Қазақстан
Республикасының радиоэкологиясын бірде-бір елмен салыстыруға болмайды.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасында бірде-бір радиоэколог даярланбаған
болатын. Мамандардың болмауынан осындай жағдайларға келіп отырмыз.
Радиоэкологиялық зерттеулер Қазақстан бойынша жүргізілген емес.
Бір кезде атом бомбасын және сутек бомбасын жасағандардың барлығы
орыс ғалымдары болатын. Жергілікті ғалымдардың ешқандай қатысы жоқ. Қазан
айының 24 жұлдызындағы Атамекен газетінің хабарына қарағанда, Өскемендегі
өнеркәсіптік аудан экологиялық апат жағдайында, қалалық кеңестің сессиясы
Өскеменнің экологиялық жағдайы Чернобыльмен пара-пар деп шешім қабылдады.
Атырау облысының Қызылқоға, Теңіз аудандарындағы 1 млн гектардан аса
шұрайлы жерлерді алып жатқан әскери полигонда 40 жыл бойы ракеталар
сыналып, атом бомбалры жарылған. Қазақ жеріндегі көптеген әскери-өндірістік
жұмыстар жүргізу үшін 20 млн гектар жерді әскери адамдар бөліп алған. Ол
жерлерге білгендерін жасап, неше түрлі қалдықтармен ластаған. Қазіргі кезде
ол жерлер не егін егуге, не мал жаюға келмей қалған. Қазақ елі өз жеріне
өзі ие емес еді. Империялық нұсқаулар арқылы жүргізіліп отырды. Бұрынғы
кездегі партия және үкімет басшылары тек менің айтқаным болады деумен
болды. Сонымен бірге олар биология, химия, экология ғылымдарынан хабары жоқ
болса да, бұл ғылым салаларына тікелей араласып кетті.
Осы кезде тәуелсіз мемлекет болдық, империялық нұсқаудан құтылдық,
ғасырлар бойы ата-бабамыз білектің күшімен, найзаның ұшымен қорғап келген
биоресурстарға өзіміз иеміз. Ендігі уақытта мекен етіп отырған жер, су,
өсімдік әлемі, жануарлар дүниесі , олардың радиоэкологиялық апатқа
ұшырамауы өзіміздің сана-сезімімізге байланысты. Әрбір саналы және сауатты
азамат қазақ жерінде экологиялық апаттың болмауына тырысу керек.
Радиоэкологияны тәрбие құралы ретінде пайдалану керек.
Біздің зерттеу жұмыстарымыздың қорытындыларына қарағанда және бүкіл
дүние жүзілік ғылыми әдебиеттерінің деректерін талдағанда, радиоактивтік
сәулеленудің аз дозасы болса да рак дертін тудыратыны сөзсіз.
Бұл кезде термоядролық сынаулар өткізілген территорияларда неше түрлі
қауіпті аурулар халық арасына кең түрде таралуда. Соңғы жылдар ішінде Семей
облысында әр жүз мың адамға шаққанда жүйке-психикалық ауруға шалдыққан
адамдардың саны 960-тан 1624-ке, ақыл-ойы кем адамдар 3105-тен 4612-ге,
невроз және жүйке-тамыр аурулары бар адамдар 3692-ге көбейген. Ал сары
ауру, іш ауру, туберкулез сияқты ауру түрлері халықты әбден әлсіретті.
Әсіресе, Қазақстанның радиоактивтік сәулеленуі өте ауыр. Қазақстанның қай
облысын алып қарасаңыз да, радиоэкологиялық апатқа ұшырамаған аймақты таба
алмайсың.
Қайғы-қасіретке толы аудандар көп кездеседі. Өйткені, қазақ жерінде
әскери полигон болмаған жер аз еді. Атырау облысының Қаракөл-Шонай
жеріндегі, Абыралы қойнауының жазық даласындағы әлемге аты әйгілі аты шулы
Семей полигонын атауға болады. Маңғыстау түбегіндегі полигон соңғы жылдары
ғана белгілі болды. 1946 жылдан 1989 жылға дейін Қазақстанның
территорияларында 642 термоядролық атом, сутек бомбаларын сынаудан
өткізген.
Кесте 1.1.
Бұрынғы Кеңес Одағында және Америка Құрама Штаттарында
сыналған атом бомбалары мен термоядролық сынаулар
Жыл Америка Құрама Штаттары Бұрынғы Кеңес Одағы
1945-1947 5 0
1948-1949 3 1
1950-1951 16 2
1952-1953 21 4
1954-1955 24 12
1956-1966 61 24
1967-1969 117 46
1970-1972 70 58
1973-1975 50 47
1976-1977 37 35
1978-1979 32 56
1980-1981 31 51
1982-1983 35 58
1984-1985 34 56
1986-1987 28 23
1988-1989 25 24
Барлығы 921 642
Семей әскери полигонында термоядролық сынаудың ашық аспанда
жүргізілгені туралы ғылыми деректер келтіріледі. Академик А.Д.Сахаров-179,
Б.И.Гусев-115, А.Н.Петрушенко-2 термоядролық сынау өткізілген деседі. Ал
шын мәнінде бұл көрсетілген мөлшерден әлдеқайда көп екені байқалады.
1.1.Радиациялық ластануға себеп болатын жағдайлар
Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі – радиациялық ластану.
Радиоактиті ластанумен күресу тек алдын алу сипатында болады. Себебі табиғи
ортаның мұндай ластануынан нейтралдайтын биологиялық ыдырату әдістері де
механизмдері де жоқ. Қоректік тізбек бойынша тарала отырып радиоактивті
заттар азық-түлік өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп, адам денсаулығына
зиянды мөлшерге дейін жиналуы мүмкін.
Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері
жасалынды. Семей полигонында 1949 жылдан 1989 жылға дейін 470 ядролық
жарылыс, оның 90-ы ауада, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде
жүргізілді.
Сурет 1.1.1
Олар Шығыс Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық
ластануына әкеледі. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен
Чернобылдан кейінгі ең үлкен иондаушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық
әсерге байланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейін құпия
сақталып келді. Ресми емес мәліметтерге сүйенсек лейкемиядан қайтыс
болғандар саны ондаған мың адамды құрайды.
Қазақстан территориясында радиациялық ластану себептеріне мыналар
жатады: Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары,
радиоактивті материалдарды пайдаланатын атомдық өнеркәсіп орындары,
ғаламдық жауындар, халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатында жасалған
жер асты ядролық жарылыстар, табиғи радиоактивтілік, радиоактивті
қалдықтар.
Семей ядролық полигоны. 1995 жылы Шығыс Қазақстан облысының Орталық
бөлігінде жүргізілген аэрограмма, спектографиялық суреттер жер бетіндегі
цезий – 137, активтілігі 65-100 мкрсағ. болғанын көрсетті.
Кейбір жерлерде 120-500 мкр.сағ. байқалған. Зайсан көлінің Оңтүстік
Батыс жағалауында цезий 137, радиациялық фоны 120-150 мкр.сағ. құраған.
Бұрын жүргізілген ядролық жарылыстар табиғи сулардың, тек ядролық
полигон зонасында ғана емес, оған жақын жатқан территорияларда да
қалыптасуына теріс әсер етеді. Стронциий – 90 ең көп мөлшері Сарыөзек
жылғасы мен Мұржық тауының етегінде байқалған. Альфа және бэта
белсенділіктің жоғары деңгейі Семей облысының Қайнар селосында, Абыралы
колхозындағы барлық дерлік құдық суларында анықталған.
Сонымен қатар, Семей қаласынан оңтүстікке қарай Тарбағатай маңында су
алмасу белсенді жүретін аймақта – альфа және бэта белсенділік салыстырмалы
түрде төмен болған.
Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатындағы жер асты ядролық
жарылыстар. 1995 жылға дейін Қазақстан территориясында әскери полигондардан
тыс 32 жер асты ядролық жарылыстары жасалған. Олар әр түрлі халық
шаруашылық міндеттерін шешу үшін, соның ішінде жер қыртысын сейсмикалық
зерттеулер, Каспий маңы ойпатында тұзды мұнараларда жер асты кеңістіктерін
жасау үшін жүргізілген. Қазіргі уақытқа дейін бұл территориялардағы жер
асты суларының ластану дәрежесі және мониторингі бойынша ешқандай жұмыстар
жүргізілмеген.
Радиоактивті материалдарды пайдаланатын атомдық кәсіпорындар.
Қазақстан территориясының техногенді қызмет әсерінен радиоактивті ластануы
уран өндіру кен орындарымен, ядролық зерттеу және энергетикалық құрылғылар,
полиметалдық, мұнай және газ кен орындарындағы өндіру және өңдеу
жұмыстарымен байланысты. Бұл жұмыстар уран-радий және торий қатарының
элементтерінің әсерінен радиоактивтіліктің жоғары болуымен сипатталады.
Республикамызда 80000-нан астам иондаушы сәулелер көзін пайдаланатын 800-
ден астам кәсіпорындар жұмыс істейді. Олардың жалпы белсенділігі 250 мың
кюриден асады. Аталған иондаушы сәулелер көздерінің жалпы санынан, шашамен
20000 (80 мың кюри) өндірістен шығарылып, көмілуі керек.
Зерттеулер нәтижесінде Щығыс Қазақстан облысында бірқатар аномиялар
анықталған. Үлбі комбинатының өнеркәсіптік территориясында 15
радиоактивті ластану участкелері табылып, оның 13-і жойылды. Маңғыстау
облысында Иранға жөнелтілетін метал қалдықтарының радиоактивті ластануы
анықталды. Жамбыл облысында Нодорос АҚ-да 1995 жылы ылғал өлшегіштің
нейтронды сәулелену көзі жоғалған. Кәсіпорында комиссия құрылып, бұл
жағдайдың себептерін анықтау мақсатында тергеу жұмыстары жүргізілген.
Солтүстік Қазақстан облысының территориясында Смирнов поселкесінің
элеваторынан қуаты 200-3000 мкр.сағ. иондаушы сәулелер шығаратын құралдар
табылған. Павлодар облысының құрылыс материалдарының түрлерінің
радиациялық сапа сертификаты жоқ. Қарағанды облысында кәсіпорындар иондаушы
сәулелердің көздерінде кезінде жоюға арналған приборлары мен
аппаратураларымен қамтамасыз етілмеген. Семей облысында кедендік бақылау
жүйесімен бірлесе отырып жүргізілген тексеру нәтижесінде Қазақстан
территориясынан сыртқа радиоактивті ластанған сым кабельдерінің
шығарылуының 3 фактісі тіркелген.
Ғаламдық жауындар. 1995 жыл бойында цезий – 137 концентрациясы айына
0-0,42 Бк.кв. м шамасында ауытқиды. Ал жалпы бэта белсенділік айына – 0,4-
0,9 Бк.кв. м өзгереді. Бұл республика халқына қауіп туғызбайды. Ауадағы
радилактивті аэрозольдердің мөлшері рұқсат етілген мөлшерден артық емес.
Радиоактивті қалдықтар. Қазақстан территориясының табиғи
радиоактивтілігі оны құрайиын метеорологиялық әрекеттіліктің түзілуімен
генетикалық байланысты, сонымен қатар уран, радий мен торий қатарының
элементтерімен және космостық сәулеленумен байланысты. Табиғи радиоактивтік
фон әр түрлі болуы мүмкін: ірі су қоймаларының акваторияларында 6-8
мкр.сағ. болса, граниттік массадан тұратын территорияда 50-60мкр.сағ.
құрайды.
Магмалық жыныстар жер бетіне шығып жататын табиғи радиоактивті фон 18-
22 мкрсағ., ал күшті қазіргі тұнбалық түзілістердің табиғи радиациялық
фоны 10-18 мкрсағ. құрайды.
Космостық сәулелердің жалпы табиғи радиациялық фондағы үлесі 3-8
мкр.сағ. 1995 жылы зерттеулер нәтижесінде Көкшетау облысының Арықбалық және
Сарытүбек мекен-жайларындағы барлық ғимараттарда радиоактивті газ родонның
жоғары концентрациясы анықталған. Мысалы, Арықбалық селосында екі балалар
бақшасы жабылған.
Елімізде үкіметтік емес экологиялық ұйымдардың қызметін саяси,
құқықтық негізде дамытуда да қолайлы жағдайлар жасалуда. Қоршаған ортаны
қорғау туралы, Экологиялық сараптау туралы заңдарда жұртшылықтың қатысу
ережесі, ақпараи туралы негіздер қаланған. Республикамызда 200-ден аса
үкіметтік емес ұйымдар қоршаған ортаны қорғау, экологиялық білім беру,
радиациялық қауіпсіздік, экологиялық ағарту сияқты бағыттарда жұмыс
істейді.
Қалалардағы ауаның ластануы, жердің тозуы мен шөлейттенуі, өндірістік
және тұрмыстық қалдықтардың көбеюі, жер асты және жер үсті су көздерінің
ластануы, Ертіс, Жайық, Талас, Сырдария өзендерінің ластанған сулары
негізгі экологиялық мәселелер болып отыр. Арал өңірінің 59,6 млн га жері
азған. Сонымен қатар көтерілген тұзды шаңның ағындары 300 шақырымға, ара
қашықтығы 500 шақырымға дейін таралып жатыр. Республикамызда 20 млрд.
тоннадан астам өндіріс және тұрмыс қалдықтары жиналып қалған. Жыл сайын 14
млн. куб м тұрмыстық және 700 млн тонна өнеркәсіптік қалдықтар, олардың
ішінде 84 млн. тонна уландырғыш т.б жиналады. Сонымен қатар зауыт,
фаврикалар өндірген рудаларын өндіріс қалдықтарының 1-18 үйіндісі жалпы
көлемі 56 млн текше метрді алып жатыр, радиоактивті фоны 35 мкр.сағаттан
3000 мкр.сағатқа жетіп, халық денсаулығын бұзуда.
1.1.1.Полигондардың қоршаған ортаға әсері
Қазақстан әлемде бірінші болып 1989 жылы атом қаруынан бас тартқан
болатын. Сол кезде әлемде АҚШ-тың Невадасы, Ресейдің Жаңа жері, Қытайдың
Ловноры, Францияның Моруасы, Қазақстанның Семейі сынды 5 алып полигон
болған еді. Президент Н.Ә.Назарбаев өз жарлығымен Семей полигонын жауып,
қазақ халқының бейбітшіл халық екендігін әлемге паш етті. Семей полигонының
жабылуы үшін күресіп, ақыры жеңіске жеткен қазақ халқының даңқты ұлы
О.Сүлейменов бастаған Невада-Семей антиядролық қозғалысы өзінің халық
алдындағы аса ауыр да құрметті міндетін осылайша орындап шықты.
Алайда Семей полигоны тарихта мәңгі қалып қойды. Мыңға жуық ірілі-
ұсақты ядролық сынақтармен ғана емес, мыңдаған адамның өмірлік қасіреті мен
қайғысының ошағы ретінде қалып қойды. Оның зардаптары күні бүгінге дейін
сезілуде. Соған орай, Невада-Семей қозғалысы да өз жұмысын жалғастыруда.
1980 жылдардың аяғында олар полигонның жабылуы үшін күрессе, қазір оның
зардабын тартқан жерлестерімізге әлеуметтік қолдау мен қорғаудың барлық
шаралары іс жүзіне асуы үшін күресуде.
Қазақстан кезінде бүкіл аумағы әскери полигонға айналған бірден-бір
ел болған еді. Тек Семей полигонында ғана емес, ядролық сынақтар Ақтөбенің
Байганин, Атыраудың Азғыр ауданында, Батыс Қазақстанның Тайсойған, Нарын
өңірлерінде де болып жатты. Ал Арал теңізіндегі Барсакелмес аралы
бактериологиялық лабораторияға айналды. Тіпті түкпірдегі Маңғыстаудың
Үстіртінде де 3 рет ядролық сынақ өткізілді. Сондықтан да Қазақстан жерінің
жартысынан астамы бүгінде экологиялық апат аймағына жатады.
Сурет 1.1.1.1.
Невада-Семейдің бүгінгі жұмысы осы аймақтардағы халықтың, әсіресе,
әскери полигондардан тікелей зардап шеккендер мен оларда әскери қызмет
еткендердің әлеуметтік қорғау шараларымен толық қамтамасыз ету болып
табылады.
Батыс Қазақстан және Атырау облыстарының бірсыпыра жерлері 50 жылға
жуық Капустин Яр атты әскери полигоны болғаны кейінгі кезде ғана халыққа
белгілі. Батыс Қазақстан облысының Орда, Жаңғалы аудандарында 24 мың
зымыран ұшырылып, 177 әскери жаппай қырып жоятын қару-жарақ сыналғаны
бүгінгі күні ғана баспасөз беттерінде ашық жарияланып келеді. 1988-1991
жылдары аралығында осы аймақта 619 СС-20 зымыраны ұшырылып, айналаны
қоршаған сыртқы ортаға 30 мың тоннадай өте улы химиялық заттар шығарылған.
Жоғарыда көрсетілген жылдарда жер астында -18, ал атмосферада-11, қуаты
Хиросима мен Нагасаки қалаларының үстінде жарылған атом бомбаларының
қуатынан бірді-бір кем емес, керісінше күші пара-пар келетін термоядролық
жарылыстар өткізілген. Батыс Қазақстан облысының Орда ауданында Капустин
Яр, Атырау облысының Теңіз ауданындағы Атырау, Азғыр әскери
полигондары болған. Қазіргі кезде бұлақ, өзен, көл не шаруашылыққа, не
жуынып-шайынуға келмей қалған. Өйткені ондағы улы қосылыстардың көлемі 2,6
еседен 800 есеге дейін өскен. Мысалы, қорғасынның мөлшері 206 есе, стронций-
90-ның мөлшері 150 есе, темірдің улы қосындыларының көлемі 5 есе
белгіленген деңгейден асып кеткен. Кадмий мен мыс Бисен қалашығы
тұрғындарының ішетін ауыз суларында өте жоғары деңгейде болғаны байқалды.
Бұл суларды адамның және жануарлардың ішуге болмайтынын арнаулы түрде
жүргізілген ғылыми зерттеулер анықтап шықты.
Жануарлар денесінен, жерден, судан алынған үлгілерді лабораториялық
анализдерден өткізгенде, оларда радиоактивті калий 40, торий 232, радий 236
бар екені анықталды.
Жәнібек және Сайхин қалашықтары тұрғындарының тістеріне жан-жақты
зерттеу жүргізген кезде, адамдардың тістерінде радиоактивті сәулеленудің 23-
тен 38-бэрге дейінгі көлемінде иондалған сәуле шығаратын заттар бар екені
анықталған. Халықаралық үлгі бойынша ,егер 7бэрден астам иондалған сәуле
шығаратын заттар бар екені анықталса, онда ол жерлерді радиациялық қауіпті
аймақтар қатарына жатқызып, жергілікті тұрғындарға мемлекет тарапынан
жеңілдіктер беріледі. Сонымен бірге сол аймақтың халқына миллиондаған
ақшалай, заттай сыйлықтар беріледі.
Медиктер мен биологтардың соңғы кезде жүргізген ғылыми зерттеу
жұмыстарының қорытындылары баспасөз беттерінде жарияланып отырды. Әскери
полигондарда неше түрлі сынақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Радиоактивті ластану және атом энергетикасы
Орындаған:
Тексерген:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Радиоэкология және қоршаған орта
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.1. Радиациялық ластануға себеп болатын жағдайлар
... ... ... ... ... ... ... 13
1.1.1. Полигондардың қоршаған ортаға әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.1.2. Радиоэкология және биосфера
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.2. Қоршаған ортаның радиациялық заттармен ластануы
... ... ... ... ... ... 20
1.2.1. Биосфераның радиоактивтік ластануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.2.2. Атмосфераның радиоактивті ластануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
1.3. Радиациялық фон
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 22
ІІ ТАРАУ. Атом энергетикасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.1. Уран-атом өнеркәсібінің басты шикізаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.2. Атом электр станциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.3. Космостық сәулелер және олардың жер бетіне әсері
... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ
Радиация дегеніміз – бір элементтің атом ядросының өзге элементке өз
бетімен ауысуынан туындайтын құбылыс. Бұл процесс кезінде иондалған сәуле
шығады. Бұл жаңалық емес. Мәселе – оны адамдардың қалай пайдаланғысы
келетіндігінде. Радиоактивтілікпен иондалған сәулелер жер планетасында
тіршілік басталған кезеңге дейін-ақ болған. Ал космоста жер пайда болғанға
дейінгі кезеңнің өзінде – ақ өмір сүрді. Ғалымдардың пайымдауынша осыдан 20
млрд жыл бұрынғы Үлкен жарылысқа да иондалған сәулелер белгілі дәрежеде
әсер еткен көрінеді. Ал ол жарылыстан соң бүкіл ғалам пайда болған.
Оның негізгі қозғаушы күші радиоактивті ыдырау мен атом ядроларының өзара
алмасуында екндігінде дау жоқ. Радиоактивті материалдар планета құрамына ол
пайда болғаннан бері енген. Тіпті шамның өзі де жеңіл радиоактивті. Барлық
тірі ағзалардың ұлпаларында аз құрамда болса да радиоактивті құрылымдар
бар. Ал жердегі радиоактивтілік құрылымдардың ашылғанына жүз жыл да болған
жоқ.
Біз радиация адам өміріне қауіпті ме, жоқ па? деген сұрақты күнде
естіп жүрміз. Бұл нақты және дәл жауапты қажет етеді. Бірақ бұл жерде ғылым
дәлме -дәл жауап беруге келгенде қиналады. Осы заманғы геология мен
космогения ғылымдары адамдардың дамуы кезеңінде кәдімгі радиациялық фон
айта қоярлықтай өзгерістерге ұшырамайды деп тұжырымдауда. Сондықтан да
бірнеше мың жылдар бойы бойларына сіңген радиациялық сәуле адамзат үшін
зиянсыз деп айтуға болады. Себебі тіршілік иелері өз даму процесі кезеңінде
мұндай сәулелерге бейімделіп кетеді. Оның үстіне қазір кейбір ғалымдар
жердегі радиация табиғаттың дұрыс дамуы үшін қажет деген пікірлерде айтуда.
Бірақ дәл қазір радиациялық фонның жануарлар мен өсімдіктерге қалай әсер
ететіндігі туралы ғылыми нақтыланған, тексерілген фактілер жоқтың қасы.
Жекелеген байқаулар көбіне қарама – қарсы пікірлер туғызуда. Мысалы,
ғалымдардың экспериментті зерттеулері күнбағыстың өсіп жетілуі кезеңінде
радиацияның белгілі бір мөлшері оған пайдалы екенін көрсеткен. Ал нәр
алатын ортада уран, радий және торий элементтерінің болмауы мақтаның өсуін
тежейтін көрінеді. Мұндай жағдайда мақта мүлдем гүлденбей қалады екен.
Радиациялық ластанудың басқа ластанудан көп айырмашылығы бар. Қысқа
толқынды электромагниттік сәуле шығару мен зарядталған бөлшектерді бөліп
шығаратын тұрақсыз химиялық элементтердің ядросы – радиоактивті нуклидтер.
Міне, осы бөлшектер мен шығарылған сәулелер адамның организміне түскенде
жасушаларды бұзады, соның нәтижесінде түрлі аурулар пайда болады.
Радиациялық ластанудың негізгі көздері – альфа, гамма және бэта
сияқты радиоактивті сәулелер. Ионданған сәулелер адам, жануар
организмдерінде ақуыз, фермент және басқа да заттардың өзгеруіне, яғни
сәуле ауруының дамуына әкеліп соғады.
Сәуле ауруы адамның сыртқы мүшелерінің зақымдануынан және радиациялық
ластаушылардың ішкі органдарға түсуі нәтижесінде болады.
Сәуле ауруын дәрежесіне, алынған сәуленің мөлшеріне байланысты
балалар, қарт адамдар мен ауру адамдар көтере алмайды. Адамдар 50 рентген
сәуле алса сәуле ауруы байқалмайды. Ал, 100 рентгеннен бастап сәуле ауруы
дами бастайды.
Сәуле ауруы өзінен алынған сәуленің мөлшеріне қарай ауыр және
созылмалы болып бөлінеді. Адамдар екі –үш рет сәуле алғанда ауыр сәуле
ауруына ұшырайды, ал аз мөлшерде алса ұзақ уақыт сәуле ауруына шалдығады.
Қабылданған мөлшнріне қарай сәуле ауруы төрт түрлі дәрежеде болады: 1-
дәрежесі жеңіл түрі – 100-200 рентген мөлшерінде; 2-дәрежесі орташа – 200-
300 рентген; 3-дәрежесі ауыр – 300-500 рентген мөлшерінде; 4-дәрежесі өте
ауыр – 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады.
Сәуле ауруы төрт кезеңде жүреді: бірінші кезең – сәуленің организмге
әсері оның мөлшеріне қарай болады. Оның ең алғашқы белгілері: әлсіздік, бас
айналу, бас ауру, жүрек айну, құсу, іш өту, терінің бозаруы, қан қысымының
секірмелі болуы, естен тануы. Екінші кезең – бірінші кезеңнен кейін уақытша
аурудың жағдайы жақсарады. Бұл кезеңді латентті кезең, яғни, жағдайдың
жақсы болып көріну кезеңі деп атайды. Алған радиация мөлшері көп болса, бұл
кезең қысқа болады да екі күннен үш жетіге дейін созылады. Әлсіздік,
терлегіштік, тәбетінің төмендеуі, ұйқысының бұзылуы байқалады және қанда
өзгеріс болады. Үшінші кезең - өте жоғары мөлшерде сәуле алғанда сәуле
ауруының асқыну кезеңі басталады. Аурудың температурасы көтеріліп, ішіне
қан құйылады, жаралар пайда болады, бадамша безі асқынып, баспа ауруы пайда
болады. Үш-төрт жетіден кейін шаштары түседі, қан ұюы бұзылады да жұқпалы
аурулар дами бастайды. Төртінші кезең – сәуле ауруының жеңіл түрі, бұл осы
кезеңде ауру жазыла бастайды. Ауыр түрі болса, онда адам бірінші кезеңде
өліп кетеді. Орташа және ауырлау түрінде адамның жазылуы бірнеше айға
созылып қан азаяды, қан қысымы көтеріледі және организмнің әлсіздігі
байқалады.
Егер тамақ не су арқылы радиоактивті заттар адамның ішкі органдарына
түссе, онда адамға 25-30г активтелген көмір, 50г күкірт қышқыл барийді
немесе 25-30г балшық суын ішкізеді. Адсорбент радиоактивті затарды қанға
өткізбей сіңіріп алады. Одан әрі 15-20 минуттан соң 2-3 литр су беріп
құстырып, асқазанын жудырады. Осыдан соң тағы да адсорбент беріп, іш
айдайтын дәрімен ішек – қарнын тазалатады. Адам баласы сәулемен қатар әр
түрлі жарақат алса онда ең алдымен жараға әр түрлі микробтар түспейтіндей
етіп алғашқы көмек көрсетіледі. Құсқысы келіп, басы ауырып, басы айналғанда
этапиразин немесе аэрон таблеткаларын береді. Сәуле алғанын біле салып 3-4
сағаттан соң тетрациклин, биомицин, сонымен қатар сульфадемизин, этазол,
фтазол сияқты дәрілерді де береді. Егер ішіне қан құйылған жағдайда еш
қимыл жасатпай 5% хлорлы кальций ерітіндісін 4 сағат сайын бір қасықтан
беру керек. Сәуле ауруымен ауырған адамдарға сорпа, әр түрлі жеміс шырынын
немесе көп су ішкізу керек. Аздап тұз қосылған су беріп, аз – аздан жиі
тамақтандыру керек.
І ТАРАУ Радиоэкология және қоршаған орта
Радиоэкология – радиус – сәуле деген латынның бір сөзі, ойкос – үй,
айналаны қоршаған орта және логос – ілім деген гректің екі сөзінен алынған
биология ғылымдарының ғылыми терминдерінің бірі. Ол табиғаттағы
радиоактивті элементтердің олардың радионуклидтерінің таралуын,
концентрациясын, иондалған сәуленің организмге, экологиялық жүйеге,
популяцияларға және бүтін табиғатқа тигізетін әсерін зерттейтін биология
ғылымдарының көрнекті салаларының ең бастысы.
Оның негізін 1930 жылы радиоактивті заттардың биогеохимиясы деген
әлемге әйгілі еңбегінде академик В. И. Вернадский құрды.
Басқа ғылымдар сияқты радиоэкологияның пайда болу жолдары, даму
кезеңдері, басқаша айтқанда өзінің даму тарихы бар. Олар үш кезеңнен
тұрады. Бірінші кезең – иондалатын сәулеленудің биологиялық обьектілерге
тигізетін әсерін зерттеу 1895 жылдан басталып, 1930 жылдарға дейін
созылады. Бұл кезде рентген сәулесі ашылған болатын. 1896 жылы орыс
физиологы И. Р. Тарханов рентген сәулесінің Тіршілік әрекетіне әсері
деген ғылыми еңбегін жариялады. А.Беккерель 1896 жылы уран тұздарының өткір
сәуле тарататындығын байқады. Ерлі – зайыпты М. Складовская – Кюри мен П.
Кюри полоний мен радийдің радиоактивті сәуле тарататындығын анықтады. Олар
радиоактивтілік деген терминді ғылымға енгізді. 1913 жылы К. Фаянс пен Ф.
Содди бір – біріне тәуелсіз ығысу ережесін тұжырымдады. 1911 жылы Е. С.
Лондон Радий в биологии и медицине деген ірі ғылыми еңбегін жариялады. Ол
бұл еңбегінде иондалатын сәулеленудің тірі организмдерге тигізетін әсерін
анықтаған болатын.
Ұлы ғалым-физик А. Эйнштейн – Радиоактивтілік құбылысы тарихи
дәуірге дейінгі адамзат баласының отты ойлап тапқаннан кейінгі ең үлкен
революциялық күші - деп жазды. Иә, радиоактивтіліктің ашылуы көптеген
көкейкесті мәселелерді шешуге мүмкіндік туғызды.
Сурет 1.1.
Атом және оның ядросы қалай құрылғанын толығырақ түсіндіруге
мүмкіншілік туды. Радиоактивті сәулеленудің көздері мен радионуклидтердің
қалай пайда болатыны анықталды.
Радионуклидтер дегеніміз – атом ядросының зарядтарының өзгерген түрі.
Өте қауіпті құбылыс. Радиоэкологияның бірінші кезеңінде атом туралы адамзат
баласының білімі мен тәжірибесі жинақталды.
Атом – затың химиялық қасиеттері толық сақталынатын кіші бөлігі. Ол
оң зардтталған атом ядросынан және оны айнала қозғалатын теріс зарядты
электрондардан тұрады. Атом энергиясы үнемі берік тұрмайды. Ол дүркін –
дүркін энергия бөліп шығарады.
Атом ядросы дегеніміз – нуклондардан тұратын атомның ең ауыр және
орталық бөлімі.
Радиоактивті элементтердің изотоптары альфа, бэта және гамма
сәулелерін таратады да, басқа элементтерге айналады. Бұл радиоактивтілік
құбылыс. Ал изотоптар дегеніміз – гректің: isos – біркелкі, topos – орын
деген екі сөзінен алынған. Изотоп атомдарында протондар мен электрондар
саны әртүрлі келеді. Сондықтан да изотоптардың химиялық қасиеттері бірдей
болады да, ал атомдық массасы алуан түрлі болып келеді.
1930 жылы радиоэкологиялық зерттеулер жүргізіліп, неше түрлі маңызды
жаңалықтар ашылды. Иондалынатын сәулеленудің организмге мутациялық
өзгерістер жасайтынын радиогенетиктер жан – жақты зерттеп, радиоэкология
табиғи генетикалық фактор ретінде анықталды.
1930 жылдары ядролық физика және техниканың жедел дамуы, сонымен
қатар ядролық энергияны алудың және пайдаланудың жолдары кең көлемде
зерттеліне бастады. Ядролық энергияның тірі организмдерге тигізетін әсері
туралы алғашқы ғылыми деректер алына бастады. Мұның өзі радиоэкологияның
дамуына үлкен әсер етті.
Екінші кезең – 1930 жылдардан басталып 1950 жылдарға дейінгі мерзімді
қамтыды. Бұл уақытта радиоэкологиялық зерттеулер жүргізілді. Иондалатын
сәулеленудің нәтижесінде радиобиология қалыптаса түсті. Табиғаттың
радиоактивтік заттармен ластануына байланысты иондалатын сәулеленудің
биологиялық әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Радиобиология және
радиоэкология ғылымдарының жеке дербес ғылым саласы деп аталуына байланысты
көптеген ғылыми зерттеулер жүргізілінді. Осы кезде атом өндірісі дамуының,
атом және сутек бомбаларын жасаудың алғашқы кезеңдері басталды. Олар
лабораториялық сынаулардан өткізілді. Эксперименттік сынау барысында
стронйий, цезий, плутонийдің және олардың радионуклидтерінің ауаға, суға
тарап, табиғатты ластайтыны анықталды. Сонымен бірге көптеген өсімдік,
жануарлардың органдары мен тканьдерінде радионуклидтер жиналып, организмнің
ішкі органдары сәуле ауруына шалдығатыны анықталды. Бұл құбылыстың негізгі
заңдылығын ашу халық шарашылығына үлкен пайда келтіретіндігі анықталды.
Радиоэкологиялық зерттеулер нәтижесінде атом қаруын сынауды шектеу, соғыс
жағдайында оны пайдаланбау, өндірісте ядролық реакторларды суытуда жабық
циклді қолдану, радиоактивті қалдықтарды айналадағы сыртқы қоршаған ортаға
таратуда залалсыздандыру шараларына мүмкіншілік туды. Осы кезеңде
радиоэкологияның негізгі әрекетіне жан –жақты сипаттама берілді. Сәуле
шығару дозасына зерттеулер жүргізілді. Радиоэкологияның тиімділігін
түсіндіретін тәжірибелер жасалынып, нағыз ғылыми деректер алынды. Сондай
–ақ, алғашқы теориялар ғылымға келді. Радиоэкологияға сапалық баға берілді.
Радиоактивтік сәулеленудің клеткалардың генетикалық аппаратына қалай
әсер ететіндігіне жан-жақты зерттеулер жүргізілді. Атом ядросын игерудің
жолдары ашылды. Әсіресе бейбіт мақсатта атом энергиясын пайдаланудың
тәсілдері белгіленді. Бірақ өкінішке орай атом энергиясын пайдаланып,
халықты жаппай қырып жоятын атом бомбасы Херосима мен Нагасаки қалаларында
сыналды. Ол биология ғылымына Хиросима және Нагасаки трагедиясы деген атпен
қалыптасты. Өйткені атом бомбасы жарылғаннан кейін көптеген радиоактивті
сәулелер бөлініп шығып, мыңдаған адамдарды емдеу әдісін табу және сәулеге
қарсы қорғану тәсілдерін жетілдіру міндеті қойылды.
Үшінші кезең – 1950 жылдан басталып, күні бүгінге дейін созылып
келеді. Бұл уақытта радиоактивтік сәулеленудің биологиялық обьектілерге
тигізетін әсері жайында толық ғылыми информациялар жинақталады. Иондалатын
сәулелену шығару әсерінің заңдылықтарын және механизмдерін зерттеу дами
түсті. Олардың физикалық-химиялық қасиеттерінің ерекшеліктері
биообьектілерге қалай әрекет ететінің теориялық және эксперименталдық
зерттеулері кең өріс алды. Сонымен бірге радиоэкология саласын қалыптастыру
жөнінде міндеттер қойылды. Радиоэкологияны зерттеулердің жаңа тәсілдері
жасалынып, атом ядросының энергиясын (иондалатын сәулелену) тірі
организмдерге немесе биогендік шикізатқа байланысты адамзат баласы өмірінің
түрлі сфераларында қолданудың көптеген жаңа жолдары ашылды.
Иондалатын сәулеленудің күшін өсімдік шаруашылығында пайдаланып
өсімдіктердің жаңадан 200 түрі алынды. Мал шаруашылығында және басқа да
салалрды жеделдету құрал ретінде пайдалануға болатыны анықталды.
Радиоэкологияның пайда болуынынң өзі радиактивтік сәулеленудің
табиғатта мөлшерден тыс көбеюіне байланысты екенін ұмытпауымыз керек.
Табиғатта радиактивті элементтердің екі түрі кездеседі. Олар: табиғи
радиактивті элементтер және жасанды радиактивті изотоптар. Табиғи
радиактивті элементтердің ең бастысы – уран, торий, плутоний және басқалар.
Жасанды радиактивті изотоптар-күрделі физикалық қондырғыда ядролық
реакциялар жасалыну нәтижесінде алынады. Қазіргі кезде ғалым-биологтар
жасанды радиактивтік элементтердің 2000-ға жуық түрін біледі.
Стабильді ядроларда протондар мен нейтрондар саны арасында белгілі
қарым – қатынас болады. Осы қарым-қатынастан сәл ғана ауытқыса ядро
тұрақсызданып өздігінен ыдырай бастайды. Олар ыдыраған кезде бір түрден
екінші түрге өзгереді.
Элементтердің ыдырау мерзімі мыңдаған және миллиондаған жылдар бойына
созылады. Ал жасанды радиоактивтік изотоптардың ыдырау мерзімі бір – екі
күн немесе сағат ішінде өте шығады.
Табиғи радиоактивті элемент – көміртек, оның ыдырау мерзімі 14 мың
жыл бойына созылады. Осы уақыт ішінде ол альфа сәулесін таратып отырады.
Егер тірі организмге бір жағдайлар мен радиоактивтік көміртектің сәл ғана
мөлшерін сіңетін болса, ол организмді 14 мың жыл бойына талқандайды. Тіпті
адам баласы немесе тірі организм тіршілік қабілеттілігін жойғаннан кейін де
өзінің ыдырау процесін бір мезгілде тоқтатпайды. Радиоактивтік сәулелену
организмге қалай тарайды деген сұраққа келетін болсақ, олар ішетін су,
жейтін тағамдар, шаң-тозаңдар арқылы организмге түседі. Ауадағы шаң-
тозаңдардың құрамындағы радиоактивтік элементтер жауған жаңбыр және қармен
жерге оралады. Сөйтіп, табиғатта айналым жасайды да жер көкті ластайды.
Радиоактивтік ыдыраудың ең басты түрлері: альфа ыдырау, бэта ыдырау,
электрондық қармау және ядроның өздігінен бөлінуі.
Альфа ыдырау өздігінен болатын радиоактивтік ыдырау. Ол кейде атом
ядросының альфа бөлшектері бөлініп шығады. Альфа ыдырау процесінің
нәтижесінде бастапқы ядродан электр заряды 2-ге, ал массалық саны 4-ке
кеміген ядро, яғни жаңа химиялық элемент пайда болады.
Сутек ядросының гелий ядросына айналуы термоядролық реакция болып
есептеледі. Термоядролық реакциялар жүрген кезде қисапсыз көп энергия
шығады. Бір кезде аса қатерлі әскери қаруы ретінде сыналған сутек
бомбасында осы альфа ыдырау процесінің термоядролық реакцияларының іс
жүзіндегі қолтаңбасының бір көрінісі. Сутек бомбасы тұңғыш рет 1953 жылы
шілденің 13 жұлдызында Семей ядролық полигонында сыналған болатын. Ол
туралы қолымызда толық деректер бар.
Термоядролық реакция дегеніміз – жеңіл атом ядросының жоғары
температурада қосылуы нәтижесінде өтетін ядролық реакциялар. Жеңіл
термоядролық реакцияда өте көп энергия бөлінеді.
Альфа бөлшектерінің атом ядросымен клондық әсерлесуінің потенциалдық
энергиясы бөлшектің меншікті энергиясынан әлдеқайда жоғары болады. Альфа
бөлшектердің ұзақ әсері нәтижесінде тірі организм сәуле ауруына шалдығады.
Бэта ыдырау – радиоактивтік ыдырау кезінде атом ядросынан электронның
не позитронның бөлініп шығуы. Бұл процестің нәтижесінде бастапқы ядродан
заряды 1-ге тең санға өзгерген жаңа ядро, яғни жаңа химиялық элемент пайда
болады. Альфа және бета ыдыраудың нәтижесінде иондалатын сәулелену пайда
болады. Альфа, бета және гамма сәуле шығару кезінде атомнан соншалықты көп
энергия алынады. Бұл энергияны халық шаруашылығына пайдалануға болады.
Бірақ оларды жалпы қырып – жоятын әскери қаруларға қолданып келеді.
Альфа, бета және гамма сәулелеріне табиғатта қарсы тұратын құдіретті
күш жоқ. Олар тереңдігі 27 см судан, қалыңдығы 17,4 см темірбетоннан,
қалыңдығы 76 см қорғасыннан өтіп кетеді. Олардың не иісі не дәмі болмайды.
Адамның көзіне де көрінбейді.
Үшінші кезеңді физика, химия, биология ғылымдарының қарқынды даму
кезеңі деп атауға болады. Осы уақытта радиоэкологияның биофизика және
биохимияның зерттеу әдістері кең және терең қолданыла бастады. Бұл дәуірде
радиоэкологиялық зерттеулер нәтижесі радиоэкологиялық генетиканың дамуына
себеп болды. Кейінгі жылдар ішінде ядролық физика және техниканың жедел
дамуына, сонымен бірге ядролық қаруды сынау салдарынан табиғаттың
радиоактивті заттармен ластануына байланысты иондалатын сәулеленудің
биологиялық әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Радиоэкологияның алдына көп
клеткалы организмдердің радиосезімталдық қасиетінің себебін табу, зиянды
мутация, сәуле тиюдің жолын анықтау, сәуле тиюдің одан кейінгі салдарының
пайда болу себептері мен заңдылықтарын зерттеу т.б. маңызды мәселелер
қойылды. Радиоэкология үшін организмді сәуле тиюден қорғау шараларын
іздестіру, радиациядан зақымданған организмді емдеу, айнала қоршаған сыртқы
ортадағы радиация мөлшерінің артуының адамзат баласына қауіптілігін болжау,
ионданатын сәулеленудің медицинада, биологияда және ауыл шаруашылығында,
тағам өнеркәсібінде пайдаланудың жаңа жолдарын іздестіру маңызды міндеттер
болды.
1960-1970 жылдары радиоэкология сәуле тию салдарынан
дезоксирибонуклеин қышқылының структурасы мен метоболизмі бұзылатыны
анықталды.
1970-1980 жылдары жануарлар организмін радиация әсерінен қорғайтын
заттар ашылды. Сәуле ауруын емдеудің тиімді әдістері туралы теориялық
зерттеулер жүргізіліп, ғылымға және практикаға қажетті ғылыми аса маңызы
бар қорытындылар алынды. Адамның космос кеңістігіне шығуына және оны
игеруіне сәйкес радиацияның космос жағдайында адамның жоғары нерв жүйесі
әрекетіне т.б тигізетін әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінуінен
радиоэкологияның жедел дамып келе жатқан жаңа саласы космос экологиясы
пайда болды. Радиоэкологияны зерттеулерде микроорганизмдерді пайдалану
қолайлы болғандықтан, радиоэкологияның дамуына жол ашылды.
Радиоэкология биологияда 1980-1990 жылдары сәуле тиген клеткалардың
қайта қалпына келуі – реперация құбылысын ашты. Бұл ДНҚ молекуласының
радиациялық заңымен арнайы ферменттік жүйелер тез жоятынын және
клеткалардың генетикалық аппаратының беріктігін көрсетті. Клеткалардың
радиосезімталдығы туралы және бұған хромосома қатыстылығы, сульфгидрильді
топ саны т.б маңызы туралы және бұған қоса басқадай ғылыми мәліметтер
көбейе бастады. Радиоэкология алдында тұрған басты міндеттерге қарай
радиоэкологияның көптеген жаңа салалары, мәселен ауаның, судың радиациялық
экологиясы дамыды. Радиоэкологиялық зерттеулер иондалатын сәулелену,
қатерлі ісік, сәуле тию ауруын емдеуге, ауыл шаруашылық өсімдіктер мен
жануарлар зиянкестеріне қарсы күрес жүргізуге қолданылады. Ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің жаңа сорттарын шығарудың радиациялық селекциялары, тұқымды
сәуле әсеріне ұшырату жолымен екпе өсімдіктер түсімін арттырудың, азық –
түліктің сақтау мерзімін ұзартудың, медициналық препараттардың
стеризациялаудың ғылыми негізі болды.
Радиоактивтіліктің ашылуы ғылым мен техниканың дамуында зор рөл
атқарды. Ол заттың қасиеті мен құрылысын зерттеу дәуірінің басы болып
саналады. Сонымен бірге радиоактивтіліктің ашылуы ядролық энергияны
өнеркәсіпте пайдалану перспективасына жол ашты. Радиоактивті зертеулерге
және оларды қолдануға сәйкес жұмыстар үшін физика, химия және биология
ғылымдары бойынша көптеген ғалымдарға ( А. Беккерель, Э. Резерфорд, О. Ган,
Г. Сиборг) Нобель сыйлығы берілді.
Радиоактивті изотоптар – химиялық элементтердің ыдырауға бейім
орнықсыз изотоптары. Радиоактивті изотоптар табиғи және жасанды радиактивті
изотоптар.
Радиоактивті элементтер – изотоптардың бәрі радиоактивті химиялық
элементтер. Радиактивті элементтерге техниций, прометрий, полоний және
Менделеевтің периодтық жүйесіндегі бұлардан кейін орналасқан барлық
химиялық элементтер жатады. Радиоактивті элементтердің ядросы альфа, бэта
және гамма сәулелерін бөліп, өздігімен ыдырап, басқа бір элементке өзгеріп
отырады. Радиоактивті ядроның ыдырауы тұрақтылық дәрежесімен сипатталады.
Тұрақтылық дәрежесінің сан көрсеткіші – жартылай ыдырау мерзімі. Биосферада
кездесетін тау жыныстарының, неше түрлі минералдардың және археологиялық
қазба заттардың, материалдардың жасын анықтау үшін радиокөміртек әдісі
пайдаланады. Бұл әдіс радиоактивтік ыдырау құбылысына негізделген.
Биосферада кездесетін бірқатар радиоактивті элементтер – актаний, радий,
франций, родон, полоний, нептуний, плутоний және т.б. радиоактивті
қатарлардың ыдырау өкілдері болғандықтан екінші реттік радиоактивті
элементтер қатары деп аталады.
Радиоактивті элементердің бір – бірінен табиғаты, жартылай ыдырау
мерзімі, шығаратын сәулелерінің түрлері және энергиясы жөнінен айырмашылығы
болады. Гамма сәулелерін тарататын изотоптар металдар мен қорытпалардың
қабын табуға, кейбір барлау ісінде адамның қатерлі ісік ауруларын емдеуге
пайдаланады. Гамма сәулелер шығаратын изотоптар атом бактерияларында электр
энергиясын алу үшін қолданылады. Жер бетіндегі тірі организмдердің
радиоактивтілік сәулеленулерге қарсы тұратын қабілеттілігі барма деген
сұраққа ия деп жауап беруге болады. Организм табиғаттың өзі жаратқан өте
күшті көріністерінің бірі. Ол қорғаныс заттарын белоктарды, көмірсуларды,
ферменттерді, липидтерді және басқадай заттарды синтездеп шығарады. Өйткені
биосферада адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі
иондалатын сәулеленудің сыртқы және ішкі әсерінен үнемі сәулеленіп тұрады,
Яғни табиғи радиациялық фон деп аталатын жағдайда болады. Бірақ қазіргі
кезде радиоактивтік сәулеленудің мөлшері табиғатта екі еседей өсті. Ал
термоядролық сынау жүргізілетін аймақтарда 4-5 есе артты.
Радиоактивті элементтердің табиғатта мөлшерден тыс көбеюіне
байланысты адамзат баласының төзімділігі мен бейімделуі арта ма деген сұрау
өзінен-өзі ойға оралады? Әрине, эволюциялық талай қиында, қыңырда
жолдарынан өткен адамзат баласының радиактивтік элементтердің зиянды
әрекеттеріне төзімділігі мен бейімделінуі арта түсетіні сөзсіз. Өйткені
радиоактивтік элементтердің изотоптарын ғылыми зерттеулерге пайдалану
кезінде тірі организмдердің биологиялық төзімділігі небір таңқаларлық
бейімделіну мүмкіншіліктерін көрсетті. Организмнің биологиялық бейімделудің
үш қасиеті бар екенін ғалымдар ерте кезден біледі.
Бірінші қасиеті - тіршіліктің жаңаланып отыруы, екіншісі – жаңа
өзгерістер туғызатын қабілеттілігі, биология тілінде бұл құбылыс мутация
деп аталынады. Үшінші қасиеті – жаңадан пайда болған биологиялық
қасиеттердің тұқымда бекіп, бір ұрпақтан екінші бір ұрпаққа белгілі бір
заңдылықпен тарап отыруы. Егер тіршілік иелері үнемі жаңарып отырмаса, онда
тіршілік иелері бірден тоқтаған болар еді. Тұқым қуалау қасиеті болмаса
ешқандай өзгерістер болмас еді. Және тіршілік алғашқы шеңберден шығып,
адамзат баласы көзімен көріп жүрген биосфера әлеміндегі миллиондаған тірі
организмнің сансыз формаларын дамытпас еді.
Адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі өздерінің
миллиард жыл ішіндегі эволюциялық өсу мен даму кезеңіндегі неше түрлі
радиациялық фондардан өткен. Тіршіліктің ең алғашқы жер бетінде пайда болу
сатысында радиактивтік фоннан әлдеқайда жоғары болған. Сондықтан да көне
заманда пайда болған организмдер ( цианобактериялар, саңырауқұлақтар,
қыналар, жалаңаш тұқымдылар) радиацияға өте төзімді келеді.
Осы кезде адамзат баласы радиациямен қоян-қолтық келіп отырған кез.
Өйткені радиоактивтік сәулеленеудің көлемі жылдан – жылға көбейе тусуде.
Өміріне, экономикалық жағдайына, географиялық орналасуына, тарихи
дамуына қарасаңыз, біздің қазақ елі табиғат қойынында бірге өсіп, қайнасып
келе жатқан жұрт екенін байқайсыз. Мұндай жақындық оларды табиғатқа етене
бауыр, жанашыр етіп жіберген сияқты.
Қазақ елінің табиғатқа деген көркемдік сезімін, ілтипатын, қадір-
қасиетін көрсететін деректерді тарихтан ғана емес, бүгінгі өмірден,
тұрмыстың сан-сала тарауларынан көруге болады. Қай қазақтың босағасына бас
сұқсаңыз да оюлы сырмақ, текемет, тұс киіз немесе айшықты ер тоқым, ыдыс-
аяқ, үй жиһаздары я болмаса өрнекті киім-кишектің бір жұрнағын
кездестіреміз. Ол көзі қимай сақтаған ескінің жұрнағы емес, халық санасына
терең ұялаған, туған табиғатына тән көркемдік сезімінің бүгінгі
қажетсінуінен туған, болашақ ұрпаққа да сол мән-мағынасында апаратын даңғыл
жол, дәстүрлі дүние.
Халқының сирек, жерінің байтақ табиғатының бай да көрікті болуы
Қазақстан жерінде малдың да, аңдар мен құстардың да мейлінше көбейе беруіне
өте қолайлы табиғи жағдай туғызған. Олар тыныш кең дүниеде емін – еркін
өсті. Қазіргі кезде қазақ елінің табиғат байлықтары орасан зор шегініске
түскен. Оны өмірдің өзі көрсетіп отыр. Радиоактивті элементтердің апатына
ұшыраған аймақтардың саны қаншама десеңізші! Осы кездегі ғылым мен
техниканың қуаты биоресурстардың қай саласы болса да, аз жылдың ішінде
өзгертіп жіберуге шамасы келеді. Ол өзгерістердің көптеген жағдайда,
адамзат баласының қоғамының экономикасы мен мәдениетіне пайдасыз болып
келетіні келешек ұрпаққа да зияны тиетіні қазіргі кезде айқын көріне
бастады. Дүние жүзіне әйгілі болып отырған Арал теңізінің экологиялық
апаты. Ол өз жағалауынан 70-80 км қашықтап кетті. Бүгінгі күні
жалаңаштанған теңіз түбі 23 мың шаршы км-дей жерді алып жатыр. Тұзды құм 2
млн га құнарлы топырақты жұтып қойды. Жергілікті халық қатты күйзеліске
ұшырап кетті.
Ғалым-жазушы, Қазақстан Республикасының Ұлттық академиясының мүше-
корреспонденті Рымғали Нұрғалиұлы оқушы жастармен өткізген әңгімесінде:
Семей облысы Абыралы ауданының халқын өз мекенінен уақытша көшіріп жіберген
болатын еді. Себебі: ол жерде атом бомбасын сынау қажеттілігі туған
болатын. Халықтың қоныс аударған жерлері де онша алыс емес еді. Атом
бомбасын жару орнынан небәрі 50-60 км-дей жер болатын.
Атом бомбасы жарылғаннан кейін біраз уақыт өткен соң, халық өз
мекендеріне қайтадан көшіріліп әкелінді. Ауылда бір жағдайлармен қалып
қойған иттер мен мысықтардың көріністері адам шошырлықтай болатын. Тістері
ырсиып шығып кеткен. Не шөп, не су іше алмай қалған. Осы күнге дейін темір
тормен қоршалған аймақтардың ішіне шөп шалғын болып өсетіні байқалады. Оны
сол жердің тұрғын халықтары күзетші әскерлерге арақ –шараптар және басқадай
заттар беріп жалынып – жалбарынып малдарына шауып алып келген. Мұндай
жағдай күні бүгінге дейін кездесетінін білеміз. Тірі организмдердің ерекше
түрде өсетінін қараңғы халық қайдан білсін. Мұны ғалымдар мутациялық
құбылыстар деп атайды. Бұл өте қауіпті құбылыс. Қазақ жеріндегі
радиоактивтік апаттың ең алғашқы бастамасы болатын. Кейінгі кездері бұл
қауіпті құбылыс халыққа қаншама қайғы-қасірет әкелгенін қазақ елі жақсы
біледі.
Радиоактивті сәулеленудің ең үлкен радиоэкологиялық апаты – Чернобыль
атом электр станциясының қайғылы оқиғасы болатын. Оның негізгі отыны
радиоактивтік элемент торий болатын. Бұл радиоактитік элементтің атом
ядросы ыдыраған кезде одан адам айтқысыз энергия бөлініп шығады. Сонымен
бірге радиоактивтік сәулелену бөліп шығарады. Радиация Еуропа елдерінің
көпшілігіне тарап кеткен. Тірі организмдерде мутациялық құбылыс тудыруда.
Мәселен, сол маңайдағы бір құлынды бие сегіз аяғы бар бір құлын тапқан. Бұл
оқиға Известия газетінің 1989 жылғы 23 қарашадағы санында жарияланған
болатын. Бұл оқиға сол кездегі халық депуттарын қатты толғандырған болатын.
Бірақ олардың қолынан еш нәрсе келмеген. Кейінгі кезде адамның жаны ашитын
құбылыстар, мутациялар қисапсыз көп кездеседі.
Мутация дегеніміз – латын сөзі - өзгеріс, орын ауыстыру деген мағына
береді. Жан-жануарлар, өсімдіктер әлемі және жер бетіндегі тірі
организмдердің барлық формаларының арғы шыққан тегі химиялық қосылыстармен
және радиациялық сәулеленумен кенеттен өзгеріп кетеді. Мутация процесін
тудыратын заттарды мутагендер деп атайды. Табиғаттағы мутагендерді үлкен үш
топқа бөледі:
1) Физикалық мутагендер - рентген сәулесі, гамма сәулесі, нейтрондар,
протондар, температура, және тағы басқалар.
2) Химиялық мутагендер – этиламин, диэтилсульфат, колхицин, аценафтен,
чай, кофе, арақ, спирт және тағы басқалар.
3) Биологиялық мутагендер – адамзат баласының қартаю процесі
биологиялық мутагендердің ең бастысы болып есептеледі.
Бұл құбылысты тежеуге немесе тездетуге әбден болады. Белгілі үйреншікті
әдеттен басқа заттарды жасамау қажет. Қартаю процесінің өзі ауру
болғандықтан, оны да емдеу керек екенін ғалымдар дәлелдеп келеді.
Семей облысының территориясындағы радиацияның зардабын сол жердің
тұрғындары тартып келеді. Өйткені, баолық атом бомбалары мен термоядролық
сынаулар өте құпия және өте қатыгезділікпен өткізіліп отырған. Атом
бомбалары жарылған территориялардың радиациялық фоны қалыпты жағдайда деп
баспасөз беттерінде хабарланып жатты. Радио мен телеарналарда да сондай
хабарлар беріліп тұрды. Сонымен бірге коммунистердің ұраны – Бәрі де халық
үшін, бәрі де халықтың игілігі үшін болған соң халық қайдан білсін
айналасында қандай сұмдықтың болып жатқанын.
Халықты алдау мен арбау күні бүгінге дейін тоқтаған жоқ. Өйткені
наурыздың 12 жұлдызында 1993 жылы Алматы радиосынан берілген бір хабарда –
Қазақстан Республикасының Ұлттық академиясының кейбір ғалымдарымен экология
және биоресурстарды қорғау министрлігінің қызметкерлері Қазақстан
Республикасындағы радиациялық фон қалыпты жағдайда деп хабарлаған болатын.
Бұл қағидамен келісуге болмайды. Неге десеңіз, осы кездегі Қазақстан
Республикасының радиоэкологиясын бірде-бір елмен салыстыруға болмайды.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасында бірде-бір радиоэколог даярланбаған
болатын. Мамандардың болмауынан осындай жағдайларға келіп отырмыз.
Радиоэкологиялық зерттеулер Қазақстан бойынша жүргізілген емес.
Бір кезде атом бомбасын және сутек бомбасын жасағандардың барлығы
орыс ғалымдары болатын. Жергілікті ғалымдардың ешқандай қатысы жоқ. Қазан
айының 24 жұлдызындағы Атамекен газетінің хабарына қарағанда, Өскемендегі
өнеркәсіптік аудан экологиялық апат жағдайында, қалалық кеңестің сессиясы
Өскеменнің экологиялық жағдайы Чернобыльмен пара-пар деп шешім қабылдады.
Атырау облысының Қызылқоға, Теңіз аудандарындағы 1 млн гектардан аса
шұрайлы жерлерді алып жатқан әскери полигонда 40 жыл бойы ракеталар
сыналып, атом бомбалры жарылған. Қазақ жеріндегі көптеген әскери-өндірістік
жұмыстар жүргізу үшін 20 млн гектар жерді әскери адамдар бөліп алған. Ол
жерлерге білгендерін жасап, неше түрлі қалдықтармен ластаған. Қазіргі кезде
ол жерлер не егін егуге, не мал жаюға келмей қалған. Қазақ елі өз жеріне
өзі ие емес еді. Империялық нұсқаулар арқылы жүргізіліп отырды. Бұрынғы
кездегі партия және үкімет басшылары тек менің айтқаным болады деумен
болды. Сонымен бірге олар биология, химия, экология ғылымдарынан хабары жоқ
болса да, бұл ғылым салаларына тікелей араласып кетті.
Осы кезде тәуелсіз мемлекет болдық, империялық нұсқаудан құтылдық,
ғасырлар бойы ата-бабамыз білектің күшімен, найзаның ұшымен қорғап келген
биоресурстарға өзіміз иеміз. Ендігі уақытта мекен етіп отырған жер, су,
өсімдік әлемі, жануарлар дүниесі , олардың радиоэкологиялық апатқа
ұшырамауы өзіміздің сана-сезімімізге байланысты. Әрбір саналы және сауатты
азамат қазақ жерінде экологиялық апаттың болмауына тырысу керек.
Радиоэкологияны тәрбие құралы ретінде пайдалану керек.
Біздің зерттеу жұмыстарымыздың қорытындыларына қарағанда және бүкіл
дүние жүзілік ғылыми әдебиеттерінің деректерін талдағанда, радиоактивтік
сәулеленудің аз дозасы болса да рак дертін тудыратыны сөзсіз.
Бұл кезде термоядролық сынаулар өткізілген территорияларда неше түрлі
қауіпті аурулар халық арасына кең түрде таралуда. Соңғы жылдар ішінде Семей
облысында әр жүз мың адамға шаққанда жүйке-психикалық ауруға шалдыққан
адамдардың саны 960-тан 1624-ке, ақыл-ойы кем адамдар 3105-тен 4612-ге,
невроз және жүйке-тамыр аурулары бар адамдар 3692-ге көбейген. Ал сары
ауру, іш ауру, туберкулез сияқты ауру түрлері халықты әбден әлсіретті.
Әсіресе, Қазақстанның радиоактивтік сәулеленуі өте ауыр. Қазақстанның қай
облысын алып қарасаңыз да, радиоэкологиялық апатқа ұшырамаған аймақты таба
алмайсың.
Қайғы-қасіретке толы аудандар көп кездеседі. Өйткені, қазақ жерінде
әскери полигон болмаған жер аз еді. Атырау облысының Қаракөл-Шонай
жеріндегі, Абыралы қойнауының жазық даласындағы әлемге аты әйгілі аты шулы
Семей полигонын атауға болады. Маңғыстау түбегіндегі полигон соңғы жылдары
ғана белгілі болды. 1946 жылдан 1989 жылға дейін Қазақстанның
территорияларында 642 термоядролық атом, сутек бомбаларын сынаудан
өткізген.
Кесте 1.1.
Бұрынғы Кеңес Одағында және Америка Құрама Штаттарында
сыналған атом бомбалары мен термоядролық сынаулар
Жыл Америка Құрама Штаттары Бұрынғы Кеңес Одағы
1945-1947 5 0
1948-1949 3 1
1950-1951 16 2
1952-1953 21 4
1954-1955 24 12
1956-1966 61 24
1967-1969 117 46
1970-1972 70 58
1973-1975 50 47
1976-1977 37 35
1978-1979 32 56
1980-1981 31 51
1982-1983 35 58
1984-1985 34 56
1986-1987 28 23
1988-1989 25 24
Барлығы 921 642
Семей әскери полигонында термоядролық сынаудың ашық аспанда
жүргізілгені туралы ғылыми деректер келтіріледі. Академик А.Д.Сахаров-179,
Б.И.Гусев-115, А.Н.Петрушенко-2 термоядролық сынау өткізілген деседі. Ал
шын мәнінде бұл көрсетілген мөлшерден әлдеқайда көп екені байқалады.
1.1.Радиациялық ластануға себеп болатын жағдайлар
Қазіргі кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі – радиациялық ластану.
Радиоактиті ластанумен күресу тек алдын алу сипатында болады. Себебі табиғи
ортаның мұндай ластануынан нейтралдайтын биологиялық ыдырату әдістері де
механизмдері де жоқ. Қоректік тізбек бойынша тарала отырып радиоактивті
заттар азық-түлік өнімдерімен бірге адам ағзасына түсіп, адам денсаулығына
зиянды мөлшерге дейін жиналуы мүмкін.
Қазақстан территориясында қуатты ядролық сынақтардың ең көп мөлшері
жасалынды. Семей полигонында 1949 жылдан 1989 жылға дейін 470 ядролық
жарылыс, оның 90-ы ауада, 354-і жер астында және 26-ы жер бетінде
жүргізілді.
Сурет 1.1.1
Олар Шығыс Қазақстан территориясының біраз бөлігінің радиациялық
ластануына әкеледі. Шығыс Қазақстан тұрғындары Хиросима-Нагасаки мен
Чернобылдан кейінгі ең үлкен иондаушы сәулелену дозасын алған. Радиациялық
әсерге байланысты туған аурулар туралы мәліметтер 1989 жылға дейін құпия
сақталып келді. Ресми емес мәліметтерге сүйенсек лейкемиядан қайтыс
болғандар саны ондаған мың адамды құрайды.
Қазақстан территориясында радиациялық ластану себептеріне мыналар
жатады: Семей ядролық полигонында жасалған жарылыстардың салдары,
радиоактивті материалдарды пайдаланатын атомдық өнеркәсіп орындары,
ғаламдық жауындар, халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатында жасалған
жер асты ядролық жарылыстар, табиғи радиоактивтілік, радиоактивті
қалдықтар.
Семей ядролық полигоны. 1995 жылы Шығыс Қазақстан облысының Орталық
бөлігінде жүргізілген аэрограмма, спектографиялық суреттер жер бетіндегі
цезий – 137, активтілігі 65-100 мкрсағ. болғанын көрсетті.
Кейбір жерлерде 120-500 мкр.сағ. байқалған. Зайсан көлінің Оңтүстік
Батыс жағалауында цезий 137, радиациялық фоны 120-150 мкр.сағ. құраған.
Бұрын жүргізілген ядролық жарылыстар табиғи сулардың, тек ядролық
полигон зонасында ғана емес, оған жақын жатқан территорияларда да
қалыптасуына теріс әсер етеді. Стронциий – 90 ең көп мөлшері Сарыөзек
жылғасы мен Мұржық тауының етегінде байқалған. Альфа және бэта
белсенділіктің жоғары деңгейі Семей облысының Қайнар селосында, Абыралы
колхозындағы барлық дерлік құдық суларында анықталған.
Сонымен қатар, Семей қаласынан оңтүстікке қарай Тарбағатай маңында су
алмасу белсенді жүретін аймақта – альфа және бэта белсенділік салыстырмалы
түрде төмен болған.
Халық шаруашылық мәселелерін шешу мақсатындағы жер асты ядролық
жарылыстар. 1995 жылға дейін Қазақстан территориясында әскери полигондардан
тыс 32 жер асты ядролық жарылыстары жасалған. Олар әр түрлі халық
шаруашылық міндеттерін шешу үшін, соның ішінде жер қыртысын сейсмикалық
зерттеулер, Каспий маңы ойпатында тұзды мұнараларда жер асты кеңістіктерін
жасау үшін жүргізілген. Қазіргі уақытқа дейін бұл территориялардағы жер
асты суларының ластану дәрежесі және мониторингі бойынша ешқандай жұмыстар
жүргізілмеген.
Радиоактивті материалдарды пайдаланатын атомдық кәсіпорындар.
Қазақстан территориясының техногенді қызмет әсерінен радиоактивті ластануы
уран өндіру кен орындарымен, ядролық зерттеу және энергетикалық құрылғылар,
полиметалдық, мұнай және газ кен орындарындағы өндіру және өңдеу
жұмыстарымен байланысты. Бұл жұмыстар уран-радий және торий қатарының
элементтерінің әсерінен радиоактивтіліктің жоғары болуымен сипатталады.
Республикамызда 80000-нан астам иондаушы сәулелер көзін пайдаланатын 800-
ден астам кәсіпорындар жұмыс істейді. Олардың жалпы белсенділігі 250 мың
кюриден асады. Аталған иондаушы сәулелер көздерінің жалпы санынан, шашамен
20000 (80 мың кюри) өндірістен шығарылып, көмілуі керек.
Зерттеулер нәтижесінде Щығыс Қазақстан облысында бірқатар аномиялар
анықталған. Үлбі комбинатының өнеркәсіптік территориясында 15
радиоактивті ластану участкелері табылып, оның 13-і жойылды. Маңғыстау
облысында Иранға жөнелтілетін метал қалдықтарының радиоактивті ластануы
анықталды. Жамбыл облысында Нодорос АҚ-да 1995 жылы ылғал өлшегіштің
нейтронды сәулелену көзі жоғалған. Кәсіпорында комиссия құрылып, бұл
жағдайдың себептерін анықтау мақсатында тергеу жұмыстары жүргізілген.
Солтүстік Қазақстан облысының территориясында Смирнов поселкесінің
элеваторынан қуаты 200-3000 мкр.сағ. иондаушы сәулелер шығаратын құралдар
табылған. Павлодар облысының құрылыс материалдарының түрлерінің
радиациялық сапа сертификаты жоқ. Қарағанды облысында кәсіпорындар иондаушы
сәулелердің көздерінде кезінде жоюға арналған приборлары мен
аппаратураларымен қамтамасыз етілмеген. Семей облысында кедендік бақылау
жүйесімен бірлесе отырып жүргізілген тексеру нәтижесінде Қазақстан
территориясынан сыртқа радиоактивті ластанған сым кабельдерінің
шығарылуының 3 фактісі тіркелген.
Ғаламдық жауындар. 1995 жыл бойында цезий – 137 концентрациясы айына
0-0,42 Бк.кв. м шамасында ауытқиды. Ал жалпы бэта белсенділік айына – 0,4-
0,9 Бк.кв. м өзгереді. Бұл республика халқына қауіп туғызбайды. Ауадағы
радилактивті аэрозольдердің мөлшері рұқсат етілген мөлшерден артық емес.
Радиоактивті қалдықтар. Қазақстан территориясының табиғи
радиоактивтілігі оны құрайиын метеорологиялық әрекеттіліктің түзілуімен
генетикалық байланысты, сонымен қатар уран, радий мен торий қатарының
элементтерімен және космостық сәулеленумен байланысты. Табиғи радиоактивтік
фон әр түрлі болуы мүмкін: ірі су қоймаларының акваторияларында 6-8
мкр.сағ. болса, граниттік массадан тұратын территорияда 50-60мкр.сағ.
құрайды.
Магмалық жыныстар жер бетіне шығып жататын табиғи радиоактивті фон 18-
22 мкрсағ., ал күшті қазіргі тұнбалық түзілістердің табиғи радиациялық
фоны 10-18 мкрсағ. құрайды.
Космостық сәулелердің жалпы табиғи радиациялық фондағы үлесі 3-8
мкр.сағ. 1995 жылы зерттеулер нәтижесінде Көкшетау облысының Арықбалық және
Сарытүбек мекен-жайларындағы барлық ғимараттарда радиоактивті газ родонның
жоғары концентрациясы анықталған. Мысалы, Арықбалық селосында екі балалар
бақшасы жабылған.
Елімізде үкіметтік емес экологиялық ұйымдардың қызметін саяси,
құқықтық негізде дамытуда да қолайлы жағдайлар жасалуда. Қоршаған ортаны
қорғау туралы, Экологиялық сараптау туралы заңдарда жұртшылықтың қатысу
ережесі, ақпараи туралы негіздер қаланған. Республикамызда 200-ден аса
үкіметтік емес ұйымдар қоршаған ортаны қорғау, экологиялық білім беру,
радиациялық қауіпсіздік, экологиялық ағарту сияқты бағыттарда жұмыс
істейді.
Қалалардағы ауаның ластануы, жердің тозуы мен шөлейттенуі, өндірістік
және тұрмыстық қалдықтардың көбеюі, жер асты және жер үсті су көздерінің
ластануы, Ертіс, Жайық, Талас, Сырдария өзендерінің ластанған сулары
негізгі экологиялық мәселелер болып отыр. Арал өңірінің 59,6 млн га жері
азған. Сонымен қатар көтерілген тұзды шаңның ағындары 300 шақырымға, ара
қашықтығы 500 шақырымға дейін таралып жатыр. Республикамызда 20 млрд.
тоннадан астам өндіріс және тұрмыс қалдықтары жиналып қалған. Жыл сайын 14
млн. куб м тұрмыстық және 700 млн тонна өнеркәсіптік қалдықтар, олардың
ішінде 84 млн. тонна уландырғыш т.б жиналады. Сонымен қатар зауыт,
фаврикалар өндірген рудаларын өндіріс қалдықтарының 1-18 үйіндісі жалпы
көлемі 56 млн текше метрді алып жатыр, радиоактивті фоны 35 мкр.сағаттан
3000 мкр.сағатқа жетіп, халық денсаулығын бұзуда.
1.1.1.Полигондардың қоршаған ортаға әсері
Қазақстан әлемде бірінші болып 1989 жылы атом қаруынан бас тартқан
болатын. Сол кезде әлемде АҚШ-тың Невадасы, Ресейдің Жаңа жері, Қытайдың
Ловноры, Францияның Моруасы, Қазақстанның Семейі сынды 5 алып полигон
болған еді. Президент Н.Ә.Назарбаев өз жарлығымен Семей полигонын жауып,
қазақ халқының бейбітшіл халық екендігін әлемге паш етті. Семей полигонының
жабылуы үшін күресіп, ақыры жеңіске жеткен қазақ халқының даңқты ұлы
О.Сүлейменов бастаған Невада-Семей антиядролық қозғалысы өзінің халық
алдындағы аса ауыр да құрметті міндетін осылайша орындап шықты.
Алайда Семей полигоны тарихта мәңгі қалып қойды. Мыңға жуық ірілі-
ұсақты ядролық сынақтармен ғана емес, мыңдаған адамның өмірлік қасіреті мен
қайғысының ошағы ретінде қалып қойды. Оның зардаптары күні бүгінге дейін
сезілуде. Соған орай, Невада-Семей қозғалысы да өз жұмысын жалғастыруда.
1980 жылдардың аяғында олар полигонның жабылуы үшін күрессе, қазір оның
зардабын тартқан жерлестерімізге әлеуметтік қолдау мен қорғаудың барлық
шаралары іс жүзіне асуы үшін күресуде.
Қазақстан кезінде бүкіл аумағы әскери полигонға айналған бірден-бір
ел болған еді. Тек Семей полигонында ғана емес, ядролық сынақтар Ақтөбенің
Байганин, Атыраудың Азғыр ауданында, Батыс Қазақстанның Тайсойған, Нарын
өңірлерінде де болып жатты. Ал Арал теңізіндегі Барсакелмес аралы
бактериологиялық лабораторияға айналды. Тіпті түкпірдегі Маңғыстаудың
Үстіртінде де 3 рет ядролық сынақ өткізілді. Сондықтан да Қазақстан жерінің
жартысынан астамы бүгінде экологиялық апат аймағына жатады.
Сурет 1.1.1.1.
Невада-Семейдің бүгінгі жұмысы осы аймақтардағы халықтың, әсіресе,
әскери полигондардан тікелей зардап шеккендер мен оларда әскери қызмет
еткендердің әлеуметтік қорғау шараларымен толық қамтамасыз ету болып
табылады.
Батыс Қазақстан және Атырау облыстарының бірсыпыра жерлері 50 жылға
жуық Капустин Яр атты әскери полигоны болғаны кейінгі кезде ғана халыққа
белгілі. Батыс Қазақстан облысының Орда, Жаңғалы аудандарында 24 мың
зымыран ұшырылып, 177 әскери жаппай қырып жоятын қару-жарақ сыналғаны
бүгінгі күні ғана баспасөз беттерінде ашық жарияланып келеді. 1988-1991
жылдары аралығында осы аймақта 619 СС-20 зымыраны ұшырылып, айналаны
қоршаған сыртқы ортаға 30 мың тоннадай өте улы химиялық заттар шығарылған.
Жоғарыда көрсетілген жылдарда жер астында -18, ал атмосферада-11, қуаты
Хиросима мен Нагасаки қалаларының үстінде жарылған атом бомбаларының
қуатынан бірді-бір кем емес, керісінше күші пара-пар келетін термоядролық
жарылыстар өткізілген. Батыс Қазақстан облысының Орда ауданында Капустин
Яр, Атырау облысының Теңіз ауданындағы Атырау, Азғыр әскери
полигондары болған. Қазіргі кезде бұлақ, өзен, көл не шаруашылыққа, не
жуынып-шайынуға келмей қалған. Өйткені ондағы улы қосылыстардың көлемі 2,6
еседен 800 есеге дейін өскен. Мысалы, қорғасынның мөлшері 206 есе, стронций-
90-ның мөлшері 150 есе, темірдің улы қосындыларының көлемі 5 есе
белгіленген деңгейден асып кеткен. Кадмий мен мыс Бисен қалашығы
тұрғындарының ішетін ауыз суларында өте жоғары деңгейде болғаны байқалды.
Бұл суларды адамның және жануарлардың ішуге болмайтынын арнаулы түрде
жүргізілген ғылыми зерттеулер анықтап шықты.
Жануарлар денесінен, жерден, судан алынған үлгілерді лабораториялық
анализдерден өткізгенде, оларда радиоактивті калий 40, торий 232, радий 236
бар екені анықталды.
Жәнібек және Сайхин қалашықтары тұрғындарының тістеріне жан-жақты
зерттеу жүргізген кезде, адамдардың тістерінде радиоактивті сәулеленудің 23-
тен 38-бэрге дейінгі көлемінде иондалған сәуле шығаратын заттар бар екені
анықталған. Халықаралық үлгі бойынша ,егер 7бэрден астам иондалған сәуле
шығаратын заттар бар екені анықталса, онда ол жерлерді радиациялық қауіпті
аймақтар қатарына жатқызып, жергілікті тұрғындарға мемлекет тарапынан
жеңілдіктер беріледі. Сонымен бірге сол аймақтың халқына миллиондаған
ақшалай, заттай сыйлықтар беріледі.
Медиктер мен биологтардың соңғы кезде жүргізген ғылыми зерттеу
жұмыстарының қорытындылары баспасөз беттерінде жарияланып отырды. Әскери
полигондарда неше түрлі сынақтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz