Жайық өзенінің экологиясы
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
I ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ТАРИХЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.1.Жайық өзеніне жалпы сипаттама . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2.Жайық.Каспий су бассейнінің ахуалы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
1.3.Жайық өзенінің су жүйелері және кеме қатынас жүйесі . . . . . . . . . . . . 9
II ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . .12
2.1.Жайық өзеніндегі бекіре балықтардың азаюы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2.Жайық өзенінің кәсіпорындардың лас қалдықтарымен ластануы . . . 23
2.3.Су деңгейінің төмендеу себептері және өзен суының сапалылығы . 29
III ҚОРЫТЫНДЫ Әдебиеттер тізімі
I ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ТАРИХЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
1.1.Жайық өзеніне жалпы сипаттама . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2.Жайық.Каспий су бассейнінің ахуалы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8
1.3.Жайық өзенінің су жүйелері және кеме қатынас жүйесі . . . . . . . . . . . . 9
II ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . .12
2.1.Жайық өзеніндегі бекіре балықтардың азаюы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.2.Жайық өзенінің кәсіпорындардың лас қалдықтарымен ластануы . . . 23
2.3.Су деңгейінің төмендеу себептері және өзен суының сапалылығы . 29
III ҚОРЫТЫНДЫ Әдебиеттер тізімі
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Мамандығы
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Жайық өзенінің экологиясы
Орындаған:
Тексерген:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
I ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ТАРИХЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .5
1.1.Жайық өзеніне жалпы сипаттама . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 6
1.2.Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .8
1.3.Жайық өзенінің су жүйелері және кеме қатынас жүйесі . . . . . . .
. . . . . 9
II ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . .12
2.1.Жайық өзеніндегі бекіре балықтардың азаюы . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 17
2.2.Жайық өзенінің кәсіпорындардың лас қалдықтарымен ластануы . . .
23
2.3.Су деңгейінің төмендеу себептері және өзен суының сапалылығы .
29
III ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-
Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 метр биіктегі оңтүстік-
батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі
сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы
2534 шақырым. Су жинайтын алабының көлемі 200000 шаршы шақырым. Жылдық
орташа су шығыны 330 текше метр. Арнасының ені 305-500 метр аралығында
ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су
жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің
500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп
өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының
жерінде бірнеше салалары қосылады. Оның оң жақ салаларына-Ембулатовка,
Быковка, Рубежка, Шаған және Деркөл, ал сол жақ салаларын Елек, Шыңғырлау,
Барбастау және Ащы өзендері жатады. Соңғысы басын Шалқар көлінен алады да,
Жайық өзеніне су мол жылдары ғана қосылады. Жоғарғы ағысындағы басты
салалары: Сакмара, Ор, Елек, Үлкен Қобда, Утва, Көшім, Бақсай және тағы
басқалары.
Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған
Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық
жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің
қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар
жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше метр. Соңғы
жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы
өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше шақырымға дейін азаюына әкеліп
соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында
салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан
келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Өзеннің тасуы наурыздың соңы мен сәуірдің орта шамасында басталады
да,сәуір айының соңында, мамыр айының орта шенінде өзінің жоғарғы деңгейіне
жетеді. Өзеннің беті қарашаның соңынан сәуірдің басына дейін 120-130 күндей
мұз құрсанады. Мұз қалыңдығы орташа 30-50 см шамасында болады. Жайық
өзенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 метр биіктікте, ал оның Каспий
теңізіне құяр жері теңіз деңгейінен 28 метр төмен жатыр. Жайық өзенінің
құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см-ге тең. Өзен арнасының тереңдігі
қайраңында 1 метр, негізгі арнасында 3 метр, ал иірімдерде 4-5 метрге
жетеді. Каспий теңізіне құяр жерінде тарамдарға бөлініп кетеді. Облыс
көлемінде Жайық өзені егістік жерлерді суаруға, кеме арқылы әр түрлі жүк
және жолаушы тасымалдауға пайдаланылады, балық ауланады. Соңғы жылдары
Жайық өзенінің көліктік қатынас қызметі азайып келеді
Жайық өзені Ресей жеріндегі Орал тауы сілемінің оңтүстік-шығыс
етегіндегі бес мөлдір бұлақ көзінен басталады да, Башқұрстан жерімен ағып,
Челябы, Орынбор облыстарын басып өтіп, Елек өзені сағасынан бастап қазақ
еліне өтіп, Батыс Қазақстан облысы өңіріне нәрбелі келіп, Атырау облысы
топырағынан өтеді.Оның жалпы ұзындығы 2428 шақырымды құраса, оның 1084
шақырымы Қазақстанға тиесілі. Жағасында 70 шақты қала мен елді-мекен бар.
Бес миллионға жуық халық осы өзенмен тіршілігін байланыстырған.
I ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ТАРИХЫ
Атырау аймағына тұщы нәр беріп, тұрғындарының өміріне,
тірлігіне негіз болып келген, талай тарихи оқиғаға куә болған су көзі -
Жайық өзені ғана. Оңтүстік Орал тауы және Каспий ойпаты, Ресей
Федерациясының Башқұртстан Республиксы,Челябі,Орынбор және Қазақстанның
Батыс Қазақстан, Атырау облыстары жерінен ағып, Атырау қаласы тұсында
Каспий теңізіне құяды.Су жинайтын алабының ауданы 237 мың км3,Қазақстан
жеріндегі ұзындығы 1084 км. Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде
Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск
қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын
сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай
өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Ириклинск су электр
станциясының салынуына байланысты Ириклинск су бөгені пайда болды. Ресей
жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөліктерде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол
жағынан Ор салалары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып,
Губерли шатқалымен(ұзындығы 45 км) өтеді.
Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені
құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сакмар, Таналық, Шаған;
сол жағынан Шыңғырлау(Утва), Гумбейка,Үлкен Қараған, Сүйіндік, Қомақ, Ор,
Елек, Барбастау салалары құяды.Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың
аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін
өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Каспий суару-суаландыру жүйесі
тартылған. Жылдық орташа су ағыны Көшім аралы тұсында 322 м3с; ең аз су
шығыны жазда 6,75 мс3,қыста 1,6 м3с шамасында.
Жайық көбінесе қар суымен (80%) толығады. Су тасуы
кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге , ал атырауында бірнеше ондаған
км-ге жайылады. Өзеннің жоғарғы ағысында қарашаның басында, орта төменгі
бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың
аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады.
Өзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, Каспий қаракөзі, табан балық,
сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан қалалар: Верхнеуральск,
Магнитогорск, Орынбор, Орск, Новотройск, Орал (кеме қатынасы басталатын
жер), Атырау Жайық өзені бойымен, Еуропа мен Азияның шартты шекарасы өтеді.
1977 жылы Жайық өзені бассейнінің табиғи ресурстарын қорғау, тиімді
пайдалану және оны молайту жөнінде Республика аралық қоғамдық тұрақты
комитет құрылды. Оның құрамында Ресей Федерациясы, Орал және Ақтөбе
облыстарының өкілдері енгізілді. Жыл сайын комитет мүшелері бас қосып,
Жайық өзені мәселелерін талқылайды. Ал мәселелер аз емес. Елдің халық
шаруашылығы комплексінде Жайық бассейні маңызды орын алады. Бұл аймақта 4
миллионнан астам адам тұрады. Еліміздің балқытылған металдың әр он
тоннасының бірі,әр он текше метр газдың бірі осында өндіріледі.
Жайық ерте кездерден бері бағалы қызыл балықтың өркендеген мекені
болып табылады.
1.1.Жайық өзеніне жалпы сипаттама
Екі мың шақырымға созылып жатқан Жайық өзені ұзындығы бойынша Еділ мен
Дунайдан кейінгі үшінші орында. Ол Ресей Федерациясының Челябі, Орынбор
Сурет. 1.1
облыстары және Башқұртстан Республикасы мен Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау
облыстарының аумағымен ағып өтеді.
Орал-Атырау облыстарына жылына 600 млн текше метр су келеді. Жалпы
Жайықтағы су көлемі 5 миллиард 300 млн текше метрді құрайды. Сонда 4
миллиард700 млн текше метр су Каспий теңізіне құйылып отыр. Жалпы алғанда
су көлемінің Атырау облысы 11 пайызын пайдаланып отыр. Ол ауыл
шаруашылығына, ауыз суға, өндіріске, тағы басқаларға пайдаланылады.
Аталған мөлшердегі судың 80 пайызы ауыл шаруашылығы саласына жұмсалады,
яғни егістік, бау-бақша, жайылымдық жерлерді суаруға. Егер осы жұмыстарды
тамшылатып суару сынды жаңа технологиялармен, тың әдістермен орындаса, су
көлемі әлдеқайда мол үнемделеді. Ал тұрмыстық тұтынуға кетіп жатқан су
көлемі онша көп емес, бірақ мұнда да ысырапшылдыққа ұрынбауды ойлау керек.
Қазір Жайық - бекіре тұқымдас балықтарды өсіруге қолайлы жалғыз су
көзі. Оған Ресей мамандары да қызығып отыр.Өйткені, өзендеріндегі Дон,
Кубан, Терек тәрізді өзендерде гидроэлектростанциялары салынған. Олардың
жұмысы бекіре ғана емес, тіпті жай балықтардың да өсіп-өнуіне кедергі
келтіреді екен. Мұндай қондырғылардан аман тұрған әзірге Жайық өзені ғана.
Жайық өзенінің Каспийге құяр сағасынан Орал қаласына дейінгі аралық
60-жылдардың басынан мемлекеттік қорық зонасына айналды. Осының нәтижесінде
төмен түсіп кеткен деңгейі 70-жылдары бірнеше есе өсті. Мысалы, 1977 жылы
10,4 мың тонна қызыл балық ( бекіре, шоқыр, пілмай, т.б.) ауланды. Бұл
бүкіл дүние жүзі бойынша ауланған осы балықтардың 38 % -іне тең еді. Ал
қазіргі кезде қызыл балықтың қоры тағы да азайып, 1996 жылы тек бір мың
тонна мөлшерінде ғана ауланды. 2003 жылы 6 мың тонна балық ауланды.
Балықтың осынша азаюының негізгі себебі – Жайық өзені суының төмендеуі және
оның түрлі қоспалармен ластануының негізінде Жайық өзенін мекендейтін қызыл
балықтардың арасында аурудың пайда болуы.
Шекарааумақтық Жайық өзені суға тапшы Қазақстан ғана емес, Ресейдің
де ерекше мемлекеттік маңызды негізгі су күретамыры болып табылады. Тіпті,
одақтық мемлекет кезінде де осылай болған. Қазақстан Республиксы Үкіметінің
21.01.2004 жылғы №159 қаулысымен Ерекше мемлекеттік маңызы бар су
нысандарының шаруашылық қызмет режимін құқықтық реттеу ерекшеліктері
бекітілген. Өкінішке орай, Жайық өзені осы аталған құжаттағы өлшемдерге
сәйкес келсе де ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарына жатқызылмаған.
Осыған байланысты оған дәрежесінде көңіл бөлінбей келеді.
Жайықтың балық байлығы-Атырау өңірінің ғасырлар бойы негізгі табиғи
қоры. Қызыл балықтың кейбір түрлері осы Каспий-Жайық-Еділ алабынан басқа
жер шарының өзге еш жерінде кездеспейді. Сондықтан Атырау облысында су
көзднрін қорғау балық қорының көбеюімен тығыз байланысты. Облыстың басқа да
шағын өзен-көлдерінде сазан, табан, көксерке, жайын, шортан тағы басқа
балық түрлері көп кездеседі.
1.2. Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы
Облыстағы негізгі су қоры- Жайық өзені. Өзен негізінен қар және жер
асты суымен қоректенеді. Көп жылдық деректер бойынша 19-20қарашада Жайық
қатады,орташа есеппен өзен бетін жылына 121 күн мұз құрсап жатады.
Сурет.1.2.
Көктемде 7 наурыз бен 14 сәуір
аралығында мұз еріп су беті ашылады. Жайықтың төменгі ағысында көкектің 2-
жартысынан маусымға дейін су тасқыны болады. Өзен деңгейі бастауында 3-4
метр, орта және төменгі ағысында 9-10 метр, атырауында 3метрге жуық
ауытқиды. Жайық өзенінің орташа көп жылдық ағын мөлшері Махамбет аулы
тұсында (1985) 7,92 текше кмжыл мөлшерінде, орташа су шығыны 51 мың текше
метр секундына дейін. Адамдардың шаруашылық қажеттеріне байланысты өзен
деңгейі жылдан-жылға төмендеп келеді: сондай факторлардың бірі-өзен суымен
егістікті суару, шабындық пен жайылымды суландыру болып табылады.
Егістік суаруға Жайықтан жылына 0,6 текше км, суландыруға 0,2 текше
км суы кетіп, арнаға қайтып оралмайды. 1972-1973 жылдары шаруашылықтың
қажетіне 1,8 текше км су жұмсалып өзен арнасына қайта құйылмаған. Жайық
өзені суының кемуі жер асты су деңгейінің төмен түсуіне, сөйтіп
гидрографиялық жүйенің жойылуына, өзен жайылмасының құрғауына және
жағалаудағы ағаш пен бұталардың азаюына әкеліп соқтырады. Облыс аумағындағы
кіші өзендерге дұрыс бақылау болмағандықтан өзен бойындағы кез келген
шаруашылық жергілікті қажетке суды есепсіз шығындап, бөгет, тоғандар жасау
арқылы көп жағдайда судың тартылып қалуына дейін жеткізеді.
Бұрындары жоғарыдан келетін көлемді судан өзен арнасынан тасып, егіс
алқаптарын, елді мекендер мен мұнай шарушылығы ошақтарын басып кету жағдайы
жиі болатын. Енді ластанып, лайланған өзен жайылмаларын өзгертіп, тіпті кей
жерлерде су тартылып, арна кеуіп қалып жтыр. Жайылымдар соңғы жылдары
жауынсыз жазды аса қиындықпен өткізуде. Нәтижесінде малға жем-шөп қоры күрт
кеміп барады. Өзен бойын қуалай өскен жасыл белдеу-қалың тоғай қурап,
жойылу алдында. Осы арада бассейннің өсімдік және жануарлар дүниесін сақтау
мен қорғау мәселелерін де ұмыт қалдырмауымыз керек. Жоғарыда айтылған
проблемалардың ушығуына өзен табанын тазалауға қажетті қаржының жоқтығы да
себеп болып отыр. Жайық суын тазалауға көңіл бөлінбеу себебі-оның Үкімет
қаулысымен бекітілген Қазақстанның ерекше маңызды өзендер қатарына кірмей
қалуы. 2004 жылдың 21 қаңтарында № 59 Қазақстан Республикасының Үкіметінің
Ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілерінің тізбесін және ерекше
мемлекеттік маңызы бар су объектілеріндегі шаруашылық қызметті реттеу
құқықтық режимінің ерекшеліктерін бекіту туралы қаулысы жарық көрген. Ал,
осы тізімге жағдайы Жайыққа қарағанда әлдеқайда тәуірлеу өзендер
енгізілгенімен, бұл өзенге ондай атақ берілмеген.
Судың тайыздығынан өзендегі балықтың жүруі нашарлаған соң
жергілікті атқарушы билік арнаны тереңдету жұмыстарына және табиғатты
қорғау шараларын жүзеге асыруға жыл сайын біраз қаржы бөліп отыр. Дегенмен,
бұл қаржы өте аз және облыстық деңгейде шешілетін мәселе емес. Ал, тиісті
ведомстволар атқаратын жұмыстары өте нашар жүргізілуде. Тек 2007-2008
жылдары ғана Водные пути коммуналдық мекемесі Жайықта аз-мұз тазарту
жұмыстарын іске асырды. Оның өзінде кеме жолдарына байланысты. Содан соң
балық шаруашылығы комитеті там-тұмдап ақша бөліп, балық жүретін жолдарды
тазартқандай болған. Облыста Жайық өзеніне бақылау жасайтын қаншама мекеме
болғанымен жүргізілген жұмыс осымен ғана шектеледі.
Күні бүгінге дейін Жайықты қорғау мен сақтауға қатысты бағдарлама да
қабылданбапты.Тіпті, бағдарлама түгілі облыс аумағындағы өзен кесіндісіне
мемлекеттік қорғалған табиғи зона деген мәртебе де берілмеген. Жайық
өзенінің арнайы мәртебесінің жоқтығы, ведомствоаралық бытыраңқылық
мәселені түбегейлі шешуге кесел болып отыр.
Бүгінгі таңда біздің елде өзенді қорғау мәселесі үш министрлікке
тәуелді. Олар-Қоршаған ортаны қорғау, Көлік және коммуникация мен Ауыл
шаруашылығы министрліктері. Алайда, өзен мәселесіне қатысты салалас
министрліктердің көптігінен пайда көріп отырғанымыз жоқ. Тіпті, жағдайды
күрделендіріп отыр десек те болады.
Ерекше қорғалатын аймақтарға бақылау жасау, қоршаған ортаны қорғау,
табиғат байлықтарын, орман және су шаруашылығы қорларын пайдалану және оған
мемлекеттік қадағалау Ауыл шаруашылығы министрлігінің құзырына берілген.
Сонда пайдаланушы да, қорғаушы да, бақылаушы да бір болып шығады. Кімнің
болмасын өз қолын өзі қақпайтыны белгілі. Сондықтан, бұндай кереғар реттеу
жүйесінің тиімділігі неде деген сұрақ туындайды.Сонымен бірге, бүгінгі
таңда су қорлары көздеріне экологтар, бассейнді су шаруашылығы басқармасы,
балық қорғау инспекциясы, мемлекеттік санэпиқадағалау қызметі мемлекеттік
бақылау жүргізеді. Әркім жан-жаққа тартып, дербес жауапкершілік
болмағандықтан бұл қойшы көп болса, қой арам өледіге соқтыру мүмкін.
Сондықтан экологиялық қауіпсіздік Концепциясының талаптарына сай су
қорларына бақылауды тек бір ғана мемлекеттік органға жүктеген жөн.
Облыстың экологиялық жағдайы жергілікті биліктің үнемі назарында. Бұл
жөнінде бірнеше рет кеңес, бірлескен отырыстар болып, мәселе кеңінен
талқыланды. Қолдан келер шаралардың барлығын алып жатыр. Соңғы жылдары
облыс әкімдігі Жайық өзенінің проблемаларын Үкімет деңгейіне дейін көтеріп,
ұсыныс берудің нәтижесінде Ел Премьер-министрлігінің маусым айындағы
Атырауға сапары кезінде үлкен қолдауға ие болды. Оның ішінде Жайық өзенін
суға толтыру мәселесі жөніндегі мемлекетаралық штабтың құрамына енді және
өзеннің астын тазалап, тереңдетуге үлкен көмек болатын болды.
Сондай-ақ, мәселе шілде айының 22-сінде Орал қаласындағы Ресей мен
Қазақстан елдері басшыларының қатысуымен өткен Үкіметаралық мәжілісте
қаралды. Қорытындысымен нақты келісімдер дайындалып, қыркүйек айында екі
мемлекет басшыларының кездесуінде бекітілген болады. Жайық трансшекаралық
су объектісі болғандықтан, оны сақтау, қорғау- Қазақстан мен Ресей үшін
ортақ міндет. Жайық өзенінің бассейндік экожүйесін оңалту, су артериясын
түбегейлі жақсарту екі мемлекеттің бірлесе жасаған іс-қимылына тәуелді.
1.3.Жайық өзенінің су жүйелері және кеме қатынас жүйесі
Жайық өзенінде кеме шаруашылығы 1925 жылы ұйымдастырылған
болатын. 1927 жылдан бастап Жайық өзені арқылы Атырау-Орал аралығында жүк
тасымалы жүргізілді. Жүктер қолмен тиеліп,тікелей палубада тасылды. Ұлы
Отан соғысы жылдарында Ембімұнайы Каспий теңізі арқылы мұнай құятын
баржалармен Астрахан қаласына жеткізіліп отырды. 1964 жылы Гурьев өзен
порты құрылып, оны жабдықтау жүк көтеретін техникадан басталды, флот
теплоходтармен, буксирлермен толықтырылды.
Жайық өзенімен жүк және жолаушы тасудың дамыған кезі 1977-1981
жылдар арасы болды. 1982 жылдан бастап жүк тасу көлемі төмендей бастады.
Ол Жайық өзенінің бағалы балық қорын сақтау мақсатында оның мемлекеттік
қорық аймағына айналуына байланысты болды. 1982 жылы өзен порты қайта
жаңартылып, механикаландырылды. Мұнда үш порт краны қондырылып, темір жол
тартылды. 1999 жылдан бастап Жайық-Каспий теңізі каналы арнасын тазарту,
қазу жұмыстары басталды Каспий теңізі қайраңының игерілуіне байланысты су
көлігін қарқынды дамыту, 2030 жылға дейін жүк тасымалдау көлемін 14 млн.
тоннаға жеткізетін мұнай терминалдарын салу және портты қайта жөндеуден
өткізу жоспарланып отыр. Теңіз және өзен портын, мұнай және дәнді терминал
құрылысын жаңарту мұнай өнімдерін, құрал-жабдықтар мен дәнді әлемдік
нарыққа өткізуге шығатын су жолы арқылы тасымалдауды реттеуге мүмкіндік
береді.
Кезінде өзен бойымен кеме қозғалысы қарқынды болды. Ауыр жүк
тасымалдайтын алып кемелер жүретін сирек өзеннің бірі болатын. Бүгін соңғы
15 жылда түбі тазаланбаған өзенмен шағын кемелердің қайраңдамай жүзіп өтуі
проблемаға айналды. Мысал ретінде былтыр Солтүстік Каспий игеру жобасына
қажетті Барыс кемесін суға түсірердегі әбігерді айтсақ та жеткілікті.
Қазір өзендегі ірі кемелердің қозғалысы мүлдем жоқ деуге болады.
Жайық өзені Жайық-Каспий бассейнінде басты және өзгеше суат болып
табылады және оның биоресурстарының қалыптасуында басты рөл атқарады. Жайық
өзенінің сағасына жанасатын Солтүстік Каспий ауданы бекіре, шала өтпелі
балықтар үшін маңызды потенциялды алмасу жолы шабақтардың шиыршықталып
оралып щрғырланатын орны, оңалуға жоғарғы азық орны, бағалы балықтар
тіршілік орны болып табылады. Суттың жағдайына және биологиялық
ресурстарына әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып гидрологиялық
режимі табылады. Әрине, өзеннің сулылығы, тасқын құблыстардың өтуіндегі
кейбір сипаттамалар, судың температуралық параметрі Жайық-Каспий
бассейнінің биоресурстарының қалыптасуында белгілі рөл алады.
Жайық сулылығы жөнінде европа өзендерінің үшінші ондығында ғана орын
алады. Жайықтың басты ерекшелігі ағуының аса біркелкі еместігінде. Мысалы,
Жайықтың суы көп жылғы жалпы ағуы, аз сулы жылдан 10 есеге көп болуы
мүмкін. Жайық ағуының жылдық жиынтық теңселу шегімен европалық рекордқа
жатады. Жазғы, күзгі, қысқы кезде, яғни жылдың 9-10 айында Жайық қарағанда
кішкене өзен, ал көктемде өзінің суын орта және төменгі ағыспен көптеген
километрге құятын күшті өзен.
Көктемгі су тасуында Жайықта 60-80 %, ал кейде 96 % жылдық ағу
болады. Атырауында тасқын судың жиектен асуы брлығы 2,5 метрді құрайды,
тек кейде 5 метрге жетеді. Бұдан Жайықтан төмен өзенге қарай басқа салалар
құймауына, судың бөлігінің ағыстарда жойылуына байланысты тасқын созылады.
Жайықтың орта ағысындағы тасынның тағы бір ерекшелігі – су деңгейінің шұғыл
көтерілуі. Жайықтың орта ағысында судың көтерілуінің барынша көп жылдамдығы
тәулігіне 3 метрге жетеді. Кейде деңгейінің бір түннің ішінде 0,5 метр
төмен түсетін кездері болатын. Жайықтың атырауы үшін өте аумалы деңгейлі
режим тән.
Жайық өзені сғасы жанындағы теңіз кемелері қатта өзен ағуының
аккумуляциясыы нәтижесінде пайда болды. Жайық өзеніне өлшенген заттар тайыз
сулы қайраң жасап тұнады.
1-КЕСТЕ
Жайық өзенінің 2000-2004 жыдардағы кейбір гидрологиялық параметрлері:
Сипаттама
Жылдар
2004 2003 2002 2001 2000 1996-2
000
Су тасқыны басталған күні5.4 15.4 2.4 5.4 27.03 14.04
Атырау су орны бойынша 765 450 516 472 563 514
судың максимальды
деңгейі, см
Толқынның көтерілу 2.06 15.05 18.05 1.06 15.06 22.05
ұзақтығы, тәуліктер
Су тасқынының ұзақтығы, 57 30 47 55 28 53
күндер
Жылдық ағым, м3 10.7 8.5 12.5 8.4 11 8.6
Уылдырық шашу 26.4 6.05 3.05 26.04 17.04 25.04
температурасының
басталған күні
Мұз қату күні 10.12 2.12 6.12 26.11 22.11 -
Мұз қалыңдығы, см 24 65 37 30 20 -
Мұзды жару күні 29.02 1.04 23-25.01.03 22.02 -
2
Мұз қату ұзақтығы, күндер81 121 81 75-77 93 87
Бекіре шабақтары саны, 4106 766 3038 2040 9918 3492
дана
Бекіренің жлпы саны, мың.60.5(1)79.1 81.4 82.4 109.6 110.3
дана
Трансшекаралық су мәселесінің енді бір ұшы Қазақстан мен Қытай
арасындағы қарым-қатынасқа тіреліп отыр. Қытай жағының трансшекаралық
өзендерге қатысты мәселеге әлі де болса өзімбілемдік сақтықпен қарап келе
жатқаны байқалатындай. Неге десеңіз, Қытай су қатынастарына арналған бір де
бір конвенцияға күні бүгінге дейін қол қоймай келе жатыр. Екі мемлекет
арасында өткен жылдың қазан айында Шанхай қаласында трансшекаралық
өзендерді пайдалану және қорғау жөніндегі Қазақстан-Қытай комиссиясының
үшінші бірлескен отырысы өткен болатын. Онда Ертіс және Іле трансшекаралық
өзендерінің суын пайдалану жөніндегі келісімді әзірлеу туралы Қазақстан
тарапының ұсынысы талқыланды. Кейбір сарапшылардың сөзіне қарағанда, Қара
Ертіс-Қарамай каналы іске қосылғаннан кейін Қытай жағы Жайық өзенінен 800
млн. текше метр көлемінде су ала бастаған. Ал оның көлемі кейін 1,5 млрд.
текше метрге дейін жетуі мүмкін деген болжам да айтылуда. Біле білгенге бұл
болашақта қиын жағдайға душар ететін көрсеткіш. Егер де Жайықтың жалпы су
ресурсының мөлшері шамамен 9,8 млрд. текше метр екенін ескерсек, Қытайдың
бұл ұстанымы Қазақстанның ғана емес, сонымен қоса Ресейдің экономикасы мен
экологиясына едәуір залал келтіретін болады. Мәселенің қай жаққа қарай
бағыт алуы сол отырыста Комиссия шешімі бойынша Қазақстан әзірлейтін
келісімнің жобасына және оның қабылдануына байланысты болмақ. Дайын болған
кезде Қытай тарапына дипломатиялық жолмен жіберуі тиіс бұл жобаны әзірлеу
жолдары әлі күнге дейін қарастырылу үстінде. Сала мамандары өз кезегінде
келісім жобасын жасау үшін алдымен арнайы ғылыми негіздеме енгізу, одан
барып ғылыми-зерттеулер жүргізу керек.
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары басқа да өзендер сияқты
кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты.
Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар
мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтерде өзіндік әсерін
тигізеді.
II ТАРАУ. ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Жайықтың жасыл желегі, орманды алқабы соңғы жылдары 8-10 есе
азайып кетті. Егін тәуір шыққан жылдары 8-10 миллион тонна астық жиналады.
Жыл сайын әр суы 1,2 миллион гектарға дейін шалғынды шайып өтеді. Өзен
ондаған мың гектар еістікті суарады, жүздеген мың гектар жайылымға су
шығарылады. Дүние жүзінде ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 31 жуығы
Жайықтан ауланады. Бүгінде Арал десе елең етпейтін адам жоқ. Аралды бүкіл
әлем біледі. Бір кезде толқыны аспанға шапшып, ақырып жатқан Арал бір күнде
суалдыма? Теңіз орнында қайырлаған кемелер бір-ақ күнде шоңқидыма? Жоқ
әрине. Алып теңіздің тартылуы пәлен жылдарға созылғаны ақиқат шындық.
Кезінде неге апатын алмадық? Қазір жүрегіміз осы сұраққа жауап іздеп
қанжылайды.
Судың шамадан тыс ластануы өнеркәсіп қажеттіліктері үшін
қолданғанда арта түседі. Өзеннің санитарлық қорғаныс аймағы заң бойынша
анықталмаған. Соның салдарынан бұрын кеңестік заңда судың қорғаныс аймағы
саналған өзен жағалауларының 65 пайызы жыртылып, егін алқабы ретінде
пайдаланылып кеткен. Бұл өз кезегінде өзенге топырақтың көп құйылып,
тайыздалуына себеп болып отыр. Бұл дегеніңіз-үлкен экологиялық апат. Ірі
индустрия алыптары Жайық өзенінің тура ортасында орналасқан кеңес заңымен
судың қорғаныс аймағы саналатын жерден құбыр желісі жүргізілген. Өткен
ғасырдың 60-70 жылдары Орынбор газ конденсаты кен орны игеріле бастағанда
экологиялық шараларды қоса жүргізуді қатаң талап еткен. Балық шаруашылығы
аймағын, ортаңғы және төменгі сағада бекіре балығын өсіретін зауыт салу,
өзге де жасылдандыру жұмыстары қатаң бақылаумен атқарылған. Ал Қазақстандық
кен орнын игерушілерге мұндай экологиялық талаптар мүлде қойылмайды.
Жайықтың Ресей жеріндегі жоғарғы ағысында төрт ірі су қоймасы бар.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалын көтеріп жүргенімізге бірнеше
жылдың жүзі болды. Оның маңыздылығын алға тарта отырып, бүгінде Үкімет және
заң шығарушы органдар тарапынан нақты шешім қабылданды.
Кеңес кезінде әлемдегі бекіре тұқымдас балықтың 31 бөлігі
Жайықтан ауланса, қара уылдырықтың 40 пайызы осында өндірілген. Қазір
өзеннің экологиялық ахуалы екі елді де алаңдатып отыр. Бас қосуда Жайық
мәселесін шешуге Ресей Федерациясы мен Қаақстан Республикасы бірлесіп
шаралар қабылдаудың жолдары қаралды. Мәжілістің экология және табиғатты
пайдалану жөніндегі комитетінің төрағасы Ерлан Нығматуллиннің айтуынша,
мәселені түпкілікті шешу үшін бірлескен парламенттік топ құрып, кешенді
бағдарламаны екі елдің Үкімет басшыларына жолдау керек.
Күн тәртібінде Жайық бойындағы табиғи байлықтың бәрін дұрыс
пайдалану үшін Ресей мен Қазақстан қосылып, халықаралық комитет құру, сол
комитетке мамандарды тоғыстырып, соларға белсенді жұмыс істеуге мүмкіндік
беру.
Ресми деректерге сүйенсек, Жайық өзенімен 157 кеме жүк
тасымалдаған кездер де болған. Оның арнасын тазартудың екі жақты пайдасы
бар. Біріншіден, кеме қатынастарын жақсартуға болады, екіншіден, бағалы
балықты көбейтіп, уылдырық шашуына оң әсер етпек. Егер өзеннің тереңдігі
бастапқы қалпына келтірілсе, жүк тасымалдау көлемін жылына 1 миллион
тоннаға дейін жеткізуге болады.
Ресей Федерациясының Орынбор қаласында Қазақстан
Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары Батыс Қазақстан облысы
делегациясының қатысуымен Жайық өзенінің экожүйесін қалпына келтіру
мәселелерін талқылауға арналған бас қосуға қатысты.Онда су ресурстарының
тиімді пайдаланылмауынан өзеннің таяздап кеткендігі айтылды. Сондықтан
жағалауды нығайту жұмыстарын кешенді түрде қолға алу қажет.
Екі мың шақырымға созылып жатқан Жайық өзені ұзындығы бойынша
Еділ мен Дунайдан кейінгі үшінші орында. Ол Ресей Федерациясының Челябі,
Орынбор облысы және Башқұртстан республикасы мен Ақтөбе, Батыс Қазақстан,
Атырау облысының аумағымен ағып өтеді. Өткен ғасырдың 70 жылдары әлемдегі
бекіре тұқымдас балықтың 31 Жайықтан ауланса, қара уылдырықтың 40 пайызы
осында өндірілген. Су ресурстарының тиімді пайдаланылмауынан өзен таяздап
барады. Сондықтан жағалауды нығайту жұмыстарын кешенді түрде қолға алу
қажет.
Мамандардың мәліметіне қарағанда осы айдың бірінен бастап
Жайық, Үлкен Өзен, Елек, Қалды қайтты секілді облыс аумағындағы біраз
өзендерде су деңгейінің көтерілуі нық аңғарылған. Жоғарыда
баяндағанымыздай, биыл облыс аумағында қар мөлшері аз болғанымен, есесіне
Жайық өзенінің Орынборға (Ресей) тиесілі бөлігінде қар қалыптағыдан 15%
артық көрінеді. Соның бір айғағындай, наурыздың онынан бері Жайыққа
секундына 90 текше метр су құйылуда. Демек, бұл-Жайық өзенінің қойнауындағы
біраз саяжайды су басу қаупі бар деген сөз. Бұл фактор жаз бен күзде
базардағы жеміс-жидектің, жалпы бау-бақша өнімдерінің бағасының
қымбаттауына тікелей әсер ететін фактор. Жалпы біздің өлкедегі өзен-көл
атаулының кемеріне сыймай, асып-тасуы әдетте сәуірдің ортасы ауа көрініс
табатын құбылыс.
Қыс бойы қардың аз түсуі, соның нәтижесінде жергілікті өзен-
көлдердің табиғи жолмен жеткілікті қоректенбеуі мал баққан, шаруа қуған
ағайынға қиындау соғары сөзсіз. Өйткені, өзен-көл арнасынан шығып, тасып
жарымағандықтан сай-салаға жөнді су құйылмайды. Бұл шабындық пен мал
жайылымдық жерлердің шөбі жартымсыз шығып, құнарсыз болады-ау деген күдікті
ойға жетелейді.
Жайық-Каспий балық өнеркәсібі Қазақстан Республикасының ішкі су
қорлары арасында жетекші орынға ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес
бағалы балық түрлерінің Жайық және Каспий теңізінде болуы уылдырық пен
балықты дүниежүзілік рынокка шығара алады.Атырау балық АҚ ірі уылдырық
өндірудің арқасында көптеген елдерде экспортталады. Каспий теңізінің жақын
орналасуы өндіріс салаларының, яғни балық шаруашылығы, балық өндіріс
өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды.
Облыстың бас экологы Роберт Сүйербаев кезекті есеп беру кездесуін өткізді.
Бөрлі ауданында өткен жүздесуге Ақсай қаласының тұрғындары мен Бөрлі
ауданының тұрғындары қатысты. Сонымен қатар, бұл алқалы жиынға үкіметтік
емес ұйым жетекшілері, аудан басшылығы мен ақпарат құралдарының өкілдері
қатысты. Тұрғындар сауалы денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау және
мемлекеттік санипед қадағалау қызметіне де арналды. Жайық өзенінің
экологиялық жағдайы, Қарашығанақ кенішінен бөлініп шығатын өндірістік
қалдықтар, “Капустин Яр”, “Азғыр” әскери полигондарының залалды әсері күн
тәртібінен түсер емес. Бұл проблемалар Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде
Бөрлі ауданына да қатысты облыстың бас экологы экологиялық заңнаманың
табиғатты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мөлшерінің де нақты
есебін шығару, экологиялық процедураларды тіркеу бөлімінде көптеген
кемшіліктер бар екенін атап өтті. Ал аудан басшылығы Қарашығанақ кенішін
игеру барысында бөлінетін күкіртті сутек, көмірсутегі мен азот қоспалары
қалдықтарынан тұрғындар денсаулығына айтарлықтай әсері жоқ екенін алға
тартты. Кеніштен бөлінетін залалды қалдықтардың зияндылығы да бекітілген
нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұжырым жасалды.
Проблемалар әрине жоқ емес. Кейде тіпті тынысымыз да тарылып
жатады. Ол әр тұрғынның денсаулық жағдайына байланысты, кейбірулері сау
ауырмай сырқамай жүреді. Десек те жергілікті компаниялардан шығатын өндіріс
қалдықтарының мөлшері шамадан тыс болып қалса, компания басшылығына
міндетті түрде айыппұл салынып ескерту беріледі.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалы да экологтардың
алаңдаушылығын туғызып отыр. Биылғы жылы өзеннен 200 тоннаға жуық
қауіпсіздігі жөнінен 1,2-класқа жатқызылған лас қалдықтар шығарылады. Улы
заттарды сақтауға арналған полигон құрылысына қатысты мәселелер де шешімін
таппай отыр. Полигон құрылысына қажетті 250 млн теңгенің 60 млн өткен жылы,
ал 80 млн ағымдағы жылы ғана бөлінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық
сақтау департаментінен келтірілген мәліметтерге сәйкес бөрліліктердің
денсаулық жағдайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағалау нәтижелері
республиканың өзге аймақтарынан ерекшеленбейді.
Батыс Қазақстан өзендерінде, көлдерінде, су қоймаларында
ауланатын тұщы су балықтарын ала балық ,алабұға, ақ балық, ақамур, жайын,
қара балық, көксерке, шортан, сазан бар. Шалқар көлінде алабұға,
көксерке,язь(сазан тұқымдасына жатады), басқа кішігірім өзен-көлдерде
аққайраң, қаракөз кездеседі.
Жайық өзенінде теңіздің өтпелі бағалы балықтары құртпа
бекіре,шоқыр уылдырықтарын тастап қиыршықты өзен табан түптерінде салып,
өздері Каспийге қайтады. Уылдырықтарын жетілген жас шабақтар да теңізге
оралады. Балықтар химиялық сезімнің көмегімен ортаның тұздылық
құрамын,өзгерісін ажыратады. Ал бүйір сызығы импульсін де сезінеді. Олар
нағыз су жануарлары желбезектері арқылы тыныс алады, оттегіні сіңіріп
көмірқышқыл газын бөледі. Ғылыми деректерде бекіре 100 жыл, жайын 300 жыл
жасайтыны анықталған. Жайын тұщы су балықтарының ірісі.
Жайық өзенінің балық байлығы тарихта көптеген адамдарды
қызықтырған. Орал қаласының өлкетануі музейінде ұшы жыртқыш құстың
тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын
Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін
қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген
көрмеде тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс
ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық
өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген
көрмеде аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы
себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен
балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың
уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өңірін орыстар көптеп қоныстанған. Олар Батыс
Қазақстанның өзен-көлдерінің табиғатына кері әсерін тигізді. Өзеннің
табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың
тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-
теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей
байланысты болады.
Сурет.2.2
аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті
жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық
ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың
уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өңірін орыстар көптеп қоныстанған. Олар Батыс
Қазақстанның өзен-көлдерінің табиғатына кері әсерін тигізді. Өзеннің
табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың
тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-
теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей
байланысты болады.
2.1.Жайық өзеніндегі бекіре балықтардың азаюы
Жайықтың балық байлығы-Атырау өңірінің ғасырлар бойы негізгі табиғи
қоры. Қызыл балықтың кейбір түрлері осы Каспий-Жайық-Еділ алабынан басқа
жер шарының өзге еш жерінде кездеспейді. Сондықтан Атырау облысында су
көздерін қорғау балық қорының көбеюімен тығыз байланысты. Облыстың басқа да
шағын өзен-көлдерінде сазан, табан, көксерке, жайын, шортан, тағы басқа
балық түрлері көп кездеседі.
Жайық өзеніндегі қызыл балықтардың уылдырық шашатын орындары
анықталып, олар қорғауға алынды. Бағалы балық қорын сақтау мақсатында екі
бекіре зауыты жұмыс жасайды. Бекіре зауыттары жыл сайын Жайық өзеніне 6-7
млн. дана бекіре тұқымдас балықтың шабақтарын жіберіп отыр. Таяу жылдарды
зауыттардың қоры 12 млн. данаға жетеді.
Қызыл балықтардың өсуіне, оның қорының сақталуына браконьерлер
(зиянкес балықшылар) өте үлкен кесел келтіруде. Қызыл балық көтерілетін
Жайық суының бойында, теңіз жағалық өңірінде қыл тұзақ, қармақпен
қаруланған, тіпті моторлы қайық мінген зиянкестер бағалы балықты тонналап
ұстауда. Балық қорғау инспекцияларының бақылау шаралары бұл әрекетке
тосқауыл қоя алмай отыр.
Атырау облысының алдымен табиғат жағдайына, сондай-ақ халқының хал-
ахуалына жан-жақты да тікелей әсер етуші су айдыны – Каспий теңізі. Бұл
айдын – дүние жүзіндегі құрылықтар аралық ең ірі, мемлекеттер аралық
экономикалық және климат қалыптастырушылық маңызы күшті, табиғи қоры мол
тұйық теңіз. Каспий теңізінің биологиялық ортасы су жәндіктеріне тіршілік
етуге қолайлы. Мұнда фитоплактон мен зооплактонның жүздеген түрлері
тіршілік етеді. Өте құнды кәсіптік маңызы бар қызыл балықтың 70-80 % осында
ауланады. Теңіз түбі мен жағалық өңірі мұнай, газ тағы басқа минералдық
шикі заттарға бай. 1999 жылдан бастап теңіздің балық мекендейтін тайыз, ең
құнарлы жеріне бұрғы түсті. Күн сайын ондаған кеме теңіз бетін тілгілеп
жанармай, мұнай скважиналары зиянды қалдықтармен теңіз суын ластауда.
Нәтижесінде қоршаған ортаның табиғи жағдайы айтарлықтай бұзылып отыр.
Мысалы, атмосфера, теңіз табаны, фитозоопланктон, яхтиофауна, су
жәндіктері, құстар мен итбалықтар физикалық және химиялық өзгерістерге
ұшырауда. Теңізден мұнай өндірудің қаншалықты зиян келтіріп отырғанын
біздің облыстық табиғат қорғау мекемелері шын мәнінде дәлелдей алмай отыр.
Ұзындығы жағынан Еділ мен Дунайдан кейінгі үшінші орынды иемденетін
сулы да нулы Жайық өзенінің ен байлығы сарқылып, экожүйесі жылдан жылға
нашарлап барады. Бүгінде Жайықтың мақтанышына айналған бекіресі жойылып,
тайдай тулаған жайыны мен шортаны, сазаны мен көксеркесі де азайып қалған.
Бұл өзен шамадан тыс ластануынан және экологиялық органдардың жиі
реформалауға ұшырауынан туындаған жағдай.
Жалпы өзен жағалауын жайлаған балықшылардың айтуынша балықтың азаюына
бірден-бір басты себеп. Ол Жайықтың және Еділ сағаларының Каспий теңізін
құяр сағасы бітеп, Жайыққа басқа да өзендердің бойына балықтардың еркін
кіруіне кедергі жасауы. Су тайыздаған соң үйір-үйірімен уылдырық шашуға
тұщы суға ағылатын бағалыбалықтар да бұл күнде Жайыққа, Қиғаш пен Шарон
өзендеріне кіруді азайтқан. Бағалы қызыл балықтар енді теңіз жағасындағы
тұщы датайыз суларды мекендеуге, сол жерлерге уылдырық шашуғ бет алған. Ал
ол жерлерде енді мұнай мұнаралары көптеп бой көтеріп, олардың тыныш жүзіп
уылдырық шашуына бөгет жасауда.
Сонымен қатар қысты күндері судағы мұздың қалың болып қатуы
салдарынан балықтарда оттегі алмасу нашар жүреді екен. Бұл да балықтардың
азаюына себепші. Судың лайлылығы өте маңызды көрсеткіш. Әсіресе, көктемде
балық уылдырық шашқан кезде. Көп мөлшерде уытты емес заттардың – топырақ,
құм, слюда, темір тотығының су көзіне түсуі өте үлкен зиян келтіруі мүмкін.
Жүзгіндер судың лайлылығын көбейтіп, күн көзі сәулесінің тереңдікке түсуін
төмендетеді. Бұл фотосинтез құбылысын нашарлатып, алғашқы өнімнің
төмендеуіне және оттегінің тапшылығына әкеледі. Су көзі тұнбаларының
көбеюі, су фаунасының өзгеруіне, балық уылдырық шашатын аймақтың
құмдануына және шашылған уылдырықтың тұншығып өлуіне себеп болады.
Көксерке көп ауланатын балықтардың түріне жатады. Оның пайдаланылуы
кең. Соңғы жылдарда көксерке балығының ауланушы континенті кішірейіп,
құрылымдық үйірінің тұрақсыздығы көрініп келеді. Ихтиологиялық қызмет
зерттеулерінің нәтижелеріне сүйенсек көзі 60-70 мм болатын құрма ауына 52 %
көксерке түседі екен. Олардың салмағы мөлшермен 1 кг-нан аспайтын болып
тұр. Бұл соңғы жылдардағы кәсіпшілік балық көлемінің күрт кішірейгенінің
бірден-бір дәлелі. Көксерке балығының салмағы 1,0-1,7 кг құрайтын бөлігі
құрма салу кезінде көп түседі. Көксерке балығының бұл бөлігі кейінгі кезде
тұтынушылар арасында үлкен сұранысқа ие. Өкінішке орай, көксеркенің бұл
бөлігін аулау балық өсіміне үлкен зиянынтигізетіні ғылымижолмен
дәлелденген.
Жалпы Жайық өзені Еуропа көлемінде өзінің төменгі ағысында қымбат
бағалы балықтардың мекені сақталып қаған өзендердің бірегейі. Жайық өзені
бекіре балығын өсіруде ерекше байқалған. Ал бекіре-өте көне балық.Оның
пайда болғанына 100 млн астам уақыт өткен. Дегенмен Жайықтың қазіргі апатты
жағдайы осы өзендегі бекіре балығының құрып кету қаупін төндіріп тұр. Бұған
заңсыз балық аулаушыардың шектен шыққан өрескел қылықтарын қосыңыз. Осы
іспен йналысып жүрген белгілі мамандардың айтуынша, аулаушыардың кесірінен
қазір Жайықта 7 еркек бекіре балығына 1 аналық бекіре балығы қалыпты.
Аналық балықты уылдырығына бола ұстайды екен.
Бекіре балығының дамуына, өсіп-өнуіне басты тосқауылдар мыналар:
уылдырық шашатын аналық балықтардың жағдайының күрт төмендеуі, өзен
ағысының өзгеруі, суының азаюы.
Сурет.2.3
Бекіре балық түрлерінің, ихтиофаунаның биологиялық бірегейлігін
ескере отырып, Каспий теңізінің қазақстандық солтүстік бөлігі акваториясы,
Жайық және Қиғаш өзендерінің дельталары қорық ретінде жарияланды. Негізгі
мақсат-бекіре балықтарын және олардың уылдырық шашатын орындарын қорғау
болып табылады. Кеңес Одағы кезінде әлемдегі бекіре тұқымдас балықтың үштен
бірі осы жайық өзенінен ауланған. Егер өзеннің экожүйесін қалпына келтіру
мен бекіре балықтарын жасанды жэолмен көбейту жұмыстары жүзеге асырылса,
Жайық бұрынғы солтүстік жартышардың ең балықты өзені атағына қайта иемденер
еді.
Жайық өзенінің Каспийге құяр сағасынан Орал қаласына дейінгі аралық
60-жылдардың басынан мемлекеттік қорық зонасына айналды. Осының нәтижесінде
төмен түсіп кеткен деңгейі 70-жылдары бірнеше есе өсті. Мысалы, 1977 жылы
10,4 мың тонна қызыл балық ( бекіре, шоқыр, пілмай, т.б.) ауланды. Бұл
бүкіл дүние жүзі бойынша ауланған осы балықтардың 38 % -іне тең еді. Ал
қазіргі кезде қызыл балықтың қоры тағы да азайып, 1996 жылы тек бір мың
тонна мөлшерінде ғана ауланды. 2003 жылы 6 мың тонна балық ауланды.
Балықтың осынша азаюының негізгі себебі – Жайық өзені суының төмендеуі және
оның түрлі қоспалармен ластануының негізінде Жайық өзенін мекендейтін қызыл
балықтардың арасында аурудың пайда болуы.
Уылдырығы алтынға бағаланған бекіре тұқымдас балықтар бүгінде сиреп
барады. Бұл балық түрін Жайық өзені бойында аулауға тиым салынған.
Әзірге,бірнеше мемлекет еншілеген Каспийді жағалаған атыраулықтар ғана
балық шаруашылығын үлкен өндіріске айналдырған.
Қызыл балықтың азайғаны сонша,бұл өңірде бекіре тұқымын ұстауға белгілі бір
мөлшерде лимит беріледі.
Кезекті экологиялық апатқа бергісіз жайсыз жағдайдың алдын алмақ
болған ғалымдар бұл балықтарды жасанды түрде қолдан өсіру керектігін ұсынып
отыр. Әзірге,балықты қолдан өсіретін зауыттар салу ісі көршілес Ресейде
жолға қойылған. Бір қуантарлығы ,мұндай ғылыми-зерттеу институты біздің
өңірімізде де ашылды. Қазір мұнда 200-ге тарта балық өсірілуде .Бірақ әр
шабақты есепке алған ғалымдар бұл санды да аздық ететінін айтады. Қазір
мұнда бекіре тұқымының бірнеше түрі өсіріледі. Мақсат белгілі олардың
тіршілігіне тыңғылықты зерттеу.Мұндай жұмыстар Ресейде оң жолға қойылған.
Ал біздегі бастама үлкен істің бір ұшығы ғана .Өйткені балығы тайдай
тулаған Жайықтың қазіргі халі мүшкіл. Қайық қайырлап,тайыздаған өзенді асып
балықтардың жерсінбесі анық.
Бұл балықтар аса кірпияз жануарлар, дұрыстап күтпесе өліп қалады .Жыл
сайын шіліңгір шілдеде бекіре ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Жайық өзенінің экологиясы
Орындаған:
Тексерген:
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
I ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ТАРИХЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .5
1.1.Жайық өзеніне жалпы сипаттама . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . 6
1.2.Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . .8
1.3.Жайық өзенінің су жүйелері және кеме қатынас жүйесі . . . . . . .
. . . . . 9
II ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ . . . . . . . .12
2.1.Жайық өзеніндегі бекіре балықтардың азаюы . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 17
2.2.Жайық өзенінің кәсіпорындардың лас қалдықтарымен ластануы . . .
23
2.3.Су деңгейінің төмендеу себептері және өзен суының сапалылығы .
29
III ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Облыстың солтүстігінен оңтүстігіне қарай кесіп өтетін басты су көзі-
Жайық өзені. Жайық өзені бастауын Орал тауының 600 метр биіктегі оңтүстік-
батыс сілемдерінің бірінен алады. Облыс аумағына Жайықтың төменгі
сағасындағы 300 шақырымнан астам бөлігі ғана енеді. Өзеннің жалпы ұзындығы
2534 шақырым. Су жинайтын алабының көлемі 200000 шаршы шақырым. Жылдық
орташа су шығыны 330 текше метр. Арнасының ені 305-500 метр аралығында
ауытқып отырады. Өзен суының деңгейі негізінен облыстан тыс жердегі су
жинау алабы беретін суға тікелей байланысты болып келеді. Жайық өзенінің
500 шақырымы ғана облыс территориясымен өтеді. Ол Каспий маңы ойпатын кесіп
өтіп, Каспий теңізіне құяды. Негізгі арнасына Батыс Қазақстан облысының
жерінде бірнеше салалары қосылады. Оның оң жақ салаларына-Ембулатовка,
Быковка, Рубежка, Шаған және Деркөл, ал сол жақ салаларын Елек, Шыңғырлау,
Барбастау және Ащы өзендері жатады. Соңғысы басын Шалқар көлінен алады да,
Жайық өзеніне су мол жылдары ғана қосылады. Жоғарғы ағысындағы басты
салалары: Сакмара, Ор, Елек, Үлкен Қобда, Утва, Көшім, Бақсай және тағы
басқалары.
Өзеннің орта бөлігінде көктемгі тасқын судың артығы қолдан қазылған
Көшім каналы арқылы төрт су қоймасына құйылып,шабындық және жайылымдық
жерлерді суаруға пайдаланылады. Көшім каналы осы облыс еңбеккерлерінің
қажымас қайратының белгісі. Отызыншы жылдары елімізде техникалық құралдар
жетпей жатқан кезде еңбекші бұқара бұл каналды қолмен қазған болатын.
Жайықтың бір жылғы орташа су шығыны секундына 320 текше метр. Соңғы
жылдары құрғақшылық пен шаруашылық мақсатына алынатын су мөлшерінің артуы
өзеннің орташа су көлемінің жылына 7-8 текше шақырымға дейін азаюына әкеліп
соқтырады. Жайық өзенінің тағы бір ерекшелігі-оның төменгі ағысында
салалары жоқ. Сондықтан су деңгейінің түсуі немесе көтерілуі жоғары жақтан
келетін су мөлшеріне байланысты болады.
Өзеннің тасуы наурыздың соңы мен сәуірдің орта шамасында басталады
да,сәуір айының соңында, мамыр айының орта шенінде өзінің жоғарғы деңгейіне
жетеді. Өзеннің беті қарашаның соңынан сәуірдің басына дейін 120-130 күндей
мұз құрсанады. Мұз қалыңдығы орташа 30-50 см шамасында болады. Жайық
өзенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 метр биіктікте, ал оның Каспий
теңізіне құяр жері теңіз деңгейінен 28 метр төмен жатыр. Жайық өзенінің
құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см-ге тең. Өзен арнасының тереңдігі
қайраңында 1 метр, негізгі арнасында 3 метр, ал иірімдерде 4-5 метрге
жетеді. Каспий теңізіне құяр жерінде тарамдарға бөлініп кетеді. Облыс
көлемінде Жайық өзені егістік жерлерді суаруға, кеме арқылы әр түрлі жүк
және жолаушы тасымалдауға пайдаланылады, балық ауланады. Соңғы жылдары
Жайық өзенінің көліктік қатынас қызметі азайып келеді
Жайық өзені Ресей жеріндегі Орал тауы сілемінің оңтүстік-шығыс
етегіндегі бес мөлдір бұлақ көзінен басталады да, Башқұрстан жерімен ағып,
Челябы, Орынбор облыстарын басып өтіп, Елек өзені сағасынан бастап қазақ
еліне өтіп, Батыс Қазақстан облысы өңіріне нәрбелі келіп, Атырау облысы
топырағынан өтеді.Оның жалпы ұзындығы 2428 шақырымды құраса, оның 1084
шақырымы Қазақстанға тиесілі. Жағасында 70 шақты қала мен елді-мекен бар.
Бес миллионға жуық халық осы өзенмен тіршілігін байланыстырған.
I ТАРАУ ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ТАРИХЫ
Атырау аймағына тұщы нәр беріп, тұрғындарының өміріне,
тірлігіне негіз болып келген, талай тарихи оқиғаға куә болған су көзі -
Жайық өзені ғана. Оңтүстік Орал тауы және Каспий ойпаты, Ресей
Федерациясының Башқұртстан Республиксы,Челябі,Орынбор және Қазақстанның
Батыс Қазақстан, Атырау облыстары жерінен ағып, Атырау қаласы тұсында
Каспий теңізіне құяды.Су жинайтын алабының ауданы 237 мың км3,Қазақстан
жеріндегі ұзындығы 1084 км. Орал тау жотасынан басталып, жоғарғы бөлігінде
Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск
қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Магнитогорск металлургия комбинатын
сумен қамтамасыз ету үшін қала маңында бөген салынған. Бөгеннен төмен қарай
өзеннің жағасы жарқабақ, арнасында қайраңдар бар. Ириклинск су электр
станциясының салынуына байланысты Ириклинск су бөгені пайда болды. Ресей
жеріндегі Орск қаласына дейінгі бөліктерде Жайыққа оң жағынан Таналық, сол
жағынан Ор салалары құяды. Орск қаласынан төменде өзен батысқа бұрылып,
Губерли шатқалымен(ұзындығы 45 км) өтеді.
Жазық даламен ағатын тұсында сол жағынан Елек өзені
құяды. Жайыққа оң жағынан Кіші Қызыл, Үлкен Қызыл, Сакмар, Таналық, Шаған;
сол жағынан Шыңғырлау(Утва), Гумбейка,Үлкен Қараған, Сүйіндік, Қомақ, Ор,
Елек, Барбастау салалары құяды.Орал қаласынан төменгі бөлігінде Жайықтың
аңғары тағы да кеңейіп, жайылмасы тармақталады. Қаладан өткеннен кейін
өзенге Көшім бөгені салынып, Жайық-Каспий суару-суаландыру жүйесі
тартылған. Жылдық орташа су ағыны Көшім аралы тұсында 322 м3с; ең аз су
шығыны жазда 6,75 мс3,қыста 1,6 м3с шамасында.
Жайық көбінесе қар суымен (80%) толығады. Су тасуы
кезінде орта ағысы тұсында арнасы 10 км-ге , ал атырауында бірнеше ондаған
км-ге жайылады. Өзеннің жоғарғы ағысында қарашаның басында, орта төменгі
бөлігінде қарашаның аяғында қатып, мұзының еруі төменгі бөлігінде наурыздың
аяғында басталып, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады.
Өзеннен бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, Каспий қаракөзі, табан балық,
сазан, жайын ауланады. Жайықтың бойында орналасқан қалалар: Верхнеуральск,
Магнитогорск, Орынбор, Орск, Новотройск, Орал (кеме қатынасы басталатын
жер), Атырау Жайық өзені бойымен, Еуропа мен Азияның шартты шекарасы өтеді.
1977 жылы Жайық өзені бассейнінің табиғи ресурстарын қорғау, тиімді
пайдалану және оны молайту жөнінде Республика аралық қоғамдық тұрақты
комитет құрылды. Оның құрамында Ресей Федерациясы, Орал және Ақтөбе
облыстарының өкілдері енгізілді. Жыл сайын комитет мүшелері бас қосып,
Жайық өзені мәселелерін талқылайды. Ал мәселелер аз емес. Елдің халық
шаруашылығы комплексінде Жайық бассейні маңызды орын алады. Бұл аймақта 4
миллионнан астам адам тұрады. Еліміздің балқытылған металдың әр он
тоннасының бірі,әр он текше метр газдың бірі осында өндіріледі.
Жайық ерте кездерден бері бағалы қызыл балықтың өркендеген мекені
болып табылады.
1.1.Жайық өзеніне жалпы сипаттама
Екі мың шақырымға созылып жатқан Жайық өзені ұзындығы бойынша Еділ мен
Дунайдан кейінгі үшінші орында. Ол Ресей Федерациясының Челябі, Орынбор
Сурет. 1.1
облыстары және Башқұртстан Республикасы мен Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Атырау
облыстарының аумағымен ағып өтеді.
Орал-Атырау облыстарына жылына 600 млн текше метр су келеді. Жалпы
Жайықтағы су көлемі 5 миллиард 300 млн текше метрді құрайды. Сонда 4
миллиард700 млн текше метр су Каспий теңізіне құйылып отыр. Жалпы алғанда
су көлемінің Атырау облысы 11 пайызын пайдаланып отыр. Ол ауыл
шаруашылығына, ауыз суға, өндіріске, тағы басқаларға пайдаланылады.
Аталған мөлшердегі судың 80 пайызы ауыл шаруашылығы саласына жұмсалады,
яғни егістік, бау-бақша, жайылымдық жерлерді суаруға. Егер осы жұмыстарды
тамшылатып суару сынды жаңа технологиялармен, тың әдістермен орындаса, су
көлемі әлдеқайда мол үнемделеді. Ал тұрмыстық тұтынуға кетіп жатқан су
көлемі онша көп емес, бірақ мұнда да ысырапшылдыққа ұрынбауды ойлау керек.
Қазір Жайық - бекіре тұқымдас балықтарды өсіруге қолайлы жалғыз су
көзі. Оған Ресей мамандары да қызығып отыр.Өйткені, өзендеріндегі Дон,
Кубан, Терек тәрізді өзендерде гидроэлектростанциялары салынған. Олардың
жұмысы бекіре ғана емес, тіпті жай балықтардың да өсіп-өнуіне кедергі
келтіреді екен. Мұндай қондырғылардан аман тұрған әзірге Жайық өзені ғана.
Жайық өзенінің Каспийге құяр сағасынан Орал қаласына дейінгі аралық
60-жылдардың басынан мемлекеттік қорық зонасына айналды. Осының нәтижесінде
төмен түсіп кеткен деңгейі 70-жылдары бірнеше есе өсті. Мысалы, 1977 жылы
10,4 мың тонна қызыл балық ( бекіре, шоқыр, пілмай, т.б.) ауланды. Бұл
бүкіл дүние жүзі бойынша ауланған осы балықтардың 38 % -іне тең еді. Ал
қазіргі кезде қызыл балықтың қоры тағы да азайып, 1996 жылы тек бір мың
тонна мөлшерінде ғана ауланды. 2003 жылы 6 мың тонна балық ауланды.
Балықтың осынша азаюының негізгі себебі – Жайық өзені суының төмендеуі және
оның түрлі қоспалармен ластануының негізінде Жайық өзенін мекендейтін қызыл
балықтардың арасында аурудың пайда болуы.
Шекарааумақтық Жайық өзені суға тапшы Қазақстан ғана емес, Ресейдің
де ерекше мемлекеттік маңызды негізгі су күретамыры болып табылады. Тіпті,
одақтық мемлекет кезінде де осылай болған. Қазақстан Республиксы Үкіметінің
21.01.2004 жылғы №159 қаулысымен Ерекше мемлекеттік маңызы бар су
нысандарының шаруашылық қызмет режимін құқықтық реттеу ерекшеліктері
бекітілген. Өкінішке орай, Жайық өзені осы аталған құжаттағы өлшемдерге
сәйкес келсе де ерекше мемлекеттік маңызы бар су нысандарына жатқызылмаған.
Осыған байланысты оған дәрежесінде көңіл бөлінбей келеді.
Жайықтың балық байлығы-Атырау өңірінің ғасырлар бойы негізгі табиғи
қоры. Қызыл балықтың кейбір түрлері осы Каспий-Жайық-Еділ алабынан басқа
жер шарының өзге еш жерінде кездеспейді. Сондықтан Атырау облысында су
көзднрін қорғау балық қорының көбеюімен тығыз байланысты. Облыстың басқа да
шағын өзен-көлдерінде сазан, табан, көксерке, жайын, шортан тағы басқа
балық түрлері көп кездеседі.
1.2. Жайық-Каспий су бассейнінің ахуалы
Облыстағы негізгі су қоры- Жайық өзені. Өзен негізінен қар және жер
асты суымен қоректенеді. Көп жылдық деректер бойынша 19-20қарашада Жайық
қатады,орташа есеппен өзен бетін жылына 121 күн мұз құрсап жатады.
Сурет.1.2.
Көктемде 7 наурыз бен 14 сәуір
аралығында мұз еріп су беті ашылады. Жайықтың төменгі ағысында көкектің 2-
жартысынан маусымға дейін су тасқыны болады. Өзен деңгейі бастауында 3-4
метр, орта және төменгі ағысында 9-10 метр, атырауында 3метрге жуық
ауытқиды. Жайық өзенінің орташа көп жылдық ағын мөлшері Махамбет аулы
тұсында (1985) 7,92 текше кмжыл мөлшерінде, орташа су шығыны 51 мың текше
метр секундына дейін. Адамдардың шаруашылық қажеттеріне байланысты өзен
деңгейі жылдан-жылға төмендеп келеді: сондай факторлардың бірі-өзен суымен
егістікті суару, шабындық пен жайылымды суландыру болып табылады.
Егістік суаруға Жайықтан жылына 0,6 текше км, суландыруға 0,2 текше
км суы кетіп, арнаға қайтып оралмайды. 1972-1973 жылдары шаруашылықтың
қажетіне 1,8 текше км су жұмсалып өзен арнасына қайта құйылмаған. Жайық
өзені суының кемуі жер асты су деңгейінің төмен түсуіне, сөйтіп
гидрографиялық жүйенің жойылуына, өзен жайылмасының құрғауына және
жағалаудағы ағаш пен бұталардың азаюына әкеліп соқтырады. Облыс аумағындағы
кіші өзендерге дұрыс бақылау болмағандықтан өзен бойындағы кез келген
шаруашылық жергілікті қажетке суды есепсіз шығындап, бөгет, тоғандар жасау
арқылы көп жағдайда судың тартылып қалуына дейін жеткізеді.
Бұрындары жоғарыдан келетін көлемді судан өзен арнасынан тасып, егіс
алқаптарын, елді мекендер мен мұнай шарушылығы ошақтарын басып кету жағдайы
жиі болатын. Енді ластанып, лайланған өзен жайылмаларын өзгертіп, тіпті кей
жерлерде су тартылып, арна кеуіп қалып жтыр. Жайылымдар соңғы жылдары
жауынсыз жазды аса қиындықпен өткізуде. Нәтижесінде малға жем-шөп қоры күрт
кеміп барады. Өзен бойын қуалай өскен жасыл белдеу-қалың тоғай қурап,
жойылу алдында. Осы арада бассейннің өсімдік және жануарлар дүниесін сақтау
мен қорғау мәселелерін де ұмыт қалдырмауымыз керек. Жоғарыда айтылған
проблемалардың ушығуына өзен табанын тазалауға қажетті қаржының жоқтығы да
себеп болып отыр. Жайық суын тазалауға көңіл бөлінбеу себебі-оның Үкімет
қаулысымен бекітілген Қазақстанның ерекше маңызды өзендер қатарына кірмей
қалуы. 2004 жылдың 21 қаңтарында № 59 Қазақстан Республикасының Үкіметінің
Ерекше мемлекеттік маңызы бар су объектілерінің тізбесін және ерекше
мемлекеттік маңызы бар су объектілеріндегі шаруашылық қызметті реттеу
құқықтық режимінің ерекшеліктерін бекіту туралы қаулысы жарық көрген. Ал,
осы тізімге жағдайы Жайыққа қарағанда әлдеқайда тәуірлеу өзендер
енгізілгенімен, бұл өзенге ондай атақ берілмеген.
Судың тайыздығынан өзендегі балықтың жүруі нашарлаған соң
жергілікті атқарушы билік арнаны тереңдету жұмыстарына және табиғатты
қорғау шараларын жүзеге асыруға жыл сайын біраз қаржы бөліп отыр. Дегенмен,
бұл қаржы өте аз және облыстық деңгейде шешілетін мәселе емес. Ал, тиісті
ведомстволар атқаратын жұмыстары өте нашар жүргізілуде. Тек 2007-2008
жылдары ғана Водные пути коммуналдық мекемесі Жайықта аз-мұз тазарту
жұмыстарын іске асырды. Оның өзінде кеме жолдарына байланысты. Содан соң
балық шаруашылығы комитеті там-тұмдап ақша бөліп, балық жүретін жолдарды
тазартқандай болған. Облыста Жайық өзеніне бақылау жасайтын қаншама мекеме
болғанымен жүргізілген жұмыс осымен ғана шектеледі.
Күні бүгінге дейін Жайықты қорғау мен сақтауға қатысты бағдарлама да
қабылданбапты.Тіпті, бағдарлама түгілі облыс аумағындағы өзен кесіндісіне
мемлекеттік қорғалған табиғи зона деген мәртебе де берілмеген. Жайық
өзенінің арнайы мәртебесінің жоқтығы, ведомствоаралық бытыраңқылық
мәселені түбегейлі шешуге кесел болып отыр.
Бүгінгі таңда біздің елде өзенді қорғау мәселесі үш министрлікке
тәуелді. Олар-Қоршаған ортаны қорғау, Көлік және коммуникация мен Ауыл
шаруашылығы министрліктері. Алайда, өзен мәселесіне қатысты салалас
министрліктердің көптігінен пайда көріп отырғанымыз жоқ. Тіпті, жағдайды
күрделендіріп отыр десек те болады.
Ерекше қорғалатын аймақтарға бақылау жасау, қоршаған ортаны қорғау,
табиғат байлықтарын, орман және су шаруашылығы қорларын пайдалану және оған
мемлекеттік қадағалау Ауыл шаруашылығы министрлігінің құзырына берілген.
Сонда пайдаланушы да, қорғаушы да, бақылаушы да бір болып шығады. Кімнің
болмасын өз қолын өзі қақпайтыны белгілі. Сондықтан, бұндай кереғар реттеу
жүйесінің тиімділігі неде деген сұрақ туындайды.Сонымен бірге, бүгінгі
таңда су қорлары көздеріне экологтар, бассейнді су шаруашылығы басқармасы,
балық қорғау инспекциясы, мемлекеттік санэпиқадағалау қызметі мемлекеттік
бақылау жүргізеді. Әркім жан-жаққа тартып, дербес жауапкершілік
болмағандықтан бұл қойшы көп болса, қой арам өледіге соқтыру мүмкін.
Сондықтан экологиялық қауіпсіздік Концепциясының талаптарына сай су
қорларына бақылауды тек бір ғана мемлекеттік органға жүктеген жөн.
Облыстың экологиялық жағдайы жергілікті биліктің үнемі назарында. Бұл
жөнінде бірнеше рет кеңес, бірлескен отырыстар болып, мәселе кеңінен
талқыланды. Қолдан келер шаралардың барлығын алып жатыр. Соңғы жылдары
облыс әкімдігі Жайық өзенінің проблемаларын Үкімет деңгейіне дейін көтеріп,
ұсыныс берудің нәтижесінде Ел Премьер-министрлігінің маусым айындағы
Атырауға сапары кезінде үлкен қолдауға ие болды. Оның ішінде Жайық өзенін
суға толтыру мәселесі жөніндегі мемлекетаралық штабтың құрамына енді және
өзеннің астын тазалап, тереңдетуге үлкен көмек болатын болды.
Сондай-ақ, мәселе шілде айының 22-сінде Орал қаласындағы Ресей мен
Қазақстан елдері басшыларының қатысуымен өткен Үкіметаралық мәжілісте
қаралды. Қорытындысымен нақты келісімдер дайындалып, қыркүйек айында екі
мемлекет басшыларының кездесуінде бекітілген болады. Жайық трансшекаралық
су объектісі болғандықтан, оны сақтау, қорғау- Қазақстан мен Ресей үшін
ортақ міндет. Жайық өзенінің бассейндік экожүйесін оңалту, су артериясын
түбегейлі жақсарту екі мемлекеттің бірлесе жасаған іс-қимылына тәуелді.
1.3.Жайық өзенінің су жүйелері және кеме қатынас жүйесі
Жайық өзенінде кеме шаруашылығы 1925 жылы ұйымдастырылған
болатын. 1927 жылдан бастап Жайық өзені арқылы Атырау-Орал аралығында жүк
тасымалы жүргізілді. Жүктер қолмен тиеліп,тікелей палубада тасылды. Ұлы
Отан соғысы жылдарында Ембімұнайы Каспий теңізі арқылы мұнай құятын
баржалармен Астрахан қаласына жеткізіліп отырды. 1964 жылы Гурьев өзен
порты құрылып, оны жабдықтау жүк көтеретін техникадан басталды, флот
теплоходтармен, буксирлермен толықтырылды.
Жайық өзенімен жүк және жолаушы тасудың дамыған кезі 1977-1981
жылдар арасы болды. 1982 жылдан бастап жүк тасу көлемі төмендей бастады.
Ол Жайық өзенінің бағалы балық қорын сақтау мақсатында оның мемлекеттік
қорық аймағына айналуына байланысты болды. 1982 жылы өзен порты қайта
жаңартылып, механикаландырылды. Мұнда үш порт краны қондырылып, темір жол
тартылды. 1999 жылдан бастап Жайық-Каспий теңізі каналы арнасын тазарту,
қазу жұмыстары басталды Каспий теңізі қайраңының игерілуіне байланысты су
көлігін қарқынды дамыту, 2030 жылға дейін жүк тасымалдау көлемін 14 млн.
тоннаға жеткізетін мұнай терминалдарын салу және портты қайта жөндеуден
өткізу жоспарланып отыр. Теңіз және өзен портын, мұнай және дәнді терминал
құрылысын жаңарту мұнай өнімдерін, құрал-жабдықтар мен дәнді әлемдік
нарыққа өткізуге шығатын су жолы арқылы тасымалдауды реттеуге мүмкіндік
береді.
Кезінде өзен бойымен кеме қозғалысы қарқынды болды. Ауыр жүк
тасымалдайтын алып кемелер жүретін сирек өзеннің бірі болатын. Бүгін соңғы
15 жылда түбі тазаланбаған өзенмен шағын кемелердің қайраңдамай жүзіп өтуі
проблемаға айналды. Мысал ретінде былтыр Солтүстік Каспий игеру жобасына
қажетті Барыс кемесін суға түсірердегі әбігерді айтсақ та жеткілікті.
Қазір өзендегі ірі кемелердің қозғалысы мүлдем жоқ деуге болады.
Жайық өзені Жайық-Каспий бассейнінде басты және өзгеше суат болып
табылады және оның биоресурстарының қалыптасуында басты рөл атқарады. Жайық
өзенінің сағасына жанасатын Солтүстік Каспий ауданы бекіре, шала өтпелі
балықтар үшін маңызды потенциялды алмасу жолы шабақтардың шиыршықталып
оралып щрғырланатын орны, оңалуға жоғарғы азық орны, бағалы балықтар
тіршілік орны болып табылады. Суттың жағдайына және биологиялық
ресурстарына әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып гидрологиялық
режимі табылады. Әрине, өзеннің сулылығы, тасқын құблыстардың өтуіндегі
кейбір сипаттамалар, судың температуралық параметрі Жайық-Каспий
бассейнінің биоресурстарының қалыптасуында белгілі рөл алады.
Жайық сулылығы жөнінде европа өзендерінің үшінші ондығында ғана орын
алады. Жайықтың басты ерекшелігі ағуының аса біркелкі еместігінде. Мысалы,
Жайықтың суы көп жылғы жалпы ағуы, аз сулы жылдан 10 есеге көп болуы
мүмкін. Жайық ағуының жылдық жиынтық теңселу шегімен европалық рекордқа
жатады. Жазғы, күзгі, қысқы кезде, яғни жылдың 9-10 айында Жайық қарағанда
кішкене өзен, ал көктемде өзінің суын орта және төменгі ағыспен көптеген
километрге құятын күшті өзен.
Көктемгі су тасуында Жайықта 60-80 %, ал кейде 96 % жылдық ағу
болады. Атырауында тасқын судың жиектен асуы брлығы 2,5 метрді құрайды,
тек кейде 5 метрге жетеді. Бұдан Жайықтан төмен өзенге қарай басқа салалар
құймауына, судың бөлігінің ағыстарда жойылуына байланысты тасқын созылады.
Жайықтың орта ағысындағы тасынның тағы бір ерекшелігі – су деңгейінің шұғыл
көтерілуі. Жайықтың орта ағысында судың көтерілуінің барынша көп жылдамдығы
тәулігіне 3 метрге жетеді. Кейде деңгейінің бір түннің ішінде 0,5 метр
төмен түсетін кездері болатын. Жайықтың атырауы үшін өте аумалы деңгейлі
режим тән.
Жайық өзені сғасы жанындағы теңіз кемелері қатта өзен ағуының
аккумуляциясыы нәтижесінде пайда болды. Жайық өзеніне өлшенген заттар тайыз
сулы қайраң жасап тұнады.
1-КЕСТЕ
Жайық өзенінің 2000-2004 жыдардағы кейбір гидрологиялық параметрлері:
Сипаттама
Жылдар
2004 2003 2002 2001 2000 1996-2
000
Су тасқыны басталған күні5.4 15.4 2.4 5.4 27.03 14.04
Атырау су орны бойынша 765 450 516 472 563 514
судың максимальды
деңгейі, см
Толқынның көтерілу 2.06 15.05 18.05 1.06 15.06 22.05
ұзақтығы, тәуліктер
Су тасқынының ұзақтығы, 57 30 47 55 28 53
күндер
Жылдық ағым, м3 10.7 8.5 12.5 8.4 11 8.6
Уылдырық шашу 26.4 6.05 3.05 26.04 17.04 25.04
температурасының
басталған күні
Мұз қату күні 10.12 2.12 6.12 26.11 22.11 -
Мұз қалыңдығы, см 24 65 37 30 20 -
Мұзды жару күні 29.02 1.04 23-25.01.03 22.02 -
2
Мұз қату ұзақтығы, күндер81 121 81 75-77 93 87
Бекіре шабақтары саны, 4106 766 3038 2040 9918 3492
дана
Бекіренің жлпы саны, мың.60.5(1)79.1 81.4 82.4 109.6 110.3
дана
Трансшекаралық су мәселесінің енді бір ұшы Қазақстан мен Қытай
арасындағы қарым-қатынасқа тіреліп отыр. Қытай жағының трансшекаралық
өзендерге қатысты мәселеге әлі де болса өзімбілемдік сақтықпен қарап келе
жатқаны байқалатындай. Неге десеңіз, Қытай су қатынастарына арналған бір де
бір конвенцияға күні бүгінге дейін қол қоймай келе жатыр. Екі мемлекет
арасында өткен жылдың қазан айында Шанхай қаласында трансшекаралық
өзендерді пайдалану және қорғау жөніндегі Қазақстан-Қытай комиссиясының
үшінші бірлескен отырысы өткен болатын. Онда Ертіс және Іле трансшекаралық
өзендерінің суын пайдалану жөніндегі келісімді әзірлеу туралы Қазақстан
тарапының ұсынысы талқыланды. Кейбір сарапшылардың сөзіне қарағанда, Қара
Ертіс-Қарамай каналы іске қосылғаннан кейін Қытай жағы Жайық өзенінен 800
млн. текше метр көлемінде су ала бастаған. Ал оның көлемі кейін 1,5 млрд.
текше метрге дейін жетуі мүмкін деген болжам да айтылуда. Біле білгенге бұл
болашақта қиын жағдайға душар ететін көрсеткіш. Егер де Жайықтың жалпы су
ресурсының мөлшері шамамен 9,8 млрд. текше метр екенін ескерсек, Қытайдың
бұл ұстанымы Қазақстанның ғана емес, сонымен қоса Ресейдің экономикасы мен
экологиясына едәуір залал келтіретін болады. Мәселенің қай жаққа қарай
бағыт алуы сол отырыста Комиссия шешімі бойынша Қазақстан әзірлейтін
келісімнің жобасына және оның қабылдануына байланысты болмақ. Дайын болған
кезде Қытай тарапына дипломатиялық жолмен жіберуі тиіс бұл жобаны әзірлеу
жолдары әлі күнге дейін қарастырылу үстінде. Сала мамандары өз кезегінде
келісім жобасын жасау үшін алдымен арнайы ғылыми негіздеме енгізу, одан
барып ғылыми-зерттеулер жүргізу керек.
Жайық өзенінің экологиялық проблемалары басқа да өзендер сияқты
кешенді табиғи, антропогендік және техногендік үрдістермен байланысты.
Жайық өзенінің табиғи экожүйесінің тозуына оның су, өсімдіктер, жануарлар
мен балық ресурстарын пайдаланатын шаруашылық қызметтерде өзіндік әсерін
тигізеді.
II ТАРАУ. ЖАЙЫҚ ӨЗЕНІНІҢ ҚАЗІРГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Жайықтың жасыл желегі, орманды алқабы соңғы жылдары 8-10 есе
азайып кетті. Егін тәуір шыққан жылдары 8-10 миллион тонна астық жиналады.
Жыл сайын әр суы 1,2 миллион гектарға дейін шалғынды шайып өтеді. Өзен
ондаған мың гектар еістікті суарады, жүздеген мың гектар жайылымға су
шығарылады. Дүние жүзінде ауланатын бекіре тұқымдас балықтың 31 жуығы
Жайықтан ауланады. Бүгінде Арал десе елең етпейтін адам жоқ. Аралды бүкіл
әлем біледі. Бір кезде толқыны аспанға шапшып, ақырып жатқан Арал бір күнде
суалдыма? Теңіз орнында қайырлаған кемелер бір-ақ күнде шоңқидыма? Жоқ
әрине. Алып теңіздің тартылуы пәлен жылдарға созылғаны ақиқат шындық.
Кезінде неге апатын алмадық? Қазір жүрегіміз осы сұраққа жауап іздеп
қанжылайды.
Судың шамадан тыс ластануы өнеркәсіп қажеттіліктері үшін
қолданғанда арта түседі. Өзеннің санитарлық қорғаныс аймағы заң бойынша
анықталмаған. Соның салдарынан бұрын кеңестік заңда судың қорғаныс аймағы
саналған өзен жағалауларының 65 пайызы жыртылып, егін алқабы ретінде
пайдаланылып кеткен. Бұл өз кезегінде өзенге топырақтың көп құйылып,
тайыздалуына себеп болып отыр. Бұл дегеніңіз-үлкен экологиялық апат. Ірі
индустрия алыптары Жайық өзенінің тура ортасында орналасқан кеңес заңымен
судың қорғаныс аймағы саналатын жерден құбыр желісі жүргізілген. Өткен
ғасырдың 60-70 жылдары Орынбор газ конденсаты кен орны игеріле бастағанда
экологиялық шараларды қоса жүргізуді қатаң талап еткен. Балық шаруашылығы
аймағын, ортаңғы және төменгі сағада бекіре балығын өсіретін зауыт салу,
өзге де жасылдандыру жұмыстары қатаң бақылаумен атқарылған. Ал Қазақстандық
кен орнын игерушілерге мұндай экологиялық талаптар мүлде қойылмайды.
Жайықтың Ресей жеріндегі жоғарғы ағысында төрт ірі су қоймасы бар.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалын көтеріп жүргенімізге бірнеше
жылдың жүзі болды. Оның маңыздылығын алға тарта отырып, бүгінде Үкімет және
заң шығарушы органдар тарапынан нақты шешім қабылданды.
Кеңес кезінде әлемдегі бекіре тұқымдас балықтың 31 бөлігі
Жайықтан ауланса, қара уылдырықтың 40 пайызы осында өндірілген. Қазір
өзеннің экологиялық ахуалы екі елді де алаңдатып отыр. Бас қосуда Жайық
мәселесін шешуге Ресей Федерациясы мен Қаақстан Республикасы бірлесіп
шаралар қабылдаудың жолдары қаралды. Мәжілістің экология және табиғатты
пайдалану жөніндегі комитетінің төрағасы Ерлан Нығматуллиннің айтуынша,
мәселені түпкілікті шешу үшін бірлескен парламенттік топ құрып, кешенді
бағдарламаны екі елдің Үкімет басшыларына жолдау керек.
Күн тәртібінде Жайық бойындағы табиғи байлықтың бәрін дұрыс
пайдалану үшін Ресей мен Қазақстан қосылып, халықаралық комитет құру, сол
комитетке мамандарды тоғыстырып, соларға белсенді жұмыс істеуге мүмкіндік
беру.
Ресми деректерге сүйенсек, Жайық өзенімен 157 кеме жүк
тасымалдаған кездер де болған. Оның арнасын тазартудың екі жақты пайдасы
бар. Біріншіден, кеме қатынастарын жақсартуға болады, екіншіден, бағалы
балықты көбейтіп, уылдырық шашуына оң әсер етпек. Егер өзеннің тереңдігі
бастапқы қалпына келтірілсе, жүк тасымалдау көлемін жылына 1 миллион
тоннаға дейін жеткізуге болады.
Ресей Федерациясының Орынбор қаласында Қазақстан
Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары Батыс Қазақстан облысы
делегациясының қатысуымен Жайық өзенінің экожүйесін қалпына келтіру
мәселелерін талқылауға арналған бас қосуға қатысты.Онда су ресурстарының
тиімді пайдаланылмауынан өзеннің таяздап кеткендігі айтылды. Сондықтан
жағалауды нығайту жұмыстарын кешенді түрде қолға алу қажет.
Екі мың шақырымға созылып жатқан Жайық өзені ұзындығы бойынша
Еділ мен Дунайдан кейінгі үшінші орында. Ол Ресей Федерациясының Челябі,
Орынбор облысы және Башқұртстан республикасы мен Ақтөбе, Батыс Қазақстан,
Атырау облысының аумағымен ағып өтеді. Өткен ғасырдың 70 жылдары әлемдегі
бекіре тұқымдас балықтың 31 Жайықтан ауланса, қара уылдырықтың 40 пайызы
осында өндірілген. Су ресурстарының тиімді пайдаланылмауынан өзен таяздап
барады. Сондықтан жағалауды нығайту жұмыстарын кешенді түрде қолға алу
қажет.
Мамандардың мәліметіне қарағанда осы айдың бірінен бастап
Жайық, Үлкен Өзен, Елек, Қалды қайтты секілді облыс аумағындағы біраз
өзендерде су деңгейінің көтерілуі нық аңғарылған. Жоғарыда
баяндағанымыздай, биыл облыс аумағында қар мөлшері аз болғанымен, есесіне
Жайық өзенінің Орынборға (Ресей) тиесілі бөлігінде қар қалыптағыдан 15%
артық көрінеді. Соның бір айғағындай, наурыздың онынан бері Жайыққа
секундына 90 текше метр су құйылуда. Демек, бұл-Жайық өзенінің қойнауындағы
біраз саяжайды су басу қаупі бар деген сөз. Бұл фактор жаз бен күзде
базардағы жеміс-жидектің, жалпы бау-бақша өнімдерінің бағасының
қымбаттауына тікелей әсер ететін фактор. Жалпы біздің өлкедегі өзен-көл
атаулының кемеріне сыймай, асып-тасуы әдетте сәуірдің ортасы ауа көрініс
табатын құбылыс.
Қыс бойы қардың аз түсуі, соның нәтижесінде жергілікті өзен-
көлдердің табиғи жолмен жеткілікті қоректенбеуі мал баққан, шаруа қуған
ағайынға қиындау соғары сөзсіз. Өйткені, өзен-көл арнасынан шығып, тасып
жарымағандықтан сай-салаға жөнді су құйылмайды. Бұл шабындық пен мал
жайылымдық жерлердің шөбі жартымсыз шығып, құнарсыз болады-ау деген күдікті
ойға жетелейді.
Жайық-Каспий балық өнеркәсібі Қазақстан Республикасының ішкі су
қорлары арасында жетекші орынға ие. Балық саласының дамуына бекіре тектес
бағалы балық түрлерінің Жайық және Каспий теңізінде болуы уылдырық пен
балықты дүниежүзілік рынокка шығара алады.Атырау балық АҚ ірі уылдырық
өндірудің арқасында көптеген елдерде экспортталады. Каспий теңізінің жақын
орналасуы өндіріс салаларының, яғни балық шаруашылығы, балық өндіріс
өнеркәсібі, кеме шаруашылығы өндірістерінің дамуына жағдай жасайды.
Облыстың бас экологы Роберт Сүйербаев кезекті есеп беру кездесуін өткізді.
Бөрлі ауданында өткен жүздесуге Ақсай қаласының тұрғындары мен Бөрлі
ауданының тұрғындары қатысты. Сонымен қатар, бұл алқалы жиынға үкіметтік
емес ұйым жетекшілері, аудан басшылығы мен ақпарат құралдарының өкілдері
қатысты. Тұрғындар сауалы денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау және
мемлекеттік санипед қадағалау қызметіне де арналды. Жайық өзенінің
экологиялық жағдайы, Қарашығанақ кенішінен бөлініп шығатын өндірістік
қалдықтар, “Капустин Яр”, “Азғыр” әскери полигондарының залалды әсері күн
тәртібінен түсер емес. Бұл проблемалар Батыс Қазақстан облысы, соның ішінде
Бөрлі ауданына да қатысты облыстың бас экологы экологиялық заңнаманың
табиғатты пайдалану, ауада тіркелген зиянды заттар мөлшерінің де нақты
есебін шығару, экологиялық процедураларды тіркеу бөлімінде көптеген
кемшіліктер бар екенін атап өтті. Ал аудан басшылығы Қарашығанақ кенішін
игеру барысында бөлінетін күкіртті сутек, көмірсутегі мен азот қоспалары
қалдықтарынан тұрғындар денсаулығына айтарлықтай әсері жоқ екенін алға
тартты. Кеніштен бөлінетін залалды қалдықтардың зияндылығы да бекітілген
нормадан аспайды деген пікірлер айтылып, тұжырым жасалды.
Проблемалар әрине жоқ емес. Кейде тіпті тынысымыз да тарылып
жатады. Ол әр тұрғынның денсаулық жағдайына байланысты, кейбірулері сау
ауырмай сырқамай жүреді. Десек те жергілікті компаниялардан шығатын өндіріс
қалдықтарының мөлшері шамадан тыс болып қалса, компания басшылығына
міндетті түрде айыппұл салынып ескерту беріледі.
Жайық өзенінің экологиялық ахуалы да экологтардың
алаңдаушылығын туғызып отыр. Биылғы жылы өзеннен 200 тоннаға жуық
қауіпсіздігі жөнінен 1,2-класқа жатқызылған лас қалдықтар шығарылады. Улы
заттарды сақтауға арналған полигон құрылысына қатысты мәселелер де шешімін
таппай отыр. Полигон құрылысына қажетті 250 млн теңгенің 60 млн өткен жылы,
ал 80 млн ағымдағы жылы ғана бөлінді. Есеп беру кездесуінде денсаулық
сақтау департаментінен келтірілген мәліметтерге сәйкес бөрліліктердің
денсаулық жағдайы, елді-мекендердегі ауаның ахуалын бағалау нәтижелері
республиканың өзге аймақтарынан ерекшеленбейді.
Батыс Қазақстан өзендерінде, көлдерінде, су қоймаларында
ауланатын тұщы су балықтарын ала балық ,алабұға, ақ балық, ақамур, жайын,
қара балық, көксерке, шортан, сазан бар. Шалқар көлінде алабұға,
көксерке,язь(сазан тұқымдасына жатады), басқа кішігірім өзен-көлдерде
аққайраң, қаракөз кездеседі.
Жайық өзенінде теңіздің өтпелі бағалы балықтары құртпа
бекіре,шоқыр уылдырықтарын тастап қиыршықты өзен табан түптерінде салып,
өздері Каспийге қайтады. Уылдырықтарын жетілген жас шабақтар да теңізге
оралады. Балықтар химиялық сезімнің көмегімен ортаның тұздылық
құрамын,өзгерісін ажыратады. Ал бүйір сызығы импульсін де сезінеді. Олар
нағыз су жануарлары желбезектері арқылы тыныс алады, оттегіні сіңіріп
көмірқышқыл газын бөледі. Ғылыми деректерде бекіре 100 жыл, жайын 300 жыл
жасайтыны анықталған. Жайын тұщы су балықтарының ірісі.
Жайық өзенінің балық байлығы тарихта көптеген адамдарды
қызықтырған. Орал қаласының өлкетануі музейінде ұшы жыртқыш құстың
тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс ақын
Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық өзенін
қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген
көрмеде тұмсығына ұқсас багор деп аталатын құралмен 1837 жылы 17-шілде орыс
ақын Василий Андреевич Жуковский балық аулаған. 1752 жылы патша Жайық
өзенін қазақтардың меншігіне берді. 1902 жылы Санкт- Петербургта өткізілген
көрмеде аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы
себепті жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен
балық ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың
уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өңірін орыстар көптеп қоныстанған. Олар Батыс
Қазақстанның өзен-көлдерінің табиғатына кері әсерін тигізді. Өзеннің
табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың
тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-
теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей
байланысты болады.
Сурет.2.2
аулау кәсібі бойынша Ресей дүниежүзінде алдыңғы орын алады. Осы себепті
жануарлардың балық қоры азайды. Сондықтан 1803 жылы Жайық өзенінен балық
ұстау тәртібі 1828 жылы заңсыз балық ауламауға 1835 жылы балықтардың
уылдырық шашатын жерін қорғау үшін патша арнайы жарлық шығарды.
Жайық өңірін орыстар көптеп қоныстанған. Олар Батыс
Қазақстанның өзен-көлдерінің табиғатына кері әсерін тигізді. Өзеннің
табиғат қалыптастырған арнасы ондағы жануарлар мен басқа да тірі ағзалардың
тағдыры көпшілік жағдайда табиғат құбылыстарына тәуелді болғанымен тепе-
теңдіктің бұзылу тарихы қоғамдық антропогендік құбылыстармен тікелей
байланысты болады.
2.1.Жайық өзеніндегі бекіре балықтардың азаюы
Жайықтың балық байлығы-Атырау өңірінің ғасырлар бойы негізгі табиғи
қоры. Қызыл балықтың кейбір түрлері осы Каспий-Жайық-Еділ алабынан басқа
жер шарының өзге еш жерінде кездеспейді. Сондықтан Атырау облысында су
көздерін қорғау балық қорының көбеюімен тығыз байланысты. Облыстың басқа да
шағын өзен-көлдерінде сазан, табан, көксерке, жайын, шортан, тағы басқа
балық түрлері көп кездеседі.
Жайық өзеніндегі қызыл балықтардың уылдырық шашатын орындары
анықталып, олар қорғауға алынды. Бағалы балық қорын сақтау мақсатында екі
бекіре зауыты жұмыс жасайды. Бекіре зауыттары жыл сайын Жайық өзеніне 6-7
млн. дана бекіре тұқымдас балықтың шабақтарын жіберіп отыр. Таяу жылдарды
зауыттардың қоры 12 млн. данаға жетеді.
Қызыл балықтардың өсуіне, оның қорының сақталуына браконьерлер
(зиянкес балықшылар) өте үлкен кесел келтіруде. Қызыл балық көтерілетін
Жайық суының бойында, теңіз жағалық өңірінде қыл тұзақ, қармақпен
қаруланған, тіпті моторлы қайық мінген зиянкестер бағалы балықты тонналап
ұстауда. Балық қорғау инспекцияларының бақылау шаралары бұл әрекетке
тосқауыл қоя алмай отыр.
Атырау облысының алдымен табиғат жағдайына, сондай-ақ халқының хал-
ахуалына жан-жақты да тікелей әсер етуші су айдыны – Каспий теңізі. Бұл
айдын – дүние жүзіндегі құрылықтар аралық ең ірі, мемлекеттер аралық
экономикалық және климат қалыптастырушылық маңызы күшті, табиғи қоры мол
тұйық теңіз. Каспий теңізінің биологиялық ортасы су жәндіктеріне тіршілік
етуге қолайлы. Мұнда фитоплактон мен зооплактонның жүздеген түрлері
тіршілік етеді. Өте құнды кәсіптік маңызы бар қызыл балықтың 70-80 % осында
ауланады. Теңіз түбі мен жағалық өңірі мұнай, газ тағы басқа минералдық
шикі заттарға бай. 1999 жылдан бастап теңіздің балық мекендейтін тайыз, ең
құнарлы жеріне бұрғы түсті. Күн сайын ондаған кеме теңіз бетін тілгілеп
жанармай, мұнай скважиналары зиянды қалдықтармен теңіз суын ластауда.
Нәтижесінде қоршаған ортаның табиғи жағдайы айтарлықтай бұзылып отыр.
Мысалы, атмосфера, теңіз табаны, фитозоопланктон, яхтиофауна, су
жәндіктері, құстар мен итбалықтар физикалық және химиялық өзгерістерге
ұшырауда. Теңізден мұнай өндірудің қаншалықты зиян келтіріп отырғанын
біздің облыстық табиғат қорғау мекемелері шын мәнінде дәлелдей алмай отыр.
Ұзындығы жағынан Еділ мен Дунайдан кейінгі үшінші орынды иемденетін
сулы да нулы Жайық өзенінің ен байлығы сарқылып, экожүйесі жылдан жылға
нашарлап барады. Бүгінде Жайықтың мақтанышына айналған бекіресі жойылып,
тайдай тулаған жайыны мен шортаны, сазаны мен көксеркесі де азайып қалған.
Бұл өзен шамадан тыс ластануынан және экологиялық органдардың жиі
реформалауға ұшырауынан туындаған жағдай.
Жалпы өзен жағалауын жайлаған балықшылардың айтуынша балықтың азаюына
бірден-бір басты себеп. Ол Жайықтың және Еділ сағаларының Каспий теңізін
құяр сағасы бітеп, Жайыққа басқа да өзендердің бойына балықтардың еркін
кіруіне кедергі жасауы. Су тайыздаған соң үйір-үйірімен уылдырық шашуға
тұщы суға ағылатын бағалыбалықтар да бұл күнде Жайыққа, Қиғаш пен Шарон
өзендеріне кіруді азайтқан. Бағалы қызыл балықтар енді теңіз жағасындағы
тұщы датайыз суларды мекендеуге, сол жерлерге уылдырық шашуғ бет алған. Ал
ол жерлерде енді мұнай мұнаралары көптеп бой көтеріп, олардың тыныш жүзіп
уылдырық шашуына бөгет жасауда.
Сонымен қатар қысты күндері судағы мұздың қалың болып қатуы
салдарынан балықтарда оттегі алмасу нашар жүреді екен. Бұл да балықтардың
азаюына себепші. Судың лайлылығы өте маңызды көрсеткіш. Әсіресе, көктемде
балық уылдырық шашқан кезде. Көп мөлшерде уытты емес заттардың – топырақ,
құм, слюда, темір тотығының су көзіне түсуі өте үлкен зиян келтіруі мүмкін.
Жүзгіндер судың лайлылығын көбейтіп, күн көзі сәулесінің тереңдікке түсуін
төмендетеді. Бұл фотосинтез құбылысын нашарлатып, алғашқы өнімнің
төмендеуіне және оттегінің тапшылығына әкеледі. Су көзі тұнбаларының
көбеюі, су фаунасының өзгеруіне, балық уылдырық шашатын аймақтың
құмдануына және шашылған уылдырықтың тұншығып өлуіне себеп болады.
Көксерке көп ауланатын балықтардың түріне жатады. Оның пайдаланылуы
кең. Соңғы жылдарда көксерке балығының ауланушы континенті кішірейіп,
құрылымдық үйірінің тұрақсыздығы көрініп келеді. Ихтиологиялық қызмет
зерттеулерінің нәтижелеріне сүйенсек көзі 60-70 мм болатын құрма ауына 52 %
көксерке түседі екен. Олардың салмағы мөлшермен 1 кг-нан аспайтын болып
тұр. Бұл соңғы жылдардағы кәсіпшілік балық көлемінің күрт кішірейгенінің
бірден-бір дәлелі. Көксерке балығының салмағы 1,0-1,7 кг құрайтын бөлігі
құрма салу кезінде көп түседі. Көксерке балығының бұл бөлігі кейінгі кезде
тұтынушылар арасында үлкен сұранысқа ие. Өкінішке орай, көксеркенің бұл
бөлігін аулау балық өсіміне үлкен зиянынтигізетіні ғылымижолмен
дәлелденген.
Жалпы Жайық өзені Еуропа көлемінде өзінің төменгі ағысында қымбат
бағалы балықтардың мекені сақталып қаған өзендердің бірегейі. Жайық өзені
бекіре балығын өсіруде ерекше байқалған. Ал бекіре-өте көне балық.Оның
пайда болғанына 100 млн астам уақыт өткен. Дегенмен Жайықтың қазіргі апатты
жағдайы осы өзендегі бекіре балығының құрып кету қаупін төндіріп тұр. Бұған
заңсыз балық аулаушыардың шектен шыққан өрескел қылықтарын қосыңыз. Осы
іспен йналысып жүрген белгілі мамандардың айтуынша, аулаушыардың кесірінен
қазір Жайықта 7 еркек бекіре балығына 1 аналық бекіре балығы қалыпты.
Аналық балықты уылдырығына бола ұстайды екен.
Бекіре балығының дамуына, өсіп-өнуіне басты тосқауылдар мыналар:
уылдырық шашатын аналық балықтардың жағдайының күрт төмендеуі, өзен
ағысының өзгеруі, суының азаюы.
Сурет.2.3
Бекіре балық түрлерінің, ихтиофаунаның биологиялық бірегейлігін
ескере отырып, Каспий теңізінің қазақстандық солтүстік бөлігі акваториясы,
Жайық және Қиғаш өзендерінің дельталары қорық ретінде жарияланды. Негізгі
мақсат-бекіре балықтарын және олардың уылдырық шашатын орындарын қорғау
болып табылады. Кеңес Одағы кезінде әлемдегі бекіре тұқымдас балықтың үштен
бірі осы жайық өзенінен ауланған. Егер өзеннің экожүйесін қалпына келтіру
мен бекіре балықтарын жасанды жэолмен көбейту жұмыстары жүзеге асырылса,
Жайық бұрынғы солтүстік жартышардың ең балықты өзені атағына қайта иемденер
еді.
Жайық өзенінің Каспийге құяр сағасынан Орал қаласына дейінгі аралық
60-жылдардың басынан мемлекеттік қорық зонасына айналды. Осының нәтижесінде
төмен түсіп кеткен деңгейі 70-жылдары бірнеше есе өсті. Мысалы, 1977 жылы
10,4 мың тонна қызыл балық ( бекіре, шоқыр, пілмай, т.б.) ауланды. Бұл
бүкіл дүние жүзі бойынша ауланған осы балықтардың 38 % -іне тең еді. Ал
қазіргі кезде қызыл балықтың қоры тағы да азайып, 1996 жылы тек бір мың
тонна мөлшерінде ғана ауланды. 2003 жылы 6 мың тонна балық ауланды.
Балықтың осынша азаюының негізгі себебі – Жайық өзені суының төмендеуі және
оның түрлі қоспалармен ластануының негізінде Жайық өзенін мекендейтін қызыл
балықтардың арасында аурудың пайда болуы.
Уылдырығы алтынға бағаланған бекіре тұқымдас балықтар бүгінде сиреп
барады. Бұл балық түрін Жайық өзені бойында аулауға тиым салынған.
Әзірге,бірнеше мемлекет еншілеген Каспийді жағалаған атыраулықтар ғана
балық шаруашылығын үлкен өндіріске айналдырған.
Қызыл балықтың азайғаны сонша,бұл өңірде бекіре тұқымын ұстауға белгілі бір
мөлшерде лимит беріледі.
Кезекті экологиялық апатқа бергісіз жайсыз жағдайдың алдын алмақ
болған ғалымдар бұл балықтарды жасанды түрде қолдан өсіру керектігін ұсынып
отыр. Әзірге,балықты қолдан өсіретін зауыттар салу ісі көршілес Ресейде
жолға қойылған. Бір қуантарлығы ,мұндай ғылыми-зерттеу институты біздің
өңірімізде де ашылды. Қазір мұнда 200-ге тарта балық өсірілуде .Бірақ әр
шабақты есепке алған ғалымдар бұл санды да аздық ететінін айтады. Қазір
мұнда бекіре тұқымының бірнеше түрі өсіріледі. Мақсат белгілі олардың
тіршілігіне тыңғылықты зерттеу.Мұндай жұмыстар Ресейде оң жолға қойылған.
Ал біздегі бастама үлкен істің бір ұшығы ғана .Өйткені балығы тайдай
тулаған Жайықтың қазіргі халі мүшкіл. Қайық қайырлап,тайыздаған өзенді асып
балықтардың жерсінбесі анық.
Бұл балықтар аса кірпияз жануарлар, дұрыстап күтпесе өліп қалады .Жыл
сайын шіліңгір шілдеде бекіре ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz