Радиэкология және биосфера

Жоспар

І КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1,1, Әскери полигондарының биосфераға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Радиоэкология және қоршаған орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3. Радиация дегеніміз не? ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.4. Қазақстандағы радиациялық жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ Радиэкология және биосфера ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1. Атырау облысы аумағының әскери өндірістік байланыс жағдайы ... ... .23
2.2. Ақиқаты аңызға айналған Азғыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.3. Тайсойған әскери полигоны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29

ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Өсімдік және жануарлар әлемін қорғау
Тақырыбы: Азғыр, Тайсойған полигондарының жануарлар мен
өсімдіктер дүниесіне әсері.

Дайындаған:
Тексерген:

ЖОСПАРЫ:

І КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1,1, Әскери полигондарының биосфераға әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2. Радиоэкология және қоршаған орта
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3. Радиация дегеніміз не?
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.16
1.4. Қазақстандағы радиациялық жағдай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ Радиэкология және биосфера
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1. Атырау облысы аумағының әскери өндірістік байланыс жағдайы
... ... .23
2.2. Ақиқаты аңызға айналған Азғыр
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3. Тайсойған әскери полигоны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29

ІІІ ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..30

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 31

I. КІРІСПЕ
Республикамыздың аумағында ядролық қарудың сыналғаны әлемге әйгілі.
Полигондар аймағы ұзақ жылдар бойы құпия сақталынды. Тек Семей полигоны
ғана көпшіліктің назарында болып, қалған сынақ аймақтарынан жұрт беймәлім
еді. Шын мәнінде, қазақ даласыеың 19 млн. га жері 40 жыл бойы ядролық
сынақтың полигоны болды. Ол Семей, Азғыр, Нарын, Тайсойған, т.б.
полигондары алып жатқан табиғаты әсем, шұрайлы жайылымдар еді. Осы жерлерде
1949-1989 жылдар аралығында болған ядролық сынақтардың 27-сі атмосферада,
183-і жер бетінде, қалғаны жер астында жасалды. Атом қаруы сыналған
елдермен Ресейде-225, АҚШ-та -1032, Қазақстанда-500-ден астам жарылыс
жасалған. Бұдан біз, Қазақстан жерінің қаншалықты зардап шеккенін көреміз.
Атом қаруы сол сияқты Ұлыбритания, Қытай, Франция, Үндістан және Пәкістанда
сыналғанын білгеніміз жөн. Оның үстіне дүние жүзіне танымал ядролық
сынақтың орталықтары Капустин Яр (Ресей) мен Лобнор (Қытай) Қазақстанға
шекаралас жатқан аймақтар.
Ядролық қаруды сынау алғашында ғылым мен техниканы дамуту бағытында
сипат алғанымен, кейіннен атом бомбасы соғыс мақсатында қолданылды. Атом
бомбасын алғаш рет АҚШ 1945 жылы Хиросима мен Нагасаки қаласына тастады.
Адмзат тарихындағы бұл қасіреттің ізі бүгінге дейін жапондықтарды зардап
шектіріп отырғаны әлемге белгілі. Ал Қазақстан жерінде сыналған 500-ден
астам атом бомбасының зардабы айтпаса да түсінікті болар.
Қазақстанда ядролық қаруларды сынау кең көлемде жүргізілді. 1990
жылғы мәліметтер бойынша сынақ жасалған жерлердің көлемі облыстар бойынша
16686,1 мың га жерді қамтыған.
Ядролық қарудан тек атом бомбаларын сынаумен шектелмей полигондарда
соғыс ракеталарын, т.б. техникаларды да сынақтан қатар өткізіп отырған.
Батыс Қазақстан аумағында 1966-1979 жылдар аралығында 24 рет ядролық қару
сыналған. Соның ішінде Азғыр полигоны ғана 6,1 мың га жерді алып жатыр. Осы
аймақтарда радиактивті заттардың шекті рауалы мөлшері (кадмий, стронций,
қорғасын) бірнеше есеге көбейіп кеткені анықталған. Мұндай сынақтар
Үстірттеде 1968-1970 жылдары жасалған. Сол сияқты ірі полигондар қатарына
Атырау облысының Тайсойған, Балқаш көлі маңында Сарышаған, Ташкент-4 сынақ
алаңдары мен Байқоңыр ғарыш айлағы да жатады. Сынақтар кезінде апатқа
ұшыраған ракеталар, соғыс техникалары қоршаған ортаға өте қауіпті.
Полигондардың ішінде Семей өңірі ең көп зардап шеккен аймақ. Мұнда
атом қаруын сынаудың ғылыми орталығы орналасқан. Ол-Курчатов қаласы. Семей
облысының Абай, Бесқарағай, Жаңасемей, Абыралы аудандарының аумақтары атом
сынақтарының ордасы аталып, ең көп зардап шеккен экологиялық апатты аймаққа
айналды.
Қазақстан жерінде атом қаруларын сынау 40 жылға созылып, табиғи
экожүйелерді бүлдіріп, жарамсыз етті. Жалпы полигондардың көлемі 33,6 млн.
гектарға жетті. Полигондарға пайдаланылған жерлердің ауа, су, топырақ
құрамы радионуклидтермен ластанып, ауа және жер асты сулары арқылы мыңдаған
километр жерге тарайтыны белгілі. Қазірдің өзінде Қазақстанда 2,6 млн. адам
мутагенез ауруымен есепте тұр. Оның басым бөлігі Семей өңірінің тұрғындары.
Сол сияқты қатерлі ісік, қан аурулары, сәулелік ауруымен ауырғандар санының
көрсеткіштері бұл аймақта республика бойынша жоғары.
Полигондар аймағындағы жер ресурстары техногендік ластанудың әсерінен
бүлініп, жарамсызданған. Ең далада еркін жүрген ақбөкен, қарақұйрық, елік,
сілеусін, қабылан, қарақал сияқты аңдар мен дуадақ, безгелдек, бұлдырық,
т.б. дала мен шөлді жерлердің құстары сиреп немесе жойылып кетуге жақын.
Өсімдіктері селдіреп, сайраған құстарынан, шырылдаған жәндіктерінен
айырылған дала тыныштық құшағына енген. Тіршіліктің қайта қалпына келуі
жүздеген, тіптен мыңдаған жылдарға созылатыны анық. Өйткені тіршілік атаулы
сынақтың құрбаны болған. Ендігі жерде табиғаттың жарасын жазу адамның ғана
қолынан келеді.
1991 жылы 20 тамызда елбасының бұйрығымен Қазақстан жерінде атом
қаруын сынау біржола тоқтатылды. Бұл оқиғаны дүние жүзінің қауымдастығы
қуана қарсы алды. Халықаралық деңгейдегі бұл шешім Семей-Невада қоғамдық
қозғалысының жемісі болды.
Полигондар зардабын шешу проблемасы күн тәртібінде тұр. Осы тұрғыда
Семей полигоны аймағындағы тұрғындардың денсаулығын зерттеу және сауықтыру
шараларын ұйымдастыру (1992, 1995) туралы маңызды құжаттар қабылданды. Ал
полигондардың қоршаған табиғи ортаға тигізген зардабын және радиактивті
заттарды жою проблемасы халықаралық, мемлекеттік деңгейде жүргізілуде.
Болашақта полигондар аймағындағы бүлінген жерлердің қалпына келіп, табиғат
тыныштығы орнайтынына сеніміміз зор.

1.1. Әскери полигондарының биосфераға әсері
Әскери полигон (гректің polygonos-көп бұрышты) қару жарақ пен әскери
техниканы сынау, әскерлердің жауынгерлік даярлығын тексеру және соғыс
өнерін дамыту мақсатында сынақтар өткізу үшін арнайы бөлінген және
жабдықталған құрлықтағы немесе теңіздегі телім. Әскери полигонның тұрақты
және уақытша түрлері болады. Алдына қойған мақсаттарына байланысты ғылыми
зерттеу әскери полигоны және оқып үйрену әскери полигоны, ал сынақтан
өтетін құралдар түрлеріне қарай ракеталық әскери полигоны, артиллериялық
әскери полигоны, авиациялық әскери полигоны, теңіздік әскери полигоны болып
бөлінеді.
Батыс Қазақстан және Атырау облыстарының бірсыпыра жерлері 50 жылға
жуық Капустин Яр атты әскери полигоны болғаны кейінгі кезде ғана халыққа
белгілі болды. Батыс Қазақстан облысының Орда, Жаңғалы аудандарында 24 мың
зымыран ұшырылып, 177 әскери жаппай қырып жоятын қару-жарақ сыналғаны
бүгінгі күні ғана баспасөз беттерінде ашық жарияланып келді. 1988-1991
жылдары аралығында осы аймақта 619 СС-20 зымыраны ұшырылып айналаны
қоршаған сыртқы ортаға 30 мың тоннадай өте улы химиялық заттар шығарылған.
Жоғарыда көрсетілген жылдарда жер астында-18, ал атмосферада-11, қуатты
Хиросима және Нагасаки (Жапония) қалаларының үстінде жарылған атом
бомбаларының қуатынан бірде-бір кем емес керісінше күші пара-пар келетін
термоядролық жарылыстар өткізілген. Батыс Қазақстан облысының Орда
ауданында Капустин Яр, Атырау облысының Теңіз ауданындағы Атырау,
Азғыр әскери полигондары болған. Оларда 1966 жылдан 1979 жылға дейін жер
астында кем дегенде 17 ядролық жарылыс өткізілгені туралы ғылыми деректер
бар.
Сурет 1.1.1.

Осыған байланысты Батыс Қазақстан облысының көптеген жерлері
радиактивті және химиялық улы заттармен ластанған. Қазіргі кезде бұлақ,
өзен, не шаруашылыққа, не жуынып-шайынуға жарамай қалған. Өйткені ондағы
улы қосылыстардың (нитраттардың) көлемі 2,6 есе ден 800 есеге дейін өскен.
Мысалы, қорғасынның мөлшері 206 есе, стронций-90-ның мөлшері 150 есе,
темірдің улы қосылыстарының көлемі 5 есе белгіленген деңгейден асып кеткен.
Кадмий мен мыс Бисен қалашығының тұрғындарының ішетін ауыз суларында өте
жоғары деңгейде болғаны анықталды. Бұл суларды адамның және жан-
жануарлардың ішуіне болмайтынын арнаулы түрде жүргізілген ғылыми-зерттеулер
анықтады. Қорғасын, стронций мен темірдің деңгейі Елқонды қалашығының
тұрғындарының, Орда ауданының басқа ауылдары сияқты ішетін ауыз суларында
көп мөлшерде екені тәжірибе жүзінде толығымен дәлелденді. Бұл ауданның
биосферасындағы қорғасын, стронций-90, темір деңгейлері көрсетілген
мөлшерден 6-7 ден 11 есеге дейін өсіп кеткен. С.Д.Асфендияров атындағы
Алматы мемлекеттік медициналық университтеттің ғалымдары арнаулы түрде
Батыс Қазақстан облысының Орда, Жәнібек, Қазтал қалаларының
радиоэкологиялық ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізген. Олар топырақтың,
судың құрамындағы радиактивті элементтер стронций-90, цезий-137 анықтаған
еді. Зерттеу жұмыстарының қорытындыларына қарағанда, зерттеуге алынған
обьектілердің құрамында радиактивті қосылыстар үш еседен артық екені
анықталған.
Жануарлар денесінен, судан, жерден алынған үлгілерді лабораториялық
анализдерден өткізгенде, оларда радиактаивті калий-40, торий-232, радий-236
бар екені анықталды.
Медиктер мен биологтардың соңғы кезде жүргізген ғылыми-зерттеу
жұмыстарының қорытындылары баспасөз беттерінде халыққа жарияланып отырды.
Әскери полигондарда неше түрлі сынақтар өткізген кездерде зымырандар жиі
апатқа ұшырады. Ондай кездерде олардың жанармайлары (отындары) топырақ пен
су көздеріне шашылады да, оларды улайды. Әсіресе нитрозодиметиламин және
гептилмен (симетриялы емес радиактивті диметилгидразин) зақымданатыны
анықталды. Сонымен бірге мұнай (жанармай) құрамындағы қалдықтар-бензипирин
жерді және суды уландыратыны анықталды. Бензипирин жанармайдың құрамында
көп болады. Ол канцерогенді қосылыс. Адамдарда аса қауіпті дерт-рак ауруын
тудырады.
Кейбір жағдайларды зымырандар кенеттен апатқа ұшырап жататынын
жоғарыда айтылды, мұның негізгі себебі техника ғой. Оның үздіксіз (апатсыз)
жұмыс істеуіне ешкімде кепілдік бере алмайды. Апатқа ұшыраған зымырандардың
бактарында қисапсыө көп жанармайлардың қоры болады. Зымырандар апатқа
ұшыраған кезде түгелдей жанып болмағандары жерге, ауаға, суға төгіледі.
Кейбір әскери мамандардың айтуына қарағанда зымыран отындары ауада
түгелімен жанып кетеді де, жерге және онда тұратын халықтарға ешқандай зиян
келтірмейді деп есептейді. Мұның бәрі бос сөз екенін өмірдің өзі көрсетіп
келеді. Өйткені зымыран апатқа ұшырыаған кезде аймақтағы гептильдің мөлшері
158 есе өсіп кеткенінің арнаулы түрде жүргізілген зерттеулердің
қорытындылары дәлелдеп отыр. Ал, топырақты зақымдаған мұнай өнімдері
қалдықтары 1,2-тен 32,6 есеге дейін артып кеткені арнаулы түрде жүргізілген
зерттеулер анықтап берді.

1.2. Радиоэкология және қоршаған орта
Радиоэкология – радиус – сәуле деген латынның бір сөзі, ойкос – үй,
айналаны қоршаған орта және логос – ілім деген гректің екі сөзінен алынған
биология ғылымдарының ғылыми терминдерінің бірі. Ол табиғаттағы
радиоактивті элементтердің олардың радионуклидтерінің таралуын,
концентрациясын, иондалған сәуленің организмге, экологиялық жүйеге,
популяцияларға және бүтін табиғатқа тигізетін әсерін зерттейтін биология
ғылымдарының көрнекті салаларының ең бастысы.
Оның негізін 1930 жылы радиоактивті заттардың биогеохимиясы деген
әлемге әйгілі еңбегінде академик В. И. Вернадский құрды.
Басқа ғылымдар сияқты радиоэкологияның пайда болу жолдары, даму
кезеңдері, басқаша айтқанда өзінің даму тарихы бар. Олар үш кезеңнен
тұрады. Бірінші кезең – иондалатын сәулеленудің биологиялық обьектілерге
тигізетін әсерін зерттеу 1895 жылдан басталып, 1930 жылдарға дейін
созылады. Бұл кезде рентген сәулесі ашылған болатын. 1896 жылы орыс
физиологы И. Р. Тарханов рентген сәулесінің Тіршілік әрекетіне әсері
деген ғылыми еңбегін жариялады. А.Беккерель 1896 жылы уран тұздарының өткір
сәуле тарататындығын байқады. Ерлі – зайыпты М. Складовская – Кюри мен П.
Кюри полоний мен радийдің радиоактивті сәуле тарататындығын анықтады. Олар
радиоактивтілік деген терминді ғылымға енгізді. 1913 жылы К. Фаянс пен Ф.
Содди бір – біріне тәуелсіз ығысу ережесін тұжырымдады. 1911 жылы Е. С.
Лондон Радий в биологии и медицине деген ірі ғылыми еңбегін жариялады. Ол
бұл еңбегінде иондалатын сәулеленудің тірі организмдерге тигізетін әсерін
анықтаған болатын.
Ұлы ғалым-физик А. Эйнштейн – Радиоактивтілік құбылысы тарихи
дәуірге дейінгі адамзат баласының отты ойлап тапқаннан кейінгі ең үлкен
революциялық күші - деп жазды. Иә, радиоактивтіліктің ашылуы көптеген
көкейкесті мәселелерді шешуге мүмкіндік туғызды.
Атом және оның ядросы қалай құрылғанын толығырақ түсіндіруге
мүмкіншілік туды. Радиоактивті сәулеленудің көздері мен радионуклидтердің
қалай пайда болатыны анықталды.
Радионуклидтер дегеніміз – атом ядросының зарядтарының өзгерген түрі.
Өте қауіпті құбылыс. Радиоэкологияның бірінші кезеңінде атом туралы адамзат
баласының білімі мен тәжірибесі жинақталды.
Атом – затың химиялық қасиеттері толық сақталынатын кіші бөлігі. Ол
оң зардтталған атом ядросынан және оны айнала қозғалатын теріс зарядты
электрондардан тұрады. Атом энергиясы үнемі берік тұрмайды. Ол дүркін –
дүркін энергия бөліп шығарады.
Атом ядросы дегеніміз – нуклондардан тұратын атомның ең ауыр және
орталық бөлімі.
Радиоактивті элементтердің изотоптары альфа, бэта және гамма
сәулелерін таратады да, басқа элементтерге айналады. Бұл радиоактивтілік
құбылыс. Ал изотоптар дегеніміз – гректің: isos – біркелкі, topos – орын
деген екі сөзінен алынған. Изотоп атомдарында протондар мен электрондар
саны әртүрлі келеді. Сондықтан да изотоптардың химиялық қасиеттері бірдей
болады да, ал атомдық массасы алуан түрлі болып келеді.
1930 жылы радиоэкологиялық зерттеулер жүргізіліп, неше түрлі маңызды
жаңалықтар ашылды. Иондалынатын сәулеленудің организмге мутациялық
өзгерістер жасайтынын радиогенетиктер жан – жақты зерттеп, радиоэкология
табиғи генетикалық фактор ретінде анықталды.
1930 жылдары ядролық физика және техниканың жедел дамуы, сонымен
қатар ядролық энергияны алудың және пайдаланудың жолдары кең көлемде
зерттеліне бастады. Ядролық энергияның тірі организмдерге тигізетін әсері
туралы алғашқы ғылыми деректер алына бастады. Мұның өзі радиоэкологияның
дамуына үлкен әсер етті.
Екінші кезең – 1930 жылдардан басталып 1950 жылдарға дейінгі мерзімді
қамтыды. Бұл уақытта радиоэкологиялық зерттеулер жүргізілді. Иондалатын
сәулеленудің нәтижесінде радиобиология қалыптаса түсті. Табиғаттың
радиоактивтік заттармен ластануына байланысты иондалатын сәулеленудің
биологиялық әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Радиобиология және
радиоэкология ғылымдарының жеке дербес ғылым саласы деп аталуына байланысты
көптеген ғылыми зерттеулер жүргізілінді. Осы кезде атом өндірісі дамуының,
атом және сутек бомбаларын жасаудың алғашқы кезеңдері басталды. Олар
лабораториялық сынаулардан өткізілді. Эксперименттік сынау барысында
стронйий, цезий, плутонийдің және олардың радионуклидтерінің ауаға, суға
тарап, табиғатты ластайтыны анықталды. Сонымен бірге көптеген өсімдік,
жануарлардың органдары мен тканьдерінде радионуклидтер жиналып, организмнің
ішкі органдары сәуле ауруына шалдығатыны анықталды. Бұл құбылыстың негізгі
заңдылығын ашу халық шарашылығына үлкен пайда келтіретіндігі анықталды.
Радиоэкологиялық зерттеулер нәтижесінде атом қаруын сынауды шектеу, соғыс
жағдайында оны пайдаланбау, өндірісте ядролық реакторларды суытуда жабық
циклді қолдану, радиоактивті қалдықтарды айналадағы сыртқы қоршаған ортаға
таратуда залалсыздандыру шараларына мүмкіншілік туды. Осы кезеңде
радиоэкологияның негізгі әрекетіне жан –жақты сипаттама берілді. Сәуле
шығару дозасына зерттеулер жүргізілді. Радиоэкологияның тиімділігін
түсіндіретін тәжірибелер жасалынып, нағыз ғылыми деректер алынды. Сондай
–ақ, алғашқы теориялар ғылымға келді. Радиоэкологияға сапалық баға берілді.

Радиоактивтік сәулеленудің клеткалардың генетикалық аппаратына қалай
әсер ететіндігіне жан-жақты зерттеулер жүргізілді. Атом ядросын игерудің
жолдары ашылды. Әсіресе бейбіт мақсатта атом энергиясын пайдаланудың
тәсілдері белгіленді. Бірақ өкінішке орай атом энергиясын пайдаланып,
халықты жаппай қырып жоятын атом бомбасы Херосима мен Нагасаки қалаларында
сыналды. Ол биология ғылымына Хиросима және Нагасаки трагедиясы деген атпен
қалыптасты. Өйткені атом бомбасы жарылғаннан кейін көптеген радиоактивті
сәулелер бөлініп шығып, мыңдаған адамдарды емдеу әдісін табу және сәулеге
қарсы қорғану тәсілдерін жетілдіру міндеті қойылды.
Үшінші кезең – 1950 жылдан басталып, күні бүгінге дейін созылып
келеді. Бұл уақытта радиоактивтік сәулеленудің биологиялық обьектілерге
тигізетін әсері жайында толық ғылыми информациялар жинақталады. Иондалатын
сәулелену шығару әсерінің заңдылықтарын және механизмдерін зерттеу дами
түсті. Олардың физикалық-химиялық қасиеттерінің ерекшеліктері
биообьектілерге қалай әрекет ететінің теориялық және эксперименталдық
зерттеулері кең өріс алды. Сонымен бірге радиоэкология саласын қалыптастыру
жөнінде міндеттер қойылды. Радиоэкологияны зерттеулердің жаңа тәсілдері
жасалынып, атом ядросының энергиясын (иондалатын сәулелену) тірі
организмдерге немесе биогендік шикізатқа байланысты адамзат баласы өмірінің
түрлі сфераларында қолданудың көптеген жаңа жолдары ашылды.
Иондалатын сәулеленудің күшін өсімдік шаруашылығында пайдаланып
өсімдіктердің жаңадан 200 түрі алынды. Мал шаруашылығында және басқа да
салалрды жеделдету құрал ретінде пайдалануға болатыны анықталды.
Радиоэкологияның пайда болуынынң өзі радиактивтік сәулеленудің
табиғатта мөлшерден тыс көбеюіне байланысты екенін ұмытпауымыз керек.
Табиғатта радиактивті элементтердің екі түрі кездеседі. Олар: табиғи
радиактивті элементтер және жасанды радиактивті изотоптар. Табиғи
радиактивті элементтердің ең бастысы – уран, торий, плутоний және басқалар.
Жасанды радиактивті изотоптар-күрделі физикалық қондырғыда ядролық
реакциялар жасалыну нәтижесінде алынады. Қазіргі кезде ғалым-биологтар
жасанды радиактивтік элементтердің 2000-ға жуық түрін біледі.
Стабильді ядроларда протондар мен нейтрондар саны арасында белгілі
қарым – қатынас болады. Осы қарым-қатынастан сәл ғана ауытқыса ядро
тұрақсызданып өздігінен ыдырай бастайды. Олар ыдыраған кезде бір түрден
екінші түрге өзгереді.
Элементтердің ыдырау мерзімі мыңдаған және миллиондаған жылдар бойына
созылады. Ал жасанды радиоактивтік изотоптардың ыдырау мерзімі бір – екі
күн немесе сағат ішінде өте шығады.
Табиғи радиоактивті элемент – көміртек, оның ыдырау мерзімі 14 мың
жыл бойына созылады. Осы уақыт ішінде ол альфа сәулесін таратып отырады.
Егер тірі организмге бір жағдайлар мен радиоактивтік көміртектің сәл ғана
мөлшерін сіңетін болса, ол организмді 14 мың жыл бойына талқандайды. Тіпті
адам баласы немесе тірі организм тіршілік қабілеттілігін жойғаннан кейін де
өзінің ыдырау процесін бір мезгілде тоқтатпайды. Радиоактивтік сәулелену
организмге қалай тарайды деген сұраққа келетін болсақ, олар ішетін су,
жейтін тағамдар, шаң-тозаңдар арқылы организмге түседі. Ауадағы шаң-
тозаңдардың құрамындағы радиоактивтік элементтер жауған жаңбыр және қармен
жерге оралады. Сөйтіп, табиғатта айналым жасайды да жер көкті ластайды.
Радиоактивтік ыдыраудың ең басты түрлері: альфа ыдырау, бэта ыдырау,
электрондық қармау және ядроның өздігінен бөлінуі.
Альфа ыдырау өздігінен болатын радиоактивтік ыдырау. Ол кейде атом
ядросының альфа бөлшектері бөлініп шығады. Альфа ыдырау процесінің
нәтижесінде бастапқы ядродан электр заряды 2-ге, ал массалық саны 4-ке
кеміген ядро, яғни жаңа химиялық элемент пайда болады.
Сутек ядросының гелий ядросына айналуы термоядролық реакция болып
есептеледі. Термоядролық реакциялар жүрген кезде қисапсыз көп энергия
шығады. Бір кезде аса қатерлі әскери қаруы ретінде сыналған сутек
бомбасында осы альфа ыдырау процесінің термоядролық реакцияларының іс
жүзіндегі қолтаңбасының бір көрінісі. Сутек бомбасы тұңғыш рет 1953 жылы
шілденің 13 жұлдызында Семей ядролық полигонында сыналған болатын. Ол
туралы қолымызда толық деректер бар.
Термоядролық реакция дегеніміз – жеңіл атом ядросының жоғары
температурада қосылуы нәтижесінде өтетін ядролық реакциялар. Жеңіл
термоядролық реакцияда өте көп энергия бөлінеді.
Альфа бөлшектерінің атом ядросымен клондық әсерлесуінің потенциалдық
энергиясы бөлшектің меншікті энергиясынан әлдеқайда жоғары болады. Альфа
бөлшектердің ұзақ әсері нәтижесінде тірі организм сәуле ауруына шалдығады.
Бэта ыдырау – радиоактивтік ыдырау кезінде атом ядросынан электронның
не позитронның бөлініп шығуы. Бұл процестің нәтижесінде бастапқы ядродан
заряды 1-ге тең санға өзгерген жаңа ядро, яғни жаңа химиялық элемент пайда
болады. Альфа және бета ыдыраудың нәтижесінде иондалатын сәулелену пайда
болады. Альфа, бета және гамма сәуле шығару кезінде атомнан соншалықты көп
энергия алынады. Бұл энергияны халық шаруашылығына пайдалануға болады.
Бірақ оларды жалпы қырып – жоятын әскери қаруларға қолданып келеді.
Альфа, бета және гамма сәулелеріне табиғатта қарсы тұратын құдіретті
күш жоқ. Олар тереңдігі 27 см судан, қалыңдығы 17,4 см темірбетоннан,
қалыңдығы 76 см қорғасыннан өтіп кетеді. Олардың не иісі не дәмі болмайды.
Адамның көзіне де көрінбейді.
Үшінші кезеңді физика, химия, биология ғылымдарының қарқынды даму
кезеңі деп атауға болады. Осы уақытта радиоэкологияның биофизика және
биохимияның зерттеу әдістері кең және терең қолданыла бастады. Бұл дәуірде
радиоэкологиялық зерттеулер нәтижесі радиоэкологиялық генетиканың дамуына
себеп болды. Кейінгі жылдар ішінде ядролық физика және техниканың жедел
дамуына, сонымен бірге ядролық қаруды сынау салдарынан табиғаттың
радиоактивті заттармен ластануына байланысты иондалатын сәулеленудің
биологиялық әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінді. Радиоэкологияның алдына көп
клеткалы организмдердің радиосезімталдық қасиетінің себебін табу, зиянды
мутация, сәуле тиюдің жолын анықтау, сәуле тиюдің одан кейінгі салдарының
пайда болу себептері мен заңдылықтарын зерттеу т.б. маңызды мәселелер
қойылды. Радиоэкология үшін организмді сәуле тиюден қорғау шараларын
іздестіру, радиациядан зақымданған организмді емдеу, айнала қоршаған сыртқы
ортадағы радиация мөлшерінің артуының адамзат баласына қауіптілігін болжау,
ионданатын сәулеленудің медицинада, биологияда және ауыл шаруашылығында,
тағам өнеркәсібінде пайдаланудың жаңа жолдарын іздестіру маңызды міндеттер
болды.
1960-1970 жылдары радиоэкология сәуле тию салдарынан
дезоксирибонуклеин қышқылының структурасы мен метоболизмі бұзылатыны
анықталды.
1970-1980 жылдары жануарлар организмін радиация әсерінен қорғайтын
заттар ашылды. Сәуле ауруын емдеудің тиімді әдістері туралы теориялық
зерттеулер жүргізіліп, ғылымға және практикаға қажетті ғылыми аса маңызы
бар қорытындылар алынды. Адамның космос кеңістігіне шығуына және оны
игеруіне сәйкес радиацияның космос жағдайында адамның жоғары нерв жүйесі
әрекетіне т.б тигізетін әсерін зерттеуге көп көңіл бөлінуінен
радиоэкологияның жедел дамып келе жатқан жаңа саласы космос экологиясы
пайда болды. Радиоэкологияны зерттеулерде микроорганизмдерді пайдалану
қолайлы болғандықтан, радиоэкологияның дамуына жол ашылды.
Радиоэкология биологияда 1980-1990 жылдары сәуле тиген клеткалардың
қайта қалпына келуі – реперация құбылысын ашты. Бұл ДНҚ молекуласының
радиациялық заңымен арнайы ферменттік жүйелер тез жоятынын және
клеткалардың генетикалық аппаратының беріктігін көрсетті. Клеткалардың
радиосезімталдығы туралы және бұған хромосома қатыстылығы, сульфгидрильді
топ саны т.б маңызы туралы және бұған қоса басқадай ғылыми мәліметтер
көбейе бастады. Радиоэкология алдында тұрған басты міндеттерге қарай
радиоэкологияның көптеген жаңа салалары, мәселен ауаның, судың радиациялық
экологиясы дамыды. Радиоэкологиялық зерттеулер иондалатын сәулелену,
қатерлі ісік, сәуле тию ауруын емдеуге, ауыл шаруашылық өсімдіктер мен
жануарлар зиянкестеріне қарсы күрес жүргізуге қолданылады. Ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің жаңа сорттарын шығарудың радиациялық селекциялары, тұқымды
сәуле әсеріне ұшырату жолымен екпе өсімдіктер түсімін арттырудың, азық –
түліктің сақтау мерзімін ұзартудың, медициналық препараттардың
стеризациялаудың ғылыми негізі болды.
Радиоактивтіліктің ашылуы ғылым мен техниканың дамуында зор рөл
атқарды. Ол заттың қасиеті мен құрылысын зерттеу дәуірінің басы болып
саналады. Сонымен бірге радиоактивтіліктің ашылуы ядролық энергияны
өнеркәсіпте пайдалану перспективасына жол ашты. Радиоактивті зертеулерге
және оларды қолдануға сәйкес жұмыстар үшін физика, химия және биология
ғылымдары бойынша көптеген ғалымдарға ( А. Беккерель, Э. Резерфорд, О. Ган,
Г. Сиборг) Нобель сыйлығы берілді.
Сурет 1.2.1.

Радиоактивті изотоптар – химиялық элементтердің ыдырауға бейім
орнықсыз изотоптары. Радиоактивті изотоптар табиғи және жасанды радиактивті
изотоптар.
Радиоактивті элементтер – изотоптардың бәрі радиоактивті химиялық
элементтер. Радиактивті элементтерге техниций, прометрий, полоний және
Менделеевтің периодтық жүйесіндегі бұлардан кейін орналасқан барлық
химиялық элементтер жатады. Радиоактивті элементтердің ядросы альфа, бэта
және гамма сәулелерін бөліп, өздігімен ыдырап, басқа бір элементке өзгеріп
отырады. Радиоактивті ядроның ыдырауы тұрақтылық дәрежесімен сипатталады.
Тұрақтылық дәрежесінің сан көрсеткіші – жартылай ыдырау мерзімі. Биосферада
кездесетін тау жыныстарының, неше түрлі минералдардың және археологиялық
қазба заттардың, материалдардың жасын анықтау үшін радиокөміртек әдісі
пайдаланады. Бұл әдіс радиоактивтік ыдырау құбылысына негізделген.
Биосферада кездесетін бірқатар радиоактивті элементтер – актаний, радий,
франций, родон, полоний, нептуний, плутоний және т.б. радиоактивті
қатарлардың ыдырау өкілдері болғандықтан екінші реттік радиоактивті
элементтер қатары деп аталады.
Радиоактивті элементердің бір – бірінен табиғаты, жартылай ыдырау
мерзімі, шығаратын сәулелерінің түрлері және энергиясы жөнінен айырмашылығы
болады. Гамма сәулелерін тарататын изотоптар металдар мен қорытпалардың
қабын табуға, кейбір барлау ісінде адамның қатерлі ісік ауруларын емдеуге
пайдаланады. Гамма сәулелер шығаратын изотоптар атом бактерияларында электр
энергиясын алу үшін қолданылады. Жер бетіндегі тірі организмдердің
радиоактивтілік сәулеленулерге қарсы тұратын қабілеттілігі барма деген
сұраққа ия деп жауап беруге болады. Организм табиғаттың өзі жаратқан өте
күшті көріністерінің бірі. Ол қорғаныс заттарын белоктарды, көмірсуларды,
ферменттерді, липидтерді және басқадай заттарды синтездеп шығарады. Өйткені
биосферада адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі
иондалатын сәулеленудің сыртқы және ішкі әсерінен үнемі сәулеленіп тұрады,
Яғни табиғи радиациялық фон деп аталатын жағдайда болады. Бірақ қазіргі
кезде радиоактивтік сәулеленудің мөлшері табиғатта екі еседей өсті. Ал
термоядролық сынау жүргізілетін аймақтарда 4-5 есе артты.
Радиоактивті элементтердің табиғатта мөлшерден тыс көбеюіне
байланысты адамзат баласының төзімділігі мен бейімделуі арта ма деген сұрау
өзінен-өзі ойға оралады? Әрине, эволюциялық талай қиында, қыңырда
жолдарынан өткен адамзат баласының радиактивтік элементтердің зиянды
әрекеттеріне төзімділігі мен бейімделінуі арта түсетіні сөзсіз. Өйткені
радиоактивтік элементтердің изотоптарын ғылыми зерттеулерге пайдалану
кезінде тірі организмдердің биологиялық төзімділігі небір таңқаларлық
бейімделіну мүмкіншіліктерін көрсетті. . Организмнің биологиялық
бейімделудің үш қасиеті бар екенін ғалымдар ерте кезден біледі.
Бірінші қасиеті - тіршіліктің жаңаланып отыруы, екіншісі – жаңа
өзгерістер туғызатын қабілеттілігі, биология тілінде бұл құбылыс мутация
деп аталынады. Үшінші қасиеті – жаңадан пайда болған биологиялық
қасиеттердің тұқымда бекіп, бір ұрпақтан екінші бір ұрпаққа белгілі бір
заңдылықпен тарап отыруы. Егер тіршілік иелері үнемі жаңарып отырмаса, онда
тіршілік иелері бірден тоқтаған болар еді. Тұқым қуалау қасиеті болмаса
ешқандай өзгерістер болмас еді. Және тіршілік алғашқы шеңберден шығып,
адамзат баласы көзімен көріп жүрген биосфера әлеміндегі миллиондаған тірі
организмнің сансыз формаларын дамытпас еді.
Адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі өздерінің
миллиард жыл ішіндегі эволюциялық өсу мен даму кезеңіндегі неше түрлі
радиациялық фондардан өткен. Тіршіліктің ең алғашқы жер бетінде пайда болу
сатысында радиактивтік фоннан әлдеқайда жоғары болған. Сондықтан да көне
заманда пайда болған организмдер ( цианобактериялар, саңырауқұлақтар,
қыналар, жалаңаш тұқымдылар) радиацияға өте төзімді келеді.
Осы кезде адамзат баласы радиациямен қоян-қолтық келіп отырған кез.
Өйткені радиоактивтік сәулеленеудің көлемі жылдан – жылға көбейе тусуде.
Өміріне, экономикалық жағдайына, географиялық орналасуына, тарихи
дамуына қарасаңыз, біздің қазақ елі табиғат қойынында бірге өсіп, қайнасып
келе жатқан жұрт екенін байқайсыз. Мұндай жақындық оларды табиғатқа етене
бауыр, жанашыр етіп жіберген сияқты.
Қазақ елінің табиғатқа деген көркемдік сезімін, ілтипатын, қадір-
қасиетін көрсететін деректерді тарихтан ғана емес, бүгінгі өмірден,
тұрмыстың сан-сала тарауларынан көруге болады. Қай қазақтың босағасына бас
сұқсаңыз да оюлы сырмақ, текемет, тұс киіз немесе айшықты ер тоқым, ыдыс-
аяқ, үй жиһаздары я болмаса өрнекті киім-кишектің бір жұрнағын
кездестіреміз. Ол көзі қимай сақтаған ескінің жұрнағы емес, халық санасына
терең ұялаған, туған табиғатына тән көркемдік сезімінің бүгінгі
қажетсінуінен туған, болашақ ұрпаққа да сол мән-мағынасында апаратын даңғыл
жол, дәстүрлі дүние.
Халқының сирек, жерінің байтақ табиғатының бай да көрікті болуы
Қазақстан жерінде малдың да, аңдар мен құстардың да мейлінше көбейе беруіне
өте қолайлы табиғи жағдай туғызған. Олар тыныш кең дүниеде емін – еркін
өсті. Қазіргі кезде қазақ елінің табиғат байлықтары орасан зор шегініске
түскен. Оны өмірдің өзі көрсетіп отыр. Радиоактивті элементтердің апатына
ұшыраған аймақтардың саны қаншама десеңізші! Осы кездегі ғылым мен
техниканың қуаты биоресурстардың қай саласы болса да, аз жылдың ішінде
өзгертіп жіберуге шамасы келеді. Ол өзгерістердің көптеген жағдайда,
адамзат баласының қоғамының экономикасы мен мәдениетіне пайдасыз болып
келетіні келешек ұрпаққа да зияны тиетіні қазіргі кезде айқын көріне
бастады. Дүние жүзіне әйгілі болып отырған Арал теңізінің экологиялық
апаты. Ол өз жағалауынан 70-80 км қашықтап кетті. Бүгінгі күні
жалаңаштанған теңіз түбі 23 мың шаршы км-дей жерді алып жатыр. Тұзды құм 2
млн га құнарлы топырақты жұтып қойды. Жергілікті халық қатты күйзеліске
ұшырап кетті.
Ғалым-жазушы, Қазақстан Республикасының Ұлттық академиясының мүше-
корреспонденті Рымғали Нұрғалиұлы оқушы жастармен өткізген әңгімесінде:
Семей облысы Абыралы ауданының халқын өз мекенінен уақытша көшіріп жіберген
болатын еді. Себебі: ол жерде атом бомбасын сынау қажеттілігі туған
болатын. Халықтың қоныс аударған жерлері де онша алыс емес еді. Атом
бомбасын жару орнынан небәрі 50-60 км-дей жер болатын.
Атом бомбасы жарылғаннан кейін біраз уақыт өткен соң, халық өз
мекендеріне қайтадан көшіріліп әкелінді. Ауылда бір жағдайлармен қалып
қойған иттер мен мысықтардың көріністері адам шошырлықтай болатын. Тістері
ырсиып шығып кеткен. Не шөп, не су іше алмай қалған. Осы күнге дейін темір
тормен қоршалған аймақтардың ішіне шөп шалғын болып өсетіні байқалады. Оны
сол жердің тұрғын халықтары күзетші әскерлерге арақ –шараптар және басқадай
заттар беріп жалынып – жалбарынып малдарына шауып алып келген. Мұндай
жағдай күні бүгінге дейін кездесетінін білеміз. Тірі организмдердің ерекше
түрде өсетінін қараңғы халық қайдан білсін. Мұны ғалымдар мутациялық
құбылыстар деп атайды. Бұл өте қауіпті құбылыс. Қазақ жеріндегі
радиоактивтік апаттың ең алғашқы бастамасы болатын. Кейінгі кездері бұл
қауіпті құбылыс халыққа қаншама қайғы-қасірет әкелгенін қазақ елі жақсы
біледі.
Радиоактивті сәулеленудің ең үлкен радиоэкологиялық апаты – Чернобыль
атом электр станциясының қайғылы оқиғасы болатын. Оның негізгі отыны
радиоактивтік элемент торий болатын. Бұл радиоактитік элементтің атом
ядросы ыдыраған кезде одан адам айтқысыз энергия бөлініп шығады. Сонымен
бірге радиоактивтік сәулелену бөліп шығарады. Радиация Еуропа елдерінің
көпшілігіне тарап кеткен. Тірі организмдерде мутациялық құбылыс тудыруда.
Мәселен, сол маңайдағы бір құлынды бие сегіз аяғы бар бір құлын тапқан. Бұл
оқиға Известия газетінің 1989 жылғы 23 қарашадағы санында жарияланған
болатын. Бұл оқиға сол кездегі халық депуттарын қатты толғандырған болатын.
Бірақ олардың қолынан еш нәрсе келмеген. Кейінгі кезде адамның жаны ашитын
құбылыстар, мутациялар қисапсыз көп кездеседі.
Мутация дегеніміз – латын сөзі - өзгеріс, орын ауыстыру деген мағына
береді. Жан-жануарлар, өсімдіктер әлемі және жер бетіндегі тірі
организмдердің барлық формаларының арғы шыққан тегі химиялық қосылыстармен
және радиациялық сәулеленумен кенеттен өзгеріп кетеді. Мутация процесін
тудыратын заттарды мутагендер деп атайды. Табиғаттағы мутагендерді үлкен үш
топқа бөледі:
1) Физикалық мутагендер - рентген сәулесі, гамма сәулесі, нейтрондар,
протондар, температура, және тағы басқалар.
2) Химиялық мутагендер – этиламин, диэтилсульфат, колхицин, аценафтен,
чай, кофе, арақ, спирт және тағы басқалар.
3) Биологиялық мутагендер – адамзат баласының қартаю процесі
биологиялық мутагендердің ең бастысы болып есептеледі.
Бұл құбылысты тежеуге немесе тездетуге әбден болады. Белгілі
үйреншікті әдеттен басқа заттарды жасамау қажет. Қартаю процесінің өзі ауру
болғандықтан, оны да емдеу керек екенін ғалымдар дәлелдеп келеді. Семей
облысының территориясындағы радиацияның зардабын сол жердің тұрғындары
тартып келеді. Өйткені, барлық атом бомбалары мен термоядролық сынаулар өте
құпия және өте қатыгезділікпен өткізіліп отырған. Атом бомбалары жарылған
территориялардың радиациялық фоны қалыпты жағдайда деп баспасөз беттерінде
хабарланып жатты. Радио мен телеарналарда да сондай хабарлар беріліп тұрды.
Сонымен бірге коммунистердің ұраны – Бәрі де халық үшін, бәрі де халықтың
игілігі үшін болған соң халық қайдан білсін айналасында қандай сұмдықтың
болып жатқанын. Семей сынақ полигонын құру туралы шешім КСРО МК және СОКП
ОК Қаулысының шешімімен қабылданды. 1947ж. 21 тамызда Таулы сейсмикалық
станса құрылды (905 нысан), ол 1948 жылы КСРО Қарулы күштер министрлігінің
Оқу полигоны, кейіннен №2 (ГОС-ЦНИИП 2) Мемлекеттік орталық ғылыми-зерттеу
сынақ полигоны болып ауыстырылды. 1948ж. 1 маусымда полигонның алғашқы
бөлімшелері (52605 әскери бөлімі) шоғырлану аумағына қайта орналасуын
бастады. Полигондағы сынақтарға дайындалу бойынша жұмыстар 1949 жылдың
шілдесінде аяқталды. 1949 жылы 29 тамызда сағат таңғы 7.00-де ойдағыдай
сыналған кеңестік алғашқы ядролық бомба, 12.08.53ж. алғашқы термоядролық
құрылғы, 29.11.55ж. сутекті бомба әлемдік ауқымдағы саяси және ғылыми-
техникалық жаңалық болды. Бірқатар маңызды деген сынақтарды да айта кеткен
жөн, олар: 1951 жылғы 18 қазандағы ұшақтан тасталған атом бомбасының
сынағы; 1965 жылғы 15 қаңтардағы Шаған және Ащысу өзендерінің тоғысқан
жерлерінде жасанды су қоймасын жасау мақсатындағы ұңғымада жасалған алғашқы
өндірістік жарылыс. Барлығы 1949 жылдар мен 1989 жылдар арасындағы кезеңде
полигонда 456 ядролық сынақ жасалды (616 ядролық жарылыс). Сынақтардың көбі
60-шы жылдардың басында жасалды, себебі атмосфералық жарылыстан жерасты
жарылыстарына ауысу кезеңі болатын. Семей сынақ полигонындағы ядролық
қаруды сынау кезеңін 2-ге бөлуге болады: 1-ші кезең – 1949-1962жж.
аралығындағы атмосферада өткізілген ядролық жарылыстар; 2 кезең – 1961-
1989жж. аралығында өткізілген жерасты (штольнялар мен ұңғымаларда) ядролық
жарылыстары. Ядролық жарылыстан басқа полигонда жарылғыш химиялық
заттектерді қолдана отырып 175 жарылыс жасалды. Полигонда келесі сынақ
түрлері жасалды.
- атмосфераның жербеткі қабатында ядролық зарядтар мен оқ-дәрі
қорларына сынақтар жасалды;
- ядролық жарылыстың әсер етуші факторларын зерттеу үшін өткізілген,
жерасты және ауадағы ядролық жарылыстар, әскери техника мен қаруландыру
үлгілерін сынау, ядролық жарылыстың әсер етуші факторларының бионысандар
мен әскери мүліктерге, ғимараттарға, құрылыстарға, жеке құрамға әсерін
сынау;
- ядролық зарядтар мен оқ-дәрі қорларына, іріауқымды сынақтарды әрлеушілер
мен жерасты құрылғыларының тіреуіштерінің әртүрлі конструктивті шешімдері
мен олардың технологиялық жабдықтарына штольняларда және басқа да
нысандарда сынау үшін жер асты жарылыстарын жүргізу
- ядролық зарядтар мен оқ-дәрі қорларына, стратегиялық бағыттағы
(шахталық іске қосу қондырғылары, сонымен қатар бірығайланған командалық
бекеттегі зымырандармен) зымырандық әскерлердің нысандарына іріауқымды
сынақтар жүргізу, ядролық қару-жарақтарды және олардың технологиялық
жабдықтарын сақтаудың, мемлекеттік басқару бекеттерінің фрагменттерін сынау
үшін ұңғымаларда жерасты жарылыстарын жүргізу;
- бейбіт мақсаттағы жерасты ядролық жарылыстары. Жерасты ядролық
жарылыстарын жасанды су қоймаларын, каналдарын құруға, пайдалы жер
қабаттарын іздеу барысында жер қыртысын сейсмикалық барлау жүргізу, жанып
жатқан газдар мен мұнай бұрқақтары мен т.б. факелдарын сөндіру, жерасты
резервуарларын құруды пайдалану технологиялары әзірленді. ССП қызметінің
барысында өндірістік мақсатта 7 жерасты ядролық жарылыс іске асты. Жасанды
су қоймасын (Атом көлі) жасау үшін арнайы өткізілген, 1004 ұңғымадағы
жарылыс, оның зияны экономикалық тұрғыдан пайдасынан гөрі жерасты ядролық
сынақтардың негізінде, өндірістік ядролық технологиялар келтіретін шығын
басымдырақ болатынын көрсетті.
Жерасты және ауадағы (атмосфералық) ядролық жарылыстар Тәжірибе даласы
сынақ алаңында өткізілді. Штольнядағы сынақтар Дегелең таулы массивінің
алаңында, ұңғымалардағы сынақтар Балапан Сары-Өзен алаңдарында
өткізілді. Ақтан-Берлі алаңында толық емес тізбекті реакциямен сынақтар
жасалса, Телкем алаңында өндірістік жарылыстар технологиясы жасалды.
Полигон қызметінің аяқ кезінде Новая алаңы- ұңғымаларда жарылыстар
өткізуге қосымша сынақ алаңына құру бойынша жұмыстар жасалды, бірақ ол
жерде ядроылқ сынақтар жаслаған жоқ.
Қоршаған ортаға радиоактивті ластану тұрғысынан негізгі әсер еткен,
жерүсті және ауадағы ядролық жарылыстар, ал экскавациялық (топырақ
лақтырумен ұңғымалардағы таяз тереңдіктегі жарылыстар) жарылыстар аз
дәрежеде әсер етті. Ұңғымалар мен штольняларда апаттық жағдайларды
есептемегенде, қоршаған ортанының ластануы орын алған жоқ. Реакторлық
сынақтар. 1958 жылдан бастап КСРО Министрлер Кеңесі ядролық зымырандық
қозғалтқыш (ЯЗҚ) және ядролық энергоқозғалтқыштық қондырғылар (ЯЭҚҚ) құру
бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу туралы бірқатар қаулылар
қабылдады. ЯЗҚ мен ЯЭҚҚ және олардың полигондағы жеке желілерін сынау үшін
1961 жылы жылу нейтрондарындағы импульсты графитті реактор (ИГР) іске
қосылды. Басқа сынақтарды өткізу үшін 1962-1970 жылдары Байкал-1
реакторлық кешені құрылды. 1975-1988 жылдары Байкал-1 стенділік кешенінде
ИРГИТ реакторлары (ЯЗҚ реакторының жетбетіндегі прототипі) мен ИВГ.1
реакторында ядролық энерго-қозғалтқыш қондырғылары (ЭҚҚ) мен ядролық
зымырандық қозғалтқыштардың (ЯЗҚ) жылубөлуші құрастырғыштарын (ЖБҚ) сынау.
ИГР реакторлы кешенінің көрінісі. Байкал-1 раекторлық кешенінің көрінісі
ЖБҚ газсуытқыш мен ИРГИТ реакторларын Байкал-1 стенділік кешенінде сынау,
жылу ұстағыштың атмосфераға ашылған циклмен шығарылу бойынша сынақтар
жүргізілді. Бұл сынақтарды өткізу барысындағы өнім бөлінісінің шығуының
құрамы АЭС радиоактивті шығарындыларының (олардың қалыпты жұмысы кезінде)
құрамына тең, ал Семей сынақ полигонының шекарасындағы экспозициялық доза
қуаты 15-20 мкРсағ. құрады, дәлірек айтқанда аталған жер үшін фондық
құрылымына жақын. Көрсетілген кезең ішінде реактор қуаты 4,9-дан (min) 230-
ға (max) МВТ дейін, атмосфераға шығу белсенділігіне байланысты, ИВГ.1
реакторының аталған уақытта 28 ыстық іске қосу іске асты. Барлығы 4
белсенді аймақтың құрамында 178 газсуыту ЖБҚ сыналды.
ИГР реакторында твэлдер мен ЖБҚ әр типті ЯЗҚ мен ЯЭҚҚ реакторлары үшін және
әртүрлі газтәрізді жылу ұстаушы газодинамикалық қондырғыларды (сутегі,
азот, гелий мен ауа) пайдалана отырып әртүрлі сынақтар өткізілді.
Газтәрізді жылу ұстаушылардың жабық шығарындыларының герметикті жүйесін ИГР
стенділік кешенінде орын алуымен экологиялық қауіпсіздік қамтамасыз
етіледі. Істен шыққан жылу ұстаушы жабық шығарынды жүйесінің ыдыстарында,
рауалы шекке дейін белсенділігі төмендегенге дейінгі аралықта сақталып
отырады.
Осылай, 1970-1980 жылдар аралығында сынақтар кезінде атмосфераға
радиоактивті шығарындылар орын алған реакторлы кешендер ССП радиоактивті
ластанудың екінші маңызды көзі болып табылды. ССП демилитаризациялау. 1994-
98 жылдардың аралығында ССП демилитаризациялау бойынша ауқымды жұмыстар
жүргізілді, оның инфрақұрылымын жою бойынша жұмыстар жүргізілді. 1995
жылдың 31 мамырында Дегелең сынақ алаңында 108-К штольнясында соңғы
ядролық құрылғыны жою бойынша жұмыстар жүргізілді, ол ядролық
энергобөлініссіз арнайы химиялық жарылыс заттегін пайдалану арқылы жойылды.
Құрылғының жойылу фактісі арақашықтықты бақылау әдісімен тіркелді. Ядролық
қондырғыны жойғаннан соң, бес тәулік бойы жүргізілген радиациялық бақылау
нәтижелері бойынша, штольня ішіндегі және порталындағы радиациялық ахуал
табиғи фон деңгейінен асқан жоқ.
1996-2000 жылдар аралығында АҚШ Қорғаныс министрлігі мен Ғылым және
ядролық инфрақұрылымды жою жайлы жаңа технологиялар министрлігі арасындағы
келісім шеңберінде Дегелең алаңындағы барлық 181 штольняны жабу бойынша
жұмыстар жүргізілді, ол үшін бетонды тығын құру, сырттан және іштен жару
үшін ұңғымаларды бұрғылау, салынған зарядты жару секілді әдістер
қолданылды. Жою жұмыстарын жүргізу барысында бірқатар штольняларда сағалық
алаңдарда ремедиациялық жұмыстар жүргізілді, осының есебінен Дегелеңдегі
радиациялық ахуалды біраз жақсартуға алып келді. Балапан алаңында
дайындалған, бірақ пайдаланылмаған 13 ұңғыма жойылды, сонымен қатар
құрылықаралық баллистикалық зымырандарға арналған 12 шахталық іске қосу
қондырғылары жойылды. ШІҚ жою үшін ЖЗ химиялық зарядтары пайдаланылды.
Халықты алдау мен арбау көп күнге дейін тоқтаған жоқ. Өйткені
наурыздың 12 жұлдызында 1993 жылы Алматы радиосынан берілген бір хабарда –
Қазақстан Республикасының Ұлттық академиясының кейбір ғалымдарымен экология
және биоресурстарды қорғау министрлігінің қызметкерлері Қазақстан
Республикасындағы радиациялық фон қалыпты жағдайда деп хабарлаған болатын.
Бұл қағидамен келісуге болмайды. Неге десеңіз, осы кездегі Қазақстан
Республикасының радиоэкологиясын бірде-бір елмен салыстыруға болмайды.
Сонымен бірге Қазақстан Республикасында бірде-бір радиоэколог даярланбаған
болатын. Мамандардың болмауынан осындай жағдайларға келіп отырмыз.
Радиоэкологиялық зерттеулер Қазақстан бойынша жүргізілген емес.
Бір кезде атом бомбасын және сутек бомбасын жасағандардың барлығы
орыс ғалымдары болатын. Жергілікті ғалымдардың ешқандай қатысы жоқ. Қазан
айының 24 жұлдызындағы Атамекен газетінің хабарына қарағанда, Өскемендегі
өнеркәсіптік аудан экологиялық апат жағдайында, қалалық кеңестің сессиясы
Өскеменнің экологиялық жағдайы Чернобыльмен пара-пар деп шешім қабылдады.
Атырау облысының Қызылқоға, Теңіз аудандарындағы 1 млн гектардан аса
шұрайлы жерлерді алып жатқан әскери полигонда 40 жыл бойы ракеталар
сыналып, атом бомбалры жарылған. Қазақ жеріндегі көптеген әскери-өндірістік
жұмыстар жүргізу үшін 20 млн гектар жерді әскери адамдар бөліп алған. Ол
жерлерге білгендерін жасап, неше түрлі қалдықтармен ластаған. Қазіргі кезде
ол жерлер не егін егуге, не мал жаюға келмей қалған. Қазақ елі өз жеріне
өзі ие емес еді. Империялық нұсқаулар арқылы жүргізіліп отырды. Бұрынғы
кездегі партия және үкімет басшылары тек менің айтқаным болады деумен
болды. Сонымен бірге олар биология, химия, экология ғылымдарынан хабары жоқ
болса да, бұл ғылым салаларына тікелей араласып кетті.
Осы кезде тәуелсіз мемлекет болдық, империялық нұсқаудан құтылдық,
ғасырлар бойы ата-бабамыз білектің күшімен, найзаның ұшымен қорғап келген
биоресурстарға өзіміз иеміз. Ендігі уақытта мекен етіп отырған жер, су,
өсімдік әлемі, жануарлар дүниесі , олардың радиоэкологиялық апатқа
ұшырамауы өзіміздің сана-сезімімізге байланысты. Әрбір саналы және сауатты
азамат қазақ жерінде экологиялық апаттың болмауына тырысу керек.
Радиоэкологияны тәрбие құралы ретінде пайдалану керек.
Біздің зерттеу жұмыстарымыздың қорытындыларына қарағанда және бүкіл
дүние жүзілік ғылыми әдебиеттерінің деректерін талдағанда, радиоактивтік
сәулеленудің аз дозасы болса да рак дертін тудыратыны сөзсіз.
Бұл кезде термоядролық сынаулар өткізілген территорияларда неше түрлі
қауіпті аурулар халық арасына кең түрде таралуда. Соңғы жылдар ішінде Семей
облысында әр жүз мың адамға шаққанда жүйке-психикалық ауруға шалдыққан
адамдардың саны 960-тан 1624-ке, ақыл-ойы кем адамдар 3105-тен 4612-ге,
невроз және жүйке-тамыр аурулары бар адамдар 3692-ге көбейген. Ал сары
ауру, іш ауру, туберкулез сияқты ауру түрлері халықты әбден әлсіретті.
Әсіресе, Қазақстанның радиоактивтік сәулеленуі өте ауыр. Қазақстанның қай
облысын алып қарасаңыз да, радиоэкологиялық апатқа ұшырамаған аймақты таба
алмайсың.
Қайғы-қасіретке толы аудандар көп кездеседі. Өйткені, қазақ жерінде
әскери полигон болмаған жер аз еді. Атырау облысының Қаракөл-Шонай
жеріндегі, Абыралы қойнауының жазық даласындағы әлемге аты әйгілі аты шулы
Семей полигонын атауға болады. Маңғыстау түбегіндегі полигон соңғы жылдары
ғана белгілі болды. 1946 жылдан 1989 жылға дейін Қазақстанның
территорияларында 642 термоядролық атом, сутек бомбаларын сынаудан
өткізген.

Кесте 1.2.
Бұрынғы Кеңес Одағында және Америка Құрама Штаттарында
сыналған атом бомбалары мен термоядролық сынаулар

Жыл Америка Құрама Штаттары Бұрынғы Кеңес Одағы
1945-1947 5 0
1948-1949 3 1
1950-1951 16 2
1952-1953 21 4
1954-1955 24 12
1956-1966 61 24
1967-1969 117 46
1970-1972 70 58
1973-1975 50 47
1976-1977 37 35
1978-1979 32 56
1980-1981 31 51
1982-1983 35 58
1984-1985 34 56
1986-1987 28 23
1988-1989 25 24
Барлығы 921 642

Семей әскери полигонында термоядролық сынаудың ашық аспанда
жүргізілгені туралы ғылыми деректер келтіріледі. Академик А.Д.Сахаров-179,
Б.И.Гусев-115, А.Н.Петрушенко-2 термоядролық сынау өткізілген деседі. Ал
шын мәнінде бұл көрсетілген мөлшерден әлдеқайда көп екені байқалады.
.
1.3. Радиация дегеніміз не?
Радиация дегеніміз – бір элементтің атом ядросының өзге элементке өз
бетімен ауысуынан туындайтын құбылыс. Бұл процесс кезінде иондалған сәуле
шығады. Бұл жаңалық емес. Мәселе – оны адамдардың қалай пайдаланғысы
келетіндігінде. Радиоактивтілікпен иондалған сәулелер жер планетасында
тіршілік басталған кезеңге дейін-ақ болған. Ал космоста жер пайда болғанға
дейінгі кезеңнің өзінде – ақ өмір сүрді. Ғалымдардың пайымдауынша осыдан 20
млрд жыл бұрынғы Үлкен жарылысқа да иондалған сәулелер белгілі дәрежеде
әсер еткен көрінеді. Ал ол жарылыстан соң бүкіл ғалам пайда болған.
Оның негізгі қозғаушы күші радиоактивті ыдырау мен атом ядроларының өзара
алмасуында екндігінде дау жоқ. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.