Табиғат пайдалану төлемдері

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Пәні: Табиғат пайдалану экономикасы негіздері

Тақырыбы: Табиғат пайдалану төлемдері

Орындаған:

Тексерген:

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ . . . 3

I ТАРАУ ТӨЛЕМ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ СҰРЫПТАУ . . . 5

1. 1. Табиғат пайдалану төлемдері . . . 6

1. 2. Су қорын пайдаланумен байланысты төлем түрлері . . . 9

1. 3. Жер қорын пайдаланумен байланысты төлем түрлері . . . 11

1. 4. Минералдық ресурстарға төлемдер . . . 13

1. 5. Орман ағаштарын пайдалану төлемдері . . . 14

II ТАРАУ ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ АШЫҚТЫҒЫ: МӘНІ, ҚАЖЕТТІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ . . . 15

2. 1. Сақтандыру ұйымдары мен ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілердің ынтымақтастығы туралы . . . 17

2. 2. Құқықтық экономикалық заңдылықтар . . . 21

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 31

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 32

КІРІСПЕ

Қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру соның нәтижесінде халықтың әл- аухатын, тұрмысын жақсарту, өндірістің еңбек материалдық және табиғи қорларын тиімді пайдаланумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде және болашақта өндіріс қорларының барлық түрін кешенді үнемді пайдалану мәселесін шешкенде экономиканың даму қарқынын арттыруға болады. Өндірістің даму қарқыны артқан сайын табиғат байлығын пайдаланудың да мөлшері өсіп келеді. Соған байланысты қалпына келмейтін табиғат байлығының тиімді қорының азайуы, сапасының төмендеуі, қоғамның өндіріске жұмсалатын шығынының артуы кері әсер етуде. Сондықтан табиғат байлығын кешенді үнемді пайдалану кезек күттірмейтін, шешімін табуға тиіс мәселе. Табиғатты қорғау, тиімді пайдалануды басқару, жоспарлау, экономикалық ынталандыру, табиғат байлығын игеру, табиғи ортаны қорғауға жұмсалған шығындардың тиімділігін анықтау, қоғамдық қажеттілікті қамтамасыз етудің тиімді жақтарын белгілеу - бұл экономика ғылымының тікелей атқаратын қызметі. Бұл адамзат дамуының тарихы, табиғат пен адамзаттың өмір сүру ортасы, материалдық көзі болып келеді. Қоғамның өндірістік дамуына байланысты адамзаттың екі сипатта табиғи ортаға әсері бар:

1) Ғылыми-техникалық жетістіктің арқасында табиғи орта жақсартылады. Оның қоры молайып, ұқыпты пайдалануға мүмкіндік туады. Мысалы, шөлді-шөлейтті жерді суландыру, ормандар отырғызу, жерді көгалдандыру, өсімдіктердің құнды түрін көбейту. Жалпы табиғи ортаны қорғау. Өсімдік, жануарлар дүниесін қорғау болып табылады.

2) Кері әсері. Табиғат байлығының таусылуы, ауаның, жердің, судың ластануы. Орманның жойылуы, тың жерлердің қазба жұмыстарын жүргізуге, құрылыстар салуға бөлінуі болып табылады.

Үстіміздегі ғасырдың басында жер бетінде 1571 милиард адам өмір сүрсе, 2000 жылы 6 миллиардтан болады деп есептеледі. Табиғат байлығын пайдаланудың экономикалық мәні қоғамдық өндіріс кезінде қалыптасатын қоғаммен табиғат арасындағы экологиялық экономикасы болып табылады.

Табиғат пайдалану экономикасы мынадай бағыттарды зерттейді:

1) Халық шаруашылығын табиғат ресурстарымен қамтамасыз ету жағдайларын зерттейді.

2) Табиғат байлығын экономикалық бағалау әдістерін, табиғи ортаны бүлдіруден, табиғат байлығын ысырап етуден келетін зиянның мөлшерін есептеу.

3) Табиғат байлығын неғұрлым тиімді пайдалану табиғи ортаны қорғау мүмкіндіктерін, тиімділігін айқындау жлодарын есептейді.

4) Табиғат байлығын тиімді пайдалануды, табиғи ортаны қорғауды, басқарудың экономикалық механизмін жақсартудың, оны жетілдіру бағыттары мен жолдарын зерттейді.

Табиғи орта деп өндіріске тікелей қатыспаса да, адамзатпен жануарлардың тіршілік етуіне мүмкіндік беретін табиғи күштер мен табиғи заттарды айтамыз.

Табиғат байлығы дегеніміз - адамзат пайдасын пайдаландыру мүмкіндігі бар табиғи заттар мен күштер.

Табиғи ортаны қорғау деп табиғи ортаны сақтауға, оның болашағын молайтуға бағытталған заңдылықтар, шаруашылықтар, ұйымдастыру шаралар жүйесін айтамыз.

Ал табиғат байлығын қорғау оны ұқыпты, тиімді пайдалану болып табылады. Қазіргі кезде табиғи ортаны қорғау, табиғатты пайдалану қоғамдық өндірістің ерекше саласы ретінде табиғат байлығын кешенді үнемдеп пайдалану арқылы қоғамдық материалдық қаржысын өтеуге және табиғи ортаға өндірістің зиянды әсерін болдырмауға бағытталады. Өндіріске қатысты табиғат байлықтары, пайдалы қазба байлықтары, су, ауа, орман, жер, шикізат емес өндіріс құралдары болып табылады. Өндірістік қатынасқа қосылмаған табиғат байлығын ұлттық байлық ретінде қарап, оның табиғи қалпының сақталуын, сапасын қамтамасыз ету керек. Табиғат байлығын тиімді пайдаландыру өндірістің дамуын қамтамасыз етіп қана қоймай, табиғи ортаның тазалығын, оның қалпына келетін қорын молайту және табиғи ортаның тепе-теңдігін сақтау болып табылады. Сондықтан өндірістің даму тепе-теңдігі табиғи ортаның байлығын қорғау, халықтық материалдың рухани-әлеуметтік мұқтажын үздіксіз өтеу.

ТӨЛЕМ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ СҰРЫПТАУ

Нарық қатынастарына негізделген экономиканың негізін тауар айналымы құрайды. Бұл жағдайда қоғамдық қарым-қатынасқа қатысатын табиғат ресурстары, оның ішінде табиғи ортаның сыйымдылығы, өндіріске, тіршілікке, қолайлылығы тауарға айналады.

Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең басты шарты оларды ақылы пайдалану. Өйткені табиғат ресурстарын пацдалану тегін болса, оларды үнемдеп, ұтымды пайдалануға табиғатты қорғауға, қорын молайтуға жұмылдыратын экономикалық механизм тудырмайды, мүдде арқылы ынталандырмайды. Ол табиғат ресурстарының ысырабына әкеп соғады.

Табиғат ресурстары жалпыхалықтық (мемлекеттік) меншікте болып, пайдаланушыларға тегін берілген жағдайда үнемдеу нормалары болуына, олардың мемлекет тарапынан үнемі қадағалауына қарамастан, ысырапшылыққа жол беріледі. Мысалы, жалпыхалықтық меншікті қолдайтын бұрыңғы Кеңес Одағында жалпы өнімнің бір өлшеміне әлемде ең көп мөлшерде табиғат ресурстары жұмсалады.

Сондықтан, төлемдерді табиғат ресурстарын ұтымды үнемдеп пайдалануға, табиғат қорғауға оның байлықтарын сақтауға, молайтуға жұмылдыратын ең басты экономикалық басқару тетігі деп қарастырады. Соған қарамастан, төлемдердің қызметін әр түрлі мағынада түсінушілік кездеседі:

1. табиғат пайдалану арендалық (жалақы), дифференциалдық төлем;
2. табиғат ресурстарының орнын толтыру шығындары;
3. айып төлемдер;
4. табиғат ресурстарын қалпына келтіру шығындары және дифференциалдық рента;
5. кендерді іріктеп өндіргенде, бос жыныстар аралыстырғанда төленетін айып;
6. пайдалы компоненттерді толық өндірмегені, жоғалтқаны үшін штраф;
7. кендерді өндіру ұқсату технологиясын орындаманда төленетін айып;
8. табиғат қорғау шығындарын қайтару;
9. табиғи ортаны ластағаны үшін төлем;
10. табиғат ортаға келтірілген зиянның орнын толтыру;
11. табиғат ресурстарын пайдалану салығы деп атайды.

Енді біреулер төлемдерді бюджетке қаржы жинау көзі деп ұғынады. Осындай әр түрлі көзқарастың болуына байланысты төлемдердің мағынасын, атқаратын қызметтерін қарастырып, сұрыптау қажет болады.

1. Табиғат пайдалану төлемдері

Табиғат пайдалану төлемдері негізінен табиғат қорғау, тиімді пайдалану мақсатында экономикалық ынталандыру үшін қолданылатын басқару тетігі болып табылады. Олар табиғат қорғау заңдарының іске асырылуын қамтамасыз етеді және халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға көмегін тинізеді. Ал ең негізгі қызметі табиғат қорғау, тиімді пайдалану шараларына ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.

Табиғат ресурстарының түріне байланысты әмбебап пайдаланатын, арнайы пайдаланатын ресурстарға төлемдер ерекшеленеді. Әмбебап пайдаланатын ресурстарға жер, су, ауа, т. б. ресурстар жатады, арнайы пайдаланатындар - орман, биоресурстар, минералдық шикізаттар.

Экономикалық мағынасына, атқаратын қызметіне қарап төлемдерді:

1. табиғат ресурстарын пайдалану құқығы;
2. табиғат ресурстарын пайдалану;
3. табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсірту;
4. табиғат ресурстарын пайдалануды шектегені үшін;
5. табиғи ортаны қорғау;
6. табиғат қорғау заңдарын бұзғаны үшін төлемдер деп сұрыптауға болады.

Табиғат ресурстарын пайдалану құқығы үшін төлемнің негізі табиғат ресурстарына меншік, иелік құқығы болып табылады. Меншік құқығы осы төлем арқылы көрініс табады. Меншік иесі өзінің құқығын басқа табиғат пайдаланушыларға жалға немесе иелікке беру арқылы олардан төлем ақы алады. Табиғат ресурстары жалпы халықтық иелікте болғанда, иелік құқығын, олардың атынан мемлекет атқарады. Табиғат пайдалану құқығын алушылар мемлекеттік бюджетке ақы төлейді. Төлемдердің бұл түрінің мөлшері шығындарға немесе табысқа онша байланысты емес, негізінен екі жақтың келісімі бойынша анықталады. Теориялық тұрғыдан меншік иелері төлемдер арқылы өздерінің (жалпыхалықтық меншік болғанда халықтың) әлеуметтік жағдайларын қаржыландыруға тырысады. Сондыктан төлем негізі әлеуметтік шығындар деп алуға болады. Екінші жағынан төлем шамасы табиғат ресурстарын пайдалану құқығын алушылар өздерінің табыстарының қаншасымен бөлісуге келісетінін көрсетеді. Олар үшін табиғат ресурсын пайдалану құқығы үшін төлем алғашқы өндіріс шығындары болып табылады. Сондықтан алынатын өнімнің өзіндік құнына қосылады. Сөйтіп, ең алғашқы төлем төлеуші өнімді тұтынушылар болады. Осы тұрғыдан алғанда, табиғат пайдалану құқығы үшін төлемнің ең басты қызметі табиғат ресурстарын тиімді пайдалануды ынталандыру. Осы мақсатта қоғам табиғат ресурстарынан алынатын өнімдердің бағасын біраз қымбаттатуға мәжбүр болады және ол табиғат ресурстарын тегін пайдаланудан әлдеқайда тиімді болады. Мәселен, қосымша шығындар тұрғысынан қарайтын болсақ, төлем мөлшерін алмастыру шығындарымен анықтауға болады. Егер табиғат пайдаланушылар табиғат ресурсының нақты түріне пайдалану құқығы үшін төлемнен бас тартса, онда ол оны басқа ресурспен алмастыруына тура келеді. Осы жаңа ресурсқа жұмсайтын шығын төлемнің баламасы бола алады. Төлем шамасы балама шығыннан аз болғанда табиғат пайдаланушы, әрине төлем төлеуге келіседі. Төлемнің шамасына сонымен қатар, елдегі рента, т. б. әсер етеді.

Табиғат ресурстарын пайдалану төлемдерінің мөлшері оның құндылығына, экономикалық бағалану шамасына байланысты болады. Ал экономикалық бағалану шамасы дифференциалдық рентаға тікелей тәуелді екенін білеміз. Дифференциалдық рента өз кезегінде табиғат ресурстарының табиғи «өнімділігін», пайдалану тиімділігінен туындайды.

Табиғат пайдалану төлемдерінің негізгі бөлігі болып табылатын ренталық табиғат ресурстарын пайдаланушылардың қосымша табысының есебінен төленеді. Сондықтан төлемнің бұл түрі ынталандыру қызметімен қатар, табиғат ресурсын пайдаланушыларға біркелкі бәсекелестік жағдай туғызу қызметін де атқарады. Төлемнің құрамына дифференциалдық рентамен қатар табиғат ресурсын пайдалану төлемі кіреді. Ол абсолютті рента негізінде анықталуы мүмкін.

Табиғат ресурстарын пайдалану төлемі ресурстың түрлері бойынша оның әрбірөлшеміне белгіленеді.

Табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру төлемдері осы мақсаттарға жұмсалған шығындар бойынша анықталады және негізгі қызметі шығындарды қайтару болып табылады. Төлем шамасы қоғамдық қажетті шығындармен анықталады. Табиғат ресурстарын қорғау, қалпына келтіру, жаңғырту, өсіру және өндіріске даярлау шығындары өндірістік шығындардың құрамды бөлігі болып табылады. Сондықтан олар өнімнің өзіндік құнына және бағасына қосылады.

Төлемдердің келесі тобы табиғатқа келтірілген зиянның орнын толтыру қызметін атқарады. Табиғатқа зиян келтірушілер: жеке азаматтар немесе заңды тұлғалар зиянның орнын толтыруға, зардабын жоюға міндетті. Осы төлемдер арқылы «ластаушы - төлейді» принципі жүзеге асырылады. Бұл төлемдерді кейде экологиялық төлемдер деп те атайды. Зиянның шамасы нормалы шамадан аспағанда төлем зиянның орнын толтырады немесе зиянды болдырмау үшін жұмсалатын шығындарды қайтарады. Нормадан (шектен) артық шамада айып төлемдері алынады. Нормадағы шамадағы төлемдер өнімдердің өзіндік құнына қосылады, ал одан артық шамада тазва табыстан алынады.

Төлемдер атмосфераға ластаушы заттар шығарғаны, суға ластаушы заттар төккені және жерге қалдықтарды орналастырғаны үшін алынады. Төлем нормативі ластауды болдырмау және ластану зардаптарын жою шығындары бойынша ластаушы заттардың әрбір шартты өлшеміне белгіленеді.

Төлемнің келесі түрі табиғат ресурстарын пайдалану (тиімді пайлалану) шектелген жағдайда алынбаған (жоғалтқан) табыстың орнын толтыру қызметін атқарады. Төлем табиғат ресурстарын шектеуші заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың шаруашылық пайдасынан алынады. Шектеудің сипатына қарай төлемдер бір мерзімдік немесе ағымдағы болуы мүмкін. Төлемдердің бұл түрін қолдану әсіресе әмбебап ресурстар (жер, су) үшін аса маңызды. Ресурстардың шектеулілігі оларды бір мақсатқа пайдалануды шектейді (болдырмайды) . Мысалы, ауыл шаруашылық жерге құрылыс салынғанда, ауыл шаруашылық өнімдер өндіру мүмкіндігі шектеледі.

Табиғат қорғау заңдары, ережелері, тәртіптері бұзылғанда алынатын төлемдер айып салу сипатында болады және келтірілген зияннан артық мөлшерде белгіленеді.

Аталған төлемдерден басқа жер қойнауын кен өндіруден басқа мақсатқа пайдалану, техногендік минералдық ресурстарды пайдалану, т. б. төлемдер алынады.

Экономикалық бағытына қарап табиғат пайдалану төлемдерін: орнын толтыру, қайтару, алмастыру, компенсациялық, ренталық, айып, сыйлық төлемдері деп бөлуге болады.

Табиғат пайдалану төлемдерін топтастыру

1. Су қорын пайдалану төлемдері

Су қорын пайдаланумен байланысты төлем түрлері бірнеше жылдан бері қолданылып келеді. 1920-1930 жылдары салық сипатындағы төлемдер қолданылды. 1937-1957 жылдары жер бетіндегі су көздеріне ақаба су төккені үшін, төлемдер айыппұлдар бюджетке алынатын.

Өнеркәсіп қажетіне жер бетіндегі су көздерінен су алынғаны үшін төленетін төлем 1982 жылдың 1 қаңтарынан бастап, ал жер асты су көздерін пайдаланғаны үшін 1984 жылдың 1 қаңтарынан алына бастады. Бұл төлемдердің негізгі қызметі суды үнемдеуге ынталандыру және сумен қамтамасыз ету шығындарын қайтару болды. Төлемге алынатын су тарифы су шаруашылық жүйелерінің 1979-1980 жылдардағы шығындарының негізінде анықталды. Сондықтан жер асты сулары үшін тариф жер беті суларының тарифынан бірнеше есе артық болды. Шекті шамадан артық су пайдаланғанда осы шамаға төлем бес еселенген тарифпен анықталды. 1991 жылдан келтірілген зиянның орнын толтыру төлемі алына бастады.

Су ресурстарына төлемдерді анықтау туралы әдістемелік нұсқаулар бойынша (Алматы, 1991) төлемдердің екі құрамдас бөлігін ажыратады: су ресурстарын пайдалану құқығы үшін; су қорын қорғау(қалпына келтіру) төлемдері. Су тарифы дегеніміз - суға белгіленген төлемдердің бағалық құны.

Су тарифы негізінен су қорғау, сумен қамтамасыз ету шығындарын қайтарады, суды үнемдеп пайдалануға жұмылдырады.

Қазақстан Республикасының Су кодексіне сәйкес суды жалпы пайдалану тегін, ал арнайы пайдалану төлемді. Жалпы су пайдалану - су ресурстарының жекелеген азаматтарға бекітіп бермей және судың жай-күйіне әсер ететін құрылыстарды немесе техникалық құрылғыларды қолданбай, халықтың ауыз су және өзге де мұқтажын қанағаттандыру үшін жүзеге асырылады. Арнайы су пайдалануға халықтың ауыз суға және тұрмыстық мұқтажын, ауыл шаруашылығының, өнеркәсіптің, энергетиканың, су көлігінің суға деген қажетін қанағаттандыру үшін, өзге қажеттер үшін, сондай-ақ өнеркәсіпті, коммуналдық-тұрмыстық, кәріз және басқа да пайдаланылған ақаба суды төгу үшін пайдалану жатады. Аталған су пайдалану су құрылыстары мен техникалық құрылғыларды қолдану арқылы жүргізіледі.

Су ресурстарын пайдалану төлемдерін анықтау тәсілдерінде оның ерекшеліктері ескеріледі. Олар: судың орналасуының, оны пайдаланудың аймақтық сипаты; су бассейніндегі судың сапасы біркелкі деуге болады; су өнімдерінің заттық құрамына кірмейді; су әмбебап пайдаланылатын табиғат байлығы. Осы ерекшеліктеріне байланысты төлемдер құрамында суды қорғау, қалпына келтіру, жұмсалған шығындарды қайтару қызметі басты рөл атқарады, ал сапасына байланысты төлем қызметі екінші кезекте тұрады және онша ескерілмейді.

Су ресурстарын пайдалану төлемдерін - су қорын пайдаланғаны үшін және су қорын қорғау (қалпына келтіру) төлемдері деп ажыратуға болады және соңғысы ең негізгісі болып табылады.

Су қорының түріне және пайдалану бағытына байланысты:

• жер бетіндегі суларды пайдалану;
• жер асты суларын пайдалану;
• көл, теңіз суларын пайдалану;
• суармалы егістікте су пайдалану - төлемдері белгіленеді.

Бұлардан басқа су ресурстарын ластағаны үшін, су қорғау заңдарын бұзғаны үшін (айып) төлемдер зиянның орнын толтыру, зиянды болдырмау мақсатында қолданылады.

Су пайдаланудың көп бағыттылығына байланысты төлемдерді анықтау әдістеріне олардың ерекшеліктерін ескеретін толықтырулар мен өзгертулер қолданылады. Ондай ерекшеліктерді есептеу мүмкін болмаған жағдайларда қарапайым проценттік немесе белгіленген нормалар қолданылады.

Мысалы, су ресурстарын гидроэнергетикада, транспорт үшін, бағалы балық түрлерін өсіру үшін, тауарлардың, өсімдіктердің түрлерін қорғау үшін, т. б. бағытта пайдалануы мүмкін. Әрине, олардың ерекщеліктеріне байланысты төлемдерді анықтау әдістерін де өзгертіп отыруға тура келеді. Оның үстіне су пайдалану тек тұщы сулармен ғана шектелмейді, тұзды, минералды, теңіз сулары да пайдаланылады. Барлық ерекшеліктерді түгелдей ескеру мүмкін емес және ол әдістемені қиындатады, қолдануға жарамсыз етеді. Сондықтан, оңайлатылған қарапайым әдістерді қолдану ұсынылады. Мысалы, гидроэнергетикада, су транспортында, балық шаруашылығында су төлемдерінің ставкаларын су қорғау және қалпына келтіру шығындарның 12%-ы шамасында алып, төлемді осы суды пайдаланушы салаларға өндіретін өнімдердің құнына сәйкес бөлу ұсынылады.

Жоғарыда қарастырылған төлемдердің құрамында рента жоқ. Бірақ теориялық тұрғыдан судың сапасына және орналасу тиімділігіне байланысты ренталық табыс болуы керек. Осы тұрғыдан алғанда рента шамасын су сапасы бірдей болғанда су тұтынушылардың әр түрлі су көздерінен 1 метр куб су алуға жұмсайтын шығындарының айырмасы ретінде анықтауға болады. Дәлірек айтсақ, аймақтағы 1 метр куб суға қоғамдық қажетті шығындар алынады. Судың сапасын ір түрлі болған жағдайда су рентасын анықтау үшін баға көрсеткіштерін қолдануға болады. Сондай-ақ су рентасын «сусыз» және «сулы» технологиялардың көрсеткіштерін немесе су пайдаланып алынған өнімдердің бағасын салыстырып анықта туралы ұсыныстар бар. Бірақ бұл әдістер қиындау және нәтижесіз. Өйткені су рентасын рентаның басқа түрлерінен бөліп алу қиын (тіпті мүмкін емес) .

1. 3. Жер қорын пайдалану үшін төленетін төлемдер түрлері

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс