ҚР ұлттық банкі – мемлекеттің ақша-несиелік саясатының атқарушысы және тексерушісі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттің ақша.несие саясатындағы даму бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Валюталық саясат және валюталық бағамды реттеу теориясы ... ... ... ... ...12
1.3 Инфляция және инфляциялық таргетирлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІ . МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША.НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ АТҚАРУШЫСЫ ЖӘНЕ ТЕКСЕРУШІСІ ... ... ... ... ...30
2.1 ҚР Ұлттық Банкінің қазіргі кезеңдегі ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу қатынастарының
қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 ҚР Ұлттық Банкінің ақша.несие саясатының 2007.2009 жылдарға
арналған негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.2 ҚР Ұлттық Банкінің ақша.несие саясатының 2008.2009 жылдарға
арналған негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттің ақша.несие саясатындағы даму бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Валюталық саясат және валюталық бағамды реттеу теориясы ... ... ... ... ...12
1.3 Инфляция және инфляциялық таргетирлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІ . МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША.НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ АТҚАРУШЫСЫ ЖӘНЕ ТЕКСЕРУШІСІ ... ... ... ... ...30
2.1 ҚР Ұлттық Банкінің қазіргі кезеңдегі ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу қатынастарының
қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША.НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 ҚР Ұлттық Банкінің ақша.несие саясатының 2007.2009 жылдарға
арналған негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
3.2 ҚР Ұлттық Банкінің ақша.несие саясатының 2008.2009 жылдарға
арналған негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатындағы даму
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.2 Валюталық саясат және валюталық бағамды реттеу
теориясы ... ... ... ... ...12
1.3 Инфляция және инфляциялық
таргетирлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІ – МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ АТҚАРУШЫСЫ ЖӘНЕ
ТЕКСЕРУШІСІ ... ... ... ... ...30
2.1 ҚР Ұлттық Банкінің қазіргі кезеңдегі ақша-несие
саясаты ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу қатынастарының
қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының 2007-2009 жылдарға
арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..62
3.2 ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының 2008-2009 жылдарға
арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
КІРІСПЕ
Ақша – несие саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды
құраушысы болады. Қазақстан Республикасында бұл ҚР-ның Ұлттық Банкімен
атқарылады. Банктердің қызметтеріне пайыздық ставкаларды, валюталық
бағамды, ликвидтілікті, төлеу қабілеттілікті және т.б. экономикалық өсімнің
тұрақтылығын, жұмыссыздық деңгейінің төмен болуын, инфляциялық төмен
болуын қамтамасыз ету мақсатында. Бұдан басқа бұл мақсат ақша-массасының
көлемін ұлғайту (несиелік экспансия) немесе қысқартуы (несиелік
рестрикция) мүмкін.
Ақша – несиелік саясатты жүзеге асырған кезде экономикалық өсіммен,
инфляциямен күрес арасында маневр жасаудың қажеттілігі туады. Бұл екі
тапсырмаларды бір уақытта ақша – несиелік саясаттың негізінде шешуі мүмкін
емес, себебі экономикалық өсімді ынталандыру үшін несиелік экспансия
қажет (арзан, мүмкінді несие, төмен пайыздық қойылымдар және т.б.), ал
инфляцияны ұстап тұру үшін керісінше – жалпы ақша массасын шектейтін
несиелік рестрикция қажет. Сол себепті ақша – несиелік реттеу икемді
бюджеттік және салықтық саясатымен сәйкес болуы керек.
Ақша – несиелік реттеудің нақты құралы, бұлар нарықтық экономикадағы
мемлекеттерде әртүрлі және көп санды қолданылады. Қазақстан Республикасына
кіретіндер: несиелер бойынша қайта қаржыландыру (есептік қойылымдар) арқылы
анықтау; банктер үшін экономикалық нормативтерді бекіту; ашық нарықтағы
бағалы қағаздармен операцияларды жүргізу; міндетті резервтер нормаларын
анықтау және т.б.
Несие – бұл ақшалық ресурстардың үлкен сұранысын қанағаттандырудың
негізгі көзі. Егер де шаруашылық субъектінің өзін-өзі қаржыландыруы жоғарғы
деңгейде болса да, инвестицияны және ағымдағы өндірістік қызметті атқару
үшін өзіндік құралдардың жетпеуі. Ақшалық құралдардың қажеттілігі аса
сезімді болады, техникалық қайта орналасуымен, реконструкциямен, ірі
капиталдық салу қажетімен байланысты.
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша –
несиелік саясаты бойынша негізгі бағыттары көрсетілген. Бірінші бөлімінде
ақша – несиелік саясаттың концепциялық мақсатының теориясы қарастырылады,
ақша-несиелік саясатындағы жаңа құбылысы – инфляциялық таргитерлеу
қарастырылады. Ақшалық база және алтын валютті резервтердің мақсаттың
көрсеткіштерінен ақырындап инфляция бойынша мақсаттың көрсеткіштеріне
ауысуы, бұл ҚР Ұлттық банкімен көбірек сәйкес келеді, инфляцияны
таргетирлеу принципінің жолына ауысуы қабылданған. Инфляциялық таргитерлеу
жоспарына ауысуын дайындап Ұлттық Банк жылдан бастап ақша – несиелік
саясаттың –жылдық горизонталды жоспарлауын бекітеді, яғни жылдан бастап
базалық инфляция индексі есептеледі және инфляцияны қарастырылуы
жіберіледі. Инфляциялық таргитерлеудің қажетті элементі бұл трансмиссиялық
механизмнің моделі болады, ол инфляция бойынша болжау нақтылығын
жоғарылатуға мүмкіндік береді, және ақша – несие саясат саласындағы
инфляцияға әсер ететін қабылданған шараларды бағалау.
Екінші бөлімі қазіргі кездегі ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несиелік
саясатты жетілдіру сұрақтарына арналған. Қазақстан Республикасы соңғы
жылдарда экономикалық өсімнің жоғарғы темпіне жетті және экономиканы
нарықтық реформалауда үлкен прогресске жетті. Сыртқы жақсы экономикалық
шарттар мемлекеттің төлем балансының жақсаруына әсер етті, мұның
нәтижесіндегі қазақстандық теңге қазіргі уақытта ТМД елдер ішіндегі ең
тұрақты валюталардың бірі. Инфляцияны ақырындап төмендетуі қайта
қаржыландыру қойылымын Қазақстанмен тәуелсіздік алғаннан бері ең
төменгісіне дейін – 7 %.
Үшінші бөлімде ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылған.
1 АҚША – НЕСИЕ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің ақша–несиелік саясатын дамытуындағы бағыты
Көпшілік нарықтық, экономикалық мемлекеттерде, орталық банктерде
атқарушы органдардан белгілі тәуелсіздіктері бар, бұл олардың эффективті
қызмет ету кепілі ретінде қарастырылады. Бірақ орталық банктің тәуелсіздік
үкіметтік құрылым шеңберінде Орталық банк мемлекеттік экономикалық
саясаттың құрушысы және тексерушісі ретінде қарастырылады, ол жалпы
мемлекеттік басқару механизміне қосылған. Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің қазіргі статусы ҚР-ның Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі
туралы редакциясы 1995 жылы, 30 наурыз №2155, заңмен анықталған, бұл
республикалық орталық банктің тарихындағы алғашқы тәуелсіздігі бекітілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (Қазақстанның Ұлттық Банкі)
Қазақстан Республикасының орталық банкі болады және Қазақстан
Республикасының анктік жүйеде жоғарғы (бірінші) деңгейінде ұсынады.
Қазақстанның Ұлттық Банкі өзінің өкілеттігі шегінде Қазақстан
Республикасының мүдделерін мемлекеттердің орталық банктермен және басқа
банктермен, халықаралық банктерде және басқа қаржы – несиелік ұйымдармен
қатынасында ұсынады.
Қазақстанның Ұлттық Банкі өзінің тапсырмаларын атқарған кезде табыс
алу мақсатын басқаруын қолданбау керек. Қазақстан Республикасының
заңдарымен және банктік заңымен екінші деңгейлі банктердің түрлері,
құқықтық статусы, құру ережесі, қызмет етуі және қайтарымы анықталады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты - Қазақстан Республика-
сындағы бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуі.
Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсатын атқаруы үшін төмендегідей
тапсырмалар беріледі.
1) Мемлекеттің ақша–несиелік саясат жасау және атқару;
2) төлем жүйелердің қызмет етуін қамтамасыз етуі;
3) валюталық реттеу және валюталық қадағалауды атқаруы;
4) қаржылық жүйені тұрақтандыруын қамтамасыз етуіндегі көмегі.
ҚР-ның Үкіметі мемлекеттік қарыз алушылық саясатын, бюджеттік саясатты
қалыптастыруды мемлекеттің ақша-несиелік саясатымен байланысты сұрақтарды
жасау және атқаруда Қазақстан Ұлттық Банкі қаржылық кеңесші ретінде
ұсынылады және ҚР Үкіметінің агенті ретінде де ҚР Ұлттық Банкінің және ҚР
Үкіметінің арасындағы келісу шарты арқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкі ҚР Үкіметінің агенті ретінде онымен келісілген
ҚР Үкіметінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетеді.
Ақша-несиелік саясат бұл экономиканы мемлекеттік реттеу саясатындағы
бағытының бірі. Ақшалық нарықтағы сұраныс және ұсыныс реттеу объекті
ретінде ұсынылады, бұл банктік биліктердің, жеке банктердің және банктік
емес ұйымдардың іс-қимылдары нәтижесінде өзгереді. Мемлекеттің ақша-
несиелік саясаттың тексерушісі ретінде орталық банк немесе банктердің
банкі болады. Ол ақшалық эмиссия, ақшалық айналымын, несиені және валюталық
бағымды реттеу монапольді құқығы берілген. Сирек емес орталық банк
үкіметтің мемлекеттік бюджетке қызмет көрсетуде және банктік жүйенің
қадағалау органының агенті ретінде ұсынылады. Әр түрлі мемлекеттерде оны
ұлттық, эмиссионды немесе резервті банкпен атайды.
Орталық банк ақша–несиелік суверенитеттің өкілі болады. Ақша-несие
суверенитетінің концепциясы бірден бірнеше салаларды қамтиды: экономиканы,
құқықты және саясатты. Мүмкін сол себепті ол толығымен зерттеледі және
толық суверенитеттің болмауы содан. Көбінесе авторлар ақша–несиелік
суверенитеттің автономиясы және тәуелсіздік терминдерімен синонимдес деп
есептейді, бірақ бұл олай емес.
Ең біріншіден 1949 жылы ақша–несиелік суверенитетіне анықтама беруге
тырысқан американдық экономист К. Курихара. Ол жазғандай: Ақша-несиелік
суверенитет бұл ішкі экономиканы жағымсыз дағдарыстар- дан изолировать
ету. Бұл анықтама дұрыс емес, себебі ол экономикалық тарихты 1920-1940
жж. зерттеген. 1995 жылы ногаславтік экономист Д.Дукич басқаша анықтама
берді: Ақша-несиелік суверенитеті қазіргі уақытта Орталық банк арқылы
мемлекеттің суверенитеті жоспарланған экономикалық саясаттың тапсырмаларына
жету мақсатында ақша–несиелік саясат жүргізді және ақшалық эмиссияның
барлық қатынстарын реттеді.
Дукичтің формулировкасы дәлірек болады. Бұдан суверенитеттің құрамды
элементтерін бөлуге болады:
- ақшаны монапольді шығарудағы ұлттық үкіметтің құқықты
приаритеті;
- әр түрлі реттеуіштік шараларды қолдана алу мүмкіндігі, соның
ішіндегі валюталық қадағалау және капиталды қозғалысын
қадағалау;
- ақша-несиелік суверенитеттің болуы дискрециондық
өкілеттілігімен (орталық банктің институты);
- жүзетін валюталық бағам және сыртқы ақшалық міндеткерліктің
болмауы немесе келісімі.
Егер мемлекет ақша–несиелік суверенитетті сақтаса қандай тиімділіктерді
алады? Негізгі артықшылық экономикалық саясат болады. Орталық банк
ақша–несие саясатының кез-келген стратегиясын тыңдай алуы. Басқа
мемлекеттер ресми долларлануынан өткендер немесе валюталық правленияға
ауысқандар, мұндай тыңдаулары болмайды. Екінші артықшылығы – бұл
сеньоражтан кірістерді алу мүмкіндігі. Егер орталық банк ескерілмеген
жағдайларды ескермесе банк ақшаларды басуы мүмкін бюджеттік дефициттің
жабуы. Дж. Кейнс айтқандай: Үкімет осы құралдармен өмір сүре алады, егер
ол басқаша өмір сүре алмаса. Керісінше, мемлекет өзінің ақшалық
құралдарынсыз және ақшалық сеньораждан ешқашан алмайды. Ұлттық орталық
банк несие беруші соңғы инстанция ретінде банктік және қаржылық саланың
тұрақтылығын ұстап тұра алады. Басқа ақшалық жүйелерде депозиттерді
сақтандыру қорын құруға болады, бірақ олар икемді емес. Ұлттық валюта
өзін-өзі анықтаудың символы және құралдары. Ұлттық жалауына, тіліне ән-
ұранына және елтаңбасы сияқты өзінің ақшалары адамдарға өздерінің
индивидуалдығы және топтың құрылымының сезінуі.
Әр түрлі ақшалық биліктер белгілі тапсырмаларды шешу үшін қажетті –
ақша-несиелік саясаттың соңғы мақсаты. Алтын стандартты кезінде соңғы
мақсаты алтынға тұрақты бағаны ұстап тұру, басқаша сөздермен айтқанда
есептелген валюта бағамының сақталуы. Бреттан-Вудс жүйесі кезіндегі
орталық банк туралы заңдарда соңғы мақсаты ретінде ұлттық бірліктің
сыртқы және ішкі тұрақтылығы: төмен инфляция және төмен есепке тұрған
валюталық жүзетін айырбас валюталық бағамына ауысуы бұл паритетті есепке
алуы автоматты түрде жоқ болуы, соңғы мақсаты бағалардың тұрақтылығы. Мұнда
экономикалық әдебиет түсінігінде бағалардың кішкене өсуін білдіреді, бұл
агенттерімен шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Бағалардың тұрақты
болуы нольдік инфляцияны білдіреді, бірақ техникалық себептерден (мысалы,
статистиканың қателері, ақпаратты жаңартудағы келісушілік және т.б.)
орталық банктер нөлдік инфляцияға бағытталады. Бағаларды тұрақтандыруы
практика жүзінде ұзақ уақыт мерзіміндегі бағалар индексінің нольдік емес
дұрыс мағынаны білдіреді.
Қойылған мақсатқа сәйкес орталық банк бірнеше функцияларды атқарады.
- ұзақ мерзімдегі экономикалық өсімді және төмен тұрақты инфляция
бағытталған мақсатында ақша – несиелік саясатты атқарады;
- банктік жүйені, қаржылық нарықтарды бәсекеге қабілеттілігін дамытуына
көмектесуі;
- төлем жүйесінің эффективті қызмет етуіне көмектеседі;
- үкіметтің қаржылық агенті ретінде ұсынады.
Ақша-несиелік саясат келесідей принциптерге негізделеді, яғни орталық
банктің саясатты атқарудың принциптері:
- ақша-несиелік саясаттың нақты бағытын таңдау;
- орталық банктің экономикалық және саяси тәуелсіздігі;
- орталық банктің қоғамның алдында есеп беруі;
- ақша-несиелік саясаттаның жоғарғы транспоренттілігі және
ашықтығы.
Мемлекеттің бағалық тұрақтылығын сақтау үшін ақша-несие саясаттың
экспериментирлеу, бұл орталық банктің кезектік мақсаты болды. Ақша-
несиелік саясаттың осы мақсаты ішкі ақшалардың құнын өзіндік шектеуі
болды. Ол келесідей функцияларды атқарады. Біріншіден осы мақсат ақша-
несиелік саясаттың дисциплинасын қамтамасыз етеді, мұның нәтижесінде
уақытша келіспеушілік мәселесі жойылады. Бұл мәселе ақшалық биліктердің
экономикадағы қысқа мерзімді тапсырмаларды орындауын істейді және ұзақ
мерзімді мақсаттарды орындамайды. Екіншіден бағалардың тұрақтылығын ұстап
тұрады, осыған байланысты инфляциялық күтімдер бекітіледі.
Орталық банк ақша-несие саясатын атқарғанда аралық мақсаттарды
таргитерлейді. Таргитерлеу термині жайлы көп дискуссиялар айтылады,
себебі оның нақты анықтамасы жоқ. Таргитерлеу аса мамандандырылған термин,
көбіне экономикалық сөздіктер дәл анықтама бермейді.
Таргитерлеу бұл экономикалық құралдарды қолдануы, мұны мақсатты
ауыспалы сандық бағыттарға жету үшін, реттеу органның жауапкершілік
саласына кіреді. Орталық банктің соңғы мақсатын орындай алмау себебімен,
ол аралық мақсатты таргитерлеу арқылы істейді. Халықаралық практикада
таргитерлеудің бірнеше көпшілік варианттары бар:
- инфляцияны таргитерлеу: ақша-несиелік саясат аралық
мақсаттsys4 болмауы, соңғы мақсатымен сәйкес болады немесе
инфляцияның болжамы ұсынылады;
- валюталық бағамды таргитерлеу: аралық мақсаты ретінде ұлттық
валютаның айырбас бағымы болады;
- ақшалық таргитерлеу: аралық мақсаты ретінде ақша-несиелік
агрегаттар болады;
- номиналды табысты таргитерлеу: аралық мақсаты номиналды ҰІӨ-
нің өсімі.
Ақша–несие саясатының ең қарапайым мақсаты, бұл есепке алынған
валюталық бағам. Бірақ әр түрлі жағдайларда ұзақ айырбас бағамының
бағытын бекітуі мүмкін емес, осыған байланысты көп мемлекеттердің ақша-
несие саясатындағы басқа режимдеріне ауысуы, ақшалық және инфлияциялық
таргитерлеуде.
Ақшалық таргитерлеуді немесе ақшалық масса өсімінің мақсаттық
бағыттарын бекітуі 1970-жылдардың екінші жартысынан кең таралған. Сол
кезде көпшілік мемлекеттер пайыздық қойылымды және валюталық бағамды
таргитерлеуді қолданбады және әр түрлі ақшалық агрегаттарды таргитерлеуге
ауысты: ішкі несиелер, ақшалық база және т.б. Ақша-несиелік саясаттың ауысу
режимінің себебі, ол экономикаға әр түрлі әсер берді. Бреттан-Вудс жүйесі
күйреді, валюталық бағамдар еркін жүзеге жіберіледі, соның нәтижесінде
таргитерлеудің ескі режимі қолдан. Фактілі түрде еш бір мемлекет қойылған
бағыттарды, орталық банктің жалғыз таргитерлеу саясатында ұстанбады.
Соңында ақшалық таргитерлеудің көпшілік дамыған мемлекеттерде жетістігі
аз болды.
Біріншіден, таргитерлеу ақшалық биліктердің толық жауапкершіліктің
болмауы атқаруынан, соның нәтижесінде мақсаттың бағытқа жету үшін
мүмкіндік болмады. Екіншіден, ақшалық агрегаттар және қаржылық
инновациялардан инфляциясы, нарықты қайта реттеу араларындағы тұрақты
қатынастардың болмауына байланысты ақшалық таргитерлеуді хроникалық
құлауына әкелді.
1999 жылы шілдеде Ағылшын Банкі басқарушылық орталық банктердің
алтыншы Симпозиумын өткізді, бұл ғаламдану шартындағы ақша-несиелік
саясатының модельдеріне ұсынылады. Симпазиум кезінде Ағылшын Банкінің
Зерттеушілік орталығымен әлемдегі 91 мемлекеттің ақша-несиелік саясаты
есебінің шешімін шалуын ұсынды. Олардың есебіне сәйкес соңғы отыз жылдарда
ақша-несиелік саясатында келесідей трансформациялар болды. Соңғы екі
онжылдықтарға қарағанда 1990 жылдары ақша-несие саясаттың аралық мақсаттары
кең тарады. Бреттан-Вудс жүйесі тарағаннан кейін ауыспалы мақсаттар ретінде
валюталық бағым, инфляцияның ақшалық агрегаттары қолданыла бастады.
Валюталық бағымды мақсат ретінде ұстанған елдер 30-дан 47-дейін, ақшалық
агрегаттармен – 18-ден 39- дейін, ал инфляциялық бағытты қолданғандар – 8-
ден 54- дейін.
Мемлекеттердің көпшілігі ақша-несиелік саясатының нақты мақсатта-тарын
таргитерлейді. Шамамен орталық банктердің 55 пайызы ақша– несиелік
саясатындағы бірден көп мақсаттарды таргитерлеуін (немесе маниторинг)
хабарлады. Инфляциялық бағытқа ауысқан мемлекеттердің тек 14 пайызы ғана
ақша – несие саясатындағы бір ғана аралық мақсат.
1990 жылдары жүз мемлекеттен көбісі өздерінің ақша–несие саясатындағы
нақты жаңа мақсаттарын ұсынды, тек 22 мемлекет оларды қабылдамады. Он жеті
мемлекет валюталық бағымды таргитерлеуден бас тартты. Әр түрлі есепке
салған валюталық бағымның қолданбауы, валюталық дағдарыстың болуымен
түсіндіріледі. Португалия, Турция, Испания, Македония, Чехия, Польша,
Оңтүстік Корея, ОАР, Индонезия, Мексика, Швейцария, Колумбия, Перу және
Ұлыбритания ақшаны таргитерлеуді тоқтатты. Ақша-несие саясатының мақсатын
ауыстырудың негізгі мақсаты, бұл орталық банктердің иерархиялық
индикаторларында ақшалық массаның өсім агрегаты бірінші орынды алмауына
байланысты. Қазір әлі инфляциялық бағытты қолданбауы тіркелмеген.
Орталық банктің ақша-несие саясатындағы құралдардың негізгісі бұл
опреациялық (тактикалық) мақсаттар. Ұзын трансмиссиондық жолдағы мұнымен
басқарудың бірінші кезеңі, орталық банктің экономикаға қалай әсер етуін
анықтау. Ақшалық эмиссияға орталық банктің монопольді құқығы болып, ал
ақшалардың санын немесе бағасын реттеу алады. Бірінші кезекте ол қысқа-
мерзімдегі пайыздық қойылым басқарады, екіншіден – ақшалық базаны немесе
оның компоненттерін, банктік резервтер сияқты, таза шетелдік активтерді,
ішкі несиені қағида бойынша бағаны және ақшалардың санын таргетирлеуі бұл
бір процестің екі жағын көрсетеді. Егер орталық банк ақша-несие
саясатындағы трансмиссиялық механизмі туралы абсолютті дұрыс ақпаратпен
болса, онда оған қандай операцияларды қолдануы бәрі бір. Бірақ экономикалық
өмірде ақпараттық асимметрия болады және орталық банк өзінің саясаты үшін
сәйкес мақсаттарды таңдау керек. Ақшалық нарықтағы пайыздық ставкаларының
белгісіз өзгеруі оның сандық таргетирлеуіне әкеледі, ал ақшаға сұраныстың
тұрақсыздығы – бағалық таргетирлеуге әкеледі.
Ауыспалы ақша-несие саясатының операциялық мақсаттар екі иерархиялық
деңгейді байланыстырады: бір жағынан оларға индикативті ауыспалы және
аралықтағы (валюталық бағам немесе ақшалық агрегаттар) мақсаттары болады,
басқа жағынан – орталық банктің құралдары (қайта қаржыландыру қойылымы,
резервтер талабы). Операциялық мақсаттарды таңдауда ақша-несиелік саясаттың
режимі қойылады (ауыспалы немесе аралықтағы индикативті мақсаттар
сипатымен), ал опреациялық мақсаттар өз кезегінде ақша-несие саясатының
нақты құралдарын анықтайды. Бүкіл құралдар сандық және бағалық
таргетирлеуге келеді. Ақшалық биліктердің қандай опреациялық мақсатын
таңдағанына байланысты және ұлттық қаржылық жүйесінің даму деңгейіне
байланысты қажетті құралдары анықталады.
Операциялық мақсаттарды уақытша гаризонт және сандық мағынасы жағынан
қарастыруға болады. Ол белгілі уақыт аралығына қойылады (таргетирлеу
гаризонты), бұған мақсаттың сандық мағынасымен сәйкес келуі (мақсаттың
деңгейі немесе диапазоны). Мысалы операциялық мақсат орта айлық деңгейде
банктік жүйенің күннен-күнге қайтарымдылығын ұстап тұру үшін қызмет етуі
мүмкін. Орталық банк ерекше капиталдарға операциялық мақсатты қортындылайды
– ол сұраныс және ұсыныс қайтарымдылығының нәтижелерін түзетеді.
Бағалық таргетирлеу 1970 жылдарда пайда болды, осы уақытта орталық
банктер алғашқы рет пайыздық қойылымды ресми таргетирлеуді бастады. Бағалық
таргетирлеуге сәйкес ақшалық биліктер ұсынылатын депозиттер және
орналастырылатын несиелер бойынша пайыздық қойылымды бекітеді, мұның
нәтижесінде банк аралық нарықта пайыздық диапазон болады. Пайыздық
қойылымды дұрыс қолданудың сілтемесі операциялық мақсаты ретінде банк
аралық ақшалық нарықтық эффективті және қайтарымды болуы, бұл банктік
сектордың дамуына әкеледі. Пайыздық қойылымның операциялық мақсаты ретінде
көп артылықшылықтары бар. Оны қарастыру және анализдеу оңай, ол алдындағы
ақша-несиелік саясаттың сигнал беруші қызметін атқарады. Пайыздық қойылымды
ақша-несие саясатының трансмиссиялық механизмінен қарағанда ол банктердің
портфеліне және қайтарымдылығы әсер етеді, себебі оның өзгеруі банктердің
несиелік саясаты мен және олардың кэш – ағымдарында көрініс табады. Мұның
салдарынан ақшалық нарықтағы пайыздық қойылымның тұрақтандыруы,
коммерциялық банктердегі ликвидтілікті басқарудың жетістігі болды. Пайыздық
қойылымның операциялық мақсаты ретінде банктің ісіндегі техникалық
инновация және қаржылық либерализация факторлары. Осы айтылғандардың бәрі
ақшалық мультипликатардың және ақшаға сұраныс функциясын тұрақсыздандыруына
әкеледі, мұның нәтижесінде сандық таргетирлеу нормалды жұмыс істемейді.
Сандық мақсаттар операциялық мақсаттар ретінде тандалады, бұл банк
аралық ақшалық нарығы эффективті болмағанда, ұлттық қаржылық жүйе қажетті
дамымаса. Осындай жағдайларда пайыздық қойылым емес ақшалық агрегаттар ақша-
несие саясатындағы трансмиссиялық механизмде маңызды рөл атқарады. Бұдан
басқа, сандық мақсаттар ақша-несие саясатына гиперинфляция кезінде және
инфляцияның келесі төмендеу кезінде тон-ды қойдырады. Сандық
таргетирлеуді экономикасы дамымаған мемлекеттер қолданады. Өндірісті
дамыған мемлекеттерде сандық мақсаттардың болуы сирек кезеседі. ФСФ Құрама
Штаттарында 3 жыл ішінде қарыздық емес банктік резервтерді таргетирленуі,
1979 жылдан 1981 жылға дейін. Жаңа Зеландия 1989 ж. жейін банктік сектордың
артық резервтерін таргетирленуі (есептік қалдықтар: Швейцария 1999 ж. дейін
ақшалық базаны операциялық және аралық мақсаты ретінде таргетирлеу.
Көпшілік мемлекеттерде сандық таргетирлеудің эффективтілігін ұлғайту
үшін шектеулі шаралар енгізілді, сонымен бірге капиталдың қозғалысын
қадағалау, банктік саланы қатал реттеуі және қаржылық репрессиялар. Осы
бүкіл шаралар ақшалық мультипликатардың тұрақталуын ұлғайтуға және ақшаға
сұраныс функциясына да әкелді. Бірақ экономиканың ауыспалы кезінде қаржылық
репрессиялар да аз көмектеседі. Жоспарлықтан нарықтық экономикаға
трансформациялау процессіндегі мемлекеттер сандық және бағалық
таргетирлеуін таңдауы қиын болады. Бір жағынан ақшалық ұсыныстардың және
бағалардың арасындағы тұрақсыз байланыс болады және пайыздық қойылым мен
инфляцияның арасындағы нақты тәуелділіктің болмауы кейбір ауыспалы
экономиканың елдерде мәселеден шығу жолы бұл ақшалық базаның компаненттерін
таргеттирлеуі, бірақ компоненттердің көбі жоғарғы валантильдігі бар, мысалы
банктің артық резервтері, ақша–несие саясатын атқаруды қиындатады.
Сандық таргетирлеу бағалық таргетирлеуге қарағанда әр түрлі қаржылық
дағдарыстарда немесе банктік кризисі болғанда артықшылықтары бар. Егер
мемлекетте капитал шетелге жедел ауысса, онда сандық таргетирлеу пайыздық
қойылымдардың автоматты түрде корректировалануын қамтамасыз етеді және
осымен валюталық бағамды тұрақтандыруға көмектеседі. Сандық таргетирлеу
кезінде орталық банк осындай жағдайларда қайта қаржыландыру үлесін жедел
жоғарлатуы мүмкін, бұл банктік жүйеге кері әсер етеді. Қазақстан Ұлттық
Банкі Қазақстан Республикасындағы ақша-несиелік саясатының анықтаушы және
атқарушы жалғыз органы.
Ақша-несиелік саясаты Қазақстан Ұлттық Банкімен бағалардың
тұрақтандыруың қамтамасыз етуін атқару. Ақша-несиелік саясаты төмендегі
жолдары бекітуі арқылы атқарылады:
– ресми қаржыландыру үлесі;
– ақша-несиелік саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы
қойылымдарының деңгейі
– минималды резервтер талабының нормативтері;
– ерекше жағдайларда жеке опреациялардың түрлерінің көлемі және деңгейіне
сандық шектеулер.
Ақша-несие саясатының атқару мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі
келесідей операцияларды атқарады:
1) қарыздарды ұсыну;
2) депозиттерді қабылдау;
3) валюталық интервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарды шығаруы;
5) мемлекеттік және басқа да бағалы қағаздарды сату және сатып алуы, соның
ішінде қайта сатып алу құқығымен;
6) коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу;
7) ҚР Ұлттық Банкінің Правлениясымен қабылданған басқа да операциялар.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми қойылымын ақшалық
нарықтың, қарыздары бойынша сұраныс және ұсыныстық, инфляция және
инфляциялық күтімдердің деңгейіне байланысты бекітеді.
Қайта қаржыландырудың ресми қойылымына сәйкес Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі коммерциялық вексельдерді қайта есепке алады. Қайта
қаржыландырудың ресми қойылымы ақша-несиелік саясатының негізгі
опреациялары бойынша сыйақы қойылымының ариентирі болады.
Қазақстан ұлттық Банкі депозиттер және банктердің қарыздары бойынша
сыйақы ставкаларының көлемін реттеу мақсатында минималды резервтер
талабының нормативті қолданылады.
Минималды резервтер талабының нормативтері Қазақстан Ұлттық банкімен
банктердің міндеттілік сомасынан пайызы ретінде есептеледі. Банктердің
құрылымдық міндеттері есепке қабылданатын, минималды резервтер талабының
атқару шарты шапты және олардың резервтеу ережесі, минималды резервтер
талабының нормативтерін Қазақстан Ұлттық Банкі бекітеді. Минималды
резервтер талабының нормативтердің өзгеруі осы шешімді қабылдаған күннен
бастап бір айдан кейін іске еңгізіледі. Минималды резервтер талабының
нормативтерін бұзғанда, Қазақстан Республикасының бекітілген заңына
жауапкершілікті мойындатады. Қайтарылған комиссияның председателін
тағайындап, он күндік мерзімде Қазақстан Ұлттық Банктің ликвадациялау
комиссиясына банктегі резервтелген құралдарын қайтарады.
Жалпы ақша-несиелік саясаттың шеңберінде Қазақстан Ұлттық банкі
мемлекеттік және басқа да бағалы қағаздарды сату және сатып алуын атқарады.
Қазақстан Ұлттық Банкі:
- Ақша-несие саясаты шеңберінде қаржылық нарықтағы сыйақының нарықтық
ставкасына әсер ету мақсатында ақша-несиелік саясатының негізгі
операциялары бойынша сыйақы ставкаларын бекітеді;
- Ақша-несиелік саясатының қабылданған аринетиріне сәйкес банктердің
жалпы қарыз алушылық көлемді реттейді. Қазақстан Ұлттық банкі банктерге
ұсынылатын қарыздардың ережесін, төлеу және ұсыну шартын, түрлерді, мерзім
және элементтерін анықтайды.
- Қарыздарды жоғарғы ликвидті және тәуелсіз бағалы қағаздардың және
басқа активтердің қамтамасыз етуімен ұсынады, сонымен бірге бір жылдан
артық емес мерзімде қамтамасыз етпей. Бұл мерзім Қазақстан Ұлттық банкінің
Правлениясымен ұзартылуы мүмкін. Қазақстан Ұлттық Банкінің Правлениясы
бекітілген ережесі, шарты және мерзімдері бойынша, Қазақстан Ұлттық Банкі
банктерге қарыздарды соңғы қарыз беруші инстанция ретінде ұсынуға құқығы
бар. Қазақстан Ұлттық Банкінің қарыздары бойынша міндеттілікті атқарудың
қамтамасыз етуі үшін залог пәні Қазақстан Ұлттық банкінің нормативті
құқықтық актілерімен қарастырылған, бұл мүлік болуы мүмкін. Қазақстандық
теңгенің бағамына әсер ету мақсатында банк аралық немесе биржалық нарықтағы
шетел валютасын сату-сатып алуы және басқа валюталық келісімдердің түрлері
арқылы Қазақстан Ұлттық Банк валюталық интервенцияларды жүргізеді. Осы
операциялар жалпы ақша-несиелік саясатының шеңберінде атқарылады.
Қазақстан ұлттық Банкі депозиттерді қызықтырудағы ережені, қызықтыру
және төлеу шартын, мерзімін және элементтерін анықтайды.
1.2 Валюталық саясат және валюталық саясатты реттеу теориясы
Ақша айырбастау саясаты Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қаржы-
несие саясатының құрамды бөлігі болып табылады. Ол республикалардың ақша
айырбас–қаржы мен оның халықтық ақша айырбастау жағдайының нығаюы
шараларының өлшем жиынтығын, төлеу қабілетінің көтерілуін елдің
долларлануына қарсы әрекеті, шетелде капиталдың жойылуын тоқтату,
шетелдік инвестицияларды еліктіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің ақша айырбастау саясаты өндіріс
саласындағы мойындамаушылықтарды жеңіп шығуға, экономикалық өсуді
қамтамасыз етуге, төлеу балансының тепе-теңдігін ұстауға, жұмыссыздық пен
құнсыздануға жол бермеушілікке бағытталған.
Ақша айырбастау саясатының бағыты мен формасы елдің экономикалық
жағдайымен әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен, әлемдік аренада күшті
орналастырумен анықталады. Ақша айырбастау саясаты елдердің өзара қарым-
қатынасының ережелерін көрсетеді: әріптестік және келіспеушілік, әлсіздеу
әріптестердің дискриминациясын тудыру, өзге мемлекеттердің ішке араласуы.
Ақша айырбастау саясаты мақсаты мен формасына қарай құрылымдық және
ағымдық болып бөлінеді. Құрылымдық ақша айырбастау саясаты – әлемдік ақша
айырбастау жүйесінде құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған
ұзақ мерзімдік шаралардың жиынтығы. Ол барлық мемлекеттердің
қызығушылығындағы оның ережелерін жетілдіре түсу мақсатында жүргізілетін
ақша айырбастау реформасы түрінде жүзеге асырылады. Сонымен бірге жекелеген
ақша айырбастаудың артықшылығы үшін күреспен жүріп отырады. Құрылымдық ақша
айырбастау саясаты ағымдық саясатқа өзіндік әсерін тигізеді. Ағымдық ақша
айырбастау саясаты – ақша айырбастау нарығын функциялауды, ақша айырбастау
операциясын, ақша айырбастау курсын оперативті; күнделікті реттестіруге
бағытталған қысқа мерзімдік шаралардың жиынтығы.
Халықаралық тәжірибеде мынандай ақша айырбастау саясатының негізгі
түрлері қолданылады: дисконтты және девизді.
Дисконтты саясат – бір жағынан, капиталдардың әлемдік қозғалысына әсер
ету жолымен ақша айырбастау курсы мен төлеу балансын реттеп отыруға
бағытталған елдің орталық банкінің есептік еңбек ақы мөлшерінің өзгеруі,
және екінші жағынан, жинақтық сұраныстың, бағаның, ақшалық массаның, ішкі
несие динамикасының өзгеруі.
Орталық банк ресми еңбек ақы мөлшерін төмендету арқылы ұлттық және
шетелдік капиталдарды құйып алуды, өзінің ақша айырбастау курсының
төмендеуі мен төлеу балансының белсенді сальдосының (кіріс пен шығыс
арасындағы айырма) азаюы мақсатында есептік еңбек ақы мөлшерін көтеру
экономикаға, егер ол тоқырау жағдайында болса, кері әсерін тигізеді.
Дисконтты саясаттың нәтижелілігі елге шетелдік капиталдың үстелуіне
байланысты, бірақ тұрақсыздық жағдайында пайыздық белгіленген мөлшерлер
әрдайым капиталдың қозғалысын анықтай бермейді. Қазіргі жағдайларда
дисконтты саясаттың нәтиже беруі төмендеп кетті. Бұл ең алдымен оның ішкі
және сыртқы мақсаттарының керағарлығымен түсіндіріледі.
Девизді саясат – ұлттық айырбастау курсына мемлекеттік мекемелер арқылы
шетелдік ақшаны сауда-саттық жолымен әсер ету әдісі. Ұлттық ақша айырбастау
курсы көтеру мақсатында орталық банк сатады, ал төмендету үшін – шетелдік
ақшаны ұлттық ақшаға айырбастау арқылы сатып алады. Девизді саясат көбінесе
ақша айырбастау интервенциясы формасында жүзеге асырылады.
Валюталық интервенция ресми алтын – валюталық қор немесе банк аралық
Своп келісімі бойынша ұлттық валюталарда орталық банктердің өзара қысқа
мерзімдік несиелері есебінен жүзеге асады.
Валюталық саясаттың жүзеге асуының құралы ретінде валюталық реттестіру
көрініс береді.
Валюталық реттеу мен валюталық бақылау қаржы-несие саясатының құралы
ретінде қазақстандық теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету мен шетелдік
валютаның барлық операцияларымен, капиталдың ауыспалығы және сыртқы
саудамен байланысты валюталық құндылықтарды қарау саласына қарай
бағытталған. Мұндай жүйенің мақсаты мен міндеті қаржы-несие саясатымен
жүріп, қаржы – валюталық қатынаста қайшылық әрекеттерден қазақстандық
экономиканы қорғауға бағытталған қазақстандық экономиканың ағымдық жағдайы
мен перспективалық дамуымен анықталады.
Макроэкономиканың маңызды көрсеткіштерінің бірі ретінде ішкі және
сыртқы сауданың жағдайына, тарифқа, құнсызданудың өсу қарқынына, бағаның
динамикасына, солар арқылы фирмалардың қаржылық жағдайына, өндірістің
динамикасы мен құрылымына әсер етуші валюталық курс болып табылады.
Валюталық курс – ұлттық валютаның бірлігіне шаққандағы шетелдік валютаның
бірлік бағасы. Қазақсанда валюталық курс қазақстандық теңгенің шетелдік
валюта бірлігіне мөлшері арқылы анықталады.
Валюталық курс өте қозғалмалы, оған елдегі төлеу баланысының жағдайы,
инфляция деңгейі, шетелдік валютаға ұсыныс пен сұраныстың арақатысы,
белгілі бір алынған мемлекеттің әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігі
саяси және әскери факторлар, сондай – ақ бірқатар жанама факторлар әсерін
тигізді. Халықаралық саудада кейбір туындаған жайттарға орай шетелдік
валютаға қызығушылық білдіретін тікелей сатып алуды орындау тиімсіз де
болады. Бұл жағдайда кросс–курстар пайдаланылады. Кросс – курс – бұл екі
валюта арасындағы қатыс, олардың курсы арқылы үшінші валютаның курсы
бекітіледі. Осылайша, алдымен үшінші жақтың валютасы тауып алынады, сосын
керекті валюта сатып алынады. Кросс – курстарды пайдалану көп еңбекті керек
етеді, кейде қатерлі де болады.
Валюталық нарықта қауіп – қатерді диверсификациялау мақсатында
мынадай курстың түрлері пайдаланылады: спорт – курс және форфардты курс.
Спорт – курс – келісімге отырған сәтте белгіленген өзге елдің бірлікке
шаққандағы бір мемлекеттің шетелдік валютасының бірлік бағасы.
Форвардты курс – келешекте нақты бір күнге қойылған шарт бойынша
белгілі бір валюта сатылатын баға. Фарвардтты келісімге қол қойғаннан кейін
екі жоқ алмасу курсының мөлшерін болжауға тырысып бағады. Спорт және
форвард курстары арасында арақатынас бар: форвард курсы спорт = курсы
+ фарвордтты дифференциал, бұл жерде фарвордтты дифференциал арқылы
форвардтты және спорт курстары арасындағы айырмашылық түсіндіріледі.
Келісім кезінде мерзіміне дереу курстар емес, форвардтты дифференциал
бағасы белгіленеді.
Мемлекеттік реттеу мекемелері жүргізетін соңғы жылдардағы валютаның
саясат теңгенің валюталық курсы шынайы экономикалық категорияға айналуына
бағытталған.
Қазақстандағы валюталық саясатының мақсаты- бұл ақшалық жүйені және
түгелімен алғанда қазақстандық экономиканы ұлттық валютаны айырбастау
курсын маңызды коньюнктуралық тұрақсыздық әсерінен қорғау, Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің алтын валюталық қоры мен даму қорының
әдістерімен нәтижелі басқару. Осы арқылы Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсіздігінің нығаюына септігін тигізеді.
Валюталық курстың қалыптасуына валюталық реттестіру кезінде есепке
алынуға тиісті әртүрлі факторлар әсерін береді. Айрықша бейімделуге
байланысты валюталық курстарды формалауға сәйкес техникалық
процедураларды қамтамасыз етуде теоретикалық қатыс көрінеді. Қазіргі
уақытта кең тараған теориялар: валюталық курстың жалпы теориясы, валюталық
курстың ақшалық теориясы, сатып алу мүмкіншілігінің, пайыздық еңбек ақы
мөлшерінің баланысының пара-парлығы.
Сатып алу мүмкіншілігінің тепе- теңдігі (СМП) теориясы.
СМП теориясының негізгі идеясы ХІХ ғ. британ экономисттері атап
айтқандай Давид Рикарданың еңбектерінде қозғалған болатын. ХХ ғасырдың
басында швед экономисті Г. Кассель СМП теориясын валюталық курстық
теориясының орталық бөлігіне айналдыра отырып, танымал жасады.
Сатып алу мүмкіндігінің тепе-теңдігі әр түрлі валюталардың әрбір елдегі
бағаның өзгермеушілік деңгейдегі сатып алу мүлкіндігінің теңдігі. Әрбір
елдің ұлттық валютасының сатып алу мүмкіндігі оның ішкі бағасының деңгейіне
байланысты. Д. Рикорданың салыстырмалы басымдылық туралы идеясынан
алшақтай тұрып, ішкі бағаның өсуі нәтижесінде ұлттық валютаның сатып алу
мүмкіншілігі қысқарады деп, білгілі бір шарттылық дәрежесінде айтуға
болады, бұл оның валюталық курсының пропорционалды құнсыздануына әкеп
соғады. Егер ішкі баға деңгейі төмендесе, онда ұлттық валюталық сатып
алу мүмкіншілігі өседі; бұл оның валюталық курсының пропорционалды өсуіне
әкеледі.
СМП абсолютті теориясына сәйкес, екі елдің арасындағы алмасу курсы осы
елдердегі баға деңгейінің арақатынасына тең.
Егер Цв- ішкі бағалардың жалпы деңгейі, Ц и - шетелдегі бағаның жалпы
деңгейі, К- кері баға белгілеу бойынша валюталық курс болса, онда СМП
абсолютті теориясы негізінде валюталық курс формуламен беріледі:
(1)
Бағаның жалпы деңгейі тұтынушы себетке кіретін тауар бағасы
негізінде есетеледі. Өз еліңде және шетелде бағымның жалпы деңгейін қалай
өлшеуге болады деген күрделі сауал туындайды. Кең тараған, бірақ онша
ыңғайлы емес тәсіл ретінде тұтынушылар бір елде де, басқа елде де
пайдаланатын біркелкі гомогенді тауарлардың себетін құрау саналады.
СМП абсолютті теориясы негізінде валюталық курстың бірдейлік
есептік әрқилығының бірі анықталады, оны сосын оның өзгеруі есебінің
нүктесі терінде пайдалануға болады. СМП негізіндегі валюталық курс – екі
елдегі бірыңғай тауарлар себетінің бағасын теңдесітіруші курс. СМП
теориясы көбінесе өзінің біршама жалтаруында тәжірибелік маңызға ие. Оның
идеясы екі елдегі баға деңгейнің абсолюттік емес, оның уақыт өтуімен
өзгерген валюталық курстың өзгеруінің үлкен сенімділігі салыстыруында
жатыр.
СПМ салыстырмалы теориясы былай делінеді: екі елдің валютасы арасындағы
алмастыру курсының өзгерісіне пропорционал. Валюталық курс СМП
салыстырмалы теориясының негізінде келесі формуламен беріледі:
(2)
К1- кері бағытта баға белгілеу бойынша ағымдағы жылдық валюталық
курсы;
К0- кері бағытты баға белгілеу бойынша негізгі жылдың вқ курсы;
Н0 – бірлікке шаққандығы елдің ішкі құнсыздануы;
Н0 – бірлікке шаққандағы шетелдегі құнсыздану.
Формуладан көргеніміздей, СМТ салыстырмалы теориясына сәйкес валюталық
курстың есебі үшін негізгі ретінде таңдалған кейбір жылдағы валюталық
курстың абсолютті тепе-теңдік мәнін және екі ел үшін бағаның индексін білу
қажет. Негізгі жылдағы тепе-тең курс үшін шындығында курс тұрақты болған
немесе өзінің жылжымалы орталық мәніне өте жоқ уақыт кезіндегі курс
қолданылуы қажет. Индекс есебінде негізінен тұтынушы баға индексі – ТБИ,
көтерме баға индексі немесе ВНП дефляторы қолданылды. Оның әрбір өзінің
мүмкіндігі мен негізгі деп таңдалған жылмен салыстырмалы түрде ағымдағы
жылға осы бағаның салыстырмалы қозғалысын өлшейді. Валюталық курсты СМТ
салыстырмалы теориясы негізінде болжау екі елдегі құнсыздану қарқынының ара-
қатынасы негізінде келер кезеңге ағымдағы курстың экстраполяциясын
көрсетеді. СМТ салыстырмалы формуласының бағалы коэфициенті шетелдегі
құнсыздану қарқынына елдің ішіндегі құнсыздану қатынасы – формуладағы
шынайы валюталық курстың бағалы коэфициенттеріне керісінше болып табылады
- өз еліндегі қарқынға шетелдегі құнсыздану қарқынына қатысты екенін байқау
әсте қиын емес. Бұдан айтарымыз СМТ теориясы егер шын мәніндегі валюталық
курс уақыт ағымымен өзгермесе, онда іске асады. Егер құнсызданудың ішкі
қарқыны шетелдегіден гөрі жоғары болса, онда СМТ салыстырмалы негіздегі
болжам бойынша валюталық курс ағымдағы жылы негізгі жылдағыдан гөрі төмен
болады.
Келесі экономикалық әдебиеттегі маңызды теория валюталық курсқа
пайыздың төлемақының әсері теориясы болып табылады.
Валюталық курсқа пайыздық төлемақы теориясының әсері.
Қай елде пайыздық төлемақы жоғары болса, валюталар сол елге
ауыстырылады.
Ақша нарығы толық баланс жағдайына түседі, шет елге және елдің ішкі
белсенділігіне салғанда валюталық курстың өзгеруі есебімен бір ғана пайыз
мөлшері келуі мүмкін. Сондықтан потенциалды инвесторлар үшін қай елдің
белсенділігінде өзінің жинаған қорын ұстаса да бәрі бір.
Пайыздық төлемақы тепе-теңдігі-көлемі бойынша тең деп депозиттердің
әрбір бір валютаға аударғанда бірыңғай таыс беретін шетелге және елдің
ішіндегі пайыздық төлемақы деңгейі.
Егер қаржылық белсенділердің халықаралық ілгерілінуіне қама болмаса,
онда капитал төмен пайыздық төлем ақы елінен жоғары төлемақылы елге екі
елдегі пайыздық деңгей теңгермейінше ауыстырыла береді. Яғни, бір валютада
көрініс беретін бірыңғай тауарлардың бағасын теңдестіретін тауар құнының
біртекті бағасы заңы негізіндегі жағдай тәрізді, пайыздық төлемақы да
теңдестіріледі.
Пайыздық төлемақы тепе-теңдігі теориясы валюталық курстың анықтамасының
негізі ретінде болашақта толық болмас еді. Егер құнсыздануды есепке алған
болсақ жалпы экономикалық теориядан белгілі жайт номиналды пайыздық
төлемақы ылғи да өзіне болуы мүмкін. Құнсыздану деңгейін қосады, себебі
банктің табысы берілген несие бойынша дұрыс нәтижеде болады. Инвесторлар
қай елге және қай валютада капитал құймас бұрын, міндетті түрде жақсы
пайыздық үстеме алу үшін, осы валютаның құнсыздануының қарқынын есепке
алады. Инвесторларды нақты пайыздық төлемақы қызықтыратыны белгілі – банк
жариялаған номиналды пайыздық төлемақы, құнсыздану қарқынын есепке
алмағанда. Ең алғаш пайыздық төлемақы мен құнсыздану қарқыны арасындағы
байланысты нақты сипаттаған И.Фишер болатын.
Құнсызданудың болжамды деңгейінің өсуі пайыздық төлемақының
пропорционалды өсуіне әкелетінін және керісінше, болжамды құнсызданудың
деңгейінің төмендеуі пайыздық төлемақы деңгейінің төмендеуіне әкелетінін
И.Фишер дәлелдеген. Бір елге қатысты осы заңдылықты Фишердің күшті әсері
деп айтады.
Осы заңдылықты Фишердің күшті әсері деп атайды. Алайда, пайыздың
төлемақы тепе-теңдігі мен СПМ салыстырмалығы туралы білімді пайдалана
отырып, валюталық курстың өзгеруі заңдылығын анықтауға болады. Бір
жағынан, СМП салыстырмалы теориясына сәйкес екі елдегі валюта арасындағы
айырбастау курсының өзгерісі осы елдердегі салыстырмалы құнсыздану
өзгерісіне пропорционал. Екінші жағынан, екі елдегі валюта арасындағы
айырсбастау курсының өзгеруі осы елдердегі пайыздық төлемақы айырмасына
теңеседі. Осы шарттарды бір теңестіруге қосып, Фишердің күшті әсерін
дамытатын оның бастапқы талқылауындағы валюталық курстың өзгеру заңдылығын
белгілеуге болады.
Фишердің күшті әсері – валюталық курстың деңгейінің өзгеруі ұзақ
мерзімді пермективада екі елдің арасындағы пайыздық төлемақы айырмасына
тең:
(3)
Ереже бойынша статистикалық мәліметтер нақтылы түрде беріледі.
Сондықтан нақтылы мәнді параметрлер формуласын қолдану әлдеқайда тиімді.
Нақтылы пайыздық төлемақы құнсыздануға қосымша шынайы пайыздық төлемақыға
тең екені белгілі:
Сонда:
(4)
- кері баға белгілеу бойынша ағымдағы жылдық валюталық курс;
- кері баға белгілеу бойынша негізгі жылдық валюталық курс;
- бірлікке шаққандағы елдің ішіндегі нақты пайыздық төлемақы;
- бірлікке шаққандағы шетелдегі нақты пайыздық төлемақы;
- бірлікке шаққандағы елдің ішкі нақтылы пайыздық төлемақысы;
- бірлікке шаққандағы шетелдегі нақтылы пайыздық төлемақы;
- бірлекке шаққандағы елдің ішіндегі құнсыздану;
- бірлікке шаққандағы шетелдегі құнсыздану.
Пайыздық төлемақы дейгейінде өзгеру валюталық курстың деңгейнің
өзгеруінің алғышарты болып табылады. Нақтылы пайыздық төлемақы екі түрлі
себеппен өзгеруі мүмкін: біріншіден, шынайы пайыздық төлемақысының
өзгеруі нәтижесінде, екіншіден, құнсыздандыру әрекетінің өзгеруіне
байланысты. Нақтылы пайыздық төлемақыны өзгертуге әкелетін компоненттерге
байланысты ұлттық валюта курсы не өседі, не түседі.
Нақтылы пайыздық төлемақының өсуі шынайы пайыздық төлемақы мөлшерінің
өсуінен ұлттық валюта курсының өсуіне әкеледі.
Нақтылы пайыздық төлемақының өсуі құнсыздану әрекетінің өсуінің
кесірінен ұлттық валюта курсының төмендеуіне әкеп соғады.
Бұл теорияға реттеуші параметр ретінде пайыздық төлемақы көрсетіледі.
Пайыздық төлемақы және соған сәйкес валюта курсының реттеу тәсілдеріне ең
алдымен дисконтты саясатты жатқыза аламыз. Дисконтты саясат тура реттеудің
тәсілі болып табылады. Оның мәні елдің орталық банкінің пайыздық
төлемақыларды жанама ақша – несие реттеу тәсілдерінің көмегімен реттеуге
де болады.
Валюталық курстың ақшалық теориясы валюталық курсты валютаға сұраныс
пен ұсынысқа байланысты етіп қояды. Сонымен бірге тепе-тең валюталық курс
екі қиыстық белгілі қиысқан нүктесінде белгіленеді. Фишердің күшті әсерімен
толықтырылған пайыздық төлемақы тепе-теңдік шарты есебімен ақшалық қатыс
формуласы мына түрде беріледі:
(5)
Еdf – тепе-тең валюта курсы;
Md – елдің ішіндегі ақша ұсынысы;
Mf –шетелдегі ақша ұсынысы;
Yd – депозиттердің ел ішіндегі табысы;
Yf – депозиттердің шетелдегі табысы;
Валюталық курстың ақша теориясы СМП негізінде анықталатын курс
теориясымен байланысты екенін аңғару қиын емес. Әрине, онда СМП теориясының
барлық қателіктері бар. Мұның үстіне тағы да таза ақшалық қасиеттің шектеуі
қосылады, ол бір жағынан, ақшалық интеграцияның теориялық жүрісін
жеңілдетеді, ал екінші жағынан, оны қиындатады, өйткені, бағалық теорияда
нақтылы есепке алынған басқа нақтылы факторлардан абстракцияланады.
Шолу барысындағы белгіленген кемшіліктер экономисттерді теоретикалық
синтез саласында оны жөнге салу жолын іздестіруге жұмылдырады. Осылайша
валюталық курстың жалпы теориясы пайда болды. Осы теорияның аясында
әлдеқайда қарапайым және логикалық моделі американдық экономисттер
Н.Кругман және М.Обстервелд арқылы ұсынылды. Олар сатып алу мүмкіншілігінің
тепе-теңдігінің теориясын келесі үлгіде дамытты: СМП теориясында
қалыптастырылған абсолютті тең тұтынушы себептері әрқилы, бірақ әр ел үшін
әдеттегі жағдай болып кетті. Бұл теорияны қалыптастырушылар үшін СМП
теориясының нақтылы валюталық курсын қайта құруға мүмкіндік берді. Сондай-
ақ авторлар, әрине, нақтылы курспен жөндеуден бас тартпайды, олар тек оны
шынайы есеп жолымен келесі формулалар бойынша анықтайды:
(6) немесе (6)
Eh – нақтылы валюта курсы;
Er – шынайы валюта курсы;
Pf – шетелдегі тұтынушы себетінің бағасы;
Pd – елдің ішіндегі тұтынушы себетінің бағасы.
Енді алдында қарастырылған ақшалық теорияның теңестіруіне (6) оралып,
(7) формуланы құрамыз.
(7)
Бұл формулада шығарушылар валюта курсына әсер етуші барлық дерлік
жайттарды есепке алуға тырысты. Курсты есептеп шығару алогритмін келесі
үлгіде елестетуге болады:
– шынайы түрде көрінген нақтылы валюта курсы есетеледі;
– ақша теңдігі теориясы формуласы бойынша тұтынушы себетінің бағасы
есептен шығарылады;
– ақшалық тепе-теңдік есебінен нақтылы валюталық курс анықталады;
– пайыздық төлемақы тепе-теңдігінің соделі құралады.
Тек ақшалық факторларды ғана қарастырмайтын аталған теория, негізгі
қателікті – валюталық бірліктің параметрлерін анықтауға қажетті валюталық
курстың жүйелік орташалану мүмкінсіздігін жоймайды.
Бірдейлік теңестіру жүйесіне кеңейтпейді, бірақ теңестіру техникасы
сауалы ашық күйде қалады.
Валюта курсы негізгі құнынан валютаны сұраныс пен тапсырыстың әсерінен
валюталық сатып алу мүмкіндігінен ауытқиды. Сұраныс пен ұсыныстың
арақатысы, яғни валюталық курстардың динамикасы түрлі факторларға
байланысты. Олардың ішінен конъюктуралық және құрылымдық факторларды бөліп
атауға болады.
Конъюктурлы факторлардың әсерінен байқау өте қиын, оларды жанама
белгілері бойынша анықтауға болады. Конъюктурлы факторлар іскерлік
белсенділіктің ауытқуымен, сыртқы саяси жағдайлармен, ішкі саясаттағы
өзгерістермен, ақпараттар легімен келген ажиотажды, еліртпе сөздермен,
валюта курсының келешектегі өзгерістеріне қатысты болжаулармен байланысты.
Сонымен, мемлекеттік шығындардың көтерілуі нәтижесінде жинақтық өнім
шығарудың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына әкеп соғуы мүмкін.
Қоғамдық және жеке бастың психологиясы барлық экономикалық про-
цестерге, әсіресе ақшалай көрсеткіштерге, оның ішінде валюта курсына үлкен
әсерін тигізеді. Көптеген факторлар ішінен валюта курсының өзгеруі мүмкін
жағдайдағы тұрақты қандай да бір қоғамдық сананың қалыптасуын ең алдымен
бөліп қарау қажет. Бұл көріністердің туындауы беделді экономисттер мен
финансисттердің, орталық банктердің өкілдерінің және қаржы министрлерінің
айтуымен, басылым беттеріндегі ақпаратпен, т.б. байланысты.
Құрылымдық факторлар ішінен келесілерді бөліп айтуға болады:
Құнсыздану қарқыны мен ақшалай бірліктерді сатып алу мүмкіндігі валюта
курсы мен құнсыздану арасындағы тығыз байланыс, егер бақылау ұзақ кезеңді
қамтыса және біршама әлсізденсе, сонда қысқа мерзімді бақылаулар мен
шектелгенде күшейе түсті. Елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым оның валютасының курсы төмен. Бұл жерде басқа факторлар әсер
етуін есепке алмай отырмыз. Елдегі ақшаның құнсыздануы құлдырау қарқыны
төмен елдей валютаға олардың курсының құлау тенденциясы мен сатып алу
мүмкіндігінің төмендеуіне айқатады. Валюта курсының құнсыздану қарқынына
тәуелдігі әсіресе халықаралық тауар айырбастаумен, капиталмен үлкен
көлемдегі байланыстағы елдер де айрықша көрінеді. Өйткені, құнсызданудың
салыстармалы қарқыны мен валюта курсының динамикасы арасындағы тығыз
байланыс, экспортты баға негізіндегі курстың есебінде көрініс береді.
2. Елдің төлеу мүмкіншілігі балансының жағдайы. Валюта курсына
сауда балансы, ал кеңірек мәнде – ағымдағы іс-әрекеттің барлық есебі
маңызды әсер етеді. Сауда балансының жетіспеушілігі туралы ақпарат отандық
валютаның төмендеуіне әкеліп соғады, себебі шетелдік валютаға сұраныс
артады. Сонымен қатар, бір қарағанда даусыз көрінетін жағдайда валюталық
нарықтың қатысушыларының керағар реакциясына түрлі жағдаяттар әкелуі
мүмкін. Егер сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... 5
1.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатындағы даму
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ..5
1.2 Валюталық саясат және валюталық бағамды реттеу
теориясы ... ... ... ... ...12
1.3 Инфляция және инфляциялық
таргетирлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІ – МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕЛІК САЯСАТЫНЫҢ АТҚАРУШЫСЫ ЖӘНЕ
ТЕКСЕРУШІСІ ... ... ... ... ...30
2.1 ҚР Ұлттық Банкінің қазіргі кезеңдегі ақша-несие
саясаты ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу қатынастарының
қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 54
3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 62
3.1 ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының 2007-2009 жылдарға
арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..62
3.2 ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының 2008-2009 жылдарға
арналған негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..75
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 91
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..93
КІРІСПЕ
Ақша – несие саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды
құраушысы болады. Қазақстан Республикасында бұл ҚР-ның Ұлттық Банкімен
атқарылады. Банктердің қызметтеріне пайыздық ставкаларды, валюталық
бағамды, ликвидтілікті, төлеу қабілеттілікті және т.б. экономикалық өсімнің
тұрақтылығын, жұмыссыздық деңгейінің төмен болуын, инфляциялық төмен
болуын қамтамасыз ету мақсатында. Бұдан басқа бұл мақсат ақша-массасының
көлемін ұлғайту (несиелік экспансия) немесе қысқартуы (несиелік
рестрикция) мүмкін.
Ақша – несиелік саясатты жүзеге асырған кезде экономикалық өсіммен,
инфляциямен күрес арасында маневр жасаудың қажеттілігі туады. Бұл екі
тапсырмаларды бір уақытта ақша – несиелік саясаттың негізінде шешуі мүмкін
емес, себебі экономикалық өсімді ынталандыру үшін несиелік экспансия
қажет (арзан, мүмкінді несие, төмен пайыздық қойылымдар және т.б.), ал
инфляцияны ұстап тұру үшін керісінше – жалпы ақша массасын шектейтін
несиелік рестрикция қажет. Сол себепті ақша – несиелік реттеу икемді
бюджеттік және салықтық саясатымен сәйкес болуы керек.
Ақша – несиелік реттеудің нақты құралы, бұлар нарықтық экономикадағы
мемлекеттерде әртүрлі және көп санды қолданылады. Қазақстан Республикасына
кіретіндер: несиелер бойынша қайта қаржыландыру (есептік қойылымдар) арқылы
анықтау; банктер үшін экономикалық нормативтерді бекіту; ашық нарықтағы
бағалы қағаздармен операцияларды жүргізу; міндетті резервтер нормаларын
анықтау және т.б.
Несие – бұл ақшалық ресурстардың үлкен сұранысын қанағаттандырудың
негізгі көзі. Егер де шаруашылық субъектінің өзін-өзі қаржыландыруы жоғарғы
деңгейде болса да, инвестицияны және ағымдағы өндірістік қызметті атқару
үшін өзіндік құралдардың жетпеуі. Ақшалық құралдардың қажеттілігі аса
сезімді болады, техникалық қайта орналасуымен, реконструкциямен, ірі
капиталдық салу қажетімен байланысты.
Осы дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша –
несиелік саясаты бойынша негізгі бағыттары көрсетілген. Бірінші бөлімінде
ақша – несиелік саясаттың концепциялық мақсатының теориясы қарастырылады,
ақша-несиелік саясатындағы жаңа құбылысы – инфляциялық таргитерлеу
қарастырылады. Ақшалық база және алтын валютті резервтердің мақсаттың
көрсеткіштерінен ақырындап инфляция бойынша мақсаттың көрсеткіштеріне
ауысуы, бұл ҚР Ұлттық банкімен көбірек сәйкес келеді, инфляцияны
таргетирлеу принципінің жолына ауысуы қабылданған. Инфляциялық таргитерлеу
жоспарына ауысуын дайындап Ұлттық Банк жылдан бастап ақша – несиелік
саясаттың –жылдық горизонталды жоспарлауын бекітеді, яғни жылдан бастап
базалық инфляция индексі есептеледі және инфляцияны қарастырылуы
жіберіледі. Инфляциялық таргитерлеудің қажетті элементі бұл трансмиссиялық
механизмнің моделі болады, ол инфляция бойынша болжау нақтылығын
жоғарылатуға мүмкіндік береді, және ақша – несие саясат саласындағы
инфляцияға әсер ететін қабылданған шараларды бағалау.
Екінші бөлімі қазіргі кездегі ҚР Ұлттық Банкінің ақша-несиелік
саясатты жетілдіру сұрақтарына арналған. Қазақстан Республикасы соңғы
жылдарда экономикалық өсімнің жоғарғы темпіне жетті және экономиканы
нарықтық реформалауда үлкен прогресске жетті. Сыртқы жақсы экономикалық
шарттар мемлекеттің төлем балансының жақсаруына әсер етті, мұның
нәтижесіндегі қазақстандық теңге қазіргі уақытта ТМД елдер ішіндегі ең
тұрақты валюталардың бірі. Инфляцияны ақырындап төмендетуі қайта
қаржыландыру қойылымын Қазақстанмен тәуелсіздік алғаннан бері ең
төменгісіне дейін – 7 %.
Үшінші бөлімде ҚР Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылған.
1 АҚША – НЕСИЕ САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттің ақша–несиелік саясатын дамытуындағы бағыты
Көпшілік нарықтық, экономикалық мемлекеттерде, орталық банктерде
атқарушы органдардан белгілі тәуелсіздіктері бар, бұл олардың эффективті
қызмет ету кепілі ретінде қарастырылады. Бірақ орталық банктің тәуелсіздік
үкіметтік құрылым шеңберінде Орталық банк мемлекеттік экономикалық
саясаттың құрушысы және тексерушісі ретінде қарастырылады, ол жалпы
мемлекеттік басқару механизміне қосылған. Қазақстан Республикасы Ұлттық
Банкінің қазіргі статусы ҚР-ның Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі
туралы редакциясы 1995 жылы, 30 наурыз №2155, заңмен анықталған, бұл
республикалық орталық банктің тарихындағы алғашқы тәуелсіздігі бекітілді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (Қазақстанның Ұлттық Банкі)
Қазақстан Республикасының орталық банкі болады және Қазақстан
Республикасының анктік жүйеде жоғарғы (бірінші) деңгейінде ұсынады.
Қазақстанның Ұлттық Банкі өзінің өкілеттігі шегінде Қазақстан
Республикасының мүдделерін мемлекеттердің орталық банктермен және басқа
банктермен, халықаралық банктерде және басқа қаржы – несиелік ұйымдармен
қатынасында ұсынады.
Қазақстанның Ұлттық Банкі өзінің тапсырмаларын атқарған кезде табыс
алу мақсатын басқаруын қолданбау керек. Қазақстан Республикасының
заңдарымен және банктік заңымен екінші деңгейлі банктердің түрлері,
құқықтық статусы, құру ережесі, қызмет етуі және қайтарымы анықталады.
Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты - Қазақстан Республика-
сындағы бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз етуі.
Қазақстан Ұлттық Банкінің негізгі мақсатын атқаруы үшін төмендегідей
тапсырмалар беріледі.
1) Мемлекеттің ақша–несиелік саясат жасау және атқару;
2) төлем жүйелердің қызмет етуін қамтамасыз етуі;
3) валюталық реттеу және валюталық қадағалауды атқаруы;
4) қаржылық жүйені тұрақтандыруын қамтамасыз етуіндегі көмегі.
ҚР-ның Үкіметі мемлекеттік қарыз алушылық саясатын, бюджеттік саясатты
қалыптастыруды мемлекеттің ақша-несиелік саясатымен байланысты сұрақтарды
жасау және атқаруда Қазақстан Ұлттық Банкі қаржылық кеңесші ретінде
ұсынылады және ҚР Үкіметінің агенті ретінде де ҚР Ұлттық Банкінің және ҚР
Үкіметінің арасындағы келісу шарты арқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкі ҚР Үкіметінің агенті ретінде онымен келісілген
ҚР Үкіметінің мемлекеттік қарыздарына қызмет көрсетеді.
Ақша-несиелік саясат бұл экономиканы мемлекеттік реттеу саясатындағы
бағытының бірі. Ақшалық нарықтағы сұраныс және ұсыныс реттеу объекті
ретінде ұсынылады, бұл банктік биліктердің, жеке банктердің және банктік
емес ұйымдардың іс-қимылдары нәтижесінде өзгереді. Мемлекеттің ақша-
несиелік саясаттың тексерушісі ретінде орталық банк немесе банктердің
банкі болады. Ол ақшалық эмиссия, ақшалық айналымын, несиені және валюталық
бағымды реттеу монапольді құқығы берілген. Сирек емес орталық банк
үкіметтің мемлекеттік бюджетке қызмет көрсетуде және банктік жүйенің
қадағалау органының агенті ретінде ұсынылады. Әр түрлі мемлекеттерде оны
ұлттық, эмиссионды немесе резервті банкпен атайды.
Орталық банк ақша–несиелік суверенитеттің өкілі болады. Ақша-несие
суверенитетінің концепциясы бірден бірнеше салаларды қамтиды: экономиканы,
құқықты және саясатты. Мүмкін сол себепті ол толығымен зерттеледі және
толық суверенитеттің болмауы содан. Көбінесе авторлар ақша–несиелік
суверенитеттің автономиясы және тәуелсіздік терминдерімен синонимдес деп
есептейді, бірақ бұл олай емес.
Ең біріншіден 1949 жылы ақша–несиелік суверенитетіне анықтама беруге
тырысқан американдық экономист К. Курихара. Ол жазғандай: Ақша-несиелік
суверенитет бұл ішкі экономиканы жағымсыз дағдарыстар- дан изолировать
ету. Бұл анықтама дұрыс емес, себебі ол экономикалық тарихты 1920-1940
жж. зерттеген. 1995 жылы ногаславтік экономист Д.Дукич басқаша анықтама
берді: Ақша-несиелік суверенитеті қазіргі уақытта Орталық банк арқылы
мемлекеттің суверенитеті жоспарланған экономикалық саясаттың тапсырмаларына
жету мақсатында ақша–несиелік саясат жүргізді және ақшалық эмиссияның
барлық қатынстарын реттеді.
Дукичтің формулировкасы дәлірек болады. Бұдан суверенитеттің құрамды
элементтерін бөлуге болады:
- ақшаны монапольді шығарудағы ұлттық үкіметтің құқықты
приаритеті;
- әр түрлі реттеуіштік шараларды қолдана алу мүмкіндігі, соның
ішіндегі валюталық қадағалау және капиталды қозғалысын
қадағалау;
- ақша-несиелік суверенитеттің болуы дискрециондық
өкілеттілігімен (орталық банктің институты);
- жүзетін валюталық бағам және сыртқы ақшалық міндеткерліктің
болмауы немесе келісімі.
Егер мемлекет ақша–несиелік суверенитетті сақтаса қандай тиімділіктерді
алады? Негізгі артықшылық экономикалық саясат болады. Орталық банк
ақша–несие саясатының кез-келген стратегиясын тыңдай алуы. Басқа
мемлекеттер ресми долларлануынан өткендер немесе валюталық правленияға
ауысқандар, мұндай тыңдаулары болмайды. Екінші артықшылығы – бұл
сеньоражтан кірістерді алу мүмкіндігі. Егер орталық банк ескерілмеген
жағдайларды ескермесе банк ақшаларды басуы мүмкін бюджеттік дефициттің
жабуы. Дж. Кейнс айтқандай: Үкімет осы құралдармен өмір сүре алады, егер
ол басқаша өмір сүре алмаса. Керісінше, мемлекет өзінің ақшалық
құралдарынсыз және ақшалық сеньораждан ешқашан алмайды. Ұлттық орталық
банк несие беруші соңғы инстанция ретінде банктік және қаржылық саланың
тұрақтылығын ұстап тұра алады. Басқа ақшалық жүйелерде депозиттерді
сақтандыру қорын құруға болады, бірақ олар икемді емес. Ұлттық валюта
өзін-өзі анықтаудың символы және құралдары. Ұлттық жалауына, тіліне ән-
ұранына және елтаңбасы сияқты өзінің ақшалары адамдарға өздерінің
индивидуалдығы және топтың құрылымының сезінуі.
Әр түрлі ақшалық биліктер белгілі тапсырмаларды шешу үшін қажетті –
ақша-несиелік саясаттың соңғы мақсаты. Алтын стандартты кезінде соңғы
мақсаты алтынға тұрақты бағаны ұстап тұру, басқаша сөздермен айтқанда
есептелген валюта бағамының сақталуы. Бреттан-Вудс жүйесі кезіндегі
орталық банк туралы заңдарда соңғы мақсаты ретінде ұлттық бірліктің
сыртқы және ішкі тұрақтылығы: төмен инфляция және төмен есепке тұрған
валюталық жүзетін айырбас валюталық бағамына ауысуы бұл паритетті есепке
алуы автоматты түрде жоқ болуы, соңғы мақсаты бағалардың тұрақтылығы. Мұнда
экономикалық әдебиет түсінігінде бағалардың кішкене өсуін білдіреді, бұл
агенттерімен шешім қабылдау кезінде есепке алынбайды. Бағалардың тұрақты
болуы нольдік инфляцияны білдіреді, бірақ техникалық себептерден (мысалы,
статистиканың қателері, ақпаратты жаңартудағы келісушілік және т.б.)
орталық банктер нөлдік инфляцияға бағытталады. Бағаларды тұрақтандыруы
практика жүзінде ұзақ уақыт мерзіміндегі бағалар индексінің нольдік емес
дұрыс мағынаны білдіреді.
Қойылған мақсатқа сәйкес орталық банк бірнеше функцияларды атқарады.
- ұзақ мерзімдегі экономикалық өсімді және төмен тұрақты инфляция
бағытталған мақсатында ақша – несиелік саясатты атқарады;
- банктік жүйені, қаржылық нарықтарды бәсекеге қабілеттілігін дамытуына
көмектесуі;
- төлем жүйесінің эффективті қызмет етуіне көмектеседі;
- үкіметтің қаржылық агенті ретінде ұсынады.
Ақша-несиелік саясат келесідей принциптерге негізделеді, яғни орталық
банктің саясатты атқарудың принциптері:
- ақша-несиелік саясаттың нақты бағытын таңдау;
- орталық банктің экономикалық және саяси тәуелсіздігі;
- орталық банктің қоғамның алдында есеп беруі;
- ақша-несиелік саясаттаның жоғарғы транспоренттілігі және
ашықтығы.
Мемлекеттің бағалық тұрақтылығын сақтау үшін ақша-несие саясаттың
экспериментирлеу, бұл орталық банктің кезектік мақсаты болды. Ақша-
несиелік саясаттың осы мақсаты ішкі ақшалардың құнын өзіндік шектеуі
болды. Ол келесідей функцияларды атқарады. Біріншіден осы мақсат ақша-
несиелік саясаттың дисциплинасын қамтамасыз етеді, мұның нәтижесінде
уақытша келіспеушілік мәселесі жойылады. Бұл мәселе ақшалық биліктердің
экономикадағы қысқа мерзімді тапсырмаларды орындауын істейді және ұзақ
мерзімді мақсаттарды орындамайды. Екіншіден бағалардың тұрақтылығын ұстап
тұрады, осыған байланысты инфляциялық күтімдер бекітіледі.
Орталық банк ақша-несие саясатын атқарғанда аралық мақсаттарды
таргитерлейді. Таргитерлеу термині жайлы көп дискуссиялар айтылады,
себебі оның нақты анықтамасы жоқ. Таргитерлеу аса мамандандырылған термин,
көбіне экономикалық сөздіктер дәл анықтама бермейді.
Таргитерлеу бұл экономикалық құралдарды қолдануы, мұны мақсатты
ауыспалы сандық бағыттарға жету үшін, реттеу органның жауапкершілік
саласына кіреді. Орталық банктің соңғы мақсатын орындай алмау себебімен,
ол аралық мақсатты таргитерлеу арқылы істейді. Халықаралық практикада
таргитерлеудің бірнеше көпшілік варианттары бар:
- инфляцияны таргитерлеу: ақша-несиелік саясат аралық
мақсаттsys4 болмауы, соңғы мақсатымен сәйкес болады немесе
инфляцияның болжамы ұсынылады;
- валюталық бағамды таргитерлеу: аралық мақсаты ретінде ұлттық
валютаның айырбас бағымы болады;
- ақшалық таргитерлеу: аралық мақсаты ретінде ақша-несиелік
агрегаттар болады;
- номиналды табысты таргитерлеу: аралық мақсаты номиналды ҰІӨ-
нің өсімі.
Ақша–несие саясатының ең қарапайым мақсаты, бұл есепке алынған
валюталық бағам. Бірақ әр түрлі жағдайларда ұзақ айырбас бағамының
бағытын бекітуі мүмкін емес, осыған байланысты көп мемлекеттердің ақша-
несие саясатындағы басқа режимдеріне ауысуы, ақшалық және инфлияциялық
таргитерлеуде.
Ақшалық таргитерлеуді немесе ақшалық масса өсімінің мақсаттық
бағыттарын бекітуі 1970-жылдардың екінші жартысынан кең таралған. Сол
кезде көпшілік мемлекеттер пайыздық қойылымды және валюталық бағамды
таргитерлеуді қолданбады және әр түрлі ақшалық агрегаттарды таргитерлеуге
ауысты: ішкі несиелер, ақшалық база және т.б. Ақша-несиелік саясаттың ауысу
режимінің себебі, ол экономикаға әр түрлі әсер берді. Бреттан-Вудс жүйесі
күйреді, валюталық бағамдар еркін жүзеге жіберіледі, соның нәтижесінде
таргитерлеудің ескі режимі қолдан. Фактілі түрде еш бір мемлекет қойылған
бағыттарды, орталық банктің жалғыз таргитерлеу саясатында ұстанбады.
Соңында ақшалық таргитерлеудің көпшілік дамыған мемлекеттерде жетістігі
аз болды.
Біріншіден, таргитерлеу ақшалық биліктердің толық жауапкершіліктің
болмауы атқаруынан, соның нәтижесінде мақсаттың бағытқа жету үшін
мүмкіндік болмады. Екіншіден, ақшалық агрегаттар және қаржылық
инновациялардан инфляциясы, нарықты қайта реттеу араларындағы тұрақты
қатынастардың болмауына байланысты ақшалық таргитерлеуді хроникалық
құлауына әкелді.
1999 жылы шілдеде Ағылшын Банкі басқарушылық орталық банктердің
алтыншы Симпозиумын өткізді, бұл ғаламдану шартындағы ақша-несиелік
саясатының модельдеріне ұсынылады. Симпазиум кезінде Ағылшын Банкінің
Зерттеушілік орталығымен әлемдегі 91 мемлекеттің ақша-несиелік саясаты
есебінің шешімін шалуын ұсынды. Олардың есебіне сәйкес соңғы отыз жылдарда
ақша-несиелік саясатында келесідей трансформациялар болды. Соңғы екі
онжылдықтарға қарағанда 1990 жылдары ақша-несие саясаттың аралық мақсаттары
кең тарады. Бреттан-Вудс жүйесі тарағаннан кейін ауыспалы мақсаттар ретінде
валюталық бағым, инфляцияның ақшалық агрегаттары қолданыла бастады.
Валюталық бағымды мақсат ретінде ұстанған елдер 30-дан 47-дейін, ақшалық
агрегаттармен – 18-ден 39- дейін, ал инфляциялық бағытты қолданғандар – 8-
ден 54- дейін.
Мемлекеттердің көпшілігі ақша-несиелік саясатының нақты мақсатта-тарын
таргитерлейді. Шамамен орталық банктердің 55 пайызы ақша– несиелік
саясатындағы бірден көп мақсаттарды таргитерлеуін (немесе маниторинг)
хабарлады. Инфляциялық бағытқа ауысқан мемлекеттердің тек 14 пайызы ғана
ақша – несие саясатындағы бір ғана аралық мақсат.
1990 жылдары жүз мемлекеттен көбісі өздерінің ақша–несие саясатындағы
нақты жаңа мақсаттарын ұсынды, тек 22 мемлекет оларды қабылдамады. Он жеті
мемлекет валюталық бағымды таргитерлеуден бас тартты. Әр түрлі есепке
салған валюталық бағымның қолданбауы, валюталық дағдарыстың болуымен
түсіндіріледі. Португалия, Турция, Испания, Македония, Чехия, Польша,
Оңтүстік Корея, ОАР, Индонезия, Мексика, Швейцария, Колумбия, Перу және
Ұлыбритания ақшаны таргитерлеуді тоқтатты. Ақша-несие саясатының мақсатын
ауыстырудың негізгі мақсаты, бұл орталық банктердің иерархиялық
индикаторларында ақшалық массаның өсім агрегаты бірінші орынды алмауына
байланысты. Қазір әлі инфляциялық бағытты қолданбауы тіркелмеген.
Орталық банктің ақша-несие саясатындағы құралдардың негізгісі бұл
опреациялық (тактикалық) мақсаттар. Ұзын трансмиссиондық жолдағы мұнымен
басқарудың бірінші кезеңі, орталық банктің экономикаға қалай әсер етуін
анықтау. Ақшалық эмиссияға орталық банктің монопольді құқығы болып, ал
ақшалардың санын немесе бағасын реттеу алады. Бірінші кезекте ол қысқа-
мерзімдегі пайыздық қойылым басқарады, екіншіден – ақшалық базаны немесе
оның компоненттерін, банктік резервтер сияқты, таза шетелдік активтерді,
ішкі несиені қағида бойынша бағаны және ақшалардың санын таргетирлеуі бұл
бір процестің екі жағын көрсетеді. Егер орталық банк ақша-несие
саясатындағы трансмиссиялық механизмі туралы абсолютті дұрыс ақпаратпен
болса, онда оған қандай операцияларды қолдануы бәрі бір. Бірақ экономикалық
өмірде ақпараттық асимметрия болады және орталық банк өзінің саясаты үшін
сәйкес мақсаттарды таңдау керек. Ақшалық нарықтағы пайыздық ставкаларының
белгісіз өзгеруі оның сандық таргетирлеуіне әкеледі, ал ақшаға сұраныстың
тұрақсыздығы – бағалық таргетирлеуге әкеледі.
Ауыспалы ақша-несие саясатының операциялық мақсаттар екі иерархиялық
деңгейді байланыстырады: бір жағынан оларға индикативті ауыспалы және
аралықтағы (валюталық бағам немесе ақшалық агрегаттар) мақсаттары болады,
басқа жағынан – орталық банктің құралдары (қайта қаржыландыру қойылымы,
резервтер талабы). Операциялық мақсаттарды таңдауда ақша-несиелік саясаттың
режимі қойылады (ауыспалы немесе аралықтағы индикативті мақсаттар
сипатымен), ал опреациялық мақсаттар өз кезегінде ақша-несие саясатының
нақты құралдарын анықтайды. Бүкіл құралдар сандық және бағалық
таргетирлеуге келеді. Ақшалық биліктердің қандай опреациялық мақсатын
таңдағанына байланысты және ұлттық қаржылық жүйесінің даму деңгейіне
байланысты қажетті құралдары анықталады.
Операциялық мақсаттарды уақытша гаризонт және сандық мағынасы жағынан
қарастыруға болады. Ол белгілі уақыт аралығына қойылады (таргетирлеу
гаризонты), бұған мақсаттың сандық мағынасымен сәйкес келуі (мақсаттың
деңгейі немесе диапазоны). Мысалы операциялық мақсат орта айлық деңгейде
банктік жүйенің күннен-күнге қайтарымдылығын ұстап тұру үшін қызмет етуі
мүмкін. Орталық банк ерекше капиталдарға операциялық мақсатты қортындылайды
– ол сұраныс және ұсыныс қайтарымдылығының нәтижелерін түзетеді.
Бағалық таргетирлеу 1970 жылдарда пайда болды, осы уақытта орталық
банктер алғашқы рет пайыздық қойылымды ресми таргетирлеуді бастады. Бағалық
таргетирлеуге сәйкес ақшалық биліктер ұсынылатын депозиттер және
орналастырылатын несиелер бойынша пайыздық қойылымды бекітеді, мұның
нәтижесінде банк аралық нарықта пайыздық диапазон болады. Пайыздық
қойылымды дұрыс қолданудың сілтемесі операциялық мақсаты ретінде банк
аралық ақшалық нарықтық эффективті және қайтарымды болуы, бұл банктік
сектордың дамуына әкеледі. Пайыздық қойылымның операциялық мақсаты ретінде
көп артылықшылықтары бар. Оны қарастыру және анализдеу оңай, ол алдындағы
ақша-несиелік саясаттың сигнал беруші қызметін атқарады. Пайыздық қойылымды
ақша-несие саясатының трансмиссиялық механизмінен қарағанда ол банктердің
портфеліне және қайтарымдылығы әсер етеді, себебі оның өзгеруі банктердің
несиелік саясаты мен және олардың кэш – ағымдарында көрініс табады. Мұның
салдарынан ақшалық нарықтағы пайыздық қойылымның тұрақтандыруы,
коммерциялық банктердегі ликвидтілікті басқарудың жетістігі болды. Пайыздық
қойылымның операциялық мақсаты ретінде банктің ісіндегі техникалық
инновация және қаржылық либерализация факторлары. Осы айтылғандардың бәрі
ақшалық мультипликатардың және ақшаға сұраныс функциясын тұрақсыздандыруына
әкеледі, мұның нәтижесінде сандық таргетирлеу нормалды жұмыс істемейді.
Сандық мақсаттар операциялық мақсаттар ретінде тандалады, бұл банк
аралық ақшалық нарығы эффективті болмағанда, ұлттық қаржылық жүйе қажетті
дамымаса. Осындай жағдайларда пайыздық қойылым емес ақшалық агрегаттар ақша-
несие саясатындағы трансмиссиялық механизмде маңызды рөл атқарады. Бұдан
басқа, сандық мақсаттар ақша-несие саясатына гиперинфляция кезінде және
инфляцияның келесі төмендеу кезінде тон-ды қойдырады. Сандық
таргетирлеуді экономикасы дамымаған мемлекеттер қолданады. Өндірісті
дамыған мемлекеттерде сандық мақсаттардың болуы сирек кезеседі. ФСФ Құрама
Штаттарында 3 жыл ішінде қарыздық емес банктік резервтерді таргетирленуі,
1979 жылдан 1981 жылға дейін. Жаңа Зеландия 1989 ж. жейін банктік сектордың
артық резервтерін таргетирленуі (есептік қалдықтар: Швейцария 1999 ж. дейін
ақшалық базаны операциялық және аралық мақсаты ретінде таргетирлеу.
Көпшілік мемлекеттерде сандық таргетирлеудің эффективтілігін ұлғайту
үшін шектеулі шаралар енгізілді, сонымен бірге капиталдың қозғалысын
қадағалау, банктік саланы қатал реттеуі және қаржылық репрессиялар. Осы
бүкіл шаралар ақшалық мультипликатардың тұрақталуын ұлғайтуға және ақшаға
сұраныс функциясына да әкелді. Бірақ экономиканың ауыспалы кезінде қаржылық
репрессиялар да аз көмектеседі. Жоспарлықтан нарықтық экономикаға
трансформациялау процессіндегі мемлекеттер сандық және бағалық
таргетирлеуін таңдауы қиын болады. Бір жағынан ақшалық ұсыныстардың және
бағалардың арасындағы тұрақсыз байланыс болады және пайыздық қойылым мен
инфляцияның арасындағы нақты тәуелділіктің болмауы кейбір ауыспалы
экономиканың елдерде мәселеден шығу жолы бұл ақшалық базаның компаненттерін
таргеттирлеуі, бірақ компоненттердің көбі жоғарғы валантильдігі бар, мысалы
банктің артық резервтері, ақша–несие саясатын атқаруды қиындатады.
Сандық таргетирлеу бағалық таргетирлеуге қарағанда әр түрлі қаржылық
дағдарыстарда немесе банктік кризисі болғанда артықшылықтары бар. Егер
мемлекетте капитал шетелге жедел ауысса, онда сандық таргетирлеу пайыздық
қойылымдардың автоматты түрде корректировалануын қамтамасыз етеді және
осымен валюталық бағамды тұрақтандыруға көмектеседі. Сандық таргетирлеу
кезінде орталық банк осындай жағдайларда қайта қаржыландыру үлесін жедел
жоғарлатуы мүмкін, бұл банктік жүйеге кері әсер етеді. Қазақстан Ұлттық
Банкі Қазақстан Республикасындағы ақша-несиелік саясатының анықтаушы және
атқарушы жалғыз органы.
Ақша-несиелік саясаты Қазақстан Ұлттық Банкімен бағалардың
тұрақтандыруың қамтамасыз етуін атқару. Ақша-несиелік саясаты төмендегі
жолдары бекітуі арқылы атқарылады:
– ресми қаржыландыру үлесі;
– ақша-несиелік саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы
қойылымдарының деңгейі
– минималды резервтер талабының нормативтері;
– ерекше жағдайларда жеке опреациялардың түрлерінің көлемі және деңгейіне
сандық шектеулер.
Ақша-несие саясатының атқару мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі
келесідей операцияларды атқарады:
1) қарыздарды ұсыну;
2) депозиттерді қабылдау;
3) валюталық интервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарды шығаруы;
5) мемлекеттік және басқа да бағалы қағаздарды сату және сатып алуы, соның
ішінде қайта сатып алу құқығымен;
6) коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу;
7) ҚР Ұлттық Банкінің Правлениясымен қабылданған басқа да операциялар.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми қойылымын ақшалық
нарықтың, қарыздары бойынша сұраныс және ұсыныстық, инфляция және
инфляциялық күтімдердің деңгейіне байланысты бекітеді.
Қайта қаржыландырудың ресми қойылымына сәйкес Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі коммерциялық вексельдерді қайта есепке алады. Қайта
қаржыландырудың ресми қойылымы ақша-несиелік саясатының негізгі
опреациялары бойынша сыйақы қойылымының ариентирі болады.
Қазақстан ұлттық Банкі депозиттер және банктердің қарыздары бойынша
сыйақы ставкаларының көлемін реттеу мақсатында минималды резервтер
талабының нормативті қолданылады.
Минималды резервтер талабының нормативтері Қазақстан Ұлттық банкімен
банктердің міндеттілік сомасынан пайызы ретінде есептеледі. Банктердің
құрылымдық міндеттері есепке қабылданатын, минималды резервтер талабының
атқару шарты шапты және олардың резервтеу ережесі, минималды резервтер
талабының нормативтерін Қазақстан Ұлттық Банкі бекітеді. Минималды
резервтер талабының нормативтердің өзгеруі осы шешімді қабылдаған күннен
бастап бір айдан кейін іске еңгізіледі. Минималды резервтер талабының
нормативтерін бұзғанда, Қазақстан Республикасының бекітілген заңына
жауапкершілікті мойындатады. Қайтарылған комиссияның председателін
тағайындап, он күндік мерзімде Қазақстан Ұлттық Банктің ликвадациялау
комиссиясына банктегі резервтелген құралдарын қайтарады.
Жалпы ақша-несиелік саясаттың шеңберінде Қазақстан Ұлттық банкі
мемлекеттік және басқа да бағалы қағаздарды сату және сатып алуын атқарады.
Қазақстан Ұлттық Банкі:
- Ақша-несие саясаты шеңберінде қаржылық нарықтағы сыйақының нарықтық
ставкасына әсер ету мақсатында ақша-несиелік саясатының негізгі
операциялары бойынша сыйақы ставкаларын бекітеді;
- Ақша-несиелік саясатының қабылданған аринетиріне сәйкес банктердің
жалпы қарыз алушылық көлемді реттейді. Қазақстан Ұлттық банкі банктерге
ұсынылатын қарыздардың ережесін, төлеу және ұсыну шартын, түрлерді, мерзім
және элементтерін анықтайды.
- Қарыздарды жоғарғы ликвидті және тәуелсіз бағалы қағаздардың және
басқа активтердің қамтамасыз етуімен ұсынады, сонымен бірге бір жылдан
артық емес мерзімде қамтамасыз етпей. Бұл мерзім Қазақстан Ұлттық банкінің
Правлениясымен ұзартылуы мүмкін. Қазақстан Ұлттық Банкінің Правлениясы
бекітілген ережесі, шарты және мерзімдері бойынша, Қазақстан Ұлттық Банкі
банктерге қарыздарды соңғы қарыз беруші инстанция ретінде ұсынуға құқығы
бар. Қазақстан Ұлттық Банкінің қарыздары бойынша міндеттілікті атқарудың
қамтамасыз етуі үшін залог пәні Қазақстан Ұлттық банкінің нормативті
құқықтық актілерімен қарастырылған, бұл мүлік болуы мүмкін. Қазақстандық
теңгенің бағамына әсер ету мақсатында банк аралық немесе биржалық нарықтағы
шетел валютасын сату-сатып алуы және басқа валюталық келісімдердің түрлері
арқылы Қазақстан Ұлттық Банк валюталық интервенцияларды жүргізеді. Осы
операциялар жалпы ақша-несиелік саясатының шеңберінде атқарылады.
Қазақстан ұлттық Банкі депозиттерді қызықтырудағы ережені, қызықтыру
және төлеу шартын, мерзімін және элементтерін анықтайды.
1.2 Валюталық саясат және валюталық саясатты реттеу теориясы
Ақша айырбастау саясаты Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қаржы-
несие саясатының құрамды бөлігі болып табылады. Ол республикалардың ақша
айырбас–қаржы мен оның халықтық ақша айырбастау жағдайының нығаюы
шараларының өлшем жиынтығын, төлеу қабілетінің көтерілуін елдің
долларлануына қарсы әрекеті, шетелде капиталдың жойылуын тоқтату,
шетелдік инвестицияларды еліктіру болып табылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің ақша айырбастау саясаты өндіріс
саласындағы мойындамаушылықтарды жеңіп шығуға, экономикалық өсуді
қамтамасыз етуге, төлеу балансының тепе-теңдігін ұстауға, жұмыссыздық пен
құнсыздануға жол бермеушілікке бағытталған.
Ақша айырбастау саясатының бағыты мен формасы елдің экономикалық
жағдайымен әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен, әлемдік аренада күшті
орналастырумен анықталады. Ақша айырбастау саясаты елдердің өзара қарым-
қатынасының ережелерін көрсетеді: әріптестік және келіспеушілік, әлсіздеу
әріптестердің дискриминациясын тудыру, өзге мемлекеттердің ішке араласуы.
Ақша айырбастау саясаты мақсаты мен формасына қарай құрылымдық және
ағымдық болып бөлінеді. Құрылымдық ақша айырбастау саясаты – әлемдік ақша
айырбастау жүйесінде құрылымдық өзгерістерді жүзеге асыруға бағытталған
ұзақ мерзімдік шаралардың жиынтығы. Ол барлық мемлекеттердің
қызығушылығындағы оның ережелерін жетілдіре түсу мақсатында жүргізілетін
ақша айырбастау реформасы түрінде жүзеге асырылады. Сонымен бірге жекелеген
ақша айырбастаудың артықшылығы үшін күреспен жүріп отырады. Құрылымдық ақша
айырбастау саясаты ағымдық саясатқа өзіндік әсерін тигізеді. Ағымдық ақша
айырбастау саясаты – ақша айырбастау нарығын функциялауды, ақша айырбастау
операциясын, ақша айырбастау курсын оперативті; күнделікті реттестіруге
бағытталған қысқа мерзімдік шаралардың жиынтығы.
Халықаралық тәжірибеде мынандай ақша айырбастау саясатының негізгі
түрлері қолданылады: дисконтты және девизді.
Дисконтты саясат – бір жағынан, капиталдардың әлемдік қозғалысына әсер
ету жолымен ақша айырбастау курсы мен төлеу балансын реттеп отыруға
бағытталған елдің орталық банкінің есептік еңбек ақы мөлшерінің өзгеруі,
және екінші жағынан, жинақтық сұраныстың, бағаның, ақшалық массаның, ішкі
несие динамикасының өзгеруі.
Орталық банк ресми еңбек ақы мөлшерін төмендету арқылы ұлттық және
шетелдік капиталдарды құйып алуды, өзінің ақша айырбастау курсының
төмендеуі мен төлеу балансының белсенді сальдосының (кіріс пен шығыс
арасындағы айырма) азаюы мақсатында есептік еңбек ақы мөлшерін көтеру
экономикаға, егер ол тоқырау жағдайында болса, кері әсерін тигізеді.
Дисконтты саясаттың нәтижелілігі елге шетелдік капиталдың үстелуіне
байланысты, бірақ тұрақсыздық жағдайында пайыздық белгіленген мөлшерлер
әрдайым капиталдың қозғалысын анықтай бермейді. Қазіргі жағдайларда
дисконтты саясаттың нәтиже беруі төмендеп кетті. Бұл ең алдымен оның ішкі
және сыртқы мақсаттарының керағарлығымен түсіндіріледі.
Девизді саясат – ұлттық айырбастау курсына мемлекеттік мекемелер арқылы
шетелдік ақшаны сауда-саттық жолымен әсер ету әдісі. Ұлттық ақша айырбастау
курсы көтеру мақсатында орталық банк сатады, ал төмендету үшін – шетелдік
ақшаны ұлттық ақшаға айырбастау арқылы сатып алады. Девизді саясат көбінесе
ақша айырбастау интервенциясы формасында жүзеге асырылады.
Валюталық интервенция ресми алтын – валюталық қор немесе банк аралық
Своп келісімі бойынша ұлттық валюталарда орталық банктердің өзара қысқа
мерзімдік несиелері есебінен жүзеге асады.
Валюталық саясаттың жүзеге асуының құралы ретінде валюталық реттестіру
көрініс береді.
Валюталық реттеу мен валюталық бақылау қаржы-несие саясатының құралы
ретінде қазақстандық теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету мен шетелдік
валютаның барлық операцияларымен, капиталдың ауыспалығы және сыртқы
саудамен байланысты валюталық құндылықтарды қарау саласына қарай
бағытталған. Мұндай жүйенің мақсаты мен міндеті қаржы-несие саясатымен
жүріп, қаржы – валюталық қатынаста қайшылық әрекеттерден қазақстандық
экономиканы қорғауға бағытталған қазақстандық экономиканың ағымдық жағдайы
мен перспективалық дамуымен анықталады.
Макроэкономиканың маңызды көрсеткіштерінің бірі ретінде ішкі және
сыртқы сауданың жағдайына, тарифқа, құнсызданудың өсу қарқынына, бағаның
динамикасына, солар арқылы фирмалардың қаржылық жағдайына, өндірістің
динамикасы мен құрылымына әсер етуші валюталық курс болып табылады.
Валюталық курс – ұлттық валютаның бірлігіне шаққандағы шетелдік валютаның
бірлік бағасы. Қазақсанда валюталық курс қазақстандық теңгенің шетелдік
валюта бірлігіне мөлшері арқылы анықталады.
Валюталық курс өте қозғалмалы, оған елдегі төлеу баланысының жағдайы,
инфляция деңгейі, шетелдік валютаға ұсыныс пен сұраныстың арақатысы,
белгілі бір алынған мемлекеттің әлемдік нарықта бәсекеге қабілеттілігі
саяси және әскери факторлар, сондай – ақ бірқатар жанама факторлар әсерін
тигізді. Халықаралық саудада кейбір туындаған жайттарға орай шетелдік
валютаға қызығушылық білдіретін тікелей сатып алуды орындау тиімсіз де
болады. Бұл жағдайда кросс–курстар пайдаланылады. Кросс – курс – бұл екі
валюта арасындағы қатыс, олардың курсы арқылы үшінші валютаның курсы
бекітіледі. Осылайша, алдымен үшінші жақтың валютасы тауып алынады, сосын
керекті валюта сатып алынады. Кросс – курстарды пайдалану көп еңбекті керек
етеді, кейде қатерлі де болады.
Валюталық нарықта қауіп – қатерді диверсификациялау мақсатында
мынадай курстың түрлері пайдаланылады: спорт – курс және форфардты курс.
Спорт – курс – келісімге отырған сәтте белгіленген өзге елдің бірлікке
шаққандағы бір мемлекеттің шетелдік валютасының бірлік бағасы.
Форвардты курс – келешекте нақты бір күнге қойылған шарт бойынша
белгілі бір валюта сатылатын баға. Фарвардтты келісімге қол қойғаннан кейін
екі жоқ алмасу курсының мөлшерін болжауға тырысып бағады. Спорт және
форвард курстары арасында арақатынас бар: форвард курсы спорт = курсы
+ фарвордтты дифференциал, бұл жерде фарвордтты дифференциал арқылы
форвардтты және спорт курстары арасындағы айырмашылық түсіндіріледі.
Келісім кезінде мерзіміне дереу курстар емес, форвардтты дифференциал
бағасы белгіленеді.
Мемлекеттік реттеу мекемелері жүргізетін соңғы жылдардағы валютаның
саясат теңгенің валюталық курсы шынайы экономикалық категорияға айналуына
бағытталған.
Қазақстандағы валюталық саясатының мақсаты- бұл ақшалық жүйені және
түгелімен алғанда қазақстандық экономиканы ұлттық валютаны айырбастау
курсын маңызды коньюнктуралық тұрақсыздық әсерінен қорғау, Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкінің алтын валюталық қоры мен даму қорының
әдістерімен нәтижелі басқару. Осы арқылы Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсіздігінің нығаюына септігін тигізеді.
Валюталық курстың қалыптасуына валюталық реттестіру кезінде есепке
алынуға тиісті әртүрлі факторлар әсерін береді. Айрықша бейімделуге
байланысты валюталық курстарды формалауға сәйкес техникалық
процедураларды қамтамасыз етуде теоретикалық қатыс көрінеді. Қазіргі
уақытта кең тараған теориялар: валюталық курстың жалпы теориясы, валюталық
курстың ақшалық теориясы, сатып алу мүмкіншілігінің, пайыздық еңбек ақы
мөлшерінің баланысының пара-парлығы.
Сатып алу мүмкіншілігінің тепе- теңдігі (СМП) теориясы.
СМП теориясының негізгі идеясы ХІХ ғ. британ экономисттері атап
айтқандай Давид Рикарданың еңбектерінде қозғалған болатын. ХХ ғасырдың
басында швед экономисті Г. Кассель СМП теориясын валюталық курстық
теориясының орталық бөлігіне айналдыра отырып, танымал жасады.
Сатып алу мүмкіндігінің тепе-теңдігі әр түрлі валюталардың әрбір елдегі
бағаның өзгермеушілік деңгейдегі сатып алу мүлкіндігінің теңдігі. Әрбір
елдің ұлттық валютасының сатып алу мүмкіндігі оның ішкі бағасының деңгейіне
байланысты. Д. Рикорданың салыстырмалы басымдылық туралы идеясынан
алшақтай тұрып, ішкі бағаның өсуі нәтижесінде ұлттық валютаның сатып алу
мүмкіншілігі қысқарады деп, білгілі бір шарттылық дәрежесінде айтуға
болады, бұл оның валюталық курсының пропорционалды құнсыздануына әкеп
соғады. Егер ішкі баға деңгейі төмендесе, онда ұлттық валюталық сатып
алу мүмкіншілігі өседі; бұл оның валюталық курсының пропорционалды өсуіне
әкеледі.
СМП абсолютті теориясына сәйкес, екі елдің арасындағы алмасу курсы осы
елдердегі баға деңгейінің арақатынасына тең.
Егер Цв- ішкі бағалардың жалпы деңгейі, Ц и - шетелдегі бағаның жалпы
деңгейі, К- кері баға белгілеу бойынша валюталық курс болса, онда СМП
абсолютті теориясы негізінде валюталық курс формуламен беріледі:
(1)
Бағаның жалпы деңгейі тұтынушы себетке кіретін тауар бағасы
негізінде есетеледі. Өз еліңде және шетелде бағымның жалпы деңгейін қалай
өлшеуге болады деген күрделі сауал туындайды. Кең тараған, бірақ онша
ыңғайлы емес тәсіл ретінде тұтынушылар бір елде де, басқа елде де
пайдаланатын біркелкі гомогенді тауарлардың себетін құрау саналады.
СМП абсолютті теориясы негізінде валюталық курстың бірдейлік
есептік әрқилығының бірі анықталады, оны сосын оның өзгеруі есебінің
нүктесі терінде пайдалануға болады. СМП негізіндегі валюталық курс – екі
елдегі бірыңғай тауарлар себетінің бағасын теңдесітіруші курс. СМП
теориясы көбінесе өзінің біршама жалтаруында тәжірибелік маңызға ие. Оның
идеясы екі елдегі баға деңгейнің абсолюттік емес, оның уақыт өтуімен
өзгерген валюталық курстың өзгеруінің үлкен сенімділігі салыстыруында
жатыр.
СПМ салыстырмалы теориясы былай делінеді: екі елдің валютасы арасындағы
алмастыру курсының өзгерісіне пропорционал. Валюталық курс СМП
салыстырмалы теориясының негізінде келесі формуламен беріледі:
(2)
К1- кері бағытта баға белгілеу бойынша ағымдағы жылдық валюталық
курсы;
К0- кері бағытты баға белгілеу бойынша негізгі жылдың вқ курсы;
Н0 – бірлікке шаққандығы елдің ішкі құнсыздануы;
Н0 – бірлікке шаққандағы шетелдегі құнсыздану.
Формуладан көргеніміздей, СМТ салыстырмалы теориясына сәйкес валюталық
курстың есебі үшін негізгі ретінде таңдалған кейбір жылдағы валюталық
курстың абсолютті тепе-теңдік мәнін және екі ел үшін бағаның индексін білу
қажет. Негізгі жылдағы тепе-тең курс үшін шындығында курс тұрақты болған
немесе өзінің жылжымалы орталық мәніне өте жоқ уақыт кезіндегі курс
қолданылуы қажет. Индекс есебінде негізінен тұтынушы баға индексі – ТБИ,
көтерме баға индексі немесе ВНП дефляторы қолданылды. Оның әрбір өзінің
мүмкіндігі мен негізгі деп таңдалған жылмен салыстырмалы түрде ағымдағы
жылға осы бағаның салыстырмалы қозғалысын өлшейді. Валюталық курсты СМТ
салыстырмалы теориясы негізінде болжау екі елдегі құнсыздану қарқынының ара-
қатынасы негізінде келер кезеңге ағымдағы курстың экстраполяциясын
көрсетеді. СМТ салыстырмалы формуласының бағалы коэфициенті шетелдегі
құнсыздану қарқынына елдің ішіндегі құнсыздану қатынасы – формуладағы
шынайы валюталық курстың бағалы коэфициенттеріне керісінше болып табылады
- өз еліндегі қарқынға шетелдегі құнсыздану қарқынына қатысты екенін байқау
әсте қиын емес. Бұдан айтарымыз СМТ теориясы егер шын мәніндегі валюталық
курс уақыт ағымымен өзгермесе, онда іске асады. Егер құнсызданудың ішкі
қарқыны шетелдегіден гөрі жоғары болса, онда СМТ салыстырмалы негіздегі
болжам бойынша валюталық курс ағымдағы жылы негізгі жылдағыдан гөрі төмен
болады.
Келесі экономикалық әдебиеттегі маңызды теория валюталық курсқа
пайыздың төлемақының әсері теориясы болып табылады.
Валюталық курсқа пайыздық төлемақы теориясының әсері.
Қай елде пайыздық төлемақы жоғары болса, валюталар сол елге
ауыстырылады.
Ақша нарығы толық баланс жағдайына түседі, шет елге және елдің ішкі
белсенділігіне салғанда валюталық курстың өзгеруі есебімен бір ғана пайыз
мөлшері келуі мүмкін. Сондықтан потенциалды инвесторлар үшін қай елдің
белсенділігінде өзінің жинаған қорын ұстаса да бәрі бір.
Пайыздық төлемақы тепе-теңдігі-көлемі бойынша тең деп депозиттердің
әрбір бір валютаға аударғанда бірыңғай таыс беретін шетелге және елдің
ішіндегі пайыздық төлемақы деңгейі.
Егер қаржылық белсенділердің халықаралық ілгерілінуіне қама болмаса,
онда капитал төмен пайыздық төлем ақы елінен жоғары төлемақылы елге екі
елдегі пайыздық деңгей теңгермейінше ауыстырыла береді. Яғни, бір валютада
көрініс беретін бірыңғай тауарлардың бағасын теңдестіретін тауар құнының
біртекті бағасы заңы негізіндегі жағдай тәрізді, пайыздық төлемақы да
теңдестіріледі.
Пайыздық төлемақы тепе-теңдігі теориясы валюталық курстың анықтамасының
негізі ретінде болашақта толық болмас еді. Егер құнсыздануды есепке алған
болсақ жалпы экономикалық теориядан белгілі жайт номиналды пайыздық
төлемақы ылғи да өзіне болуы мүмкін. Құнсыздану деңгейін қосады, себебі
банктің табысы берілген несие бойынша дұрыс нәтижеде болады. Инвесторлар
қай елге және қай валютада капитал құймас бұрын, міндетті түрде жақсы
пайыздық үстеме алу үшін, осы валютаның құнсыздануының қарқынын есепке
алады. Инвесторларды нақты пайыздық төлемақы қызықтыратыны белгілі – банк
жариялаған номиналды пайыздық төлемақы, құнсыздану қарқынын есепке
алмағанда. Ең алғаш пайыздық төлемақы мен құнсыздану қарқыны арасындағы
байланысты нақты сипаттаған И.Фишер болатын.
Құнсызданудың болжамды деңгейінің өсуі пайыздық төлемақының
пропорционалды өсуіне әкелетінін және керісінше, болжамды құнсызданудың
деңгейінің төмендеуі пайыздық төлемақы деңгейінің төмендеуіне әкелетінін
И.Фишер дәлелдеген. Бір елге қатысты осы заңдылықты Фишердің күшті әсері
деп айтады.
Осы заңдылықты Фишердің күшті әсері деп атайды. Алайда, пайыздың
төлемақы тепе-теңдігі мен СПМ салыстырмалығы туралы білімді пайдалана
отырып, валюталық курстың өзгеруі заңдылығын анықтауға болады. Бір
жағынан, СМП салыстырмалы теориясына сәйкес екі елдегі валюта арасындағы
айырбастау курсының өзгерісі осы елдердегі салыстырмалы құнсыздану
өзгерісіне пропорционал. Екінші жағынан, екі елдегі валюта арасындағы
айырсбастау курсының өзгеруі осы елдердегі пайыздық төлемақы айырмасына
теңеседі. Осы шарттарды бір теңестіруге қосып, Фишердің күшті әсерін
дамытатын оның бастапқы талқылауындағы валюталық курстың өзгеру заңдылығын
белгілеуге болады.
Фишердің күшті әсері – валюталық курстың деңгейінің өзгеруі ұзақ
мерзімді пермективада екі елдің арасындағы пайыздық төлемақы айырмасына
тең:
(3)
Ереже бойынша статистикалық мәліметтер нақтылы түрде беріледі.
Сондықтан нақтылы мәнді параметрлер формуласын қолдану әлдеқайда тиімді.
Нақтылы пайыздық төлемақы құнсыздануға қосымша шынайы пайыздық төлемақыға
тең екені белгілі:
Сонда:
(4)
- кері баға белгілеу бойынша ағымдағы жылдық валюталық курс;
- кері баға белгілеу бойынша негізгі жылдық валюталық курс;
- бірлікке шаққандағы елдің ішіндегі нақты пайыздық төлемақы;
- бірлікке шаққандағы шетелдегі нақты пайыздық төлемақы;
- бірлікке шаққандағы елдің ішкі нақтылы пайыздық төлемақысы;
- бірлікке шаққандағы шетелдегі нақтылы пайыздық төлемақы;
- бірлекке шаққандағы елдің ішіндегі құнсыздану;
- бірлікке шаққандағы шетелдегі құнсыздану.
Пайыздық төлемақы дейгейінде өзгеру валюталық курстың деңгейнің
өзгеруінің алғышарты болып табылады. Нақтылы пайыздық төлемақы екі түрлі
себеппен өзгеруі мүмкін: біріншіден, шынайы пайыздық төлемақысының
өзгеруі нәтижесінде, екіншіден, құнсыздандыру әрекетінің өзгеруіне
байланысты. Нақтылы пайыздық төлемақыны өзгертуге әкелетін компоненттерге
байланысты ұлттық валюта курсы не өседі, не түседі.
Нақтылы пайыздық төлемақының өсуі шынайы пайыздық төлемақы мөлшерінің
өсуінен ұлттық валюта курсының өсуіне әкеледі.
Нақтылы пайыздық төлемақының өсуі құнсыздану әрекетінің өсуінің
кесірінен ұлттық валюта курсының төмендеуіне әкеп соғады.
Бұл теорияға реттеуші параметр ретінде пайыздық төлемақы көрсетіледі.
Пайыздық төлемақы және соған сәйкес валюта курсының реттеу тәсілдеріне ең
алдымен дисконтты саясатты жатқыза аламыз. Дисконтты саясат тура реттеудің
тәсілі болып табылады. Оның мәні елдің орталық банкінің пайыздық
төлемақыларды жанама ақша – несие реттеу тәсілдерінің көмегімен реттеуге
де болады.
Валюталық курстың ақшалық теориясы валюталық курсты валютаға сұраныс
пен ұсынысқа байланысты етіп қояды. Сонымен бірге тепе-тең валюталық курс
екі қиыстық белгілі қиысқан нүктесінде белгіленеді. Фишердің күшті әсерімен
толықтырылған пайыздық төлемақы тепе-теңдік шарты есебімен ақшалық қатыс
формуласы мына түрде беріледі:
(5)
Еdf – тепе-тең валюта курсы;
Md – елдің ішіндегі ақша ұсынысы;
Mf –шетелдегі ақша ұсынысы;
Yd – депозиттердің ел ішіндегі табысы;
Yf – депозиттердің шетелдегі табысы;
Валюталық курстың ақша теориясы СМП негізінде анықталатын курс
теориясымен байланысты екенін аңғару қиын емес. Әрине, онда СМП теориясының
барлық қателіктері бар. Мұның үстіне тағы да таза ақшалық қасиеттің шектеуі
қосылады, ол бір жағынан, ақшалық интеграцияның теориялық жүрісін
жеңілдетеді, ал екінші жағынан, оны қиындатады, өйткені, бағалық теорияда
нақтылы есепке алынған басқа нақтылы факторлардан абстракцияланады.
Шолу барысындағы белгіленген кемшіліктер экономисттерді теоретикалық
синтез саласында оны жөнге салу жолын іздестіруге жұмылдырады. Осылайша
валюталық курстың жалпы теориясы пайда болды. Осы теорияның аясында
әлдеқайда қарапайым және логикалық моделі американдық экономисттер
Н.Кругман және М.Обстервелд арқылы ұсынылды. Олар сатып алу мүмкіншілігінің
тепе-теңдігінің теориясын келесі үлгіде дамытты: СМП теориясында
қалыптастырылған абсолютті тең тұтынушы себептері әрқилы, бірақ әр ел үшін
әдеттегі жағдай болып кетті. Бұл теорияны қалыптастырушылар үшін СМП
теориясының нақтылы валюталық курсын қайта құруға мүмкіндік берді. Сондай-
ақ авторлар, әрине, нақтылы курспен жөндеуден бас тартпайды, олар тек оны
шынайы есеп жолымен келесі формулалар бойынша анықтайды:
(6) немесе (6)
Eh – нақтылы валюта курсы;
Er – шынайы валюта курсы;
Pf – шетелдегі тұтынушы себетінің бағасы;
Pd – елдің ішіндегі тұтынушы себетінің бағасы.
Енді алдында қарастырылған ақшалық теорияның теңестіруіне (6) оралып,
(7) формуланы құрамыз.
(7)
Бұл формулада шығарушылар валюта курсына әсер етуші барлық дерлік
жайттарды есепке алуға тырысты. Курсты есептеп шығару алогритмін келесі
үлгіде елестетуге болады:
– шынайы түрде көрінген нақтылы валюта курсы есетеледі;
– ақша теңдігі теориясы формуласы бойынша тұтынушы себетінің бағасы
есептен шығарылады;
– ақшалық тепе-теңдік есебінен нақтылы валюталық курс анықталады;
– пайыздық төлемақы тепе-теңдігінің соделі құралады.
Тек ақшалық факторларды ғана қарастырмайтын аталған теория, негізгі
қателікті – валюталық бірліктің параметрлерін анықтауға қажетті валюталық
курстың жүйелік орташалану мүмкінсіздігін жоймайды.
Бірдейлік теңестіру жүйесіне кеңейтпейді, бірақ теңестіру техникасы
сауалы ашық күйде қалады.
Валюта курсы негізгі құнынан валютаны сұраныс пен тапсырыстың әсерінен
валюталық сатып алу мүмкіндігінен ауытқиды. Сұраныс пен ұсыныстың
арақатысы, яғни валюталық курстардың динамикасы түрлі факторларға
байланысты. Олардың ішінен конъюктуралық және құрылымдық факторларды бөліп
атауға болады.
Конъюктурлы факторлардың әсерінен байқау өте қиын, оларды жанама
белгілері бойынша анықтауға болады. Конъюктурлы факторлар іскерлік
белсенділіктің ауытқуымен, сыртқы саяси жағдайлармен, ішкі саясаттағы
өзгерістермен, ақпараттар легімен келген ажиотажды, еліртпе сөздермен,
валюта курсының келешектегі өзгерістеріне қатысты болжаулармен байланысты.
Сонымен, мемлекеттік шығындардың көтерілуі нәтижесінде жинақтық өнім
шығарудың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына әкеп соғуы мүмкін.
Қоғамдық және жеке бастың психологиясы барлық экономикалық про-
цестерге, әсіресе ақшалай көрсеткіштерге, оның ішінде валюта курсына үлкен
әсерін тигізеді. Көптеген факторлар ішінен валюта курсының өзгеруі мүмкін
жағдайдағы тұрақты қандай да бір қоғамдық сананың қалыптасуын ең алдымен
бөліп қарау қажет. Бұл көріністердің туындауы беделді экономисттер мен
финансисттердің, орталық банктердің өкілдерінің және қаржы министрлерінің
айтуымен, басылым беттеріндегі ақпаратпен, т.б. байланысты.
Құрылымдық факторлар ішінен келесілерді бөліп айтуға болады:
Құнсыздану қарқыны мен ақшалай бірліктерді сатып алу мүмкіндігі валюта
курсы мен құнсыздану арасындағы тығыз байланыс, егер бақылау ұзақ кезеңді
қамтыса және біршама әлсізденсе, сонда қысқа мерзімді бақылаулар мен
шектелгенде күшейе түсті. Елдегі құнсыздану қарқыны неғұрлым жоғары болса,
соғұрлым оның валютасының курсы төмен. Бұл жерде басқа факторлар әсер
етуін есепке алмай отырмыз. Елдегі ақшаның құнсыздануы құлдырау қарқыны
төмен елдей валютаға олардың курсының құлау тенденциясы мен сатып алу
мүмкіндігінің төмендеуіне айқатады. Валюта курсының құнсыздану қарқынына
тәуелдігі әсіресе халықаралық тауар айырбастаумен, капиталмен үлкен
көлемдегі байланыстағы елдер де айрықша көрінеді. Өйткені, құнсызданудың
салыстармалы қарқыны мен валюта курсының динамикасы арасындағы тығыз
байланыс, экспортты баға негізіндегі курстың есебінде көрініс береді.
2. Елдің төлеу мүмкіншілігі балансының жағдайы. Валюта курсына
сауда балансы, ал кеңірек мәнде – ағымдағы іс-әрекеттің барлық есебі
маңызды әсер етеді. Сауда балансының жетіспеушілігі туралы ақпарат отандық
валютаның төмендеуіне әкеліп соғады, себебі шетелдік валютаға сұраныс
артады. Сонымен қатар, бір қарағанда даусыз көрінетін жағдайда валюталық
нарықтың қатысушыларының керағар реакциясына түрлі жағдаяттар әкелуі
мүмкін. Егер сауда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz