Құстардың экологиялық жағдайы

Жоспар

Кіріспе
I ТАРАУ ҚҰСТАР.ТАБИҒАТ ТУЫНДЫСЫ
1.1.«Қызыл кітапқа» енген құстарға сипаттама
1.2.Су құстары және тау құстары
1.3.Шөл және шөлейт аймақтың құстары
II ТАРАУ ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ. АДАМ БАЛАСЫНЫҢ ҚҰСТАР ДҮНИЕСІНЕ ӘСЕРІ.
2.1. Құстар әлемінің көп түрлілігі. Бұталы.орман құстары.
2.2.Атырау облысының сирек кездесетін құстары
2.3.Құстар дүниесін қорғау және қалпына келтіру жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: ҚҰСТАР-ТАБИҒАТ ТУЫНДЫСЫ

Жоспар

Кіріспе

I ТАРАУ ҚҰСТАР-ТАБИҒАТ ТУЫНДЫСЫ

1.1.Қызыл кітапқа енген құстарға сипаттама

1.2.Су құстары және тау құстары

1.3.Шөл және шөлейт аймақтың құстары

II ТАРАУ ҚҰСТАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ. АДАМ БАЛАСЫНЫҢ ҚҰСТАР ДҮНИЕСІНЕ
ӘСЕРІ.

2.1. Құстар әлемінің көп түрлілігі. Бұталы-орман құстары.

2.2.Атырау облысының сирек кездесетін құстары

2.3.Құстар дүниесін қорғау және қалпына келтіру жолдары.

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

КІРІСПЕ

Атам заманнан-ақ адамзат табиғат тамашаларына еліктеп келеді. Сол
еліктеу нәтижесінде үйрену шеңберін іскерлікпен нығайтып, өзіндік маңызды
істерді рухани сүйіспеншілікпен үйлесімді реттеуде. Ежелгі мақсаты
ізденіске негізделген табиғаттан адам тәлім алып, күнделікті тұрмысына
қажеттісін пайдаланумен бірге, алақанға салып аялауды, оның асыл мұрасын
қадір тұтып, мол байлығын қорғай білуді де естен шығарып көрген емес.

Адамзат табиғатты қашан да туған анасына балап, оның көрікті де көркем
көріністерін масаттана жырлады. Бұл - табиғаттың адамға тигізген әсері мен
адамның табиғатқа деген шексіз сүйіспеншілігінің айғағы. Бұдан шығатын
қорытынды - адам да табиғат бөбегі. Демек, адамды табиғаттан, табиғатты
адамнан бөліп қарастыруға мүлдем қақымыз жоқ.

Адам баласы көп уақытқа дейін планетамызды мекендейтін құстар әлемін
табиғаттың таусылмас қоры деп қарады. Олар әсіресе саналы қоғам құра
бастаған кезде табиғатты бағындыру дегенді желеу етіп, ормандағы ағашты
балтамен шапты, құнарлы жерді темір тісті қарапайым құралдармен қопарып,
жануарларды аяусыз қырды, табиғатқа бұдан басқа да сансыз көп қиянат
жасады. Адам сәнді де жылы киіну үшін терісі бағлы аңдарды есепсіз ауласа,
дәмді еті мен майын азық ету үшін сансыз көп аң-құстарды жер бетінен жойып
жіберді. Көптееген елдер практикалық және ғылыми жағынан маңызды аң-
құстардан айрылды. Қазіргі есепке қарағанда аңдар мен құстардың 600-ден
астам түрі жер бетінен жойылып кету қаупінде, егер адам оларды қорғауға
араласпаса келешек ұрпақ бұл хайуанаттардан мүлде дерексіз қалары сөзсіз.

Көптеген құстар тек қана браконьерлік салдарынан жойылып кеткен.
Алайда табиғат әсемдігін өз қалпында сақтап, ондағы тіршілік атаулыға шашау
шығарғысы келмейтін табиғаттың нағыз жанкүйер достары планетамыздағы
құстарды қорғап қалудың барлық шараларын ойластырды. Сөйтіп, дүниеде Қызыл
кітап деп аталатын өте құнды документ пайда болды. Қызыл кітап деген
атауды ұсынған Англиядағы белгілі капитан Роберт Скоттың ұлы Питер Скотт
еді. Питер Скотт қызыл казарка туралы құнды зерттеулер жүргізіп, құстар
тіршілігімен шұғылданатын ғалым-суретші. Оның жойылып бара жатқан құстарға
қамқорлық жасауы және оларға арнайы есеп жүргізіп Қызыл кітапқа тіркеу
қажеттілігі туралы ұсынысы табиғатты аялаушы әрбір адамның көкейтесті
пікірі еді.

Табиғатта жануарлар,өсімдіктер және құстар санының жылма-жыл сирей
түсуі дүние жүзі ғалымдарын толғантты. Сондықтан әр түрлі елдерде
Табиғатты және табиғат ресурстарын қорғаудың халықаралық одағы құрылып,
жойылып кету қаупіндегі жануарлар мен өсімдіктерді арнаулы кітапқа тіркеуге
қаулы алды. Ол- Қызыл кітап деп аталды. Алғашқы қызыл кітап 1966 жылы
жарық көрді. Оның бірінші томы сүтқоректілерге, екінші томы құстарға,
үшінші томы қосмекенділерге және бауырмен жорғалаушыларға арналған.

I ТАРАУ ҚҰСТАР-ТАБИҒАТ ТУЫНДЫСЫ

Омыртқалы жануарлар ішіндегі ең үлкен топ-құстар. Бүкіл дүние жүзінде
олардың 10-12 мың түрлерінің тіршілік етуі де құстардың кең таралғанын
көрсетеді. Қазақстан территориясы да қанаттыларға өте бай. Онда құстардың
481 түрі мекндеп, күз айларындағы саны шамамен 18-20 миллионға жетеді.
Міне, бұл қаншама байлық десеңші! Оларды қорғап, пайдалана білуге тиіспіз.

Адам үшін қанаттылардың пайдасы өте зор. Бізде тіршілік ететін
құстардың біразы аңшылық үшін ауланып, дәмді ет пен мамық қауырсын береді.
Мәселен, қазір де Қазақстанда жылына 3,2 миллион құс аңшылардың олжасы
болады. Олар - үйрек, қаз, қасқалдақ, балшықты су құстары. Жасыл желек
жамылған кең байтақ даламызда ұшып жүрген құстар (шымшық, торғай,
тоқылдақ, ементұмсық және тағы басқалар) егістік, бау-бақша, орман
зиянкестері - насекомдармен, кеміргіштермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына
айтарлықтай пайдасын тигізеді. Құстардың эстетикалық мәні өз алдына бір
төбе. Бұлбұл үні мен торғайлардың ерекше құбылтып салған әндері талай
композиторлардың шығармаларына арқау болып келе жатқан жоқпа! Сондай-ақ
аспанға ұшу заңдылықтарын зерттеу Леонардо да Винчиден бастап күні бүгінге
дейінгі авиаконструкторлар еңбектерінің негізіне алынып отыр емес пе?
Бүгінде де бұл жұмыстар жалғасуда.

Соңғы жылдары құстардың тек Қазақстанда ғана емес бүкіл жер шарында
кейбір түрлерінің саны азайып бара жатқаны байқалады. Сондықтан да ел-елде
оларды қорғау шаралары жүзеге асуда. Сол сияқты қазірде біздің
республикамызда да осындай жұмысты жүргізу кең қолға алынды. Саны күрт
азайып кеткен аң-құстарды шұғыл зерттеу арқылы келешекте олардың таралған
аймағы анықталып, сол жерлерде қорғау шаралары жүзеге асырылатын болады.
Қазақстан ғалымдары осындай құстардың тізімін алып, табиғаттың Қызыл
кітабын жасауға кірісті. Қызыл кітап - өз алдына ерекше кітап. Оның
қызыл мұқабасы жанаурлар, құстар мен өсімдіктерге төніп келе жатқан апаттан
сақтандыру дабылы іспеттес. Қызыл кітап парақтарының түсі де алуан түрлі-
қызыл, ақ, жасыл және сары. Демек, оның қызыл түсті парақтарына арнайы
шаралар қолданбаса, жер бетінен мүлде жойылып кету қаупі төнген аңдар мен
құстардың түрлері; ал ақ түсті парақтарға тікелей жойылып кету қаупі төніп
тұрмаса да саны азайған немесе белгілі бір шектеулі территорияда ғана
сақталып қалған сирек кездесетін түрлер жазылады; сары түсті парақтарға әлі
де тіршілік етуге мөлшері жеткілікті болғанымен саны күрт азайып бара
жатқан аңдар мен құстардың түрлері жазылады; адамның аялап қорғауы
нәтижесінде қайтадан қалпына келтірілген жануарлар түрлері Қызыл кітаптың
жасыл түсті парақтарына жазылады.

Негізінен Қызыл кітаптан бұрын халықаралық қара кітаптың тізімі
жасалған еді. Оған біржола құрып кеткен аңдар мен құстар енгізілген. 1963
жылы халықаралық Қызыл кітаптың алғашқы басылымы, одан 1966-1975 жылдар
аралығында бес томы жарық көрді. 1978 жылы КСРО-ның Қызыл кітабы шықты.
Бұл алғашқы қызыл кітап жануарларға арналған бөлігі болатын.

Ал 1981 жылы өсімдіктерге арналған бөлігі жарық көрді. Қазақстанның
қызыл кітабы содан бері 1991 және 1996 жылдары өңделіп қайта басылып
көпшілікке ұсынылды. Қызыл кітапты ұйымдастыру үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Ғылым академиясының бірнеше ғылыми-зерттеу
институттарының конференциялары ұйымдастырылды. Қызыл кітапқа енетін әрбір
түрге сипаттама беріліп талқыға салынды. Қызыл кітапқа белгілі бір түрді
енгізу үшін ғалымдар әр жануарлардың немесе өсімдіктер мен құстардың 5
санатын анықтаған. Тек қана осы санатқа сәйкес келген жағдайда ған қызыл
кітапқа енгізген. Ол санаттар төмендегідей:

1)Жойылып бара жатқандар. Мысалы,қызыл қасқыр, қабылан;

2)Саны азайып бара жатқандар:Балқаш алабұғасы, сарықұтан, жұпар құлан;

3)Сирек түрлері (қазір жойылып кету қаупі жоқ, бірақ сирек
кездесетіндер). Мысалы: барыс, сілеусін, жарқанат, қара ләйлек;

4)Белгісіздер, толық зерттелмеген түрлер. Мысалы: шұбаркесіртке,
қарашұбар жылан;

5)Қалпына келгендер, қорғау жұмыстары нәтижесінде қайта көбейген
түрлер. Мысалы: кіші аққу, көкқұс және тағы басқалары.

Атырау жерінде құстар алуан түрлі және кең таралған. Жалпы 280-дей
түрлері бар. Тіршілік орындарының әрқилы болуларына қарай құстар облыс
көлемінде біркелкі орналаспаған. Біздің жерімізде олардың ең басты тіршілік
орындарының бірі су және оның жағалауы. Мысалы, нағыз су құстары ретінде
сұқсырлар,гагарлар және ескекаяқтылардан 10-нан астам түрлері кездеседі.
Бұлардың ішінен сұқсыр (чемга) және үлкен суқұзғын бізде тұрақты ұялайды.
Ал кіші суқұзғын, бұйра және қызғылт бірқазандар көбею орындарында
экологиялық жағдайлардың жыл сайынғы жарамсыз бағытта өзгеруі салдарынан,
соңғы жылдарда облыс көлемінде ұяламайды. Қызылмойын сұқсыр, ала және қызыл
жемсау гагарлар біздің өлкемізден қайту кездерінде ұшып өтеді. Аталған
құстардың барлығы да балық қоректілер. Бірақ облыстың балық шаруашылығына
айтарлықтай зиянын тигізбейді.

Облыс көлемінде жоғарыда аталғандардан басқа, тіршілігі азды-көпті
болсада су және оның жағалауымен байланысты құстар көп. Солардың бірі
дегелектер-мойны мен аяғы ұзын, суда жүзбейтін, орташа және біршама ірі
құстар. Өзен,көл жиектері мен батпақты-шалшық жерлерді мекендеп, ондағы
айқұлақтарды, көлбақаларды, балықтың шабақтарын және су бунақденелілерін
қорек етеді. Біздің жерімізде таралған 10-нан астам дегелектердің ішінен
жиі кездесетіндері көкқұтан,аққұтан,кіші аққұтан, қарабай және басқалары.
Қазтәрізділер - мойны ұзын, құйрығы қысқа, суда жақсы жүзетін, ірі және
орташа мөлшердегі су-жер құстары. Біздің жерімізде кездесетін 28 түрінің 15-
ке жуығы ұялайды, қалғандары қайту мезгілдерінде болады. Облыс суларының
маңында сарыала қазды, барылдауық, сұр, шүрегей үйректерді, сүңгуірлерді,
бейнарықтарды (корхоль) тағы басқа түрлерін жиі кездестіруге болады.
Қазтәрізділердің көпшілік түрлері кәсіптік аңшылықтың обьектілері.
Бақташылардың 6 түрінің ішінен қасқалдақ және сутартар сияқтылары кең
таралған және ұялайды. Батпақты шалшықтарда, қайраңдарда және сирек
жағдайда шөлейт жерлерде тіршілік етуге бейімделген құстардың бірі
балықшылар. Облыс бойынша белгілі 41 түрінің 13-і тұрақты ұялайды. Олардың
жиі кездесетіндері қызғыш қарала, ұзын сирақ балшықшылар. Өзен, көл және
жайылма сулардың маңында шағалалар ұдайы кездеседі.

Олардың бізде кездесетін 20 түрінің 9-ы тұрақты ұялайды және
кең таралған. Мысалы, көптеген қарқылдақтар, қалың шағала, көл шағаласы
тағы басқалары. Қалғандарының ішіне 6-ы кездейсоқ, ал 5-еуі қайту кезінде
болады. Шағалалар ұсақ балықтармен,
балық өлекселерімен, шаяндармен, су бунақденелілерімен, кейбіреулері ұсақ
кемірушілермен қоректенеді. Аздап санитарллық маңызы бар. Облыс көлемінде
ашық ландшафтыларды (тегістік және құм шөлейттер, дала белгілері бар
жерлер) мекендейтін құстарда баршылық.

Атап айтқанда, тырналардан - ақбас тырна біздің жерімізде ұялайтын
болса, сұр және ақ тырна (стерх) қайту кезінде ұшып өтеді. Дуадақтардан
-дуадақ, жекдуадақ және безгелдек сияқты түрлері өте сирек кездесетін
құстар болып есептелінеді. Көгершіндерден бары 5 түр, соның ішінде жиі
кездесетіндері -түркендер, дыркептер,көккептер тағы басқалары.
Бұлдырықтардан қарабауыр, бұлдырық және ұбақ кездеседі. Облыста
тауықтәрізділер өте аз. Оның екі түрінің ішінен сұр шіл кең таралған, ал
бөдене сирек кездеседі. Негізінен ашық жерлерде және су жағалаулары мен
орман-тоғай алқаптарында күндізгі және түнгі жыртқыш құстар отрядтарының
өкілдері кең таралған. Күндізгі жыртқыштардың облыстағы 23 түрінен 9-ы
ұялайды,11-і қайту кезінде болады, ал 3 түрі(тұрымтай,тазқара және тағы
басқалары ) кездейсоқ ұшып келетіндер деп есептелінеді. Жиі кездесетіндері
күйкентай, кезқұйрық, дала қыраны, қарақұс,кейбір құладындар тағы
басқалары. Үкілердің 8 түрінің ішіндегі кең тараған байғыз және саз
жапалағы. Қалған үкілер сирек кездеседі. Аталған жыртқыш құстар көбіне
кемірушілермен жануар өлекселерімен қоректеніп, пайдасын тигізеді. Облыста
көптеген құстардың тіршілігі ағаш-бұта өсімдіктерімен, адам
тұрғындарымен(ауыл,қала) және басқада мәдени ландшафтармен тығыз байланысты
екендігі сөзсіз. Атап айтқанда көкек тәрізділерден-кәдімгі
көкек;ешкіемерлерден-кәдімгі тентекқұс;көкқарғалардан - көкқарға, сарыалқым
және жасыл аражегіштер, бәбісек; тоқылдақтардан - шұбар тоқылдақ,
ұзынқанаттылардан - сұр қарлығаш. Бұл отрядтар бойынша барлығы11 түрдің
жетеуі тұрақты ұялайды.Ал зымыран, дүпілдек және қарабауыр сұр қарлығаш
сияқты құстар Атырау жерінде тек қайту кезінде кездеседі. Жоғарыда аталған
құстардың барлығыда бунақденелілермен қоректенеді. Сондықтан олардың ауыл
және орман шаруашылықтарында пайдасы мол. Атырау құстарының ішіндегі түр
саны жағынан ең көбі торғай тәрізділер. Облыс бойынша тіркелген 107 түрінің
56-сы ұялайды,5-ін кездейсоқ ұшып келушілер деп есептейді, ал қалғандарын
қайту уақыттарында кездестіруге болады. Облыста кең таралған торғай
тәрізділерге қосрең, кент және жар қарлығаштарын бозторғай, айдарлы,құлақты
және қара бозторғайлар, ақ шақшақай,үлкен және кіші тағанақтар, шөл
тасшыбыжығы, қамыс айқабағы, кәдімгі құрқылтай, сарбауыр шымшық,
қараторғай, сарғалдақ сұрлыкеш, жауторғай, торғай және қарға
тұқымдастарының өкілдерін (ала қарға, шауқарға,ұзақ,сауысқан т.б.) айтуға
болады. Торғай тәрізділердің көпшілігі аралас, ал кейбіреулері жануар
немесе өсімдік текті азықтармен қоректенетіндер. Бунақденелілермен
қоректенетін торғай тәрізділер орман және ауыл шаруашылықтарына пайдасын
тигізеді.

1.1.Қызыл кітапқа енген құстарға сипаттама

Қоқиқаз. Сырт тұлғасы сымбатты, салмағы 3,4-4 кг болатын ірі құс.
Жамылғы қауырсыны аздап қызғылт болып келетіндіктен кейзе қоқиқазды
қызылқаз депте атайды. Қоқиқаздың басы айтарлықтай үлкен болмайды, қайта
тұмсығы бастан қомақты да ұзын. Тұмсықтың астыңғы бөлігі жалпақ, ал үстіңгі
бөлімі жіңішке, олардың жиегін ұсақ мүйіз тісшелер көмкеріп жатады. Осы
тісшелер арқылы су өткізгенде су ішіндегі ұсақ жәндіктер қоқиқаз аузында
сүзіліп қалады. Қоқиқаздар су түбіндегі ұсақ жәндіктермен қоректенеді. Ең
бір қызығы қоқиқаз қоректену үшін басын суға батырып, төбесін су түбіне
тигізсе, тұмсығының үстіңгі бөлігімен су астындағы лай тұнбаны
қопарыстырады да аузына толтырып алған суды тісшелер арқылы сыртқа
шығарады. Сонда судағы майда жәндіктер қоқиқаз аузында сүзіліп қалады.

Қоқиқаздар-момақан құстар. Олар көбінесе суларда қорегін іздеп немесе
тынығып тұрады. Олардың ұшқанда жерден көтерілуі өте қиын. Алдымен
қоқиқаздар таяз суды жалдай жүгіре жөнеледі де қағып, ұшу қамын жасайды.
Тіпті денесі су бетінен көтерілген күнде де су бетімен жүгіріп бара жатқан
тәрізді қамданғанын көруге болады. Олар бірте-бірте ауға көтерілгенде
қанаттарын қаға түсіп, денесін созады. Бұл кезде аяқтары артқа, мойны алға
қарай созылып, ауға ұшуға қалыптасып алады.

Қоқиқаздар жұбын жазбай, колония құрып тіршілік етеді. Бір колонияда
жарты миллиондай қоқиқаздар болатын шақтар да кездеседі. Теңіз көлінде бір
колонияда 40-50 қоқиқаз болатыны анықталды. Мамыр айында колониядағы
қоқиқаздар таяз суға кішірек күбідей етіп балшық пен балдырдан ұя қалайды.
Қоқиқаздар су деңгейі жоғарылайтын кезде алдын ала ұяларын биік етіп
қалайды. Мұндай конус тәрізді ұяның биіктігі 10-32 см, табанының диаметрі
40-50 см болады. Осылай жасаған үйіндінің үстіңгі жағынан сәл шұңқыр қазады
да ешқандай төсеніш төсеместен 2-3 жұмыртқа салады. Колониядағы бір ұямен
екінші ұялардың арасы 80 сантиметрден қашық болмайды. Жұмыртқаны аталығы
мен аналығы кезектесіп, 30-40 күн шайқайды, Балапандары жұмыртқадан
жетілген қалпында шығады, ата-енесі балапандарын құсығымен қоректендіреді.
Балапандарының тұмсығы алғашқы кезде түзу болады да, екі аптадан соң-ақ
ересек қоқиқаздардікі тәрізденіп имектеледі. Ата-енесі қоректенуге кеткенде
балапандар ұядан шығып, колониядағы басқа балапандармен топтасады. Оларды
колонияда қалған кезекші қоқиқаздар қадағалайды. Бұл кезде балапандар
өздіктерінен суда жүзе де алады. Ал кеш бола бастағанда (кешкі сағат 6
кезінде) қадағалаушы қоқиқаздар балапандарды ұяларына таратады. Сөйтіп
қоқиқаздар қалыптасқан колонияда өте тату тіршілік етеді. Колониядағы
құстар жылма-жыл жұптарын жазбауға тырысады.

Мәрмәр шүрегей. Қаз тәрізділер отрядының бір тұқымдас тармағы-үйрек
тұқымдастар. Бұлардың денесі шағын, мойны қысқа келеді. Үйрек тұқымдастар
түр тармағында үйректердің 112 түрі бар, солардың 41-і Қазақстанда
кездеседі. Өте сирек кездесетін түрі - мәрмәр шүрегейі. Бұл өте шағын
денелі су құсы, оның тірілей салмағы-400-600 грамм.

Аталықтары мен аналықтарының түр-түсін бір-бірінен ажырату қиын, екеуі
де ашық дақты сұр түсті болып келеді. Суда жүзген кезде денесінің алдыңғы
бөлігін тереңірек батырып, құйрығын көтеріңкі ұстайды. Мәрмәр шүрегейлер
момақан ғана, баяу жылжитын аңқау құс. Су жағалығындағы бұталардың бұтағына
қонақтап тынығатынын жиі көруге болады. Қазақстанда сирек кездеседі.
Мәрмәр шүрегейлер көлдердің жағалауына, ағаш қуысына ұя жасап, аналығы 7-12
жұмыртқа салады. Негізгі қорегі - су жәндіктері мен су өсімдіктері, сондай-
ақ құрлықта өсетін өсімдіктерді, олардың тұқымын, тамырсабағын жейді.

Сурет. 1.1

Қара тұрпан. Суға өте жақсы сүңги алатын орташа денелі үйректің бір
түрі қара тұрпан деп аталады. Оның тірілей салмағы 900 граммнан 1,6
килограмға дейін болады. Қазақстанда Бурабай, Қорғалжын маңындағы көлдерде,
Қарағандыдағы Саумакөлде, Солтүстік қазақстандағы көлдерде қара тұрпандар
сирек те болса кездеседі. Суға сүңгіген кезде су астында 45 минуттай бола
алады. Жерде өте ебедейсіз жүреді, аяқтары денесінің артқы жағына
орналасқандықтан кеудесін тік көтеріп, солбыр жүреді. Кежегінің түсі
қара,тек қанатында ақ дағы бар, аналығы қоңыр түсті, бауыры ақ. Қара тұрпан
өте сақ құс. Ұяларын қамыс, құрғақ өскен су жағасына, кейде судан қашықтау
құрлыққа жасайды. Аналығы 6-10 жұмыртқа тауып, одан балапан өргізеді.
Қара тұрпандар әсіресе, моллюска, насекомдармен және тағы басқалармен
қоректенеді. Аздап өсімдіктерді де жейді. Балапандары жұмыртқадан жетіліп
туады. Қара тұрпандар топтанып жүреді. Республика аймағында олар сәуірдің
ортасына таман ұшып келіп, қазанда жылы жаққа кетеді.

Балықшы тұйғын. Бұл жемін күндіз аулайтын жыртқыш құстардың ішіндегі өз
алдына жеке тұқымдас болып табылады. Көбінесе су қоймаларының маңында
тіршілік етеді. Балықшы тұйғынның Іле, Сырдария, Жайық, Ертіс өзендері мен
Балқаш көлінің үстінде қалықтап жүргенін байқап қалуға болады. Негізгі
қорегі балық болғандықтан тұйғын су бетінен 20-25 метр биіктіктен
балықтарды аңдиды. Оның денесі шағын, салмағы 1-2 кг шамасында болады.
Тұмсығы имек, тырнақтары өткір, қарулы. Балықшы тұйғын суда жүзіп жүрген
балықтарды байқаса-ақ болды, қанаттарын қомдап, өткір тырнақтарын жазып,
аяқтарын алға қарай созып жіберіп, суға шүйіледі. Ол су түбінен кейде
салмағы 1-1,5 кг балықты бұлғаңдатып алып шығады. Әрине балық аулау сәті
үнемі түсе бермейді, сондықтан кейде ұсақ сүтқоректілермен-саршұнақтармен,
тышқандармен, тіпті бақалар, құстармен де азықтанады. Балықшы тұйғындар-жыл
құстары, қыркүйекте жылы жаққа ұшып кетеді.

Балықшы тұйғындар ағаш басына, жартастарға, кейде жерге ұя салады. Ұя
жасауға ағаштардың қураған бұтақтарын пайдаланып, бір ұяда бірнеше жыл
қатарынан мекендейді. Балапандары үшеу-ақ болады. Балықшы тұйғын оларды 2
ай бойы ұяда тәрбиелейді. Аналығы жұмыртқаларын 35 күндей басып, балапан
шығарады

Бақалтақ қыран. Қырандар тобындағы шағын денелі құс. Оның салмағы 700
грамнан аспайды. Сондықтан өте кішкене қыран, яғни бақалтақ қыран деп
аталған. Бақалтақ қырандар-күңгірт және ашық түсті болып келетін жыл құсы.
Биік өскен жапырақты және аралас орманды жерлерде мекендейді. Бақалтақ
қырандар көбінесе басқа жыртқыш құстардың, құтанның ұяларын паналайды.
Кейде өздері де ұя жасайды. Бақалтақ қыран ағаштың кепкен бұтақтарынан
көлденеңінен өлшегенде 60-70 см болатын тік, ешқандай төсенішсіз жайпақ ұя
құрастырады. Бақалтақ қыранның ұяларын қарағай, емен, жөке, шаған және тағы
басқа ағаштардың басынан көруге болады. Оның жерден биіктігі көбінесе 12-22
метр. Аналық қыран ұяға 2 жұмыртқа тауып, оны 35 күн басып, балапан
шығарады. Балапандары 45-50 күнде ұядан өздігінен ұшуға жарайды.
Олар күзге дейін ата-енелерімен бірге тіршілік етеді. Бақалтақ қырандардың
негізгі қорегі - сүт қоректілер. Кейде кесірткелерді және тағы басқаларды
да азық етеді.

Күшіген және сақалтай немесе қозықұмай. Бұлар қаршыға тұқымдас жыртқыш
құстардың ерекше түрлері-тазқараларға жатады. Тазқаралардың ішіндегі денесі
шағыны күшіген, оның салмағы1,2-2,5 кг. Таулы жерлер мен тау етектерінде
мекендейді. Күшігендер ұясын шың-құздарға,жартастарға салады. Аналығы 1,
кейде 2 жұмыртқа туып, оны ата-енесі кезектесіп басады. Жұмыртқадан мөлшері
40 күнде балапан жарып шығады. Көбіне омыртқалы жануарлардың қиымен,
өлексемен қоректенетін болғандықтан күші кем деп есептеп, күшіген аталып
кеткен. Күшігендер тірі хайуанаттармен де қоректенеді. Ондай жағдайда
азыққа жарататыны ұсақ сүт қоректілер мен тасбақалар. Олар өсімдіктерден
құрманы ұнатады. Күшігендер суды сүйсіне ішеді және оған шомылады.

Сақалтай немесе қозықұмай-тазқара тобындағы жыртыш құстардың ерекше
түрі. Әдетте тазқара тұқымдастардың басында не мамық. Не қауырсын өскіндері
байқалмай тақыр болып келеді. Ал сақалтайдың дене бітімі өте келісті, оны
тіпті қырандар тобына жатқызса да артық емес. Бірақ негізгі қорегі өлексе
болып келетіндіктен сақалтай тазқаралар тобына жатқызылады. Сақалтайларды
Тянь-Шань тауынан кездестіруге болады. Олар ақпанда жартас жарықтарына
немесе үңгірлерге ағаштардың кепкен бұтақтарынан және шөп- шаламнан ұя
жасап, оған 1-2 жұмыртқа туады. Жұмыртқадан әдетте бір-ақ балапан шығады,
оны көбінесе аналық сақалтай екі ай бойы шайқайды. Бұлар әлсіз, ауруға
ұшыраған хайуанаттарға да түседі. Олардың тасбақаны да жейтіні белгілі.
Тасбақаны сауытынан ажырату үшін тырнағына қысып алып, биікке көтеріліп
барып, тастақ жерге тастайтын әдеті бар көрінеді. Бір қызығы сақалтай
өлексені сүйегімен қоса жейді, оның асқазаны сүйекті де қорыта алады екен.

Шаңқылдақ қыран немесе жыланжегі. Шаңқылдақ қыран да қаршыға
тұқымдастарға, оның ішінде жыланжегілер тобына жатады. Қазақстанның
оңтүстігінде Тянь-Шань тауында кездеседі. Негізінен ағаш басына ұя салатын
құс болғандығына қарамастан, біздің республикамызда кездесетін шаңқылдақ
қырандар ұяларын жартастарға жасайды.

Ұя үшін ағаштан жаңа жұлынған жас бұтақтарды пайдаланады, онда
ешқандай төсеніш болмайды. Ұясының ені 68-136 см, биіктігі 62-112
сантиметрге дейін жетеді. Ұядағы шұңқырдың тереңдіігі 13-21 см болады.
Аналық шаңқылдақ қыран ұяға 1-2 жұмыртқа туып, оның ата-енесі кезектесіп,
40 күнде балапан басып шығарады. Балапандары 70-80 күнде қанаттанып
өздігінен тіршілік ететін болады.

Шаңқылдақ қырандар көбінесе жыландармен қоректенеді, сондықтан
бұларды кейде жыланжегілер деп те атайды. Олар жылан болмай қалғанда басқа
бауырмен жорғалаушыларды, сондай-ақ бақаларды, ұсақ сүтқоректі
хайуанаттарды, кейде құстарды азық етеді. Аналықтары аталықтарынан ірірек
және түстері біркелкі реңді болып келеді.

Орақтұмсық. Татрең тұқымдасының орақтұмсық тұқымдас тармағына жататын
құстардың бірі орақтұмсық деп аталады. Бұл балшықшылар отрядындағы едәуір
ірі денелі құс. Оның ашық қызыл түсті ұзын тұмсығы төмен қарай имектеу
келеді, құстың орақтұмсық аталуы содан. Орақтұмсықтар тау өзендерінің маңын
мекен етеді. Республикамызда оларды Іле, Күнгей және Жоңғар Алатауларының
өзендері бойынан кездестіруге болады.

Орақтұмсық-онша әбігерленбейтін, момақан құс. Суда жақсы жүзеді. Ол
көбінесе құм қайраңды таяз жерлерде басын созып, тынығып тұрады.
Орақтұмсықтың түсі өзі мекендейтін ортаға үйлес болғандықтан, оны ажырату
қиын, қимылсыз тұрған кезде су ортасында жатқан тас екен деп қаласың. Ол
құрлықта және суда тіршілік ететін жәндіктермен қоректенеді. Орақтұмсық-
отырықшы құс, тау өзені олардың тұрақты мекені. Сәуір айының бас кезінде
орақтұмсық тау өзендері жағасындағы ұсақ тастар арасынан аяқтарымен шұңқыр
жасап, оған 3-4 жұмыртқа салады. Ұяда балапан шығару үшін жұмыртқа басып
жатқан аналық орақтұмсықты бірден байқау мүмкін емес. Ол ұяда ешбір дыбыс
шығармай жатады да жоны малта тастардың түсі тәрізді буалдыр сұр реңді
болғандықтан көзге бірден түсе қоймайды.

Шитұмсық шалшықшы. Балшықшылар отрядында тұмсығы ұзын, кейде түзу,
кейбіреулерінде имек болып келетін құстар тобын ғалымдар шырғалақтар
тұқымдас тармағына жатқызады. Шалшықшылар, шырғалақтар және тауқұдірет
тәрізді шырғалақтар осы шырғалақтар тұқымдас тармағындағы құстар түрі.
Шырғалақ тұқымдас тармағында 13 түр бар, солардың өте сирек кездесетін түрі-
шитұмсық шалшықшы. Мұны кейде шағын денелі шалшықшы деп те атайды. Шитұмсық
шалшықшылар Батыс Қазақстан облысындағы Каспий ойпатынан кездесіп қалады.
Шитұмсық шалшықшылар Жерорта теңізіндегі елдерге барып қыстайды.
Қазақстанда кездескенімен ұя салмайды. Олардың біраз түрлері Батыс сібір
тайгасында ұя салатыны анықталды. Ұясын жерге жасап, оған 4 жұмыртқа
салады. Батпақты жерлерді мекендейді. Негізгі қорегі насекомдар, әсіресе су
насекомдары, құрттар, моллюскалар. Сыртқы пішіні үлкен шалшықшыға ұқсайды.
Айырмашылығы: денесі одан кішілеу және тұмсығы едәуір қысқа да жіңішке.

1.2.Су құстары және тау құстары

Қазақстанның ұлан-байтақ жері су қорларына өте бай. Әсіресе, Жайық,
Ырғыз, Торғай, Тобыл, Есік, Ертіс, Іле, Шу, Сырдария сияқты өзендердің
пайдасы зор. Бұл өзендердің суы көктемде молайып, олардың атырауында айдын
көлдер мен көлшіктер пайда болады. Қазір су шаруашылығы мамандарының
мәліметі бойынша республикамызда 35 мыңнан астам көл бар. Олардың үштен
біріндейі Қостанай, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында. Су бар
жерде өмір бар дегендей жағаларында қамыс, құрғақ өскен бұл жерлерде
көгілдір айдын еркелері су құстары мекендейді.

Республикамызда қанаттылардың 481 түрі кездессе, оның 56-дан астам
түрі аңшылық шаруашылығында зор маңызы бар су құстары.

Ал тау құстарынан ұлар, кекілік, сақалды құр, тундра кекілігі,
жабайы және көк кептер, тау балшықшы құсы – орақтұмсық кіреді. Бұл
қанаттылар көбіне таудың биік құздарында, субальпі және альпі белдеулерінде
жүретіндер. Тек суық түсе таудың етегіне қарай өзен бойын жағалап түседі.
Бұлардың ішінде аңшылық маңызы бары – кекілік. Бірақ, ауа райына байланысты
оның саны да жылма-жыл өзгеріп отырады. Бірде көбейіп, бірде азайып кетеді.
Қор көбейген жылдары кекіліктің дәмді етін көптеп дайындауға болады. Басқа
да тау құстарының кәсіптік маңызы шамалы, кейбіреулері өте сирек кездеседі,
қорғауды қажет ететін қанаттылар.

Аққу. Жалпы түсі ақ, салмағы 12-13 килограмға дейін жететін ірі құс.
Қазақстан суларында оның екі түрі-сұңқылдақ аққу және сыбырлақ аққу
тіршілік етеді. Сұңқылдақ аққу біздің өңірде бүкіл орманды дала және
далалық, аймақтағы көлдерде, Каспий теңізінің солтүстік-шығысында, Балқаш,
Алакөл, Зайсан көлдерінде кеңірек таралған. Ал сыбырлақ аққу Арал теңізі,
Сырдария, Ырғыз, Торғай өзендері бойындағы көлшіктерде көбірек. Мәселен,
соңғы жылдардағы зерттеулер, қазірде жылына Торғай өзенінің төменгі
жағындағы Жаркөлде-10, Жыңғылды көлде-24, Байтақта-20, Айкөлде-50 аққу ұя
салатынын көрсетті. Алайда соңғы 10-15 жылдар ішінде Қазақстанның өзен-
көлдеріндегі аққу саны адам айтқысыз азайып кетті. Оның басты себебі,
құрғақшылық кезде біраз көлдер өзінен-өзі құрғап қалса, екіншіден ол адам
әрекетіне байланысты. Тың және тыңайған жерлерді игеруге сәйкес бұрын құс
патшасы атанған аққулар ұялайтын көлдер маңының бәрі жыртылып тасталды,
көлдерден қамыс шабылды. Тіпті кейбір аудандарда көктемде үй маңындағы
көлдерден балалар оның жұмыртқасын жинайтындығы туралы фактілер де
анықталды. Осылардың бәрі де жерсінді құс – аққу қорының азайып кетуіне
әкеп соқты.

Сурет.1.2

Қазақ халқы аққуды киелі, қасиетті құс деп санайды. Оған тимей,
қайта оның көл маңында көбірек жүруін ұнатады. Өзінің сұлулығымен жұртты
таңқалдыратын аққу бүкіл елімізде қорғауға алынған. Қазіргі міндет-осы құс
падишасы сақталып қалған көлдерде оның ұя жасауына керекті материалды
қолдан жасасақ, ол сол суда көбірек тоқтайтын болады. Аққу қолға жақсы
көндігеді. Соған сәйкес оны үй маңындағы, санаторийлер төңірегіндегі су
қоймаларында ұстап, үй құстарына айналдыруға әбден болады. Ендеше, сұлулық,
әсемдік символы есебінде қарайтын қасиетті құс - аққу қорын молайтуға күш
салу барлық саналы азаматтың борышы.

Шағалалар-өте пайдалы құстардың бірі. Біріншіден, олар шегіртке, ұсақ
кеміргіштер сияқты егіс зиянкестерін жеп, ауыл шаруашылығына едәуір
пайдасын тигізсе, екіншіден, теңіз бен көлдерде балықшылар тастаған балық
қалдықтарымен қоректеніп, су тазалығын сақтап санитарлық қызмет те
атқарады.

Соған сәйкес балықшылар да оны су санитарлары деп тегін атамаған.
Міне, осы келтірілген мәліметтер қоры аз шитұмсықты шағалаларды қорғау
керектігін айқын көрсететіні мәлім. Жалт-жұлт етіп қанаты күнмен шағылысқан
теңіз бен көл үстінде көрінген сондай сымбатты бұл шағалалар-көгілдір
айдынымыздың сәні.

Бүкіл ел биологтарының назарын аударып отырған Қазақстандағы
Алакөлдің мақтанышы-реликті шағалалардың бар қорын көбейте түсу қазірде аса
маңызды мәселенің бірі болып отыр. Қазірде бұл құс бүкіл дүние жүзінде
қорғауға алынған. Алакөлде бұл шағала мекендейтін аралдар заказник болып
жарияланды.

Кіші аққұтан-жалпы түсі ақша қардай. Тұмсығы қара,сирағы көкшіл қара
келеді. Қанаты мен денесі сондай қомды болғанынан ақ құтанның салмағы 1-1,5
килограмдай ғана болады. Сондықтан да оны әзірлеп еті 1,5 метр құс деп
атайды. Бұл құс европаның оңтүстік бөлігінде - Испанияда, Францияның
оңтүстігінде, Солтүстік Италияда, Венгрия, Югославия, Болгария, Румыния,
Украинаның оңтүстік жартысында, Солтүстік Кавказда, Еділ атырауында,
Азияда, Солтүстік Австралияда, Африканың кейбір аудандарында ұя салады. Қыс
айларын Жерорта теңізінің жағалауында өткізеді.

Біздің өңірімізде кіші аққұтан ұясын суда өсіп тұрған қамысты қопалар
арасына салады. Ұяны қамыстан немесе қоғадан соғады. Аққұтанның негізгі
азығы - тайыз су балықтары. Ұзын сирақты, қанатты бұл құс шалшық суларда
баяу қозғалып жүріп, шабақтарды ептілікпен ұстағанда, оның қимылына
сүйсінбей қалмайсың. Сондай-ақ, бұл құс бақа, насекомдарды жем етеді.
Шабындық жерлерден көп мөлшерде шегірткелерді де аулайды. Көбіне 8-12-ден
топтанып жүреді. Аққұтанның саны қазіргі біздің өңірде өте аз болып отыр.
Аққұтанның биологиясындағы бір айрықша өзгешелік-көктемде күй салтанаты
кезінде арқасын бойлай құйрық қанатының үстіне дейін жалданып, эгретка
немесе эспри деп аталатын әсем қауырсындар өсіп шығады да, жаздың
ортасына дейін ғана сақталады. Міне,осы эгретка өткен ғасырларда әйелдердің
бас киімін әсемдеу үшін таптырмайтын тауар болды. Осы алтын қауырсыны үшін
аққұтанды ертеде аяусыз қырып жойды. Аса құнды қауырсын үшін құрбан болған
аққұтан бүкіл дүние жүзінде бертін келе саны сиреп құрып кету қаупі туды.
Сондықтан да енді оны қорғап қалу үшін жедел шаралар қолдану қажет.

Ақ дегелек-аяғы мен мойны ұзын, қанаты жалпақтау келген, жақсы
қалықтайтын ірі, сәнді құстардың бірі. Оны кейде ләйлек деп те атайды. Ол
ақ қауырсынды, тек тұмсығы мен аяғы қызыл, көзінің төңірегінде қара шеңбері
бар қанатты құс. Салмағы 4 килограмдай. Дегелектің көмекейінде дыбыс
шығаратын қатпарлары болмайды. Соған сәйкес олар әлсіз ғана үн шығарады.
Құс бір-біріне деген сезімін көбіне тұмсық қимылы арқылы білдіреді.

Табиғаттың осы бір сұлу құсы-ақ дегелектің қорының дүние жүзінде
күннен-күнге азая түсуі кімді болса да қынжылады. Сондықтан да халықарарлық
құстарды қорғау комитетінің шешімі бойынша бұл қанаттының санын өсіру
шараларын белгілеу үшін 1958 жылдың жазында ақ дегелек тіршілік ететін
барлық елдерде санақ жұмысы жүргізілді.

Дегелектің негізгі қоретілері ұсақ омыртқалылар: балық, бақа, жылан,
әр түрлі кеміргіштер және торғай тәрізді құстар. Ауыл-село тұғындарының бұл
құсты жақсы көретін бір себебі- дегелектер ауыл шаруашылығында зор зиян
келтіретін ұсақ кеміргіштерді аулайды, сондықтан өте пайдалы қанатты болып
саналады.

Қара дегелек. Ол ақ дегелектің жақын туысы. Олар бір-бірімен
қауырсынының түсі арқылы айырылады. Қара дегелектің басы, мойны және бүкіл
арқа жағы реңді, бауыры ақ. Тұмсығы, аяғы мен көзінің айналасы-қызыл. Бұл
құстың биологиялық бір ерекшелігі- топтанып ұшпайды. Оны тек дара немесе
жұбымен ғана көресіз. Дамға жуықтығы шамалы, қайта оның көзіне көрінбеуге
тырысып бағады.

Негізгі қорегі-ұсақ балық, бақа, жылан, насекомдар. Таудағы орман
ағаштарының жапырақ сабағын жеп, насекомдармен зиянды кеміргіштермен
қоектеніп, біраз пайда тигізеді. Жем іздегенде жерде асықпай маң-маң басып
жүреді. Жай ұшады. Ашық күндері аспанда жақсы қалықтайды. Қара дегелек
батыста Оңтүстік Швеция, Германияда және Балқан түбегінен, шығыста
Сахалинге дейін кездеседі. Қара дегелек әсіресе Балтық теңізі жағалауында
едәуір мол ұшырасады. Бұрын қара дегелек Жайық өзені жағасында және Ақтөбе
төңірегінде жұмыртқалайтын. Бірақ, кейін бұл өңірде үлкен өзгерістер
болғаны белгілі. Халық жиі қоныстанып, ормандағы ағаштардың кесілуі не
байланысты қара дегелек те кездеспейтін болды. Қазірде ол Алтай тауында
Өскемен мен Ақсу қалаларының арасындағы орманда, Күршім өзені мен Марқакөл
маңында қоныстанған. Сауыр мен Тарбағатай, Орталық Қазақстанда, Шыңғыстау
мен Қарқаралы тауларында бар. Бұл аталған жерлерде қара дегелек өте сирек
кездеседі. Қазақстанда көп жағдайда қара дегелек ұясын тау ішіне салады.
Өніп-өсер кезде жатағын салу үшін басты шарт – судың жақын болуы қажет.
Су көзі ұядан 10-15 шақырымнан қашық болмауға тиіс. Таулы аймақта көбіне
ұяларын адам баруы қиын тас-құздардың арасына орналастырады.

Балшықшы-қанаты ұзындау келген ірірек жыртқыш құс. Арқа жағындағы
қауырсындарының түсі қара, бауыры қоңыр көлденең жолақтарысен бөлінген ақ,
басының үсті қара дағы бар ақ түсті болады. Тұмсығы мен тырнағы қара. Аяғы
күшті тырнақпен жабдықталған. Кейде оны су бүркіті деп те атайды.

Балшықшы-дүние жүзінде кең таралған құс. Ол Европада, Азияда,
Солтүстік Америкада кездеседі. Қысты Оңтүстік Америкада, Индия, Солтүстік
Американың оңтүстігінде өткізеді. Осы тарлған мекеменің бәрінде де
балшықшының саны өте аз. Сондықтан да көп елдерде бұл қанаттыны табиғаттың
қызық ескерткішіретінде қорғауға алынған.

Қазақстанда бұл құс жылы жаққа ұшып кетер немесе одан қайтар кезде
орталық шөлді аудандар мен биік таудан басқа жердің бәрінде кездеседі. Көп
жағдайда ол балығы мол, суы мөлдір, жағасында ағашы бар ірі өзен-көлдер
жағасын мекендейді. Батыс Қазақстанда Жайық өзені бойындағы орманды Орал
қаласынан солтүстікке қарай жайлайды. Шығыста жағасында қарағайлы орман
өскен Ертіс өзені төңірегінде жұмыртқалайды. Республикамыздың оңтүстігінде
Сырдария, Іле өзендері мен Балқаш көлі жағындағы жиде, тораңғы өскен
тоғайларда бар. Бірақ соңғы аталған екі участкеде балшықшы құрып кету
қаупінде тұр деп айтуға болады. Өйткені, бұдан 8-9 жыл бұрын бұл жерлерде
балшықшы басқа жыртқыш құстармен бірге балық және ондатр шаруашылықтарының
жауы деп жарияланып, оны жаппай қырып жойды, ұясын бұзды. Тіпті жыртқыш
құстарды өлтірген аңшыларға ақы да төледі. Соның нәтижесі міне көрініп
отыр. Енді бүкіл Қзақстанда бұл құсты қорғау керек болды. Қазірде шамалап
Сырдария, Жайық, Ертіс өзендері бойында сақталған

Сурет.1.3

Біздің аймаққа бұл жыртқыш құс сәуірде ұшып келеді. Өсіп-өнер мезгілде
ол жағасында ағашы бар, суы мөлдір өзен-көл жағаларын таңдап алады. Негізгі
қорегі – балықты көруі үшін судың мөлдір болуы – бұлардың тіршілігі үшін
басты шарт. Ұясын бұтақтардан жинастырып, биік ағаш басына салады. Жерден
ағаштағы ұя тұрған бұтаққа дейінгі биіктік 4-тен 15 метрге дейін болады.
Олар осы ұясын бірнеше жыл пайдаланады.

Балшықшы – тек балықпен ғана қоректенетін құс. Жемін 25-80 метр
биіктіктен қарап жүріп аулайды. Судың бетіне таяу жерде балықты көргенде
дереу тоқтай қалып, шапшаң төмен қарай зуылдай жөнеледі. Кейде салмағы 1,5-
2 килограм болатын ірі балықты да жем етеді, кейде бақа, кеміргіштерді де
аулайды. Өте сирек кездесетіндіктен балық шаруашылығына келтіретін зияны
мардымсыз ғана.

Реликті шағала. Соңғы жылдарға дейін республика өңірінде құстардың
481 түрі ұя салып, балапандарын өргізіп тіршілік ететіндігі белгілі еді.
1968 жылы Қазақстан Ұлттық Ғылым академиясы Зоология институтының ғылыми
қызметкері Э.М.Әуезов Алакөлде су құстарына сақина салып жүрген кезде, оның
араларынан сыртқы пішіні қара басты өгіз шағалаға ұқсас ересек шағалалардың
үлкен тобын кездестіреді. Жас ғалым олардың бірнешеуін ұстап, өгіз
шағаламен салыстырып зерттесе, оған тіпті ұқсамайтындығын анықтайды.
Сөйтсе, ол шағалалардың реликті шағала деп аталатын жаңа түрі екені
анықталып отыр.

Бүкіл ел биологтарының назарын аударып отырған Қазақстандағы
Алакөлдің мақтанышы-реликті шағалалардың бар қорын көбейте түсу қазірде аса
маңызды мәселенің бірі болып отыр. Қазірде бұл құс бүкіл дүние жүзінде
қорғауға алынған. Алакөлде бұл шағала мекендейтін аралдар заказник болып
жарияланды.

Орақтұмсық – биік тауларда тіршілік ететін балшықшы құс. Ол Тянь –
Шань, Памир, Гималай, Тибет тауларында таралған. Әр уақыта қимылшыл,
әбігерленіп жүртін құс. Жемін іздеп ол бауыырына дейін суға түскенде, судан
шығып тұрған тас сияқты көрінеді. Жақсы жүзеді. Азықтары – судағы ұсақ
жәндіктер мен олардың личинкалары.

Орақтұмсық – біздің елімізде аз зерттелген және қоры өте мардымсыз
құстардың бірі. Бұл оны қамқорлыққа алып қорғау керектігін және оныың
тіршілігі туралы табиғи деректер жинау керектігін көрсетеді.

Сурет.1.4

Ұлар - таудың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.