Бала тілі поэзиясы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Әдебиетің қазіргі қазақ балаларға арналған түрлері ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Балаларға арналған халық өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Балалар поэзиясының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3. ХХ . ғасырдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ. Қазіргі таңдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалардың даму мен тілідік үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. 1980 жылдардағы қазақ балалар поэзиясының дамуы ... ... ... ... ... .20
2.2. Қазіргі қазақ балалар әдебиетінің ата буынына қосылған көрнекті қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3. Қазақ балалар поэзия тілдерінің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
І. Әдебиетің қазіргі қазақ балаларға арналған түрлері ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Балаларға арналған халық өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2. Балалар поэзиясының дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.3. ХХ . ғасырдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ. Қазіргі таңдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалардың даму мен тілідік үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. 1980 жылдардағы қазақ балалар поэзиясының дамуы ... ... ... ... ... .20
2.2. Қазіргі қазақ балалар әдебиетінің ата буынына қосылған көрнекті қайраткері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.3. Қазақ балалар поэзия тілдерінің үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Әдебиетің қазіргі қазақ балаларға арналған
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Балаларға арналған халық
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Балалар поэзиясының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3. ХХ – ғасырдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен
шығармалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. Қазіргі таңдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалардың
даму мен тілідік
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1. 1980 жылдардағы қазақ балалар поэзиясының
дамуы ... ... ... ... ... .20
2.2. Қазіргі қазақ балалар әдебиетінің ата буынына қосылған көрнекті
қайраткері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Қазақ балалар поэзия тілдерінің
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...40
Кіріспе
Курстық жұмысының көкейтестілігі қазіргі қазақ әдебиеті мен поэзиясында
жалпақ жұрттың жаңадан тіл ашқан бүлдіршінінен бастап, аз-көп жасаған
ғұмырында әлденеше қыр асқан қариясына дейін жаппай оқитын да танитын
қаламгерлер бар. Олар - Қазақтың көрнекті ақындары, балалардың сүйікті
жыршылары, Қазақстанның халық жазушыларының қазақ балалар поэзиясындағы
тілін зерттелуін айқындау.
Жұмыстың негізгі мақсаты. Әлемдегі қай елде болмасын балалар
әдебиетіне, балалар ақын-жазушыларына деген көзқарас пен құрмет ерекше.
Неге десең, балаларға арнап қызықты шығармалар жазу екінің бірінің еншісіне
тие бермейді. “Бесік жырынан” басталатын балғындар өлеңінің әйтеуір бір
құдіреті бар. Соған қарағанда, ән-өлең бала бойына ана сүтімен бірге
таралатын болу керек. Әйтпесе, бөбекті өлеңмен қалай ұйықтатып, өлеңмен
қалай оята алады? Дүниеден хабары жоқ, бесікте жатқан сәбиді өз ырқына
көндіріп, өз дегенін істететін - өлеңнен артық керемет бола ма? Бөбектерге
арнап өлең жазудың қиындығы да осында болса керек. Өйткені, ол барлық
жырдың нәрі, барлық жырдың басы.
Зерттеуде балалар фольклорын саралау кезінде көп жағдайда шығармалардың
авторы мен орындаушыларына мән беріп, оларды “балаларға арналған үлкендер
шығармалары”, “үлкендер репертуарынан балалар аузына көшкен шығармалар”,
“таза балалар шығармашылығы” деп үш топқа бөліп қарастырып келеді. Оның
үстіне тақырып, мазмұндық, функциялық, поэтикалық құрылым жағынан келгенде
бұлайша жіліктеу ғылыми сараны қанағаттандыра алмайтын.
Міндеті: Осындай жеке тұлға ретінде қалыптасып келе жатқан қазақ
балаларының поэзиялық тілін дамытуда өскен ортаның әсерін зерттеу
мақсатында, ғибрат алу жолында шығармаларын зерттеудегі басты міндеттерді
атасақ:
1. Тәрбиелеуде қазақ балаларының поэзиялық тілін дамыту маңыздырақ
екендігін растау.
2. қазақ балаларының поэзиялық тілін дамытуда адамгершілік кемелдігі
дәрежесінің көрсеткіші екендігіне көз жеткізу.
3. шығармаларындағы қазақ балаларының поэзиялық тілін дамыту
мазмұны мен мақсатының жемістілігін аңғарту.
Зерттеу әдістері шығармалардағы қазақ балаларының поэзиялық тілін
дамытуын зерттеу барысында жоғарыдағы шығарманың мақсаты мен міндеттерін
негізге ала отырып, жұмыстың зерттеу обьектісі етіп балаларының поэзиялық
тілін тәрбиеге әсер еткен негізгі көздерге: салт-дәстүрлерге, ұлттық наным-
сенімдерге, мақал-мәтелдерге көңіл бөлдік. Тақырыптың өзектілігі
балаларының поэзиялық тілін дамытуда бір мақсатқа жету болып табылады.
Курстық жұмысының құрылысы: кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды бөлім мен библиографиялық көрсеткіштен тұрады.
І. Әдебиетің қазіргі қазақ балаларға арналған түрлері
1.1. Балаларға арналған халық өлеңдері.
Тұтастай алғанда балалар фольклорын іштей топтап, жанрлық түрлерге
саралауға біржолата қалыптасқан, айнымас ұстам әзірге орныға қойған жоқ.
Бұл жалпы, бүлдіршіндер мұрасының өзіндік табиғатының аса күрделілігінен
болса керек. Балалар фольклорын іштей саралауда назар аударып, есте
ұстайтын шарттар мыналар болмақ. Оның алғашқысы - шығармаларды кім шығарып,
кімдердің орындайтындығын және қалай орындайтындығы. Мәселен, бесік жырын
ата-аналар шығарып, негізінен солар орындайды. Көптеген шығармалар балаға
байланысты әдет-ғұрып, салттар негізінде болып келеді. Ал мазақтамаларды
балалар өздері шығарып, өздері орындайды. Осыған орай бұл шығармалар түрлі
топтарға жіктелмек. Екінші ескеретін мәселе шығармалардың атқаратын
қызметі. Бұл шарт балалар фольклорын іштей саралауда маңызды міндет
атқарады. Мәселен, бесік жырын да, алдарқату жырын да ересектер орындайды,
бірақ екі шығарманың атқаратын міндеті екі басқа. Бірі -–баланы
тыныштандырып, ұйықтатуды мақсат етсе, бірі алдандырып, көңілін сергітуді
мұрат тұтады. Немесе, тақпақ пен драмалық ойындардың қай-қайсысын болмасын
балалар өздері орындайды, бірақ шығармалардың міндеті әр түрлі. Сондай-ақ
шығармаларды саралауда балалардың жас ерекшелігін де ескерген жөн. Мәселен,
ата-аналар сәбилерге олардың табиғатына лайық шығармалар айтса, келе-келе
бала әрбір жанрлық түрді жас ерекшелігіне қарай біртіндеп игереді. Төртінші
ескеретін негізгі шарттың бірі - шығармалардың поэтикасы. Яғни шығарманың
тақырыптық, мазмұндық, сюжеттік, композициялық құрылымы, сөз саптасы, тіл
кестесі т.т. Фольклортанушы К.Ісләмжанұлы осы шарттар бойынша қазақ балалар
фольклорын мынандай топтарға жіктеп, ішкі жанрлық түрлерге бөледі:
1. Әлпештеу поэзиясы(бесік жыры, сәбилік ғұрып жырлары, мәпелеу жырлары,
уату-алдарқату жырлары)
2. Жеткіншектер поэзиясы(маусымдық жырлар, арнау-тілек өлеңдері,балалар
өлеңдері:тақпақ, сұрамақ, қызықтама, өтірік өлең,мазақтама)
3. Ойындық фольклор(ойын өлеңдері: тәжікелесу, жаңылтпаш, жұмбақ, балалар
айтысы,ойынға байланысты жырлар: ойынға шақыру, қаламақ, санамақ,
драмалық ойындар).
Әлпештеу жырлары. Әлпештеу поэзиясына жатқызылатын жырларды
шығарушылар да, орындаушылар да - ересектер. Ол жырлар сәбидің шыр етіп
дүниеге келген күнінен бастап оны бағып-қағуға арналған түрлі салт-
дәстүлерді сүйемелдейді. Ата-ананың, қалың жұртшылықтың сәбиге деген
сүйіспеншілігі, арман-тілегі жыр тілімен өрнектеледі.
Бесік жыры. Бесік жырларын дәстүрлі бесік жырлары және суырып
салма бесік жырлары деп екі топқа бөліп қарастырған жөн. Дәстүрлі бесік
жырына ұзақ жылдар бойы айтылып әбден қалыпқа түскен жырлар жатады. Бұл
жырлар тікелей балаларға арналған. Жырдың негізгі мазмұны баланы ұйықтатуға
тыныштандыруға, оның жарқын болашағына ақ тілек білдіруге құрылады. Суырып
салма бесік жырлары адамның жеке басындағы, тұрмыстағы, тарих пен қоғамдағы
түрлі оқиғалардың әсерінен туып тарап отырған. Бала тербетіп отырған адам
бесік жырының дәстүрлі нұсқасын пайдалана отырып, өз ой толқынысын, күйініш-
сүйінішін сыртқа шығарады. Бесік жыры көбінесе тілек айту мәніне құралады
да, жыр айтушы бөбектің келешегіне сенім артып, қуанышқа бөленеді. Үміт
тілек: - Айыр қалпақ киісіп, Ақырып жауға тиісіп, Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып, Түрлі ою ойысып Ұста болар ма екенсің? Бата
тілек(сенім арту): Ала биең құлындап, Алатауға сыймасын Қара биең
құлындап, Қара тауға сыймасын...Ақылыңмен батыл бол, ағайынмен тату бол.
Бағаналы таудай бол, Шағалалы көлдей бол. Халық педагогикасының бұл саласы
ғасырлар бойы бала тәрбиесіне өз өрнектерімен әсер етіп, қазіргі көркем
әдебиет нұсқаларымен дамып келеді.
Сәбилік-ғұрып жырлары. Бөбек туғаннан кейін жеті-сегіз айдан соң, әуелі
еңбектеп (еңбектеудің де әр түрлісі бар) содан кейінірек қаз-қаз тұрып, қаз
басып жүре бастайды. Бала тәй-тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау кесу
рәсімі жасалып, тұсау кесу жыры айтылады. Сонымен баланың алғаш бесікке
бөленуі, қырқынан шығуы, тіс жаруы, құйрық басып отыруы, тілінің шыға
бастауы, қаз тұрып, тәй-тәй басуы т.б. сәттері түрлі ырым-жоралғылармен
атап өтіледі. Осыларға орай тілектер айтылады. Мұндай тілек өлеңдерде
халық түсінігінің түрлі көріністері, діни наным-сенімдерге байланысты салт-
дәстүрлері бой көрсетеді. Солардың бірі – Тұсау кесу жыры баланың апыл-
тапыл басқан алғашқы қадамына арналып айтылады. Тұсау кесудің ырғақты
интонациясы мен сөзі баланың бір басып, екі басып барып жүрексініп қалатын
аяқ алысына ыңғайланып жасалған. Тұсау кесу жырын балбөбекті күтушілер оның
тұсауын кескенге дейін де айтып, оның тәй-тәй басып жүруіне қуаныш
білдіріп, сүйеніш, жетекші іс-әрекет тәсілдерін қолданады. Тұсау кесу
жырының бұл түрі “тәй-тәй” деп аталады: Тәй-тәй, балам, тәй балғын, Жүре
қойшы жай балғын, Қарыс сүйем Қаз бастың, Қадамыңнан айналдым Тәй-тәй-тәй!
Жүре ғой жай! Қазақ балалар поэзиясында бірсыпыра ақындардың(Ж.Смақов,
М.Әлімбаев т.б.) тұсау кесуге арналған жырлары бар. Мысалы, ақын Жақан
Смақов Тәй-тәй бас, құлама, Құласаң жылама! деп баланы батылдыққа
тәрбиелейді.
Мәпелеу жырлары. Мәпелеу жырлары халықтың баланы бағып-қағуға
байланысты өмірлік тәжірибесінен туындаған. Сәби денесінің дұрыс жетілуіне
қолайлы жағдай туғызу мақсатынан баланың аяқ-қолын созып, әр түрлі
жаттығулар жасату – практикалық қажеттілік. Анасы бала құлағына жағымды
сөзбен жаттығу әрекеттерін сүйемелдей өлеңдетеді. Өлеңнің ұйқасы мен
ырғағы, көркемдік құрылысы дене жаттығуларын сүйемелдеуге ыңғайланған, сол
әрекеттермен үндес шығып отырады. Мазмұны балаға жақсы тілектер тілеу
сипатында болып келеді. Мәпелеу жырларына Өс, өс, балам, Сыламақ менен,
Ақ білек және т.б. жатады
Уату-алдарқату жырлары. Уату-алдарқату жырларының әрқайсысының
(Қуырмаш, Бөпем менің қайда екен?, Бір дегенім білеу... т.б.)
мазмұнынан халық тұрмысының өзіндік ерекшеліктері танылады. Уату жырларының
міндеті – тынышсызданған баланы алдандырып, сергітіп, көңілін басқа жаққа
аудару. Уату-алдарқату жырлары – бала көңілін аулайтын ермек қана емес,
үлкен тәрбие құралы. Сондай-ақ, саусақтарды ретімен жұмып, ретімен ашу да
бала ұғымын жүйелілікке тәрбиелейді.
Жеткіншектер поэзиясы. Маусымдық жырлар. Қазақ балаларының маусымдық
жырларын көктем мен жаз, күз бен қыс өлеңдері деп екіге бөлген жөн. Алғаш
күн күркірегенде, алғаш жыл құсы келгенде, алғаш бие байлап, қымыз
ашытқанда түрлі ырымдар жасалады. Міне, осындай көктем, жаз, күз, қыс
құбылыстары балалар өлеңдерінен өз орнын тапқан. Көктем мен жазға арналған
өлеңдер(Жыл құсын көргенде, Самалық, самалық, Жазда т.б.)қуанышты
көңіл-күй әуендерімен ерекшеленсе, күз бен қыс туралы өлеңдерде(Күзде,
Қыста т.б.) сүреңсіз суық күндер, ауылдың сұрқай тіршілігі басым
бейнеленеді. Арнау-тілек өлеңдері. Арнау-тілек өлеңдерінің ішкі мазмұнына
үңілсек, күнге, айға, табиғат құбылыстарына арналған жырлардан (Айға,Күн
шыққанда, Жаңбыр жауғанда т.б.) жалбарынудың, өтіне сұранудың нышанын
байқаймыз. Ал жан-жануарларға арналған жырларда(Балыққа, Құртқа т.б.)
өтініштен гөрі бұйыра айту сарыны басымдау.
Балалар өлеңдері (тақпақ, сұрамақ). Жеткіншектердің күнделікті
тіршілігінде жиі айтылып, кең таралған өлеңдер тобын шартты түрде балалар
өлеңдері деп жеке топтауға болады. Тақпақ(Торғай, Қарға, Сауысқан
т.б) – шағын көлемді шығарма. Тақпақта дыбыстық үйлесімдер жарасымы анық
байқалады. Мазмұны балалардың таным-түсінігіне, күнделікті тірлігіне етене
жақын болып келеді. Сұрамақ(Қарға, қарға, қарғалар, Ауылың қайда?,
Бақа т.б.) диалогқа құрылып, екі баланың кезектесіп айтуына ыңғайлы болып
келеді. Өлең құрылысы да ойнақы, жеңіл, шымыр ұйқасқа құрылады. Айтыс
түрінде келетін өзгеше қызық формасы да (Қой мен ешкінің айтысы) бар.
Қызықтама. Қызықтамалардың (Түлкі, түлкі, түлкішек, Түйе, түйе,
түйелер т.б.) ең басты ерекшелігі, өлеңдік баяндауға құрылатындығы.
Олардың сюжеті үнемі тізбекті болып келеді. Бұл өлеңдерді балалар ынталана
тыңдап, тамашалап қана қоймай, оның астарындағы юморды да түсіне білуі
шарт.
Мазақтама. 6-12 жас аралығындағы балалар бір-біріне ат қойып, айдар
тағуға, кез-келген жағдайда бір-бірін келемеждеуге ыңғай тұрады. Және ол
келемеждерін көбінесе өлең жолдары арқылы білдіреді. Балалар мазақтамаларын
мазмұны, тақырып объектісі жағынан балалар атына ұйқастырылған
мазақтамалар және бала бойындағы, мінезі мен әрекетіндегі түрлі
кемшіліктерді күлкі етуге арналған сайқымазақ мазақтамалар деп екі жікке
бөлуге болады. Мазақтаманың негізгі мақсаты – баланың мінін көрсетіп,
сынау, оны тәрбиелеу. Ал балалардың бірін-бірі мазақтауы кезінде орынсыз
пайдаланып, бір-бірінің арына тиіп, ызаландырып жасытуы мүмкін. Ондайда
оларға үлкендік, салиқалық кеңес керек.
Ойынға байланысты жырлар. Балалар ойынының поэзиялық өрнегіне,
фольклорлық мән-мағынасына тоқталатын болсақ, екі үлкен жікке бөліп
саралауға болатын тәрізді. Оның алғашқы тобына балалардың қимыл-қозғалыс
ойындарына, ойынның басталуына, жүргізілуіне, аяқталуына байланысты
айтылатын, яғни, ойынға байланысты өлеңдер, екінші жікке өлең-ойындар
жатады. Екінші жағдайда балалар өлең сөзін ойынға айналдырады, сол арқылы
тапқырлық, ұтқырлық сияқты ой жарысына түседі. Әрекетке құрылған рольді
ойындардың (ролевые игры) құрылысында өлең сөз ерекше белсенді қызмет
атқарады. Ойынға байланысты келетін өлеңдердің әрқайсысының өзіне тәуелді
функциясы, соған орай мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері бар. Осы
сипаттарына қарай бұл өлеңдерді фольклоршылар мынадай ішкі жанрлық түрлерге
жіктеп жүр: Ойынға шақыру өлеңдері. Қаламақ. Санамақ. Драмалық ойындар.
Ойынға шақыру. Ойынқұмар ауыл балалары өз серіктерін іздеп бірін-
бірі ойынға шақырады. Балалар көп жағдайда бір-бірін өлеңмен де шақырады.
Ол өлеңдерді балалар жеке-жеке де, хормен де дауыстап айта береді. Өлеңнің
мазмұны көбіне баланы ызаландырып, шамына тиіп қалайда ойынға шығаруды
көздейді(Айдағаным торпақ, ала тайым жортақ. Кім ойынға шықпаса, қоян
жүрек қорқақ, Әуеде ұшқан алты қаз, атайын десем оғым аз. Егер ойынға
келмесе, пәленшенің басы таз, Сәуле бізбен дос, қолы күнде бос. Добын
ала шығады, дарбазасын жаба шығады). Олардың ішінде Есегі шақырады,
Қоразы ақырады. Сәрсенбай үйден шықса, Атасы қоса бақырады деген сияқты
мысқыл, әжуа өлеңдер де кездеседі.
Қаламақ. Балалар ойынының басталуында да өлеңнің атқарар рөлі зор.
Көпшілік ойындардың ойнау шарты бойынша балаларға екі топқа бөлінуге тура
келеді. Мұндай жағдайда балалар әр түрлі тәсілдер қолданады. Осындай
тәсілдің бірі – қаламақ арқылы жіктелу. Ойын алдында балалар екі жетекші
сайлайды, содан соң екі-екіден жұптасып, өздеріне жасырын ат қояды. Сол
жасырын ат бойынша екі жетекшіден кезек-кезек қалауын сұрайды. Мысалы,
аспандағы жұлдыз керек пе, судағы құндыз керек пе? деп сұрайды.
Жетекшінің бір судағы құндыз немесе аспандағы жұлдыз дейді. Құндыз
бала немесе жұлдыз бала сол жаққа шығады. Осылайша олар екі топқа
бөлінеді.
Санамақтар. Санамақтар балалар ойындарын бастауда басты рөл
атқарады. Бұл жанрдың тәлімдік мәні өте зор. Ең алдымен ұйқасты өлеңдер
баланың поэзияға құмарлығын арттырып, әдемі сөйлеуге дағдыландырады. Жаттау
қабілеттерін, танымдық ой-өрісін дамытады. Санамақ тәртібін бұзбай айту
баланы сергектікке, байқампаздыққа, турашылдыққа баулиды. Санамақтар көп
жағдайда сен тұр, сен шық, сен кір, сен шық деген тәрізді белгілі
тіркестермен аяқталады. Драмалық (рольді) ойындар. Ойын(Айгөлек,
Ақсүйек, Ақ серек, көк серек, Үй артында қол ағаш, Соқыр теке,
Асау мәстек т.б. ) өлеңдерінің шартты белгісі – олардың орындалуының
ойындық шартты әрекеттермен міндетті түрде қабысып келуінде. Өлеңдер
ойыннан тыс өмір сүре алмайды, текстер ойыннан ажыраса мәнін жоғалтады.
Өлең ойындар (песни-игры). Бұл топтағы жырлардың қимыл-қозғалыс ойындарымен
байланысы жоқ. Ойын сөзге, өлеңге негізделіп құрылады. Балалар диалог
арқылы сөз қақтығысына, ой жарысына түседі. Сөзбен ойнай жүріп тілдерін
сындырып, қиялдарын ұштайды, білім-біліктерін байытады, түрлі дағдылар
қалыптастырылады. Өлеңді сөз бен ойды ермек етуге негізделген бұл өлең-
ойындардың құрамына мынадай жанрлық түрлерді топтастыруға болады:
тәжікелесу, жаңылтпаш, жұмбақтар, балалар айтысы.
Тәжікелесу. Тәжікелесу – балалардың күнделікті тірлігінде кең тараған
ермек өлеңдердің бір түрі. Олардың көлемі әр түрлі, көбінесе, ұйқастырылған
тақпақ түрінде келеді. Мазмұнында балалардың бір-бірін келекелеп, қағытқан
әзілі жатады. Тәжікелесулердің жасанды диалогқа негізделген тәжікелесулер(-
қасық деші – қасық – аузың сасық, -жәшік деші –жәшік –сенің әкең піркәшік
т.б. ), табиғи диалогқа негізделген тәжікелесулер (-немене –
тегене -төмен қарай дөңгеле, -мынау қандай ағаш? –қайың –сыбағаң дайын
т.б.), тәжіке-жұмбақтар(-белі бүкір алысқа түкір –мылтық –аузыңа жүн тық,
-даусы тырау-тырау, денесі қырау-сұрау – тырна –бас салып тырна), тәжіке-
сауалдар(-ақ па, қара ма? -ақ –бетіңе батпақ жақ –қара-басыңа шықсын жара
–ат па, айғыр ма? Ат – арам қат – айғыр – міне алмай қайғыр), алдамшы
тәжікелесулер(-ананы қарашы –қараттым, қараттым, қарғаның саңғырығын
жалаттым, -алдадым, алдадым, қара суды жалдадым) деген түрлері бар.
Тәжікелесудің сөздің мағынасын бұра сөйлеуге құрылған дәстүрлі формалары да
бар.
2. Мақал-мәтелдер. Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын
философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен,
сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен
айтылатын мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен(көбінесе екі
тармақтан) құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі),
екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (Еңбек етсе, емесің). Тура мағынада
(Еңбек етсең, ерінбей, тояды қарның тіленбей), ауыспалы мағынада (От
жақпаған үй – қорамен тең, адам кірмеген үй моламен тең) қолданылатын
мақалдарды, көбінесе, халық шығарған.
Мақал-мәтелдер мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем, есте
сақтауға жеңіл болатындықтан бала тәрбиелеу ісінде үлкен орын алады. Бала
өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық ойларын
балаларға да арнады. Өз өмірінің ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл
ойларын мақал-мәтел етіп, үлгі-өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын
баласына, немересіне қалдырып отырған. Мақал-мәтелдер балаларға терең ой
салумен қатар оларды бейнелі сөйлеуге жаттықтырады, сөз байлығын дамытады.
Қазақтың мақал-мәтелдерінің көбірек қамтитын тақырыптары: елдік, ынтымақ,
бірлік туралы мақал-мәтелдер.
Өнер-білім, оқу, ғылым жайын сөз қылғанда халық бұлардың адам
баласына тигізетін пайдасы көп екендігін көрсетуден бастайды. Оқыған
озады, оқымаған тозады, Білек сүріндіре алмағанды білім сүріндіреді,
Өнерліге өлім жоқ, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады,
Өнерлінің өрісі ұзақ деп халық өнер-білімді, оқу-ғылымды аса жоғары
бағалайды. Білім алу жолының оңай еместігін Оқу- инемен құдық қазғандай
деп түсіндіреді.
Тәрбие жайындағы мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-
ана ой қозғап, ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және
санасын арттырады. Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны ілерсің дегендей баланы
ана тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу
қабілетін дамыту үшін ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор.
Жорғаның тері кетпес, еркенің көз жасы кеппес, Есер баладан
ерке бала жаман деп баланы жас кезінен ерке, шолжың етпей өсіруді
жақтайды. Балаға баласынып қарамау керектігін де әрқашан еске салады.
Балаңа байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай сөйлеген көп ішінде өлер
деп баланың қалай өсуі алдымен ата-анаға байланысты екенін құптайды.
Жолдастық жайында. Жас жеткіншектерді мейірімді, кішіпейіл болуға, берілген
уәде, айтқан серттен айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйретеді. Ат
жаманы жолда қалдырар, жолдас жаманы қолда қалдырар деп жаман адамның
соншалық опасыз болатынын білдіреді.Еңбек туралы. Халық баланы еңбек
процесімен таныстыруды көздейді. Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай
мұратқа жетпес деп қай нәрсені болса да еңбексіз қолға түспейтінін сендіре
айтады. Еңбегі бардың өнбегі бар, Еңбек түбі - мереке деп халық адал
еңбекті ардақтайды. Еңбек түбі - зейнет деп оның арты бақытқа, дәулетке,
абырой-атаққа жетуге бастайтынын көрсетеді. Еңбек етсең, емерсің, Әлің
бар да, еңбек ет, еңкейгенде - емерсің деп оның қызығы мен рахаты алда
екенін де ескертеді.
Мақал-мәтелдер ақындардың өлең жолдары арқылы да таралуда. Қазақ
мақал-мәтелдерінің пайда болуын түсіндіретін ертегі, аңыз, әңгімелер
де(Күшік пен мысық, Аяз би, Жан-жануарлардың жылға таласуы т.б) бар.
Бұлар Сөздің – көркі мақал екендігін айғақтайды.
3. Жұмбақтар. Қай елдің халық шығармашылығында болмасын жұмбақ
негізінен балалар еншісіндегі ең сүйікті жанр болып саналады. Жұмбақтың
балаларды қызықтырғыш қызметі – ең алдымен олардың білуге, үйренуге деген
ынтасын қанағаттандыруында. Ол баланы байқағыштыққа, көңіл зеректігіне, көп
қасиеттердің ішінен ең мәндісін ажырата білерлік талғампаздыққа да
үйретеді.
Жұмбақ өз ойын жинақтап, аз сөзбен жеткізе білуге де тәрбиелейді.
Жұмбақ жанрының ішінде философиялық дүниетанымды жұмбақтаған бала
түсінігіне өте ауыр күрделілері де бар. Балалардың жұмбақты қарапайымнан,
жеңіл-желпіден бастап, күрделіге қарай бірте-бірте игеретіні анық. Бала
есейген сайын оның айналаны тануы мен өмірлік көзқарасының да жетіліп
отыратыны сияқты олар жаттайтын жұмбақтардың ішкі құрылымы мен шешімі де
күрделене береді.
Жұмбақтың өлең оралымдары мен айшықты сөз қолданыстары арқылы
балаларға берер эстетикалық нәрі аз емес. Дегенмен, ат басты, арқар
мүйізді, бөрі кеуделі, бөкен санды(шегіртке) тәрізді кілең бейнелі өлеңге
негізделіп құрылған тамаша жұмбақты бүгінгі балалар ұғына бермейді. Өйткені
олар көз алдына арқардың мүйізін, бөрінің кеудесін де, бөкеннің санын да
елестете алмайды. Оның есесіне балалар репертуарында шыр-шыр етеді,
құлағыңнан өтеді, ұстай алсаң, сөйлеп кетеді(телефон) деген сияқты жаңа
жұмбақтар көп.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды
жұмбақтармен толыса берді. 19-20 ғасырларда бу машиналары, электротехника,
радио, телеграф, самолет, ракета, космос кмелері т.б. техникалық, мәдени
прогрестерге байланысты жұмбақтар туды. Жолы темір, Жалы темір Шымыр атты
Зымыраттым.(Трамвай) Көкшіл айна үйдегі Көрсетеді
киноны(Теледидар)(Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.Оқу құралы.А.Санат.
2001.14-15б). Балалар өздері де жұмбақ құрастырады. Жұмбақтардың
дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар,
4. Жаңылтпаш. Жаңылтпаш – балалардың тез де, жаңылыссыз сөйлеуіне,
дыбыстарды анық айтуына дағдыландыратын өлең-ойын. Оның ойындық сипаты
балалардың бір-бірімен жарыса кезекпе-кезек айтысуында жатыр. Жаңылтпаштың
бала тілін жаттықтыруға байланысты қызметі – оның басты қызметі. Бұл
орайда, жаңылтпаштың тілге ауыр оралатын дыбыстардан құрылатынын ескерген
жөн. ӘсіресеАра, ара, аралар, орманның бойын аралар, гүлдерден сорып бал
алар, алысқа ұшып бара алар, бал тәтті ғой, балалар деп келетін Р
дыбысына жаттығуға арналған жаңылтпаштар өте көп.
Жаңылтпаш бойында сөз ойнатып, балаларды қызықтыра тартатын
эмоциялық реңк, қисынды ұйқас бар(Шілікті шаптым, жілікті астым, шілікті
жақтым, жілікті шақтым). Бала сөзді тез айтуды ғана емес, логикалық
қисынды бұзып алмауды да жадында сақтайды. Халық педагогикасының бұл
саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың бір ерекшеліктері, ол
жаңылтпаштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүние таныту, әрі білім беру,
тәрбиелеу. Мысалы: Тілалғыш Бек – Тіл алғыш, - деп Мақтасақ біз Біл алғыс
деп, - білімділікке тәрбиелеп, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе, Бөдене
бедеде көбелек көдеде Бедені – беде де, Көдені – көде де деген жаңылтпаш
арқылы әрі б, к, д дыбыстарын айқын айтуға жаттықтырса, әрі бөдене,
беде, көбелек, көде деген сөздердің мағынасын жақсы ұғындыруды мақсат
тұтады. Кеспе, өссін ал, Өссе өсімтал, Өссе өссін тал Кеспе, өссін тал, -
деген жаңылтпаш баланы табиғатты қорғуға тәрбиелейді, әрі с, т дыбыстарын
айқын айтуға жаттықтырып, баланың тілін ширатады. (Ә.Табылдиев. Қазақ
этнопедагогикасы.(Оқу құралы) А.Санат. 2001.10-11-б.) Жаңылтпаштың ең
басты қызметі - тіл үйрету.
5. Өтірік өлеңдер(перевертыши). Көлемі шағын өтірік өлеңдер ең
алдымен ойын балалары арасында туған. Өтірік өлеңдердің құрылысы
қарапайым келеді, ұзын сонар сюжет болмайды. Көбінесе қара өлең үлгісіндегі
қысқа шумақтардан тұрады.
Өтірік өлең бала қиялын ұштайды, ұтқырлыққа, тапқырлыққа
тәрбиелейді. Өтірік өлеңнің көлемінің үлкен-кішілігіне қарамастан олардың
негізінде іс-әрекет, белгілі сюжет болады. Сюжеттік желіге арқау болған
күлкілі әрекеттер бала жанын баурап отырады. Және ол іс-әрекеттер шектен
тыс әсірелене(гипербола) немес шектен тыс кемітілген(литота) көркемдік
тәсілдермен шендестіріле сипатталады. Өтірік өлеңдерді дарынды ақындар
қиыннан қиыстырып, қиялмен әсерлендіріп, қызықты қисындарға құрып шығарған.
Өзгеше әсерлік өтірік өлеңдерді халық ықылас қоя жаттап, ұрпақтан ұрпаққа
жеткізді.Авторы белгісіз болғанмен халық аузынан жиналған өтірік өлеңдердің
көркемдігі биік, мағынасы терең. Өтірік өлеңде әсірелеу-бейнелеу,
шендестіру, салыстыру тәсілдері арқылы көркем бейнелер жасалынады, өлеңнің
желісі күлкілі сюжеттерге, үдеген фантастикаға(қиял-ғажайыптарға) құрылады.
Ондағы оқиғалар шынайы өмірге сәйкес келмейтін дәрежеде; әдейі
әсерленіп, шебер суреттеледі. Кейінгі өтірік өлеңдер ғылым мен техникалық
прогреске лайықталып, жаңаша ой-қиялға сәйкес құрылған. Өтірік өлеңдер
оқушылар мен тыңдаушылардың ой-қиялын, дүниетанымын, өлең өнеріне деген
ықыласын, қызығуын дамытады, қисынды ойлауға үйретеді, тілдік қорын
молайтады. Әрине, балалар репертуарындағы өтірік өлеңдердң ересетер
жырынан айырмашылығы бар. Ең алдымен үлендер өтірік өлеңдеріндегі
салмақты әлеуметтік жүк балалар өлеңдерінде байқала бермейді. Олардың
құрылысы қарапайым, ұзын онар сюжет жоқ. Көбінесе төрт жолдан тұратын
қара өлең үлгісіндегі қысқа шумақтардан келеді. Өлеңдерде
шендестірілетін заттар, жан-жануарлар да балаларға күнделікті өмірден
таныс болп келеді(К.Ісләмжанұлы. 82-бет).Балалар өтірік өлеңдеріндегі
бір ерекшелік, кішкене жәндіктер өлеңге қосылады.
Өтірік өлеңнің бір ерекшелігі –ұлғайту мен кішірейту.
Сонымен, өтірік өлеңнің ең басты белгісі- өлеңге бір ауыз шындық
қоспай, ақиқат шындықты негізге ала отырып, болмысты керісінше
түсіндіру арқылы жаман әдеттен жиренту. Бұл мақсатты жүзеге асыру
үшін өтірікші үнемі өлеңде шендестіру, теңеу, көрітеу, әсірелеу арқылы
елді күлкіге кенелтеді.
1.2. Балалар поэзиясының дамуы.
50-жылдарға дейін балалар әдебиеті деген ұғым Ө.Тұрманжанов,
С.Бегалин, М.Әлімбаев есімдерімен байланысты болды.
Ал 50-жылдардан кейін балалар әдебиетіне Ж.Смақов, Ә.Дүйсенбиев,
Қ.Мырзалиев, Қ.Баянбаев, Ж.Кәрбозин, М.Жаманбалинов келді.
60-жылдары Е.Өтетілеуов, Ж.Әбдірашев, А.Сопыбеков, С.Қалиев,
Қ.Жұмағалиев, Е.Елубаевтар көрінді.
Бұл есімдер қатарын 70-жылдары Е.Ерботин, Н.Айтов, А.Сәрсеков,
С.Оспановтар молайтты.
80-жылдардан бері балалар поэзиясында Байбота Серікбаев, Көмек
Ыбыраев, Өтепберген Ақыпбеков сияқты ақындар еңбек етуде.
Аталған ақындар легінің әрқайсысы әдеби бір-бір буын құрайды.
Қазақ балалар әдебиетіндегі дәстүрдің қалыптасуы, екінші бір буын арқылы
ұласуы, жалғасуы деген мәселеде де бұлардың бір-біріне тигізген ықпалы бар.
60-70 жылдары қазақ балалар поэзиясында бала характерін ашатын
әдеби әдіс-тәсілдер молайды. Бұл кезде жалаң үгіт, насихат тежеліп, бала
характері алдыңғы планға шықты. Бұл табыс бірқатар талантты ақындардың
бірыңғай балалар әдебиетіне мамандануынан, бала жанын тереңдеп, шындап
зерттеуінен туған болатын.
Шығармашылық салмағы әдебиеттің өзге саласында жатқан Ә.Тәжібаев,
Қ.Бекхожин, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Ғ.Қайырбеков, Т.Молдағалиевтер
балалар поэзиясын өркендетуге атсалысты.
Юмор - балалар поэзиясының жаны. Көңілді өлең бала бойына
сіңімді келеді. Күле отырып, күлдіре отырып бүлдіршін жанына ізгілік егуге,
жаман қылықтан жирендіруге болады. Күлкі ұтымды жауап пен келеңсіз
әрекеттен туындайды. Адырбектің “Тілалғыш” өлеңінде осы екі тәсілдің әдемі
қоспасы бар. Ақын Нұра деген баланы тілалғыш деп отырып та, оның теріс
әрекетін әшкерелеп, күлкі тудыратын өлең жазған. – Дүкенде бүгін, жақсы
аға, Жоқ екен бөлке – деп келді, Нан әкел деген ақшаға, Шоколад алып жеп
келді. – дейді ақын. Әдетте балалар өлеңінде күлкіні жалаң қызықтауға
болмайтыы мәлім. Тәрбиелік сипат беріп, айтар ойын астарлап, ишаралап отыру
шарт. Балалар поэзиясын сатиралық, юморлық өлеңдерімен нәрлендіріп келе
жатқан ақын – Б.Кірісбаев. Ол өз өлеңдерінде қыңыр, тілазар, салақ
балаларды күлкіге айналдырады. Оның кейіпкері Қанша өрік бар қолымда?
Тапсам берем онын да. – дегендей сәби қылығымен аңқаулық танытады.
Қазақ балалар поэзиясы айтарын ашып айтатын дидактикалық
өлеңдерден арылды. Одан арылудың бір жолы - өлеңді бала мінезіне құру.
Балаларға арналған өлең жанды сурет, тірі қимыл, сан алуан бояуға толы
болуы керек. Бүлдіршіндердің көзге елестету арқылы қабылдайтынын ескерсек,
бұл - өте орынды талап.
60-жылдары ағымдағы баспасөз бетінде студент А.Сопыбековтың
“Қоразға” деп аталатын өлеңі жарық көрді. Өлеңде автор сағат тілін ұққан
баланың мақтанышты көңіл күйін былай береді: Оятпа, қораз, сен бізді, өзім
де сездім, таң атты, сенсіз-ақ білем мезгілді, танимын енді сағатты. Өлең
авторы кейін балалар ақыны болып қалыптасты. Бұл – бала мінезіне, шалдуар
сөзіне құрылған ойнақы өлең. Асқаржан Сәрсеков пен Есентай Ерботин да
өлеңдерін бала мінезіне құрады. Ықылық атып Ұлмекен жылап келеді. Апасы
“қап, сені ме, ықылық, менің титтей бөпеме неге тидің?” деп жұдырық түйеді,
баланы бауырына басады. Құшағына тығылып, Алғаннан соң жылынып, Ақырында
бөбегім Шыға берді сытылып, “Қашып кетіп қалыпты Қорыққаннан ықылық” – деп
түйеді ойын А.Сәрсеков. –Ұлықбекке кім тиді? Ұрты неге бұртиды? – Ешкім
оған тимепті, Тек әжесі ұмытып, Маңдайынан сүймепті, - дейді Е.Ерботин. Екі
өлеңде де бала мінезі тәп-тәуір көрініс тапқан. Өлеңдерден бөбек
психологиясы да аңғарылып қалып жатыр.
Шындықты қарапайым күйінде нанымды және түсінікті бейнелеп
жеткізу, сол арқылы бала сезіміне әсер ету – балалар поэзиясына қойылатын
негізгі талап. Өлең осылай жазылса, бала үшін жат тақырып жоқ. Оған өмірде
кездесетін құбылыстың бәрі туралы да айтуға болады. Бала бойындағы жақсы
сезімдерді оятып тәрбиелеуде маңызды детальды ойната білу қажет. Бұл салада
балалар поэзиясында бірсыпыра жақсы ізденістер пайда болды. Ж.Әбдірашевтің
“Алфавит сыры” деген өлеінде “алфавитте А, Ә, Б әріптері қатар тұрады, оның
сыры неде?” – деген сұрақ қойылады да, оған А деген ол – аналар ғой
ардақты, Ә деген ол – әкелер ғой салмақты, Б деген ол – балалар ғой әдемі.
Біздің елде үшеуі де кәделі, - деп жауап береді. Ана, әке, бала деген
ұғымдардың жақындығын ақын әдем айтқан. Мұндай өлеңдердің бала ойын ұштауға
оларды ата-ананы, өзін сыйлауға үйретуде маңызы зор.
Жақсы өлең жазудың құпиясы мол. Шеберлік сабағы ретінде
көрінетін бір мәселе, ол – сөз ойнату. Белгілі бір лексиконды қайталау, сөз
ойната отырып өлең жазу – қазақ балалар әдебиеті дәстүріне кеңінен ене
қойған жоқ. Әйтсе де ара-тұра кездеседі. А.Сопыбеков “Қайшы” өлеңінде былай
дейді: Апам алса қайшыны, Отырамын күлімдеп, Әжем алса қайшыны Қоя берем
дірілдеп. Апам алса қайшыны, Көйлек піше бастайды. Әжем алса қайшыны,
Шашымды қырқып тастайды. Осындағы “көйлек піше бастайды”, “Шашымды қырқып
тастайды” секілді жеке жолдардан өзге лексикондық қор қайталанады. Автор
“Күлімдеп”, “Дірілдеп” етістіктерімен-ақ бала мінез-қылығын, көңіл-күйін
сәтті жеткізіп, жырлап беріп отыр. Қайталау арқылы жазылған жақсы өлеңнің
бір үлгісі осындай.
Ал, Қ.Мырзалиевтің, ең алдымен, балалар өлеңінің түрлік
ерекшелігіне айрықша мән беретіндігі айқын аңғарылады. Бала талғамына сай
ойнақылықты сақтай отырып, ол жырларының неғұрлым аз буынды, ұйқастары да
бір-біріне мейлінше жақын, үнді, ырғақты шығуын қатаң қадағалайды.
-Ішің бе?
- Ішім де
-Тісің бе?
-Тісім де!
Ауырды – бәрі де,
Ем болар дәрі не?
Сәби жанының сенімпаздығы, аңқаулығы жырланған Аурудың аты дейтін бұл
өлеңде тәжірибесіз бөбек ауырса – барлық жері бірдей ауырады деп ойлайды.
Үй ішінің, дәрігердің әбігерін көріп, сәби жүрек өзі өтірік айтып отырып-ақ
тіпті өз сөзіне өзі сеніп қалады:
Шын ауру шығармын,
Деп ойлап жыладым.
Ал істің байыбына әбден көзі жеткеннен кейін, ауру еместігін біліп,
көкке секірген қуанышы оның қандай табиғи!
Апам да,Әкем де,
Әпкем де,
Көкем де
Бәрі де қуанды,
Өзім де қуандым.
Автордың ішкі тартысқа құрылған Ішік дейтін өлеңінде аға
мен іні арасындағы қарым-қатынас жайдан-жай шеше салуға келмейді, ол көп
сырдың куәсі. Інісіне сатып алынған ішікті ағасы киіп көріп бермей,
өктемдік жасаса,
Кең емес ішігім,
Мен өзім кішімін!
–деп ақкөңіл іні кіршіксіз жанын айқара жайып салады. Біріншіден, бала
аузынан шыққан бұл тәтті сөздер оқушыны еріксіз езу тартқызып, кейіпкерінің
ақжарқын адал мінезіне сенімін арттырса, екіншіден, дәл осы жолдардың
өзінде үстеме ойлы мән жатыр. Ақын болған оқиғаны тек баяндап шығуды мүлдем
мақсат етпеген. Іні ішігінің кеңдігі үшін ғана айырылып қалып тұрған жоқ,
мәселенің бұлай шешілуі – ара салмақ, күштер теңсіздігінен, кішіліктің
кесірінен болып отыр. Жас оқушы Ішікті оқу арқылы бүгін болмаса ертең-ақ
мұндай қайшылықты әрекет-қылықтың өмірде тек аға мен ініге ғана қатысты
емес екендігін түсінеді.
Қазақ балалар ақындарында өмір құбылыстарын ұлттық танымға
бейімдей суреттеу байқалады. Мәселен, Сейітқұл Оспанов – суреткер ақын. Ол
бір өлеңінде Қайда, Қалай қарама, Әппақ еді – Түн қандай! Ай бетінен далаға
Сүт төгіліп тұрғандай (Айлы түн) - дейді. Өлең ерекшелігі – ақынның
дәстүрге соншалық жақын келе тұра, айлы түнді бала көзімен қарап, ұлттық
танымға бейімдей суреттей білуінде.
Балалар ақындары бүтінді бөлшегінде, жалпыны жалқы деталь арқылы
бейнелейді. Көмек Ыбыраев өз өлеңдерінде болмысты суреттеп жатпай-ақ жеке
бөлшекті, бір көріністі суреттеу арқылы бала ойына ұялата біледі. Жылы
мезгіл жетіпті, Тастадық біз етікті, Қар көктемге жеткізбей, Тауға шығып
кетіпті.- деп жырлайды ақын көктемді. Бұл мысал ақынның бүтінді бөлшегінде,
жалпыны жалқы деталь арқылы бейнелейтін тапқырлығын танытады.
Қ.Мырзалиев жыр нысанасын әдетте балаларға етене жақын, таныс
құбылыс, таныс оқиғалардан табады да, шығарманың мейлінше суретті,
қызғылықты, тартымды тууына ұқыпты қарай отырып, ол негізінен кейіпкер
өмірін, айналасындағы дүниемен қарым-қатынасын барынша табиғи бейнелеуге
тырысады. Жинақтағы ақын жырлары өзара сабақтас, бірінің бірі жалғасы
тәрізді. Беташарда (Әттеген-ай) асқа өкпелейтін аңқау бала мұнан кейінгі
өлеңдерде бірте-бірте қанатын жайып, үлкн өмірмен барған сайын қоян-қолтық
араласа береді.
Шекіссек те екеуміз
Үйге жылап қайтпаймыз.
Сөзімізге бекембіз,
Апамызға айтпаймыз.
Естімесе өздері,
Айтып қанша қажеті
Біліп қойса, біздерді
Ойнатпайды бір жеті,
-деп ол достықтың қадірін біледі(Досым және мен). Кішкентайлығына
қарамастан жалғыздықтың жамандығын түсінеді.
Бүлдіршін бойындағы ізгі, жылы сезіммен оның
тәжірибесіздігінен, дүниені көру, тану аясының тарлығынан туған екінші бір
табиғи қасиеті де сиысып, жарасып тұр. Ол көп нәрсенің сырын жете біле
бермейді. Бірде өзімен құрдас құлынның ат боп өскенін көріп, мен неге
баламын? деген ойға берілсе(Неге олай?), енді бірде қозым деп сүйген
ана мейірімі де оған жұмбақ(Ұқпаймын). Ал, пайдалы бір іске қол ұшын
тигізіп, көмектесер кез келгенде, тез жансын деп қу қиға су әкеліп құяды
ол. (Дұрыс па, бұрыс па?). Немесе, балық аулаймын деп барып, құр қол
қайтарда, өлімнен ұят күшті, бір балық үшін досына қармағын сыйлап
жүргені(Мен балықшы).
Қадыр Мырзалиев бала кейіпкерін әр түрлі жас деңгейінде алады
да, мінез-құлқы алуан қырынан оқушының көз алдына сатылап жайып салады.
Мына бір жолдарда қыңырлық көрінген: Резинка етікке галош алып бер -
дейді(Қыңыр). Ол қызбалықтан да кенде емес, жолдастарының тіліне еріп,
терезені сындырып, аңқаулығынан опық жейді (Торғайды атып...).
1.3. ХХ – ғасырдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалар
С.Торайғыров. С.Торайғыров өмір сүрген уақыт – ХХ
ғасырдың бас кезі – дүниені дүр сілкіндірген қилы-қилы тарихи оқиғаларға
толы кезең болатын. С.Торайғыровтың жеке басының қалыптасуы туралы сөз
қозғағанда оны өзінің әлеуметтік ортасынан – А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ә.Бөкейханов, Ғ.Қарашев, І.Ізтілеуов, Ы.Шөреков, Б.Күлеев, М.Сералин және
т.б. ғұмыр кешкен ортадан бөлек алып қарастыруға болмайды.
Кезең оқиғалары ақынның дүние-таным көзқарасына, шығармаларының
тақырыптық мазмұны мен түріне, жанрына әсер етті.
Іргелі оқу орнынан білім алу, халқының қызметіне жарайтын азамат
болу – оның ынта-тілегіне айналады. Ақын Шәкірт ойы деген өлеңінде
Іздегенім табылды, енді дегеніме жетем, халқыма жұлдыз емес, ай емес, күн
болам деген ойға келеді. Оның лирикалық кейіпкері
Қараңғы қазақ көгіне
Өрмелеп шығып, күн болам!
Қараңғылықтың кегіне
Күн болмағанда, кім болам!
Мұздаған елдің жүрегін
Жылытуға мен кірермін.
дейді. Бұл – жаңа заман жасының өр талабы. Отан, халық алдындағы
борышын түсінген адамның батыл ойы мен шын ықыласының көрінісі. Мұндай
жырлардың балаларды отаншылдық рухта тәрбиелеудегі маңызы ешқашан кемімек
емес. Ақын ұлттық білім, халықтық тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын
зерлей зерттеп, ұрпақтың үмітін оздырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.
Жастарды өнер-білімге шақыру – ақынның шығармашылық кредосы болды. Ақын
мақсатқа жетудің нақты жолы – еңбек деп түсіндіреді. Ұлттық мәдениетті
дамыту ұлттың білімді болуына байланысты екенін пайымдаған ақын ұрпаққа
білім беру ісіне өзі тікелей қатысып, сабақ берумен де шұғылданды. “Оқудағы
мақсат не?” деген өлеңі арқылы оқу ұлттық білім беру жолындағы ұлы іс
екенін, оқу тек күн көріс, шен-шекпен алу үшін жасалынатын әрекет қана емес
екендігін ұрпаққа ұғындыра жеткізеді.
С.Дөнентаев. Ақын творчествосын үш кезеңге бөлуге болады:1.
1913-1917 жылдар арасында ақын өзінің пікірі жағынан ағартушы-демократ,
әдеби әдісі жағынан сыншыл реалист болып көрінеді. Заман кімдікі,
Замандастар, Қазақтың білгендеріне, Жамила қыз, Екібаста,
Бозторғай секілді алуан тақырыпты өткір саяси лирикасы жазылды. 2. 1917-
1924 жылдар арасы ақын творчествосының екінші кезеңін құрайды. 1917 жылығ
Ақпан төңкерісіне қуанып, Бостандық сияқты өлеңдерін жазып, буржуазиялық-
демократиялық төңкерісті шын бостандық деп ұғынады. 3. 1924-1933 жылдаржағы
көзқарасы – кеңестік, әдеби әдісі – ссоциалистік реализм болып шығады.
Ұмытылмас, Бір жыл өтті, Тарих таңы, Ерікті Айша, Азат жетті,
Бай мен комсомол деген өлеңдер жазып, ескіліктің ел санасындағы сан алуан
көріністерін үлкен пафоспен жырлайды. Көптеген саяси лирика, әңгіме,
фельетондар жаза бастайды.
Заман кімдікі?, Менің халім, Замандастар, Қазақтың
білгендеріне, Боз торғай, У жеген қасқырға, Қиялым, Балалықты
сағыну, Үміт, Талап т.б. өлеңдерінде теңдік, бақыт, бостандық
жайындағы ойын, арманын суреттейді, жастарды оқуға, мәдениетке, өнер-
білімге үндейді. Ақындық өнер жолында Абайдан, Тоқайдан мол үйренді. Шоқан,
Ыбырай, Абай бастаған ағартушылық бағытты нысана етті.
Ақын мысал-өлеңдердің кейбірін татар ақыны Ғ.Тоқайдан аударған.
Біршамасын татар, орыс тілдеріндегі мысал, әңгіме, аңыздар ізімен өзінше
қиыстырған. Қазақ тұрмысынан алып жазған мысалдары да бар. Жалқаулық,
мансапқорлық, сараңдық, ашқарақтықты мінейді. Мысалдарында патша үкіметінің
отаршылдық саясатын әшкерелейді. С.Дөнентаевтың мысал-өлеңдері көңілге
қонымды, әрі терең мағыналы.
С.Дөнентаевтың балаларға арнап жазған мысалдары әрі оқиғалы,
әрі күлкілі, қызықты, әрі қысқа, мазмұнды болып келеді. Ақынның Көзі
тоймаған ит, Екі теке, Ауырған арыстан т.б. шығармаларын мектеп жасына
дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар жеңіл түсіне алады. Адам басында
болатын әр түрлі қылық-мінездердің аңдардың іс-әрекеті арқылы сыналуы бұл
шығармалардың қызықтылығын арттыра түседі. Көзі тоймаған итте сүйек
тістеп көпірден өтіп бара жатқан иттің өз көлеңкесімен таласып сүйегін
тартып алмақ болған қомағайлығы сыналады. Сөйтіп жүріп ол суға түсіп,
аузындағы сүйегінен айрылып қалады. Ақын ойының қорытындысы – қомағай,
ашқарақ болмауға үндеу. Екі теке мысалында Сәбит мінезсіздікті, пайдасыз
ұсақ ерегіс құмарлықты сынайды. Көпір үстінде кездесіп қалған екі теке бір-
біріне жол бермей, сүзісіп, екеуі де суға құлайды. Бұл мысалдар арқалы
С.Дөнентаев балаларды жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеуді, жаман қылықтардан
жирентуді көздейді.
С.Көбеев. Ы.Алтынсариннің шәкірті, жазушы әрі педагог. 1901
жылдан бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін халық мұғалімі болған. Қазақ
балаларына арнап ашқан мектептеріне хрестоматиялық құрал ретінде Үлгілі
тәржіме(1910), Үлгілі бала(1912) сияқты аударма, өлең-әңгімелер жинағын
қоса бастырған. Алғашқы еңбегінде С.Көбеев Крыловтың 44 мысалын қазақ
тіліне аударған. 1951 жылы Орындалған арман мемуарлық повесі басылды.
Қазақ балалар әдебиетінің тарихында С.Көбеевтің көрнекті орны
бар. Өмірінің соңына дейін оқытушылық қызметпен айналысқан С.Көбеев өз
білімін, қажыр-қайратын туған халқына жұмсады. Оның ұстаздық, ағартушылық
қызметі қазақ қоғамының артта қалған мешеулік жағдайында басталды. Ауыл
адамдары арасында жаңалық таратушы болды. А.С.Пушкиннің Дубровскийі,
Н.В.Гогольдің Өлі жандары, И.А.Крыловтың мысалдары мен А.П.Чеховтың
әңгімелері С.Көбеевтің ауызша әңгімелеуі негізінде ел ішіне тарады.
Қызылжардағы орыс-қазақ мектебінде оқып жүрген кезінде өзінің И.А.Крыловтан
аударған мысалдарын жинап баспаға жіберді. 1910 жылы Үлгілі тәржіме деген
атпен Қазанда басылып шықты. Крыловтан 40-тан аса мысал-өлең аударды. Мысал-
өлеңдерінің бірсыпырасы мыналар: Өтірікші, Емен мен тал шыбық, Қасқыр
мен тырна, Маймыл мен айна, Шымшық пен көгершін, Маймыл мен
көзілдірік, Аққу, шортан һәм шаян, Ағаштың тамырлары мен жапырақтары,
Көлбақалар, Қомағай ит т.б. Замандастары бойындағы тоғышарлықты,
надандықты, зұлымдық пен мақтаншақтықты, көрсеқызарлық пен өзімшілдікті
мысал тілімен тұспалдап әшкереледі.
М.Жұмабаев. Мағжан бала тәрбиесінде қиялдың алатын орны зор екенін
дәлелдеп: “Фантазия - өмірдің гүлі, көрікті болуының түпкі діңгегі,
фантазиясыз (қиялсыз) адам – тұсаулы есек. Фантазия ақылды кеңейтеді”
дейді.“Бала санасы қиялмен оянады, бала ертегінің бәрі шын деп ұғады,
баланың қиялы әсіресе, ойында жарыққа шығады” деп ұстаз бала қиялын
ұшқырлайтын қызықты ертегілерді, ойындарды, ойыншықтарды тәрбие ісіне
пайдаланудың жолдарын көрсетеді. 1920 жылдар ішінде М.Жұмабаев балалар
әдебиетін жасауға ерекше көңіл бөлді. Балаларға арнап сындарлы, жүйелі
жұмыс істеп, алуан түрлі кітап шығарған. Шолпан жинағында ақынның
Балалық шақ, Қарағым, Мен сорлы(Шәкірт зары) атты өлеңдері
жарияланды. Бұлар Ы.Алтынсариннің Кел, балалар, оқылық атты өлеңімен
орайлас.
Балаларға да, үлкендерге де бірдей арналған Өтірік ертек поэма-
ертегісі 1926 жылы Жаңа мектеп журналында жарияланды. Мысыққа қарсы
тышқандар көтерілісі автордың негізгі ойын жеткізу үшін схемалық түрде
алынады. Шираз қаласындағы бір тышқан жүзім шарабына тойып алады. Күш
біткесін ойндағы құсасын сездіріп қояды. Мысық мешітке барып сәжде киеді.
Тышқандармен бітісемін деп алдайды. Тарту-таралғысымен келген тышқандарды
қан-жоса етеді. Тамам тышқан мысықты көптігін істеп байлап тастайды. Мысық
босап кетеді. Тышқандар өз хандарын да, мысықты да елден аластайды. Осының
бәрі Ресейдегі тарихи оқиғалардың елесін береді. Ертегінің соңында автор
сол кезең рухында образдың шешімін береді.
Бір дегенім – білеу ғой,
Екі десем – егеу ғой,
Үш дегенім – үскі ғой.
Мысық – талаушы екені,
Ханның – қанаушы екені
Ертегі-поэма балалардың жаттауына жеңіл, әрі сан үйретудегі қызметі де
бар.
Ж.Аймауытов. Ж.Аймауытов қоғам қайраткері ретінде халық ағарту
жүйесінде қызмет істей жүріп, жас ұрпақты өнерге, білімге, ғылымға баулуда
да көп еңбек сіңірді. Тәрбиеге жетекші(1924), Психология(1926), Жан
жүйесі және өнер таңдау(1926) кітаптары жарық көреді. Жазушының балаларға
арнап жазған Жаман тымақ, Шал мен кемпір, Көк өгіз, Үш қыз атты
суретті кітапша ертегілері бар. Кейде негізгі тақырып басқа болса да,
білімді мен білімсізді салыстыра көрсету дәстүрі басым болды дей келіп,
Ө.Әбдиманұлы басты тақырыпқа авторлар сауаттылықты қарсы қою идеясын өзек
еткендігі жайында айтады [3;89]. Дәл осындай жағдай Ж.Аймауытов Қыс
өлеңінен байқалады. Өлеңнің басты тақырыбы қыс болғанымен, идеясы оқуға
шақыру болып табылады. Автор қыс келбетін ел тірлігімен байланыстыра
суреттейді. Бұл байланыс, әсіресе, өлеңнің құылымдық жүйесінен анық
байқалады. Өлең кіріспе, негізгі екі бөлім, қорытынды бөліктен тұрғандай
әсер береді.
Жалп-жалп, жалп-жалп жауды қар,
Тон киіндік, тоңды мал.
Кіріспе негізгі бөлімде не жайында айтылатындығына оқырманды дайындау
мақсатын көздейтін сияқты. Қар жауды, демек, қыс түсті. Түскен қыс өзімен
суығын бірге ала келді. Адамдардың жылы киінуі, малдың тоңуы қыс ызғарына
байланысты болып отыр. Өлеңнің бірінші бөлімінде алғашқы жолдағы ой
жалғаса түскен, яғни, қыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Әдебиетің қазіргі қазақ балаларға арналған
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1. Балаларға арналған халық
өлеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Балалар поэзиясының
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3. ХХ – ғасырдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен
шығармалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. Қазіргі таңдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалардың
даму мен тілідік
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1. 1980 жылдардағы қазақ балалар поэзиясының
дамуы ... ... ... ... ... .20
2.2. Қазіргі қазақ балалар әдебиетінің ата буынына қосылған көрнекті
қайраткері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Қазақ балалар поэзия тілдерінің
үлгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...40
Кіріспе
Курстық жұмысының көкейтестілігі қазіргі қазақ әдебиеті мен поэзиясында
жалпақ жұрттың жаңадан тіл ашқан бүлдіршінінен бастап, аз-көп жасаған
ғұмырында әлденеше қыр асқан қариясына дейін жаппай оқитын да танитын
қаламгерлер бар. Олар - Қазақтың көрнекті ақындары, балалардың сүйікті
жыршылары, Қазақстанның халық жазушыларының қазақ балалар поэзиясындағы
тілін зерттелуін айқындау.
Жұмыстың негізгі мақсаты. Әлемдегі қай елде болмасын балалар
әдебиетіне, балалар ақын-жазушыларына деген көзқарас пен құрмет ерекше.
Неге десең, балаларға арнап қызықты шығармалар жазу екінің бірінің еншісіне
тие бермейді. “Бесік жырынан” басталатын балғындар өлеңінің әйтеуір бір
құдіреті бар. Соған қарағанда, ән-өлең бала бойына ана сүтімен бірге
таралатын болу керек. Әйтпесе, бөбекті өлеңмен қалай ұйықтатып, өлеңмен
қалай оята алады? Дүниеден хабары жоқ, бесікте жатқан сәбиді өз ырқына
көндіріп, өз дегенін істететін - өлеңнен артық керемет бола ма? Бөбектерге
арнап өлең жазудың қиындығы да осында болса керек. Өйткені, ол барлық
жырдың нәрі, барлық жырдың басы.
Зерттеуде балалар фольклорын саралау кезінде көп жағдайда шығармалардың
авторы мен орындаушыларына мән беріп, оларды “балаларға арналған үлкендер
шығармалары”, “үлкендер репертуарынан балалар аузына көшкен шығармалар”,
“таза балалар шығармашылығы” деп үш топқа бөліп қарастырып келеді. Оның
үстіне тақырып, мазмұндық, функциялық, поэтикалық құрылым жағынан келгенде
бұлайша жіліктеу ғылыми сараны қанағаттандыра алмайтын.
Міндеті: Осындай жеке тұлға ретінде қалыптасып келе жатқан қазақ
балаларының поэзиялық тілін дамытуда өскен ортаның әсерін зерттеу
мақсатында, ғибрат алу жолында шығармаларын зерттеудегі басты міндеттерді
атасақ:
1. Тәрбиелеуде қазақ балаларының поэзиялық тілін дамыту маңыздырақ
екендігін растау.
2. қазақ балаларының поэзиялық тілін дамытуда адамгершілік кемелдігі
дәрежесінің көрсеткіші екендігіне көз жеткізу.
3. шығармаларындағы қазақ балаларының поэзиялық тілін дамыту
мазмұны мен мақсатының жемістілігін аңғарту.
Зерттеу әдістері шығармалардағы қазақ балаларының поэзиялық тілін
дамытуын зерттеу барысында жоғарыдағы шығарманың мақсаты мен міндеттерін
негізге ала отырып, жұмыстың зерттеу обьектісі етіп балаларының поэзиялық
тілін тәрбиеге әсер еткен негізгі көздерге: салт-дәстүрлерге, ұлттық наным-
сенімдерге, мақал-мәтелдерге көңіл бөлдік. Тақырыптың өзектілігі
балаларының поэзиялық тілін дамытуда бір мақсатқа жету болып табылады.
Курстық жұмысының құрылысы: кіріспеден, негізгі екі тараудан,
қорытынды бөлім мен библиографиялық көрсеткіштен тұрады.
І. Әдебиетің қазіргі қазақ балаларға арналған түрлері
1.1. Балаларға арналған халық өлеңдері.
Тұтастай алғанда балалар фольклорын іштей топтап, жанрлық түрлерге
саралауға біржолата қалыптасқан, айнымас ұстам әзірге орныға қойған жоқ.
Бұл жалпы, бүлдіршіндер мұрасының өзіндік табиғатының аса күрделілігінен
болса керек. Балалар фольклорын іштей саралауда назар аударып, есте
ұстайтын шарттар мыналар болмақ. Оның алғашқысы - шығармаларды кім шығарып,
кімдердің орындайтындығын және қалай орындайтындығы. Мәселен, бесік жырын
ата-аналар шығарып, негізінен солар орындайды. Көптеген шығармалар балаға
байланысты әдет-ғұрып, салттар негізінде болып келеді. Ал мазақтамаларды
балалар өздері шығарып, өздері орындайды. Осыған орай бұл шығармалар түрлі
топтарға жіктелмек. Екінші ескеретін мәселе шығармалардың атқаратын
қызметі. Бұл шарт балалар фольклорын іштей саралауда маңызды міндет
атқарады. Мәселен, бесік жырын да, алдарқату жырын да ересектер орындайды,
бірақ екі шығарманың атқаратын міндеті екі басқа. Бірі -–баланы
тыныштандырып, ұйықтатуды мақсат етсе, бірі алдандырып, көңілін сергітуді
мұрат тұтады. Немесе, тақпақ пен драмалық ойындардың қай-қайсысын болмасын
балалар өздері орындайды, бірақ шығармалардың міндеті әр түрлі. Сондай-ақ
шығармаларды саралауда балалардың жас ерекшелігін де ескерген жөн. Мәселен,
ата-аналар сәбилерге олардың табиғатына лайық шығармалар айтса, келе-келе
бала әрбір жанрлық түрді жас ерекшелігіне қарай біртіндеп игереді. Төртінші
ескеретін негізгі шарттың бірі - шығармалардың поэтикасы. Яғни шығарманың
тақырыптық, мазмұндық, сюжеттік, композициялық құрылымы, сөз саптасы, тіл
кестесі т.т. Фольклортанушы К.Ісләмжанұлы осы шарттар бойынша қазақ балалар
фольклорын мынандай топтарға жіктеп, ішкі жанрлық түрлерге бөледі:
1. Әлпештеу поэзиясы(бесік жыры, сәбилік ғұрып жырлары, мәпелеу жырлары,
уату-алдарқату жырлары)
2. Жеткіншектер поэзиясы(маусымдық жырлар, арнау-тілек өлеңдері,балалар
өлеңдері:тақпақ, сұрамақ, қызықтама, өтірік өлең,мазақтама)
3. Ойындық фольклор(ойын өлеңдері: тәжікелесу, жаңылтпаш, жұмбақ, балалар
айтысы,ойынға байланысты жырлар: ойынға шақыру, қаламақ, санамақ,
драмалық ойындар).
Әлпештеу жырлары. Әлпештеу поэзиясына жатқызылатын жырларды
шығарушылар да, орындаушылар да - ересектер. Ол жырлар сәбидің шыр етіп
дүниеге келген күнінен бастап оны бағып-қағуға арналған түрлі салт-
дәстүлерді сүйемелдейді. Ата-ананың, қалың жұртшылықтың сәбиге деген
сүйіспеншілігі, арман-тілегі жыр тілімен өрнектеледі.
Бесік жыры. Бесік жырларын дәстүрлі бесік жырлары және суырып
салма бесік жырлары деп екі топқа бөліп қарастырған жөн. Дәстүрлі бесік
жырына ұзақ жылдар бойы айтылып әбден қалыпқа түскен жырлар жатады. Бұл
жырлар тікелей балаларға арналған. Жырдың негізгі мазмұны баланы ұйықтатуға
тыныштандыруға, оның жарқын болашағына ақ тілек білдіруге құрылады. Суырып
салма бесік жырлары адамның жеке басындағы, тұрмыстағы, тарих пен қоғамдағы
түрлі оқиғалардың әсерінен туып тарап отырған. Бала тербетіп отырған адам
бесік жырының дәстүрлі нұсқасын пайдалана отырып, өз ой толқынысын, күйініш-
сүйінішін сыртқа шығарады. Бесік жыры көбінесе тілек айту мәніне құралады
да, жыр айтушы бөбектің келешегіне сенім артып, қуанышқа бөленеді. Үміт
тілек: - Айыр қалпақ киісіп, Ақырып жауға тиісіп, Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып, Түрлі ою ойысып Ұста болар ма екенсің? Бата
тілек(сенім арту): Ала биең құлындап, Алатауға сыймасын Қара биең
құлындап, Қара тауға сыймасын...Ақылыңмен батыл бол, ағайынмен тату бол.
Бағаналы таудай бол, Шағалалы көлдей бол. Халық педагогикасының бұл саласы
ғасырлар бойы бала тәрбиесіне өз өрнектерімен әсер етіп, қазіргі көркем
әдебиет нұсқаларымен дамып келеді.
Сәбилік-ғұрып жырлары. Бөбек туғаннан кейін жеті-сегіз айдан соң, әуелі
еңбектеп (еңбектеудің де әр түрлісі бар) содан кейінірек қаз-қаз тұрып, қаз
басып жүре бастайды. Бала тәй-тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау кесу
рәсімі жасалып, тұсау кесу жыры айтылады. Сонымен баланың алғаш бесікке
бөленуі, қырқынан шығуы, тіс жаруы, құйрық басып отыруы, тілінің шыға
бастауы, қаз тұрып, тәй-тәй басуы т.б. сәттері түрлі ырым-жоралғылармен
атап өтіледі. Осыларға орай тілектер айтылады. Мұндай тілек өлеңдерде
халық түсінігінің түрлі көріністері, діни наным-сенімдерге байланысты салт-
дәстүрлері бой көрсетеді. Солардың бірі – Тұсау кесу жыры баланың апыл-
тапыл басқан алғашқы қадамына арналып айтылады. Тұсау кесудің ырғақты
интонациясы мен сөзі баланың бір басып, екі басып барып жүрексініп қалатын
аяқ алысына ыңғайланып жасалған. Тұсау кесу жырын балбөбекті күтушілер оның
тұсауын кескенге дейін де айтып, оның тәй-тәй басып жүруіне қуаныш
білдіріп, сүйеніш, жетекші іс-әрекет тәсілдерін қолданады. Тұсау кесу
жырының бұл түрі “тәй-тәй” деп аталады: Тәй-тәй, балам, тәй балғын, Жүре
қойшы жай балғын, Қарыс сүйем Қаз бастың, Қадамыңнан айналдым Тәй-тәй-тәй!
Жүре ғой жай! Қазақ балалар поэзиясында бірсыпыра ақындардың(Ж.Смақов,
М.Әлімбаев т.б.) тұсау кесуге арналған жырлары бар. Мысалы, ақын Жақан
Смақов Тәй-тәй бас, құлама, Құласаң жылама! деп баланы батылдыққа
тәрбиелейді.
Мәпелеу жырлары. Мәпелеу жырлары халықтың баланы бағып-қағуға
байланысты өмірлік тәжірибесінен туындаған. Сәби денесінің дұрыс жетілуіне
қолайлы жағдай туғызу мақсатынан баланың аяқ-қолын созып, әр түрлі
жаттығулар жасату – практикалық қажеттілік. Анасы бала құлағына жағымды
сөзбен жаттығу әрекеттерін сүйемелдей өлеңдетеді. Өлеңнің ұйқасы мен
ырғағы, көркемдік құрылысы дене жаттығуларын сүйемелдеуге ыңғайланған, сол
әрекеттермен үндес шығып отырады. Мазмұны балаға жақсы тілектер тілеу
сипатында болып келеді. Мәпелеу жырларына Өс, өс, балам, Сыламақ менен,
Ақ білек және т.б. жатады
Уату-алдарқату жырлары. Уату-алдарқату жырларының әрқайсысының
(Қуырмаш, Бөпем менің қайда екен?, Бір дегенім білеу... т.б.)
мазмұнынан халық тұрмысының өзіндік ерекшеліктері танылады. Уату жырларының
міндеті – тынышсызданған баланы алдандырып, сергітіп, көңілін басқа жаққа
аудару. Уату-алдарқату жырлары – бала көңілін аулайтын ермек қана емес,
үлкен тәрбие құралы. Сондай-ақ, саусақтарды ретімен жұмып, ретімен ашу да
бала ұғымын жүйелілікке тәрбиелейді.
Жеткіншектер поэзиясы. Маусымдық жырлар. Қазақ балаларының маусымдық
жырларын көктем мен жаз, күз бен қыс өлеңдері деп екіге бөлген жөн. Алғаш
күн күркірегенде, алғаш жыл құсы келгенде, алғаш бие байлап, қымыз
ашытқанда түрлі ырымдар жасалады. Міне, осындай көктем, жаз, күз, қыс
құбылыстары балалар өлеңдерінен өз орнын тапқан. Көктем мен жазға арналған
өлеңдер(Жыл құсын көргенде, Самалық, самалық, Жазда т.б.)қуанышты
көңіл-күй әуендерімен ерекшеленсе, күз бен қыс туралы өлеңдерде(Күзде,
Қыста т.б.) сүреңсіз суық күндер, ауылдың сұрқай тіршілігі басым
бейнеленеді. Арнау-тілек өлеңдері. Арнау-тілек өлеңдерінің ішкі мазмұнына
үңілсек, күнге, айға, табиғат құбылыстарына арналған жырлардан (Айға,Күн
шыққанда, Жаңбыр жауғанда т.б.) жалбарынудың, өтіне сұранудың нышанын
байқаймыз. Ал жан-жануарларға арналған жырларда(Балыққа, Құртқа т.б.)
өтініштен гөрі бұйыра айту сарыны басымдау.
Балалар өлеңдері (тақпақ, сұрамақ). Жеткіншектердің күнделікті
тіршілігінде жиі айтылып, кең таралған өлеңдер тобын шартты түрде балалар
өлеңдері деп жеке топтауға болады. Тақпақ(Торғай, Қарға, Сауысқан
т.б) – шағын көлемді шығарма. Тақпақта дыбыстық үйлесімдер жарасымы анық
байқалады. Мазмұны балалардың таным-түсінігіне, күнделікті тірлігіне етене
жақын болып келеді. Сұрамақ(Қарға, қарға, қарғалар, Ауылың қайда?,
Бақа т.б.) диалогқа құрылып, екі баланың кезектесіп айтуына ыңғайлы болып
келеді. Өлең құрылысы да ойнақы, жеңіл, шымыр ұйқасқа құрылады. Айтыс
түрінде келетін өзгеше қызық формасы да (Қой мен ешкінің айтысы) бар.
Қызықтама. Қызықтамалардың (Түлкі, түлкі, түлкішек, Түйе, түйе,
түйелер т.б.) ең басты ерекшелігі, өлеңдік баяндауға құрылатындығы.
Олардың сюжеті үнемі тізбекті болып келеді. Бұл өлеңдерді балалар ынталана
тыңдап, тамашалап қана қоймай, оның астарындағы юморды да түсіне білуі
шарт.
Мазақтама. 6-12 жас аралығындағы балалар бір-біріне ат қойып, айдар
тағуға, кез-келген жағдайда бір-бірін келемеждеуге ыңғай тұрады. Және ол
келемеждерін көбінесе өлең жолдары арқылы білдіреді. Балалар мазақтамаларын
мазмұны, тақырып объектісі жағынан балалар атына ұйқастырылған
мазақтамалар және бала бойындағы, мінезі мен әрекетіндегі түрлі
кемшіліктерді күлкі етуге арналған сайқымазақ мазақтамалар деп екі жікке
бөлуге болады. Мазақтаманың негізгі мақсаты – баланың мінін көрсетіп,
сынау, оны тәрбиелеу. Ал балалардың бірін-бірі мазақтауы кезінде орынсыз
пайдаланып, бір-бірінің арына тиіп, ызаландырып жасытуы мүмкін. Ондайда
оларға үлкендік, салиқалық кеңес керек.
Ойынға байланысты жырлар. Балалар ойынының поэзиялық өрнегіне,
фольклорлық мән-мағынасына тоқталатын болсақ, екі үлкен жікке бөліп
саралауға болатын тәрізді. Оның алғашқы тобына балалардың қимыл-қозғалыс
ойындарына, ойынның басталуына, жүргізілуіне, аяқталуына байланысты
айтылатын, яғни, ойынға байланысты өлеңдер, екінші жікке өлең-ойындар
жатады. Екінші жағдайда балалар өлең сөзін ойынға айналдырады, сол арқылы
тапқырлық, ұтқырлық сияқты ой жарысына түседі. Әрекетке құрылған рольді
ойындардың (ролевые игры) құрылысында өлең сөз ерекше белсенді қызмет
атқарады. Ойынға байланысты келетін өлеңдердің әрқайсысының өзіне тәуелді
функциясы, соған орай мазмұны мен өзіндік ерекшеліктері бар. Осы
сипаттарына қарай бұл өлеңдерді фольклоршылар мынадай ішкі жанрлық түрлерге
жіктеп жүр: Ойынға шақыру өлеңдері. Қаламақ. Санамақ. Драмалық ойындар.
Ойынға шақыру. Ойынқұмар ауыл балалары өз серіктерін іздеп бірін-
бірі ойынға шақырады. Балалар көп жағдайда бір-бірін өлеңмен де шақырады.
Ол өлеңдерді балалар жеке-жеке де, хормен де дауыстап айта береді. Өлеңнің
мазмұны көбіне баланы ызаландырып, шамына тиіп қалайда ойынға шығаруды
көздейді(Айдағаным торпақ, ала тайым жортақ. Кім ойынға шықпаса, қоян
жүрек қорқақ, Әуеде ұшқан алты қаз, атайын десем оғым аз. Егер ойынға
келмесе, пәленшенің басы таз, Сәуле бізбен дос, қолы күнде бос. Добын
ала шығады, дарбазасын жаба шығады). Олардың ішінде Есегі шақырады,
Қоразы ақырады. Сәрсенбай үйден шықса, Атасы қоса бақырады деген сияқты
мысқыл, әжуа өлеңдер де кездеседі.
Қаламақ. Балалар ойынының басталуында да өлеңнің атқарар рөлі зор.
Көпшілік ойындардың ойнау шарты бойынша балаларға екі топқа бөлінуге тура
келеді. Мұндай жағдайда балалар әр түрлі тәсілдер қолданады. Осындай
тәсілдің бірі – қаламақ арқылы жіктелу. Ойын алдында балалар екі жетекші
сайлайды, содан соң екі-екіден жұптасып, өздеріне жасырын ат қояды. Сол
жасырын ат бойынша екі жетекшіден кезек-кезек қалауын сұрайды. Мысалы,
аспандағы жұлдыз керек пе, судағы құндыз керек пе? деп сұрайды.
Жетекшінің бір судағы құндыз немесе аспандағы жұлдыз дейді. Құндыз
бала немесе жұлдыз бала сол жаққа шығады. Осылайша олар екі топқа
бөлінеді.
Санамақтар. Санамақтар балалар ойындарын бастауда басты рөл
атқарады. Бұл жанрдың тәлімдік мәні өте зор. Ең алдымен ұйқасты өлеңдер
баланың поэзияға құмарлығын арттырып, әдемі сөйлеуге дағдыландырады. Жаттау
қабілеттерін, танымдық ой-өрісін дамытады. Санамақ тәртібін бұзбай айту
баланы сергектікке, байқампаздыққа, турашылдыққа баулиды. Санамақтар көп
жағдайда сен тұр, сен шық, сен кір, сен шық деген тәрізді белгілі
тіркестермен аяқталады. Драмалық (рольді) ойындар. Ойын(Айгөлек,
Ақсүйек, Ақ серек, көк серек, Үй артында қол ағаш, Соқыр теке,
Асау мәстек т.б. ) өлеңдерінің шартты белгісі – олардың орындалуының
ойындық шартты әрекеттермен міндетті түрде қабысып келуінде. Өлеңдер
ойыннан тыс өмір сүре алмайды, текстер ойыннан ажыраса мәнін жоғалтады.
Өлең ойындар (песни-игры). Бұл топтағы жырлардың қимыл-қозғалыс ойындарымен
байланысы жоқ. Ойын сөзге, өлеңге негізделіп құрылады. Балалар диалог
арқылы сөз қақтығысына, ой жарысына түседі. Сөзбен ойнай жүріп тілдерін
сындырып, қиялдарын ұштайды, білім-біліктерін байытады, түрлі дағдылар
қалыптастырылады. Өлеңді сөз бен ойды ермек етуге негізделген бұл өлең-
ойындардың құрамына мынадай жанрлық түрлерді топтастыруға болады:
тәжікелесу, жаңылтпаш, жұмбақтар, балалар айтысы.
Тәжікелесу. Тәжікелесу – балалардың күнделікті тірлігінде кең тараған
ермек өлеңдердің бір түрі. Олардың көлемі әр түрлі, көбінесе, ұйқастырылған
тақпақ түрінде келеді. Мазмұнында балалардың бір-бірін келекелеп, қағытқан
әзілі жатады. Тәжікелесулердің жасанды диалогқа негізделген тәжікелесулер(-
қасық деші – қасық – аузың сасық, -жәшік деші –жәшік –сенің әкең піркәшік
т.б. ), табиғи диалогқа негізделген тәжікелесулер (-немене –
тегене -төмен қарай дөңгеле, -мынау қандай ағаш? –қайың –сыбағаң дайын
т.б.), тәжіке-жұмбақтар(-белі бүкір алысқа түкір –мылтық –аузыңа жүн тық,
-даусы тырау-тырау, денесі қырау-сұрау – тырна –бас салып тырна), тәжіке-
сауалдар(-ақ па, қара ма? -ақ –бетіңе батпақ жақ –қара-басыңа шықсын жара
–ат па, айғыр ма? Ат – арам қат – айғыр – міне алмай қайғыр), алдамшы
тәжікелесулер(-ананы қарашы –қараттым, қараттым, қарғаның саңғырығын
жалаттым, -алдадым, алдадым, қара суды жалдадым) деген түрлері бар.
Тәжікелесудің сөздің мағынасын бұра сөйлеуге құрылған дәстүрлі формалары да
бар.
2. Мақал-мәтелдер. Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын
философиялық ой түйіндері, сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен,
сабырлы, салмақты ырғақпен айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен
айтылатын мақалдар да бар. Мақал, негізінен, екі бөлімнен(көбінесе екі
тармақтан) құралады. Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі),
екінші бөлімде ой қорытындысы айтылады. (Еңбек етсе, емесің). Тура мағынада
(Еңбек етсең, ерінбей, тояды қарның тіленбей), ауыспалы мағынада (От
жақпаған үй – қорамен тең, адам кірмеген үй моламен тең) қолданылатын
мақалдарды, көбінесе, халық шығарған.
Мақал-мәтелдер мағынасы терең, сөзі ықшам да көркем, есте
сақтауға жеңіл болатындықтан бала тәрбиелеу ісінде үлкен орын алады. Бала
өсіруде, тәрбиелеуде халық өзінде бар барлық асыл сөз, даналық ойларын
балаларға да арнады. Өз өмірінің ғасырлық тәжірибесінен алынған асыл
ойларын мақал-мәтел етіп, үлгі-өнеге ретінде өмірінің жалғасы болатын
баласына, немересіне қалдырып отырған. Мақал-мәтелдер балаларға терең ой
салумен қатар оларды бейнелі сөйлеуге жаттықтырады, сөз байлығын дамытады.
Қазақтың мақал-мәтелдерінің көбірек қамтитын тақырыптары: елдік, ынтымақ,
бірлік туралы мақал-мәтелдер.
Өнер-білім, оқу, ғылым жайын сөз қылғанда халық бұлардың адам
баласына тигізетін пайдасы көп екендігін көрсетуден бастайды. Оқыған
озады, оқымаған тозады, Білек сүріндіре алмағанды білім сүріндіреді,
Өнерліге өлім жоқ, Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады,
Өнерлінің өрісі ұзақ деп халық өнер-білімді, оқу-ғылымды аса жоғары
бағалайды. Білім алу жолының оңай еместігін Оқу- инемен құдық қазғандай
деп түсіндіреді.
Тәрбие жайындағы мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата-
ана ой қозғап, ақылға қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және
санасын арттырады. Ұяда нені көрсең, ұшқанда соны ілерсің дегендей баланы
ана тілін ардақтауға үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу
қабілетін дамыту үшін ата-ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор.
Жорғаның тері кетпес, еркенің көз жасы кеппес, Есер баладан
ерке бала жаман деп баланы жас кезінен ерке, шолжың етпей өсіруді
жақтайды. Балаға баласынып қарамау керектігін де әрқашан еске салады.
Балаңа байқап сөйлесең, ақылыңа көнер, байқамай сөйлеген көп ішінде өлер
деп баланың қалай өсуі алдымен ата-анаға байланысты екенін құптайды.
Жолдастық жайында. Жас жеткіншектерді мейірімді, кішіпейіл болуға, берілген
уәде, айтқан серттен айнымайтын адал дос, жақсы жолдас болуға үйретеді. Ат
жаманы жолда қалдырар, жолдас жаманы қолда қалдырар деп жаман адамның
соншалық опасыз болатынын білдіреді.Еңбек туралы. Халық баланы еңбек
процесімен таныстыруды көздейді. Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай
мұратқа жетпес деп қай нәрсені болса да еңбексіз қолға түспейтінін сендіре
айтады. Еңбегі бардың өнбегі бар, Еңбек түбі - мереке деп халық адал
еңбекті ардақтайды. Еңбек түбі - зейнет деп оның арты бақытқа, дәулетке,
абырой-атаққа жетуге бастайтынын көрсетеді. Еңбек етсең, емерсің, Әлің
бар да, еңбек ет, еңкейгенде - емерсің деп оның қызығы мен рахаты алда
екенін де ескертеді.
Мақал-мәтелдер ақындардың өлең жолдары арқылы да таралуда. Қазақ
мақал-мәтелдерінің пайда болуын түсіндіретін ертегі, аңыз, әңгімелер
де(Күшік пен мысық, Аяз би, Жан-жануарлардың жылға таласуы т.б) бар.
Бұлар Сөздің – көркі мақал екендігін айғақтайды.
3. Жұмбақтар. Қай елдің халық шығармашылығында болмасын жұмбақ
негізінен балалар еншісіндегі ең сүйікті жанр болып саналады. Жұмбақтың
балаларды қызықтырғыш қызметі – ең алдымен олардың білуге, үйренуге деген
ынтасын қанағаттандыруында. Ол баланы байқағыштыққа, көңіл зеректігіне, көп
қасиеттердің ішінен ең мәндісін ажырата білерлік талғампаздыққа да
үйретеді.
Жұмбақ өз ойын жинақтап, аз сөзбен жеткізе білуге де тәрбиелейді.
Жұмбақ жанрының ішінде философиялық дүниетанымды жұмбақтаған бала
түсінігіне өте ауыр күрделілері де бар. Балалардың жұмбақты қарапайымнан,
жеңіл-желпіден бастап, күрделіге қарай бірте-бірте игеретіні анық. Бала
есейген сайын оның айналаны тануы мен өмірлік көзқарасының да жетіліп
отыратыны сияқты олар жаттайтын жұмбақтардың ішкі құрылымы мен шешімі де
күрделене береді.
Жұмбақтың өлең оралымдары мен айшықты сөз қолданыстары арқылы
балаларға берер эстетикалық нәрі аз емес. Дегенмен, ат басты, арқар
мүйізді, бөрі кеуделі, бөкен санды(шегіртке) тәрізді кілең бейнелі өлеңге
негізделіп құрылған тамаша жұмбақты бүгінгі балалар ұғына бермейді. Өйткені
олар көз алдына арқардың мүйізін, бөрінің кеудесін де, бөкеннің санын да
елестете алмайды. Оның есесіне балалар репертуарында шыр-шыр етеді,
құлағыңнан өтеді, ұстай алсаң, сөйлеп кетеді(телефон) деген сияқты жаңа
жұмбақтар көп.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды
жұмбақтармен толыса берді. 19-20 ғасырларда бу машиналары, электротехника,
радио, телеграф, самолет, ракета, космос кмелері т.б. техникалық, мәдени
прогрестерге байланысты жұмбақтар туды. Жолы темір, Жалы темір Шымыр атты
Зымыраттым.(Трамвай) Көкшіл айна үйдегі Көрсетеді
киноны(Теледидар)(Ә.Табылдиев. Қазақ этнопедагогикасы.Оқу құралы.А.Санат.
2001.14-15б). Балалар өздері де жұмбақ құрастырады. Жұмбақтардың
дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар,
4. Жаңылтпаш. Жаңылтпаш – балалардың тез де, жаңылыссыз сөйлеуіне,
дыбыстарды анық айтуына дағдыландыратын өлең-ойын. Оның ойындық сипаты
балалардың бір-бірімен жарыса кезекпе-кезек айтысуында жатыр. Жаңылтпаштың
бала тілін жаттықтыруға байланысты қызметі – оның басты қызметі. Бұл
орайда, жаңылтпаштың тілге ауыр оралатын дыбыстардан құрылатынын ескерген
жөн. ӘсіресеАра, ара, аралар, орманның бойын аралар, гүлдерден сорып бал
алар, алысқа ұшып бара алар, бал тәтті ғой, балалар деп келетін Р
дыбысына жаттығуға арналған жаңылтпаштар өте көп.
Жаңылтпаш бойында сөз ойнатып, балаларды қызықтыра тартатын
эмоциялық реңк, қисынды ұйқас бар(Шілікті шаптым, жілікті астым, шілікті
жақтым, жілікті шақтым). Бала сөзді тез айтуды ғана емес, логикалық
қисынды бұзып алмауды да жадында сақтайды. Халық педагогикасының бұл
саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың бір ерекшеліктері, ол
жаңылтпаштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүние таныту, әрі білім беру,
тәрбиелеу. Мысалы: Тілалғыш Бек – Тіл алғыш, - деп Мақтасақ біз Біл алғыс
деп, - білімділікке тәрбиелеп, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе, Бөдене
бедеде көбелек көдеде Бедені – беде де, Көдені – көде де деген жаңылтпаш
арқылы әрі б, к, д дыбыстарын айқын айтуға жаттықтырса, әрі бөдене,
беде, көбелек, көде деген сөздердің мағынасын жақсы ұғындыруды мақсат
тұтады. Кеспе, өссін ал, Өссе өсімтал, Өссе өссін тал Кеспе, өссін тал, -
деген жаңылтпаш баланы табиғатты қорғуға тәрбиелейді, әрі с, т дыбыстарын
айқын айтуға жаттықтырып, баланың тілін ширатады. (Ә.Табылдиев. Қазақ
этнопедагогикасы.(Оқу құралы) А.Санат. 2001.10-11-б.) Жаңылтпаштың ең
басты қызметі - тіл үйрету.
5. Өтірік өлеңдер(перевертыши). Көлемі шағын өтірік өлеңдер ең
алдымен ойын балалары арасында туған. Өтірік өлеңдердің құрылысы
қарапайым келеді, ұзын сонар сюжет болмайды. Көбінесе қара өлең үлгісіндегі
қысқа шумақтардан тұрады.
Өтірік өлең бала қиялын ұштайды, ұтқырлыққа, тапқырлыққа
тәрбиелейді. Өтірік өлеңнің көлемінің үлкен-кішілігіне қарамастан олардың
негізінде іс-әрекет, белгілі сюжет болады. Сюжеттік желіге арқау болған
күлкілі әрекеттер бала жанын баурап отырады. Және ол іс-әрекеттер шектен
тыс әсірелене(гипербола) немес шектен тыс кемітілген(литота) көркемдік
тәсілдермен шендестіріле сипатталады. Өтірік өлеңдерді дарынды ақындар
қиыннан қиыстырып, қиялмен әсерлендіріп, қызықты қисындарға құрып шығарған.
Өзгеше әсерлік өтірік өлеңдерді халық ықылас қоя жаттап, ұрпақтан ұрпаққа
жеткізді.Авторы белгісіз болғанмен халық аузынан жиналған өтірік өлеңдердің
көркемдігі биік, мағынасы терең. Өтірік өлеңде әсірелеу-бейнелеу,
шендестіру, салыстыру тәсілдері арқылы көркем бейнелер жасалынады, өлеңнің
желісі күлкілі сюжеттерге, үдеген фантастикаға(қиял-ғажайыптарға) құрылады.
Ондағы оқиғалар шынайы өмірге сәйкес келмейтін дәрежеде; әдейі
әсерленіп, шебер суреттеледі. Кейінгі өтірік өлеңдер ғылым мен техникалық
прогреске лайықталып, жаңаша ой-қиялға сәйкес құрылған. Өтірік өлеңдер
оқушылар мен тыңдаушылардың ой-қиялын, дүниетанымын, өлең өнеріне деген
ықыласын, қызығуын дамытады, қисынды ойлауға үйретеді, тілдік қорын
молайтады. Әрине, балалар репертуарындағы өтірік өлеңдердң ересетер
жырынан айырмашылығы бар. Ең алдымен үлендер өтірік өлеңдеріндегі
салмақты әлеуметтік жүк балалар өлеңдерінде байқала бермейді. Олардың
құрылысы қарапайым, ұзын онар сюжет жоқ. Көбінесе төрт жолдан тұратын
қара өлең үлгісіндегі қысқа шумақтардан келеді. Өлеңдерде
шендестірілетін заттар, жан-жануарлар да балаларға күнделікті өмірден
таныс болп келеді(К.Ісләмжанұлы. 82-бет).Балалар өтірік өлеңдеріндегі
бір ерекшелік, кішкене жәндіктер өлеңге қосылады.
Өтірік өлеңнің бір ерекшелігі –ұлғайту мен кішірейту.
Сонымен, өтірік өлеңнің ең басты белгісі- өлеңге бір ауыз шындық
қоспай, ақиқат шындықты негізге ала отырып, болмысты керісінше
түсіндіру арқылы жаман әдеттен жиренту. Бұл мақсатты жүзеге асыру
үшін өтірікші үнемі өлеңде шендестіру, теңеу, көрітеу, әсірелеу арқылы
елді күлкіге кенелтеді.
1.2. Балалар поэзиясының дамуы.
50-жылдарға дейін балалар әдебиеті деген ұғым Ө.Тұрманжанов,
С.Бегалин, М.Әлімбаев есімдерімен байланысты болды.
Ал 50-жылдардан кейін балалар әдебиетіне Ж.Смақов, Ә.Дүйсенбиев,
Қ.Мырзалиев, Қ.Баянбаев, Ж.Кәрбозин, М.Жаманбалинов келді.
60-жылдары Е.Өтетілеуов, Ж.Әбдірашев, А.Сопыбеков, С.Қалиев,
Қ.Жұмағалиев, Е.Елубаевтар көрінді.
Бұл есімдер қатарын 70-жылдары Е.Ерботин, Н.Айтов, А.Сәрсеков,
С.Оспановтар молайтты.
80-жылдардан бері балалар поэзиясында Байбота Серікбаев, Көмек
Ыбыраев, Өтепберген Ақыпбеков сияқты ақындар еңбек етуде.
Аталған ақындар легінің әрқайсысы әдеби бір-бір буын құрайды.
Қазақ балалар әдебиетіндегі дәстүрдің қалыптасуы, екінші бір буын арқылы
ұласуы, жалғасуы деген мәселеде де бұлардың бір-біріне тигізген ықпалы бар.
60-70 жылдары қазақ балалар поэзиясында бала характерін ашатын
әдеби әдіс-тәсілдер молайды. Бұл кезде жалаң үгіт, насихат тежеліп, бала
характері алдыңғы планға шықты. Бұл табыс бірқатар талантты ақындардың
бірыңғай балалар әдебиетіне мамандануынан, бала жанын тереңдеп, шындап
зерттеуінен туған болатын.
Шығармашылық салмағы әдебиеттің өзге саласында жатқан Ә.Тәжібаев,
Қ.Бекхожин, С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Ғ.Қайырбеков, Т.Молдағалиевтер
балалар поэзиясын өркендетуге атсалысты.
Юмор - балалар поэзиясының жаны. Көңілді өлең бала бойына
сіңімді келеді. Күле отырып, күлдіре отырып бүлдіршін жанына ізгілік егуге,
жаман қылықтан жирендіруге болады. Күлкі ұтымды жауап пен келеңсіз
әрекеттен туындайды. Адырбектің “Тілалғыш” өлеңінде осы екі тәсілдің әдемі
қоспасы бар. Ақын Нұра деген баланы тілалғыш деп отырып та, оның теріс
әрекетін әшкерелеп, күлкі тудыратын өлең жазған. – Дүкенде бүгін, жақсы
аға, Жоқ екен бөлке – деп келді, Нан әкел деген ақшаға, Шоколад алып жеп
келді. – дейді ақын. Әдетте балалар өлеңінде күлкіні жалаң қызықтауға
болмайтыы мәлім. Тәрбиелік сипат беріп, айтар ойын астарлап, ишаралап отыру
шарт. Балалар поэзиясын сатиралық, юморлық өлеңдерімен нәрлендіріп келе
жатқан ақын – Б.Кірісбаев. Ол өз өлеңдерінде қыңыр, тілазар, салақ
балаларды күлкіге айналдырады. Оның кейіпкері Қанша өрік бар қолымда?
Тапсам берем онын да. – дегендей сәби қылығымен аңқаулық танытады.
Қазақ балалар поэзиясы айтарын ашып айтатын дидактикалық
өлеңдерден арылды. Одан арылудың бір жолы - өлеңді бала мінезіне құру.
Балаларға арналған өлең жанды сурет, тірі қимыл, сан алуан бояуға толы
болуы керек. Бүлдіршіндердің көзге елестету арқылы қабылдайтынын ескерсек,
бұл - өте орынды талап.
60-жылдары ағымдағы баспасөз бетінде студент А.Сопыбековтың
“Қоразға” деп аталатын өлеңі жарық көрді. Өлеңде автор сағат тілін ұққан
баланың мақтанышты көңіл күйін былай береді: Оятпа, қораз, сен бізді, өзім
де сездім, таң атты, сенсіз-ақ білем мезгілді, танимын енді сағатты. Өлең
авторы кейін балалар ақыны болып қалыптасты. Бұл – бала мінезіне, шалдуар
сөзіне құрылған ойнақы өлең. Асқаржан Сәрсеков пен Есентай Ерботин да
өлеңдерін бала мінезіне құрады. Ықылық атып Ұлмекен жылап келеді. Апасы
“қап, сені ме, ықылық, менің титтей бөпеме неге тидің?” деп жұдырық түйеді,
баланы бауырына басады. Құшағына тығылып, Алғаннан соң жылынып, Ақырында
бөбегім Шыға берді сытылып, “Қашып кетіп қалыпты Қорыққаннан ықылық” – деп
түйеді ойын А.Сәрсеков. –Ұлықбекке кім тиді? Ұрты неге бұртиды? – Ешкім
оған тимепті, Тек әжесі ұмытып, Маңдайынан сүймепті, - дейді Е.Ерботин. Екі
өлеңде де бала мінезі тәп-тәуір көрініс тапқан. Өлеңдерден бөбек
психологиясы да аңғарылып қалып жатыр.
Шындықты қарапайым күйінде нанымды және түсінікті бейнелеп
жеткізу, сол арқылы бала сезіміне әсер ету – балалар поэзиясына қойылатын
негізгі талап. Өлең осылай жазылса, бала үшін жат тақырып жоқ. Оған өмірде
кездесетін құбылыстың бәрі туралы да айтуға болады. Бала бойындағы жақсы
сезімдерді оятып тәрбиелеуде маңызды детальды ойната білу қажет. Бұл салада
балалар поэзиясында бірсыпыра жақсы ізденістер пайда болды. Ж.Әбдірашевтің
“Алфавит сыры” деген өлеінде “алфавитте А, Ә, Б әріптері қатар тұрады, оның
сыры неде?” – деген сұрақ қойылады да, оған А деген ол – аналар ғой
ардақты, Ә деген ол – әкелер ғой салмақты, Б деген ол – балалар ғой әдемі.
Біздің елде үшеуі де кәделі, - деп жауап береді. Ана, әке, бала деген
ұғымдардың жақындығын ақын әдем айтқан. Мұндай өлеңдердің бала ойын ұштауға
оларды ата-ананы, өзін сыйлауға үйретуде маңызы зор.
Жақсы өлең жазудың құпиясы мол. Шеберлік сабағы ретінде
көрінетін бір мәселе, ол – сөз ойнату. Белгілі бір лексиконды қайталау, сөз
ойната отырып өлең жазу – қазақ балалар әдебиеті дәстүріне кеңінен ене
қойған жоқ. Әйтсе де ара-тұра кездеседі. А.Сопыбеков “Қайшы” өлеңінде былай
дейді: Апам алса қайшыны, Отырамын күлімдеп, Әжем алса қайшыны Қоя берем
дірілдеп. Апам алса қайшыны, Көйлек піше бастайды. Әжем алса қайшыны,
Шашымды қырқып тастайды. Осындағы “көйлек піше бастайды”, “Шашымды қырқып
тастайды” секілді жеке жолдардан өзге лексикондық қор қайталанады. Автор
“Күлімдеп”, “Дірілдеп” етістіктерімен-ақ бала мінез-қылығын, көңіл-күйін
сәтті жеткізіп, жырлап беріп отыр. Қайталау арқылы жазылған жақсы өлеңнің
бір үлгісі осындай.
Ал, Қ.Мырзалиевтің, ең алдымен, балалар өлеңінің түрлік
ерекшелігіне айрықша мән беретіндігі айқын аңғарылады. Бала талғамына сай
ойнақылықты сақтай отырып, ол жырларының неғұрлым аз буынды, ұйқастары да
бір-біріне мейлінше жақын, үнді, ырғақты шығуын қатаң қадағалайды.
-Ішің бе?
- Ішім де
-Тісің бе?
-Тісім де!
Ауырды – бәрі де,
Ем болар дәрі не?
Сәби жанының сенімпаздығы, аңқаулығы жырланған Аурудың аты дейтін бұл
өлеңде тәжірибесіз бөбек ауырса – барлық жері бірдей ауырады деп ойлайды.
Үй ішінің, дәрігердің әбігерін көріп, сәби жүрек өзі өтірік айтып отырып-ақ
тіпті өз сөзіне өзі сеніп қалады:
Шын ауру шығармын,
Деп ойлап жыладым.
Ал істің байыбына әбден көзі жеткеннен кейін, ауру еместігін біліп,
көкке секірген қуанышы оның қандай табиғи!
Апам да,Әкем де,
Әпкем де,
Көкем де
Бәрі де қуанды,
Өзім де қуандым.
Автордың ішкі тартысқа құрылған Ішік дейтін өлеңінде аға
мен іні арасындағы қарым-қатынас жайдан-жай шеше салуға келмейді, ол көп
сырдың куәсі. Інісіне сатып алынған ішікті ағасы киіп көріп бермей,
өктемдік жасаса,
Кең емес ішігім,
Мен өзім кішімін!
–деп ақкөңіл іні кіршіксіз жанын айқара жайып салады. Біріншіден, бала
аузынан шыққан бұл тәтті сөздер оқушыны еріксіз езу тартқызып, кейіпкерінің
ақжарқын адал мінезіне сенімін арттырса, екіншіден, дәл осы жолдардың
өзінде үстеме ойлы мән жатыр. Ақын болған оқиғаны тек баяндап шығуды мүлдем
мақсат етпеген. Іні ішігінің кеңдігі үшін ғана айырылып қалып тұрған жоқ,
мәселенің бұлай шешілуі – ара салмақ, күштер теңсіздігінен, кішіліктің
кесірінен болып отыр. Жас оқушы Ішікті оқу арқылы бүгін болмаса ертең-ақ
мұндай қайшылықты әрекет-қылықтың өмірде тек аға мен ініге ғана қатысты
емес екендігін түсінеді.
Қазақ балалар ақындарында өмір құбылыстарын ұлттық танымға
бейімдей суреттеу байқалады. Мәселен, Сейітқұл Оспанов – суреткер ақын. Ол
бір өлеңінде Қайда, Қалай қарама, Әппақ еді – Түн қандай! Ай бетінен далаға
Сүт төгіліп тұрғандай (Айлы түн) - дейді. Өлең ерекшелігі – ақынның
дәстүрге соншалық жақын келе тұра, айлы түнді бала көзімен қарап, ұлттық
танымға бейімдей суреттей білуінде.
Балалар ақындары бүтінді бөлшегінде, жалпыны жалқы деталь арқылы
бейнелейді. Көмек Ыбыраев өз өлеңдерінде болмысты суреттеп жатпай-ақ жеке
бөлшекті, бір көріністі суреттеу арқылы бала ойына ұялата біледі. Жылы
мезгіл жетіпті, Тастадық біз етікті, Қар көктемге жеткізбей, Тауға шығып
кетіпті.- деп жырлайды ақын көктемді. Бұл мысал ақынның бүтінді бөлшегінде,
жалпыны жалқы деталь арқылы бейнелейтін тапқырлығын танытады.
Қ.Мырзалиев жыр нысанасын әдетте балаларға етене жақын, таныс
құбылыс, таныс оқиғалардан табады да, шығарманың мейлінше суретті,
қызғылықты, тартымды тууына ұқыпты қарай отырып, ол негізінен кейіпкер
өмірін, айналасындағы дүниемен қарым-қатынасын барынша табиғи бейнелеуге
тырысады. Жинақтағы ақын жырлары өзара сабақтас, бірінің бірі жалғасы
тәрізді. Беташарда (Әттеген-ай) асқа өкпелейтін аңқау бала мұнан кейінгі
өлеңдерде бірте-бірте қанатын жайып, үлкн өмірмен барған сайын қоян-қолтық
араласа береді.
Шекіссек те екеуміз
Үйге жылап қайтпаймыз.
Сөзімізге бекембіз,
Апамызға айтпаймыз.
Естімесе өздері,
Айтып қанша қажеті
Біліп қойса, біздерді
Ойнатпайды бір жеті,
-деп ол достықтың қадірін біледі(Досым және мен). Кішкентайлығына
қарамастан жалғыздықтың жамандығын түсінеді.
Бүлдіршін бойындағы ізгі, жылы сезіммен оның
тәжірибесіздігінен, дүниені көру, тану аясының тарлығынан туған екінші бір
табиғи қасиеті де сиысып, жарасып тұр. Ол көп нәрсенің сырын жете біле
бермейді. Бірде өзімен құрдас құлынның ат боп өскенін көріп, мен неге
баламын? деген ойға берілсе(Неге олай?), енді бірде қозым деп сүйген
ана мейірімі де оған жұмбақ(Ұқпаймын). Ал, пайдалы бір іске қол ұшын
тигізіп, көмектесер кез келгенде, тез жансын деп қу қиға су әкеліп құяды
ол. (Дұрыс па, бұрыс па?). Немесе, балық аулаймын деп барып, құр қол
қайтарда, өлімнен ұят күшті, бір балық үшін досына қармағын сыйлап
жүргені(Мен балықшы).
Қадыр Мырзалиев бала кейіпкерін әр түрлі жас деңгейінде алады
да, мінез-құлқы алуан қырынан оқушының көз алдына сатылап жайып салады.
Мына бір жолдарда қыңырлық көрінген: Резинка етікке галош алып бер -
дейді(Қыңыр). Ол қызбалықтан да кенде емес, жолдастарының тіліне еріп,
терезені сындырып, аңқаулығынан опық жейді (Торғайды атып...).
1.3. ХХ – ғасырдағы балаларға арнап жазылған поэзиялар мен шығармалар
С.Торайғыров. С.Торайғыров өмір сүрген уақыт – ХХ
ғасырдың бас кезі – дүниені дүр сілкіндірген қилы-қилы тарихи оқиғаларға
толы кезең болатын. С.Торайғыровтың жеке басының қалыптасуы туралы сөз
қозғағанда оны өзінің әлеуметтік ортасынан – А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
Ә.Бөкейханов, Ғ.Қарашев, І.Ізтілеуов, Ы.Шөреков, Б.Күлеев, М.Сералин және
т.б. ғұмыр кешкен ортадан бөлек алып қарастыруға болмайды.
Кезең оқиғалары ақынның дүние-таным көзқарасына, шығармаларының
тақырыптық мазмұны мен түріне, жанрына әсер етті.
Іргелі оқу орнынан білім алу, халқының қызметіне жарайтын азамат
болу – оның ынта-тілегіне айналады. Ақын Шәкірт ойы деген өлеңінде
Іздегенім табылды, енді дегеніме жетем, халқыма жұлдыз емес, ай емес, күн
болам деген ойға келеді. Оның лирикалық кейіпкері
Қараңғы қазақ көгіне
Өрмелеп шығып, күн болам!
Қараңғылықтың кегіне
Күн болмағанда, кім болам!
Мұздаған елдің жүрегін
Жылытуға мен кірермін.
дейді. Бұл – жаңа заман жасының өр талабы. Отан, халық алдындағы
борышын түсінген адамның батыл ойы мен шын ықыласының көрінісі. Мұндай
жырлардың балаларды отаншылдық рухта тәрбиелеудегі маңызы ешқашан кемімек
емес. Ақын ұлттық білім, халықтық тәрбие ісінің келеңсіздік жағдайларын
зерлей зерттеп, ұрпақтың үмітін оздырып, келешегіне кемелді жол сілтеді.
Жастарды өнер-білімге шақыру – ақынның шығармашылық кредосы болды. Ақын
мақсатқа жетудің нақты жолы – еңбек деп түсіндіреді. Ұлттық мәдениетті
дамыту ұлттың білімді болуына байланысты екенін пайымдаған ақын ұрпаққа
білім беру ісіне өзі тікелей қатысып, сабақ берумен де шұғылданды. “Оқудағы
мақсат не?” деген өлеңі арқылы оқу ұлттық білім беру жолындағы ұлы іс
екенін, оқу тек күн көріс, шен-шекпен алу үшін жасалынатын әрекет қана емес
екендігін ұрпаққа ұғындыра жеткізеді.
С.Дөнентаев. Ақын творчествосын үш кезеңге бөлуге болады:1.
1913-1917 жылдар арасында ақын өзінің пікірі жағынан ағартушы-демократ,
әдеби әдісі жағынан сыншыл реалист болып көрінеді. Заман кімдікі,
Замандастар, Қазақтың білгендеріне, Жамила қыз, Екібаста,
Бозторғай секілді алуан тақырыпты өткір саяси лирикасы жазылды. 2. 1917-
1924 жылдар арасы ақын творчествосының екінші кезеңін құрайды. 1917 жылығ
Ақпан төңкерісіне қуанып, Бостандық сияқты өлеңдерін жазып, буржуазиялық-
демократиялық төңкерісті шын бостандық деп ұғынады. 3. 1924-1933 жылдаржағы
көзқарасы – кеңестік, әдеби әдісі – ссоциалистік реализм болып шығады.
Ұмытылмас, Бір жыл өтті, Тарих таңы, Ерікті Айша, Азат жетті,
Бай мен комсомол деген өлеңдер жазып, ескіліктің ел санасындағы сан алуан
көріністерін үлкен пафоспен жырлайды. Көптеген саяси лирика, әңгіме,
фельетондар жаза бастайды.
Заман кімдікі?, Менің халім, Замандастар, Қазақтың
білгендеріне, Боз торғай, У жеген қасқырға, Қиялым, Балалықты
сағыну, Үміт, Талап т.б. өлеңдерінде теңдік, бақыт, бостандық
жайындағы ойын, арманын суреттейді, жастарды оқуға, мәдениетке, өнер-
білімге үндейді. Ақындық өнер жолында Абайдан, Тоқайдан мол үйренді. Шоқан,
Ыбырай, Абай бастаған ағартушылық бағытты нысана етті.
Ақын мысал-өлеңдердің кейбірін татар ақыны Ғ.Тоқайдан аударған.
Біршамасын татар, орыс тілдеріндегі мысал, әңгіме, аңыздар ізімен өзінше
қиыстырған. Қазақ тұрмысынан алып жазған мысалдары да бар. Жалқаулық,
мансапқорлық, сараңдық, ашқарақтықты мінейді. Мысалдарында патша үкіметінің
отаршылдық саясатын әшкерелейді. С.Дөнентаевтың мысал-өлеңдері көңілге
қонымды, әрі терең мағыналы.
С.Дөнентаевтың балаларға арнап жазған мысалдары әрі оқиғалы,
әрі күлкілі, қызықты, әрі қысқа, мазмұнды болып келеді. Ақынның Көзі
тоймаған ит, Екі теке, Ауырған арыстан т.б. шығармаларын мектеп жасына
дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалар жеңіл түсіне алады. Адам басында
болатын әр түрлі қылық-мінездердің аңдардың іс-әрекеті арқылы сыналуы бұл
шығармалардың қызықтылығын арттыра түседі. Көзі тоймаған итте сүйек
тістеп көпірден өтіп бара жатқан иттің өз көлеңкесімен таласып сүйегін
тартып алмақ болған қомағайлығы сыналады. Сөйтіп жүріп ол суға түсіп,
аузындағы сүйегінен айрылып қалады. Ақын ойының қорытындысы – қомағай,
ашқарақ болмауға үндеу. Екі теке мысалында Сәбит мінезсіздікті, пайдасыз
ұсақ ерегіс құмарлықты сынайды. Көпір үстінде кездесіп қалған екі теке бір-
біріне жол бермей, сүзісіп, екеуі де суға құлайды. Бұл мысалдар арқалы
С.Дөнентаев балаларды жақсы мінез-құлыққа тәрбиелеуді, жаман қылықтардан
жирентуді көздейді.
С.Көбеев. Ы.Алтынсариннің шәкірті, жазушы әрі педагог. 1901
жылдан бастап өмірінің соңғы күндеріне дейін халық мұғалімі болған. Қазақ
балаларына арнап ашқан мектептеріне хрестоматиялық құрал ретінде Үлгілі
тәржіме(1910), Үлгілі бала(1912) сияқты аударма, өлең-әңгімелер жинағын
қоса бастырған. Алғашқы еңбегінде С.Көбеев Крыловтың 44 мысалын қазақ
тіліне аударған. 1951 жылы Орындалған арман мемуарлық повесі басылды.
Қазақ балалар әдебиетінің тарихында С.Көбеевтің көрнекті орны
бар. Өмірінің соңына дейін оқытушылық қызметпен айналысқан С.Көбеев өз
білімін, қажыр-қайратын туған халқына жұмсады. Оның ұстаздық, ағартушылық
қызметі қазақ қоғамының артта қалған мешеулік жағдайында басталды. Ауыл
адамдары арасында жаңалық таратушы болды. А.С.Пушкиннің Дубровскийі,
Н.В.Гогольдің Өлі жандары, И.А.Крыловтың мысалдары мен А.П.Чеховтың
әңгімелері С.Көбеевтің ауызша әңгімелеуі негізінде ел ішіне тарады.
Қызылжардағы орыс-қазақ мектебінде оқып жүрген кезінде өзінің И.А.Крыловтан
аударған мысалдарын жинап баспаға жіберді. 1910 жылы Үлгілі тәржіме деген
атпен Қазанда басылып шықты. Крыловтан 40-тан аса мысал-өлең аударды. Мысал-
өлеңдерінің бірсыпырасы мыналар: Өтірікші, Емен мен тал шыбық, Қасқыр
мен тырна, Маймыл мен айна, Шымшық пен көгершін, Маймыл мен
көзілдірік, Аққу, шортан һәм шаян, Ағаштың тамырлары мен жапырақтары,
Көлбақалар, Қомағай ит т.б. Замандастары бойындағы тоғышарлықты,
надандықты, зұлымдық пен мақтаншақтықты, көрсеқызарлық пен өзімшілдікті
мысал тілімен тұспалдап әшкереледі.
М.Жұмабаев. Мағжан бала тәрбиесінде қиялдың алатын орны зор екенін
дәлелдеп: “Фантазия - өмірдің гүлі, көрікті болуының түпкі діңгегі,
фантазиясыз (қиялсыз) адам – тұсаулы есек. Фантазия ақылды кеңейтеді”
дейді.“Бала санасы қиялмен оянады, бала ертегінің бәрі шын деп ұғады,
баланың қиялы әсіресе, ойында жарыққа шығады” деп ұстаз бала қиялын
ұшқырлайтын қызықты ертегілерді, ойындарды, ойыншықтарды тәрбие ісіне
пайдаланудың жолдарын көрсетеді. 1920 жылдар ішінде М.Жұмабаев балалар
әдебиетін жасауға ерекше көңіл бөлді. Балаларға арнап сындарлы, жүйелі
жұмыс істеп, алуан түрлі кітап шығарған. Шолпан жинағында ақынның
Балалық шақ, Қарағым, Мен сорлы(Шәкірт зары) атты өлеңдері
жарияланды. Бұлар Ы.Алтынсариннің Кел, балалар, оқылық атты өлеңімен
орайлас.
Балаларға да, үлкендерге де бірдей арналған Өтірік ертек поэма-
ертегісі 1926 жылы Жаңа мектеп журналында жарияланды. Мысыққа қарсы
тышқандар көтерілісі автордың негізгі ойын жеткізу үшін схемалық түрде
алынады. Шираз қаласындағы бір тышқан жүзім шарабына тойып алады. Күш
біткесін ойндағы құсасын сездіріп қояды. Мысық мешітке барып сәжде киеді.
Тышқандармен бітісемін деп алдайды. Тарту-таралғысымен келген тышқандарды
қан-жоса етеді. Тамам тышқан мысықты көптігін істеп байлап тастайды. Мысық
босап кетеді. Тышқандар өз хандарын да, мысықты да елден аластайды. Осының
бәрі Ресейдегі тарихи оқиғалардың елесін береді. Ертегінің соңында автор
сол кезең рухында образдың шешімін береді.
Бір дегенім – білеу ғой,
Екі десем – егеу ғой,
Үш дегенім – үскі ғой.
Мысық – талаушы екені,
Ханның – қанаушы екені
Ертегі-поэма балалардың жаттауына жеңіл, әрі сан үйретудегі қызметі де
бар.
Ж.Аймауытов. Ж.Аймауытов қоғам қайраткері ретінде халық ағарту
жүйесінде қызмет істей жүріп, жас ұрпақты өнерге, білімге, ғылымға баулуда
да көп еңбек сіңірді. Тәрбиеге жетекші(1924), Психология(1926), Жан
жүйесі және өнер таңдау(1926) кітаптары жарық көреді. Жазушының балаларға
арнап жазған Жаман тымақ, Шал мен кемпір, Көк өгіз, Үш қыз атты
суретті кітапша ертегілері бар. Кейде негізгі тақырып басқа болса да,
білімді мен білімсізді салыстыра көрсету дәстүрі басым болды дей келіп,
Ө.Әбдиманұлы басты тақырыпқа авторлар сауаттылықты қарсы қою идеясын өзек
еткендігі жайында айтады [3;89]. Дәл осындай жағдай Ж.Аймауытов Қыс
өлеңінен байқалады. Өлеңнің басты тақырыбы қыс болғанымен, идеясы оқуға
шақыру болып табылады. Автор қыс келбетін ел тірлігімен байланыстыра
суреттейді. Бұл байланыс, әсіресе, өлеңнің құылымдық жүйесінен анық
байқалады. Өлең кіріспе, негізгі екі бөлім, қорытынды бөліктен тұрғандай
әсер береді.
Жалп-жалп, жалп-жалп жауды қар,
Тон киіндік, тоңды мал.
Кіріспе негізгі бөлімде не жайында айтылатындығына оқырманды дайындау
мақсатын көздейтін сияқты. Қар жауды, демек, қыс түсті. Түскен қыс өзімен
суығын бірге ала келді. Адамдардың жылы киінуі, малдың тоңуы қыс ызғарына
байланысты болып отыр. Өлеңнің бірінші бөлімінде алғашқы жолдағы ой
жалғаса түскен, яғни, қыс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz