Шизофрения
Жоспар
Кіріспе
І Бөлім
1.1 Шизофрения барысы, түрлері, ақыры
1.2 Емдеу жолдары және алдын алу.
ІІ Аурудың науқастары
2.1 Белгілері мен ағымы
2.2 Шизофренияға шалдыққан жасөспірімдер мен жастар арасындағы өзін.өзі өлтіру әрекеті
2.3 Ішкі ағзалар тарапынан болатын өзгерістер мен неврологиялық кеселдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
І Бөлім
1.1 Шизофрения барысы, түрлері, ақыры
1.2 Емдеу жолдары және алдын алу.
ІІ Аурудың науқастары
2.1 Белгілері мен ағымы
2.2 Шизофренияға шалдыққан жасөспірімдер мен жастар арасындағы өзін.өзі өлтіру әрекеті
2.3 Ішкі ағзалар тарапынан болатын өзгерістер мен неврологиялық кеселдер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым
Министрлігі
Л.Н.Гумилиев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Педагогикалық факультет
Психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Шизофрения
Орындаған: Сатбаева Н.А
ПЛК-31 тобының студенті
Ғылыми жетекші: Аға-оқытушы
Сайлинова Қ.Қ
Астана 2007 ж
Мазмұны
І Шизофрения
Барысы, түрлері, ақыры
Емдеу жолдары және алдын алу
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Шизофрения – созылмалы процесті, этиологиясы жағынан айқындалмаған ауру.
Шизофрения өршіген бағытқа ие болған кезде ойлаудың бұзылуының ұлғаюына,
сезімдік әсерлер мен ерік көріністерінің жұтаңдауына, енжар кемалдық күйге
әкеледі.
Алайда аурудың даму кезінде тоқталуы мүмкін, сол кезде бұзылыстардың
орны толығып, бастапқы сатысында толық сауығу да байқалады.
Шизофрения – жиі кездесетін психикалық аурулардың бірі. Сонымен бірге
бұл ауру көбіне жастық шақта кездеседі. Шизофрения басталатын жағдайлар 20-
25 жас аралығында жиі байқалады. Демек, шизофрения – ұзаққа созылатын, жас,
жұмысқа қабілетті кезде жиі кездесетін ауру. Оның әлеуметтік маңызы осы
арқылы айқындалады.
Симптомдар. Өз дамуында шизофрения бірнеше сатыдан өтеді. Оның өту
барысының бірнеше түрі бар. Шизофренияның әрбір сатысы мен түріне
симтоматиканың кейбір ерекшеліктері тән болып келеді. Сондықтан да ең
алдымен шизофренияның ең бір жалпы және тән болатын көріністерін
сипаттаймыз. Ауруға психика бірлігінің, бүтіндігінің бұзылуы және
психикалық қызметінің сыртқы тітіргендіргіштерге сәйкес келмеуі тән. Мұның
өзі аурудың мінез-құлқынан да байқалады. Ауру өмір жағдайлары мен қоршаған
ортада өзін дұрыс емес қалыпта әрі түсініксіз ұстайды. Мысалы, мамандығы
жағынан есепші бұрын биология мен медицина мәселелеріне қызықпайтын ауру
медицина қоғамның мәжілісіне келіп, сол жерде тірі денелердің пайда болуы
жөніндегі мәселеде пікір таласына түскісі келеді. Пойыз контролері аурудан
жолақы билетін ғана емес, неке туралы куәлігін де талап етеді.
Аурудың ым-ишарасы, өзін ұстау да ерекше, түсініксіз бола түседі.
Кейде белгілі бір қимылдар мен қозғалыстар бір күйде қайталана береді.
Мінез-құлықтағы ерекшелік қаракетінің азаюына, еріктің жойылуына әкеп
соғады.
Ауру еш себепсіз сүйікті мамандығын тастап кетеді, сабаққа бармайды,
таныстарымен, достарымен, туыстарымен араласпайды, үйінен шықпайды, күн
ұзағына төсекке аунап, салдыр-салақ күйінде жата береді.
Аурудың мінез-құлқы шизофренияға тән болатын және оның бұрынғы өмір
тәжірибесімен де, ағымдағы жағдайларымен де анықталмайды. Сыртқы орта
тітіркендіргіштері кездейсоқ, белгісіз әсер туғызады. Бұл тітіркендіргіштер
аурудың бұрынғы өмірінде бекіген сигналдық мәндері жоғалтады. Ауру өршіген
сайын ортаның әсері біртіндеп тітіркендіргіштік қасиетті жоғалтады. Онымен
қоршаған ортаға қызығушылығын жоғалтады. Онымен байланыс жасау да қиындай
түседі. Ол тұйық, түсініксіз, әрекетсіз, босаң болады. Психикалық бірліктің
бұзылуы, психикалық байланыстардың ішкі тұтастығының кеселге шалдығуы
аурудың ойынан айқын көрінеді, осыған сәйкес оның ауызша және жазбаша тілі
де бұзылады.
Шизофрения заңды байланысты, ой ағымының реттілігін жоғалтады.
Аурудың сөз байлығында грамматикалық байланыстар біршама сақталған кезде
қисындық, мағыналық байланыс жойылады. Аурудың пікірлері мен жазуларында
бастаушы та, баяндауыш та болады. Бірақ оның мазмұнын, мағынасын айыру қиын
немесе мүмкін емес.
Көбінесе аурудың пікірлері жартылай ишара, белгісіз метафора, екі
жақты мән сипатына ие болады. Ауру айтатын ұғымдардың мазмұны әдеттен тыс,
өзгермелі, қайшы болады. Көбіне дыбысталу жағынан үндес, тегі жағынан әр
түрлі сөздер, терминдер мен ұғымдар ұштасып келіп, олар тұтасып, бір сөзге
бірігеді. Ауру пікірлерінде белгілі бір сөздер, сөз тіркестері, яғни сөздік
көшірмелер жиі қайталанады. Ойлаудың байланыссыздығының өсе түсуіне орай
бұл пікірлер сөздердің мәнсіз жиынтығына айналады. Сөз бен ойлаудың үзік-
үзіктігі шизофренияға тән болады.
Шизофрениямен ауырған науқастың сөзі айқын байқалатын жағдайларда
қарым - қатынас, ой алмасу құралы болудан қалады. Ауру үшін сөз шындықтың
жинақтау сигналы ретіндегі қасиетін жоғалтады. Аурудың ойлауы соңғы ойынан
ажырап, ол байланыссыз және өнімсіз болады.
Шизофренияға тән бұзылыстар аурудың эмоциялық реакциясынан көрініс
табады. Ауру реакциясы сыртқы жағдайларға да, аурудың ойына, оның
әрекеттерінеде лайық болмайды. өз баласын жерлеу жөнінде ауру әңгіме бір
қызықты оқиға туралы болып жатқандай әлпетпен және қимылмен айтады. Ауру
ізгі әрі ақжарқын үнмен көршісіне оны қайнатылған суға күйдірмек болғанын
айтады.
Әдетте шизофрения үшін эмоциялық қасиеттің сәйкес келмеуі
тітіркендіргіштер күшіне эмоциялық реакциялардң сай болмауынан болады. Ауру
ауруханаға жатудан үзілді-кесілді бас тартады. Өз қалауына қарамай,
ауруханаға күшпен әкелінген ауру ешқандай эмоциялық әсер жасамағанымен,
бірақ керуетінің жанындағы төмпішкіге бірнеше түйір немесе пәшкі сигарет
қалдыруға қарсы болғанға өте ызалана наразылық білдіреді. Үйіндегі немесе
қызметіндегі үлкен оқиға болғаны жайындағы хабар және күнделікті ауру
өміріндегі – ұсақ түйектер аурудың бірыңғай сезімдік әсерін туғызады.
1.1 Барысы, түрлері, ақыры
Басқа да көпшілік аурулар сияқты шизофрения өз дамуында бірнеше
сатыдан өтеді. Бұл сатылар: бастапқы саты, аурудың дамуы, соңғы (ақырғы)
саты деп аталады.
Бастапқы саты. Жедел жеделден төмен және шизофрения баяу басталатын
(біртіндеп) түрлерге бөлінеді.
Шизофренияның жедел басталуында психотиялық симптоматика кенеттен
пайда болып, қысқа уақыт ішінде өрши өтеді (әдетте, бірнеше күн ішінде).
Психотик күй өршу алдында бірнеше күнге созылатын қысқа кезең болады. Бұл
кезде ауру дәлелсіз үрейді, жалпы сырқаттануды, ұйқысыздық пен бас ауруын
бастан кешіреді. Ауру оқта-санда науқастың өзі мен маңындағылар үшін
күтпеген жерден, толық психикалық және дені сау күйге аяқ астынан тап
келгендей күйде басталады. Жедел психотикалық күй кенеттен дұрыс мінез-
құлықпен және өз күйіне сыншылдықпен қараумен алмасады, содан соң бірнеше
күннен соң тағы да психотиялық өршу күйі байқалады. Ауру күйінің мұндай
шұғыл алмасуы қайталай кезектесіп отырады.
Шизофрения жедел пайда болған кездегі жиі кездесетін
симптокомплекстердің бірі шатасу болып табылады. Бұл жағдайда ауру уақыт
пен орынға бағдар жасамайды, маңайындағыларды танымайды. Маңайындағыларды
айтқан сөздерін төңірегіндегі өтіп жатқан басқа да оқиғалар сияқты
пайымдайды. Оның пікірі үзік-үзік сөздер айқайына немесе белгісіз сыбыр-
күбірге ұласады. Көзқарас алақ-жұлақ немесе кеңістіктегі бір қиырға тесіле
қараған күйде болады. Ауру төсекте аунақшып, саусақтарымен жайманы жиырып
алады, алақандарын қабырғамен жүргізеді. Эмоциялық сала жағы да
шатысушылықпен сипатталады, абыржушылық, кейде үрей мен қорқыныш пайда
болады.
Бастапқы жедел шизофренияға қозу мен ступор да тән болады. Бастапқы
жедел шизофренияда қозу күйі әр алуан байқалады, бірақ бұл күй көбіне
кататониялық қозу жағдайында көрінеді.
Сол сияқты параноидты синдром да бастапқы шизофренияға тән . Бұл
сатыда сандырақ идеялары сирек білінеді. Ауруды қоршаған нақты жағдайды
бейнелейтін аңду идеядан басым болады. Оның нақты адамдар (көршілер,
қызметтестер), нақты мақсатпен (оның тұрғын орнын, қызметтік лауазымын
иелену үшін), нақты әдістермен (оның тағамдық азықтарын бұзады, оның
үстінен жала жабады, оған дұрыс емес қағаздарды қол қоюға тықпалайды және
т.б.) ізіне түседі. Аурудың бастапқы сатысындағы сандырақ әсермен қоса
жүреді. Гебефрендік синдром оқта-санда жедел пайда болған шизофрения
кезінде байқалып, әдетте қимыл мен қозғалыстың аздығымен ерекшеленіп,
көбіне құрғақ көтеріңкілік пен мәнерлі көрініске саяды. Аурудың сезімдік
күйі жедел сатыда абыржушылық, зарығу, үрей, қорқыныш, ыза, масаттану
сипатталады. Жедел пайда болған бастапқы шизофренияда аурудың күйі өте
өзгермелі келеді. Әр түрлі синдромдар бір-бірін жиі алмастырып, бір
мезгілде ауру статусында ұштасып жатады. Бұл жағдайда шизофренияның екінші
сатысына ауысқан кезде кататониялық немесе параноидтық ауру түрі білінеді.
Кейде бұл түрлерді жедел пайда болған шизофрениялық бастапқы сатысында
анықтауға болады. Апталар, айлар бойына ауру дамып, оның көріністері ұлғая
түскенде жедел шизофренияның соңғы кезең туралы айтуға болады.
Шизофренияның бұл басталу кезеңінде сарыуайымшылдық, жабысқақ құбылыстар,
ипохондриялық синдром (шизофренияның неврозға ұқсас басталуы) басым болады.
Біртіндеп ауру өзі бастан кешетін жабысқақ құбылыстарға сын көзқарасын
жоғалтады. Жабысқақ құбылыстар жаттанды сипат алып, ипохондриялық
құбылыстар сандырақтың идея сипатына ие болады. Сарыуайымшылдық тежелеу
босандық пен кататониялық ступорға ауысады. Жеделден соңғы шизофренияның
басталуы кезінде ұзаққа созылған едәуір жақсару күйі байқалуы мүмкін.
Шизофрения баяу, біртіндеп дамыған кезде аурудың өзінің қай кезде
басталғанын анықтау қиынға соғады. Біртіндеп даму жасырын елеусіз
басталғандай болады. Қабілетті, ет тірі және елгезек бозбала сабақтан
шеттей түседі, достарымен араласқысы келмейді, жоғалтады, оның мектептегі
үлгерімі төмендейді, ол тәртіпсіз әрі дөрекі жанға айналады. Маңайдағы
адамдар мұны жасқа байланысты мінез-құлықтағы өзгерістермен, жағымсыз
ықпалды әсерімен және басқалармен түсіндіруге бейім тұрады. Даму әзір айқын
патологиялық симптомдарға (мысалы, галлюцинация) ие болғанға дейін мінез-
құлықтағы сиықсыз келеңсіздіктерді психикалық ауру деп күдіктенуден аулақ
болады. Шизофрения баяу дамыған кезде ауру ағымының жақсару жағдайы
біршама сирек білінеді. Аурудың біртіндеп ұлғаятын көрінісінде босаңдық
сезімдік толастық немесе ерекше сиықсыз көріністер мінез-құлықта ұдайы өрши
түседі. Баяу барыс шизофренияның қарапайым және гебефренді түріне неғұрлым
тән болып келеді. Аурудың бастапқы сатысы мен даму сатысының арасындағы
алмасулардың ишарттылығын атап көрсету керек, сондай-ақ соңғы және ақырғы
сатыға дейінгі өзгерісті де осылай түсінуі керек. Кейде аурудың ең басынан
бастап, бастапқы сатыны айқын да белгілі бір түрде жанай өтіп, кейде
аурудың басында шизофренияның ақырғы сатысына тән енжар кемақылдық белгілер
байқалып, ұлғая түседі.
Шизофренияның екінші сатысында оның бастапқы сатысына қарағанда бұл
аурулардың түрлері туралы едәуір анық айтуға болады. Шизофренияның жай түрі
қызығу жоғалуының өрши түсуімен, босаңдық, сезімдік немқұрайдылықтың,
тұйықтықтың, парасат жағынан өнімсіздіктің өсе түсуімен сипатталады.
Бұл жағдайда, әдетте, дыбыс беру түріндегі жұтаң және қарапайым есіту
галлюцинациясы орын алады. Әрқашанда, бірақ жиі-жиі айқын білінбейтін
сезімнің орнықсыздығы әрекетінің еркше болуы, ойлаудың дәйексіздгігі
байқалып, уақыт өте келе үзік-үзік түрде неғұрлым анық көрінетіндей күйге
жетеді. Шизофренияның жай түрі үшін аурулық құбылыстардың баяу өсуі тән.
Бұл жағдай аурудың беті қайтуы сирек байқалады. Гебефренияның көрінісінде
мінез-құлықтың үзік-үзіктігімен қатар келеңсіздігі, сөздің ерекшелігі,
сезімнің айқн орнықсыздығы білінеді. Ауру бет-аузын қисаңдатады, оның
әрекеті ерекше сиықсыздығымен ерекшеленеді, кейде сотқарлық немесе
есерлік сипат алғандай болады. Аурумен амандасса ол қолын берудің орнына
артына бұрылып, аяғын береді. Түстік ас кезінде ауру бір ыдысқа бірінші,
екінші және үшінші тағамды қотара құйып, соның бәрін қасықты пайдаланбай
жей береді. Сезімдік әсер шектен тыс орнықсыз және дәлелсіз болған
жағдайда құрғақ өнімсіз эйфория басым болады. Бұл түр 20 жасқа дейінгі жас
адамдарда жиі кездеседі. Біршама қолайсыз уақыттан кейін ойлаудың үзік-
үзіктігі айқын байқалатын кемақылдық тез басталады. Ал кейбір жекелеген
жағдайларда едәуір терең ремиссия байқалады.
Шизофренияның кататониялық түрінде клиникалық көрініс кататониялық
синдромның болуымен сипатталады. Бұл синдром көптеген ауруларда байқалады,
алайда шизофренияда ғана ол толық айқын көрінеді. Көбіне басқа ауруларда
кататониялық синдром әдетте ступор түрінде көрінеді. Шизофренияның
кататониялық түрінде қозу күйі ступор жағдайындағы сияқты аурудың
статуссын да соншалық жиі айқындайды. Әдетте белгілі бір ауруда қозу мен
ступордың орын алмасуы кездеседі. Шизофрения кезіндегі кататониялық
синдромның клиникалық көрінісі айқын білінетін негативизмнің болуымен
ерекшеленеді. Кататониялық синдром жедел, күтпеген жерден дамуы мүмкін.
Бұл жағдайда ауруда босаңдық пен тежелу құбылысының орнын басқасы, мысалы
параноидты синдром басады.
Алғашқы жағдайда аурудың жағдай үлкен ауытқуға ұшырап, терең және
ұзаққа созылған ремиссияға әкеледі. Ал параноидты синдром жағдайында ауру
күйі бірқалыпты, сирек ремиссия, созылмалы процесс тән болады.
Шизофренияның параноидты түрінде ауру күйінде сандырақ идеялар басым
келеді. Оның өзі галлюцинацияның көп байқалуымен қоса жүреді. Бұл түрдің
барысы мен симптоматикасы алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Бір жағдайларда
ауру жедел дамып, бас кезінде үзік-үзік және ауытқымалы пікірлер нақты
сипатта көрінеді (бейнелі сандырақ). Енді бір жағдайда сандырақ
маңайдағылар үшін түсініксіз, ақиқаттан қол үзген елес түрінде жиі білінеді
(дерексіз сандырақ). Кейде параноид басқа бір синдромды алмастырып, оның
алдындағы жабысқақ құбылыстардан келе-келе пайда болады.
Параноидты түрде әр түрлі сандырақ идеялар: қарым-қатынас, ықпал ету,
аңду, қызғану, жаңашылдық сандырақтары, ипохондриялқ сандырақ, ұлылықтың
сандырақ идеялары түрлерінде байқалады. Көбіне сандырақ синдромның
орталығы психикалық жаттандылық құбылысын құрайды (Кандинский – Клерамбро
синдромы).
Параноидты түрі барысының көптеген әр алуан варианттарында жалпы
бағыт ретінде ұзақ уақыт болуға бейімдікті, ал баяу түріндегі сандырақ
идеялардың жүйесі келуін, дегенмен парасат жағынан жұтаңданудың өсе
түсетіндігін атап көрсету керек. Психика ыдырауының ұлғая түсу дәрежесіне
қарай сандырақ жүйе де ыдырай береді.
Парафрения психоздың қазіргі заманғы жүйесінде жеткіліксіз орын алып
отыр. Мұны дербес нозологиялық түр ретінде емес, синдром ретінде қарастыру
керек. Бұл синдром аурудың мінез-құлқына әсер ететін жүйеленген сезімдік
сандырақтың ұзақ уақыт бойына созылмалы болуымен сипатталады.
Парафрениялық синдром шизофренияның клиникалық көрінісі ретінде өз
дамуында бір қатар сатылардан өтеді. Мұның алғашқысы инкубациялық кезең.
Бұл кезеңде аурудың жеке басы баяу дамитын өзгеріске ұшырайды. Ашушаңдық,
сарыуайымшылдық, ипохондриялық ойлар біртіндеп шүбәлану мен күдікшілікке
ұласады. Екінші кезең – сандырақ идеялардың жүйеленуі. Бұл жағдайда есіту,
дәм иіскеу, қимылдық, ал сирегірек көру галлюцинациясы пайда болады. Осы
кезеңде психикалық жаттандылық синдромның әр алуан көріністері: ай
жаңғырығы, қимыл галлюцинациясы, зорлық ойлар және басқалары байқалады.
Үшінші кезең – ұлылық идеясының дамуы. Мұның өзі әр қилы түрде: байлық,
құдіреттілік, өзгертушілік, жаңашылдық идеялары арқылы көрінеді. Төртінші
кезең – кемақылдық. Бұл кезең шизофренияға тән кейіннен болатын енжарлық
кемақылдыққа соқтырады. Кемақылдықтың дамуында сандырақ жүйесі ыдырап,
сезімдік айқындығын жоғалтып, аурудың мінез-құлқын анықтаудан қалады.
Жүйелі созылмалы сандырақ (парафрения) шизофренияның параноидты
түрінің бір варианты болып табылады, бұл әдетте 30 жастан асқан ауруда
байқалады. Бұл варианттағы ауру барысы сезімдік дөрекі құбылыстың аз
көрінуімен ерекшеленеді. Дегенмен, ақырғы нәтижесінде шизофренияға тән
енжар кемақылдықтың ақыры басталды. Ауру құбылысы баяу, ондаған жылдар
бойында өсе береді. Ремиссия өте сирек байқалады. Алайда өршу аурудың
науқастың күйі тоқталғандай болады. Ауру өзінде жүйелі сандырақ болған
жағдайда да ұзақ жылдар бойына кәсіптік міндетін орындау үстінде болады.
Сонымен бірге ол өзін сандырақ мазмұнына сәйкес ұстайды, ал мұның өзі
аңдушылар деп санаушыларға қауіпті шабуыл жасауға, әр түрлі қорғаныштық
шаралар ұйымдастырып, әр алуан ұйымдар мен қоғамдық пікірлерге жүгінуге,
ділмарсынуға, өзінің сандырақ жобалары мен ұсыныстарын жүзеге асыруды талап
етуге әкеп соғады.
Ұлылық сандырағы басым болған кезеңде (жаңашылдық, қоғамға өзгеріс
жасауға тырысушылық) сезімдік әсер эйфориясымен, көтеріңкі күймен
сипатталады. Ауру өзін менмен, қадір-қасиетін биік сезімде ұстайды. Оның
пікірлері өсиетттік, нақылдық сипат алады. Ол өзінің күнәсіздігіне және өз
пайымдарының айрықша құндылығына аса сенімді келеді. Бұл жерде мынаны
ескеру керек: келтірілген ауру сатыларының, парафренияның басқа да
түрлерін, көбіне айнымалы түрін бөліп көрсетіп жүр. Бұл түр ұстамалар мен
ремиссияның психотикалық күйі кезінде сарыуайым құбылысының немесе
көтеріңкі күйдің басым болуы арқылы дүркін-дүркін алмасып, айналмалы
психоздың тиісті тиісті фазасын (желікпе-сарыуайымшылыдық) еске түсіреді.
Кейбір ғалымдар шизофренияның ипохондриялық, нервозға ұқсас және де басқа
түрлерін айтады.
Нозологиялық бірлік шеңберінде аурудың жекелеген түрлерін шектеу
әрқашан да шарттылықпен ерекшеленеді. Шизофрения кезінде, әсіресе, жедел
жағдайларда жетекші синдромдардың алмасу байқалады. Алайда, бұл кезде
аурудың клиникалық ерекшелігі жеткілікті түрде айқын көрінгенде бұлардың
шүбәсіз түрде болжамдық мәні болады. Ауру жедел дамитын кататониялқ түрде
ремиссия біршама жиі байқалатын жоғарыда атап көрсеттік. Ал баяу дамитын
қарапайым және гебефрениялық түрлерде ремиссия сирек көрінеді дегенбіз.
Сондықтан емдеу шараларын белгілеген кезде де ауру түрлерінің ерекшелігін
ескеру керек.
Шизофрения түрлерін жүйелеуде синдромологиялық көріністің статикасын
ғана емес, ауру динамкасын, оның барысының заңдылықтарын көрсетуге ұмытылу
керек. Бұл жағдайда жетекші синдромдардың клинкалық тұрғыдан алмасуы
аурудың өзіндік ағымын бейнелейді. Мысалы, аурудың даму барысында
паранойялық синдром орнына галлюцинациялық-параноидты синдром келеді
немесе кататониялық және параноидты құбылыстар ұштасып жатады. Осы бір
күрделі клиникалық көрініс ауру таралуының өсуі мен ми қызметі бұзылуының
дендеуіне ауру ағымына мидың жаңа жүйелерінің тартылуына айғақ болады.
Шизофренияның барлық түрлеріндегі ұстамалар жилігі мен ұзақтығы
жағынан айқын заңдылықта болмай басталады. Ұстамалар санының өсу дәрежесіне
қарай ремиссияның тереңдігі мен биіктігі азая береді. Шизофренияның босаң
барысы мен неврозға ұқсас күй, психопатияға ұқсас симптоматика басым
болатын жағдайлар байқалады. Мұндай жағдайларда ауру айқын білінетін
психикалық ыдырауға соқтырмай-ақ ұзаққа созылады. Ал кейбір ауру
ауруханада емделмей-ақ диспансерден қажетті жәрдем алып жүре береді. Босаң
процесс шизофренияның барлық түрлерінде, әсіресе қарапайым түр мен
параноидта байқалады.
Ғалымдар шизофрения барысының бірнеше типін көрсетеді. Оның қатерлі
түріндегі тез өршитін барысында аурудың бірінші немесе екінші жылында
аурудың жеке басының ыдырауы мен толық еңбекке қабілетсіздік басталады.
Сондай-ақ созылыңқы барыста да аурудың қолайсыз түрі бар. Бұл жағдайда,
алайда еңбекке қабілетсіздік аурудың бірнеше ылғи үздіксіз барысынан кейін
басталады. Сөйтіп, баяу және босаң өтетін шизофрения көптеген жылдар, он
жиырма жыл бойында неврозға ұқсас күй мен ипохондриялық күйде терең
ремиссиясыз байқалады. Бірақ айқын білінетін ақау кездеспейді. Ұстама
тәріздес өтетін өршіген шизофрениядағы ауру барыснда нашарлау ұстамадан
келесі ұстамаға дейін бәсеңдей түсіп, терең ақаулық дәрежеге жетуі мүмкін.
Сөйтіп, ауру ұстамаларының арасында күшті ремиссия басталады, оның үстіне
алғашқы ұстамадын кейін еңбекке қабілеті толық қалпына келуі мүмкін.
Егер ауру ағымының тоқтауы мен жағдайдың жақсаруы өз бетімен немесе
қабылданған ем нәтижесінде жақсармаса, сөйтіп, өршіген ремиссия созыла
берсе, онда шизофренияның ақырғы барысы - шизофренияның кемақылдығы
дамиды. Мұның өзі айқын білінетін ойлаудың бұзылуы мен әсерлік жұтаңдық
арқылы сипатталады. Шизофрениялық кемақылдық тың өзгешелігі мынандай:
бұрынғы білім қоры ұзақ уақыт бойы біршама сақталып, ақыл-естің терең
кеселге шалдығуы аңғарылмайды. Егер аурудың зейінін, біршама уақыт
шоғырландырудың сәті түссе, ол кейде едәуір күрделі есептік мәселелерді
шешуге қабілетті болады, сонымен бірге ол парасаттық жағынан өнімсіз және
қарекетсіз жүреді.
Жүйелі ой қарекетінің ыдырап, жайылу мүмкіндігімен қатар белгілі бір
қарекеттің итермелеуші күшіде жоғала берді. Айқын білінетін әсершілдік
жұтаңданумен қосыла келіп, мұнң өзі енжарлық кемақылдық деп аталып жүрген
атауға, ие болады. Қарекетсіздік, қызығушылықтың жойылуы, әсерлі жұтаңдық,
ақыл парасат жағынан өнімсіздік ауруды айқын білінетін кемақылдық кезінде
дәрменсіз, күтім қажет ететінде өзіне қарапайым қызмет жасауға қабілетсіз
етіп тұрады.
Мидың органикалық аурулары кезіндегі кемақылдыққа қарағанда
шизофрения естің айқын бұзылысына әрі ошақтық симптомдарға соқтырмайды.
Шизофренияның бастамашылдықтың жеке бастың әсер-ерік ресурстарының
жұтаңдануы, оның кісілігінің парасаттық өнімлілік, шығармашылық
элементтердің ыдырауы басым болады.
Шизофренияның клиникалық көрінісінің ақырғы күйі көбіне параноидты
синдромның қалдық құбылыстарын қамтиды. Бұл жағдайда сандырақ идеялар
жүйесінен айырылып, олар әдетте үзік-үзік, сиықсыз, көшірмелі байқалып,
сандырақ пікірлер ақауымен қоса жүрмейді. Көбіне қарым-қатынастағы сандырақ
идеялары байланыссыз және сиықсыз ұлылықтың сандырақ идеяларымен алмасады
да, аурудың мінез-құлқына әсер етпейді. Кататоникалық және гебефрениялық
синдромның қалдық құбылыстары көбіне ақырғы күйдің клиникалық көрінісінен
байқалады. Бұл әсіресе, қимылдық және сөздік көшірмелер және көшірмелі
қисалаңдау болып келеді. Ауру күн сайын айлар және жылдар бойына бес қадам
ары жолды қайталап жүре береді. Сөйтіп жүріп, белгілі бір жауыр болған
сөзді қайталай береді.
Ақырғы күйде кейде сөз бен ой бірлігінің өзгеше ыдырауы байқалады.
Бұл жағдайда аурудың мінез-құлқы маңайындағыны ұғынудың біршама
сақталғандығы мен мақсаттың әрекетке сай бағытталуын көрсетеді. Ол аурухана
тәртібін сақтап, өз төсегін жинастырады, бау-бақша жұмыстарымен айналасып,
оны жақсы орындайды, сонымен бірге оның пікірлері кейде байланыссыз, мәнсіз
айтылады. Кейбір сөздерді дыбыс ұйқастығымен бірсарынды мән-мағынасыз
қайталай береді.
Мұның өзі ішінара және әрқандай бұзылған қызметтердің орнын
толтыруын, көбіне екінші сигналдық жүйе қызметінің бұзылысын көрсетеді.
Соңғы ақаудың қарама-қарсы ақыры сауығуы болып табылады. Алайда
шизофренияның толық сауығуы мүмкіндігіне байланысты зерттеуші ғалымдардың
пікірі қарама-қайшы болып келеді. Көптеген ғалымдар бұл мүмкіндікті жоққа
шығарады. Шизофренияның ақырында бұл мүмкіндік сирек вариант ретінде болады
деп мойындайтындар да бар. Көбіне сауығуға қарағанда ремиссия күйі едәуір
жиі байқалады. Жақсару күйі ремиссия ретінде қабылдануы үшін мұның өзі
жеткілікті түрде тұрақты және басым болу керек. Ремиссияның жалпы
қабылданған тұрғыдағы жіктелуі жоқ. Мұның өзі ішінара мыналармен
түсіндіріледі: ремиссия қалдық психотиялық құбылыстарды, шизофрениялық ақау
белгілерін қамтитын, оның екінші рет көрінісінің орнын толтыратын
клиникалық күрделі күй.
Аурулардың бір бөлігінде ремиссия күйінде мінез-құлықтың өзгеруі
(психопатизация) аңғарылады: ауру тұйық болып, жалғыздықты жақсы көреді,
әсершілдігі жағынан салқын келеді. Ал енді бір жағдайда ауру қалжырағыш,
шектен тыс әсершіл (астенизация) болады. Кейбір ауруларда ремиссия
ипохондриялық немесе күдікшілдік күйде білінеді, ауру өзінің
маңайындағылармен қарым-қатынасында параноиялық түсіндіруге бейім тұрады.
Аурудың қайталама ұстамасында ақаудың көрінуі өсе түседі, аурудың күйі
жоғарыда сипатталған ақырғы күйге жақындайды. Сонымен бірге толығу
механизмі де көрініс табады, осыған орай тіпті айқын байқалатын ақаулықта
да едәуір жақсаруға бастайтын мүмкіндік жоққа шығарылмайды. Белгілі бір
себеп-сылтау жөнінде ауру қарама-қарсы әсерлік сезім жасайды, оның сонымен
бірге қарама-қарсы сезімге де берілуі мүмкін.
Аурудың сезімдік әсері ерекше, жасанды әрі күтпеген қалыпқа толы
болады. Сол бір сәтте ауруда белгілі бір күйдегі сезімдік әсердің неге
пайда болатынын түсіну қиынға соғады. Аурудың өршу дәрежесіне орай бүкіл
сезімдік әсерлер енжарлық, суықтық және немқұрдайлық сипат алады.
Шизофренияға тән сезімнің жұтандауы, сезімдік тұрғыдан топастану өсе
түседі.
Психикалық қызметтің әр түрлі жақтарының, оның тұтастығы мен
тірлігінің, оның сыртқы ортаға сәйкестігінің бұзылуы аурудың ішкі
дүниесінен көрініс табады.
Ауру өз ойын меңгеру қиындығын жеткілікті дәрежеде әлі сезінеді. Ойдың
ырықсыз туындайтынын, дәйектілігін жоғалтып, шатысып, бір-біріне қайшы
келіп жататынығын айтады. Ауру өзінше былай әңгімелейді: Мына ойдан кейін
келесі ойдың келетінін түсінбеймін ... мен қисындық жүйені көріп тұрған
жоқпын ... мен ойлау ағымының дамуын өміріндегі шынайы оқиғалардың дамуымен
араластырамын, заңды себептік байланыстардың орнына шатасу пайда болады.
Кейде аурудың ойлауы тоқтағандай болып, ойлауда үзіліс байқалады.
Қандай бір сыртқы күш оның басындағы ойын тартып алған сияқты, - деп
жиі-жиі пайымдайды ауру (ойды тартып алу симптомы). Басқа бір жағдайларда
осымен бір мезгілде ауру оның басына тән емес, бөгде ойлар келеді дейді
(сендірілген ойлар симптомы).
Ауру өзінің суық және немқұрайды жүретінін атап көрсетеді, оны
жақындарымен және жалпы адамдармен араласу тартпайды, оны ештеңе де
толғандырып, қызықтырмайды.
Кейде ауру өзінде негізсіз тілек болатынын айтады, оның әрекеті
ниетінен туындамайды, осы бір әрекеттің өзі басқа біреудің еркімен жүзеге
асып жатқан сияқты көрінеді. Ауруда өз ойының бір бөлігін, сезімі мен
талабын жат адамдікі сияқты бастан кешіріп жатқандай әсер байқалады. Көбіне
оның психикалық қызметі өзіне тиісті емес, өзіне қатыссыз өтіп, өз ниетіне
қарамастан жаттанды түрде өтіп жатқандай сезіледі (Кандинский – Клерамбро
синдромы, психикалық жаттандылық синдромы). Ауру өз ойындағы бөгде
күштерге, сезімдер мен әрекеттерге тәуелді болғандай күйде жүреді. Ішкі
ырықсыз сезім шизофренияға тән болады. Сонымен шизофрения симптоматикасына
психикалық қызмет бірлігінің ажырауы, бұзылуы және айналадағылармен
қатынастың үзілуі тән. Аурудың ойы, сезімі мен әрекетінің бір-біріне сәйкес
келмеуі мұның негізін айқындап береді.
Шизофрениямен ауырған науқас бастан кешіретін патологиялық сезім де
өз ерекшелігімен және әдеттен тыстығымен байқалады. Ауру басынан суық шар
сезінеді, миына бірдеңе құйылып, денесімен тоқ жүріп тұрғандай болады.
Патологиялық сезімнің өзгешелігіне байланысты оны сипаттап беру үшін ауру
сөз табуға да қиналады.
Патологиялық сезім әр түрлі сандырақ идеялардың мазмұнын айқындап
тұрады (ипохондриялық сандырақ идеялары, әсерлердің сандырақ
идеялары).Әсіресе бұл сексуалдық салаға қатысты болады (аурудан шәуәт жібін
біреу созады, жасанды организм ұйымдастырады).
Әсіресе галлюцинация және естуге қарағанда сирек байқалады. Кейде иіс
сезу және дәмдік галлюцинация (бөлмеден өлік иісі шығады, тамақ бензин
татып кетеді) және жалған галлюцинация (жасалған иіс) бөлінеді.
Аталған барлығының симптоматиканың сананың елеусіз алжасуы түрінде
өтетінін айта кету керек (шатасумен бірге аса күшті қозу болатын жедел
өтетін жағдайлардан өзге). Психикалық күйден шыққанда ауру әдетте бастан
кешіргенін еске сақтайды, бірақ ол мұны ынтасыз және қашқалақтай айтып
береді.
Шизофренияға тән сипатталған мінез-құлықтың, ойлаудың, эмоциялық,
сезімдік қабылдаулар әр түрлі ауруды әр алуан дәрежеде ұштасып келеді.
Ауруларда бұдан басқа да синдромдар мен жай-күйлер байқалады. Шизофренияға
босаң енжар, патотониялық, параноидты және гебефренді күйлер шизофренияның
әр түрлі формалары білінеді.
1.2 Емдеу жолдары және алдын алу. Шизофрения кезіндегі емдеу шаралары
схемалық тұрғыдан бірнеше түрлерге бөлінеді.
1. Аурудың күйін анықтайтын ең таяудағы мақсаттағы орай:
а) айқын білінетін психопатиялық күй болғанда ең таяу мақсат –
психотикалық құбылыстарды жою болады;
ә) психотиялық күйден шығарда, ремиссия дамығанда негізгі мақсат -
ремиссияның тереңдеуі мен оны бекіту, аурудың өріс алуынан сақтану. Бұған
қазіргі кезде психофармокологиялық дәрілерді қолдану арқылы сүйемел еммен
қол жеткізуге болады;
б) ұзаққа созылатын біршама тұрақты ақаулық құбылыстар болғанда міндет
– қалдық бұзылыстады ішінара жоюға себебін тигізетін орын толтырушы
құбылыстарды дамыту.
2. Ауруға әсер ету әдісіне орай:
а) медикаментозды емдеу;
ә) психотерапия;
б) еңбек терапиясы;
в) емдеу мекемесінде, үйде, жұмыс орнында және басқа жағдайларда режим
ұйымдастырылады.
Емдеу әрқашанда қазіргі білімнің мүмкіндігіне сай жүргізіліп, ауру
патогенезін ескеруде сүйенілуі керек. Мұндағы жетекші бағыт И.П.Павлов
негіздеген аурудың күйін өзің ауырғандай сезіне отырып, ағзаны дамыған
бұзылыстардан қорғау шаралары, зақымдануға қарсы күресті күшейту болмақ.
Емдеу шаралары сонымен бірге бір мезгілде және дәйекті түрде жүргізіліп,
ауру тұрғызатын фактор мен одан пайда болатын бұзылыстарды, ағзаның
қорғаныш шараларын демеп отыруға бағытталу тиіс. Комплексті теорияның осы
негізгі принципін дұрыс түсінген кезде қорғаныштық, аялағыш емдеу шараларын
белсенді, ынталандыратын емдеу шараларына қарсы қоюға негіз жойылады. Бұл
шаралардың нәтижесі бұзылыстардың сипаты мен дәрежесіне байланысты болады.
Инсулинотерапия (мұны Веналық психиатр Закель 1935 жылы ұсынған). Бұл
емдеу әдісіне жүрек, бауыр, бүйрек және басқаларында ауру туғызбау үшін
ауруды соматикалық жағына мұқият зерттейді (лабораториялық анализдер,
рентгеноскопия, емдеуші дәрігердің тексеруі).
Ауруға күн сайын ашқарынға бұлшық ет арасына немесе тері астына
инсулиннің мөлшерін өсіре түсіре отырып, береді (күн сайын 4-8 бірліктен
қосып отырады). Сөйтіп, терең гипогликемия (гипогликемиялық кома, инсулинді
шок) күйін туғызатын мөлшерді табады. Инсулиннің ауруға әсер етуі әрқилы
болып келеді. Әдетте кома күйін туғызатын мөлшер 60-120 бірлік шегінде
ауытқиды. Кома күйінде ауруды 20-30 минут ұстап, содан соң глюкозаның 40
проценттік 20 мл-дың ертіндіні тамырға жібереді. Дереу коматоздық күйден
шығысымен ауруға шайға ерітілген 150-200 г қантты ішуге береді. Қант
ерітіндіні ішуден бас тартқан жағдайда зонд арқылы жібереді. Сана
айқындалғаннан соң бірнеше минуттан соң ауруға көмірсутек витаминдерге бай
ертеңгі ас, ал 1-2 сағаттан соң түстік ас береді.
Шок (кома) инсулин енгізген соң 3-3 жарым сағаттан соң басталады.
Шанышудан соң бірнеше минуттан кейін ауруда босаңсу, әлсіздік күйі туады,
дамып, көбіне эйфория құбылысымен ұштасатын ұйқылшылдық күйі билейді.
Біртіндеп ұлғая отырып, бұл күй терең естен тануға дейінгі жағдайға (сопор)
ұласады. Осы кезде қимылдық және сөздік қозу күйі әр алуан қыртысасты
гиперкинездер бай қалуы мүмкін. Егер қояншыққа ұқсас ұстама пайда
болса, гипогликемия күйін глюкоза енгізе отырып, бәсеңдетеді, ал келесі
күні инсулин мөлшерін азайтып, ауруға кешек қарай және ертеңгісін күніге
0,1 люминал беру керек. Пеноглиасмияда әр алуан вегатациялық өзгерістер
білінеді. Көбіне тершеңдік, кейде терінің құрғауы, тері жамылғыларының қан
кернеуі, немесе керісінше, қуаруы, қарашықтың кеңеюі немесе таралу,
артериялық қысым деңгейінің ауытқуы мен тамыр соғысының жиілеуі және
басқалар байқалады. Сопор күйі (шок алдындағы күй) мен кома күйі (шок)
өткінші болады. Шок күйінде аурудың барлық ырықты реакциялары жойылып,
аурудың санасы терең тұманданады. Бұл кезеңді ұзаққа созбай, сіңір
рефлекстерін қоса алғанда барлық реакция тежелуіне қол жеткізуге ұмтылуы
керек. Мұндай күй қауіп туғызуы мүмкін. Қажет болған жағдайда (жүрек
қызметі немесе тыныс алудың нашарлауы салдарынан) ауруды сопор немесе кома
күйінен тез алып шығып, глюкоза енгізуден басқа 1 мл адреналин инъекциясын
жасау керек. Созылыңқы шок болғанда глюкоза мен адреналинді, калифара,
лобелин, физиологиялық ертіндіні қайталай енгізеді. Кейде вена пункциясы
мен жұлын пункциясына жгінуге де тура келеді. Күннің екінші жартысында
гипогликемия күйі дамығанда (қаттама шок) ауруды осы әдіспен емдейді.
Емдеу курсына енетін шок мөлшері ауру күйінің барысына байланысты
болып, көбіне 25-30 шок мөлшерінде 15-тен 40 шокқа дейін ауытқиды. Емдеу
курсын аяқтарда күнделікті енгізілетін инсулин мөлшері азайтылып, 3-5 күнге
жүргізіледі (күнделікті мөлшерде 10-30 бірлікке дейін азайта отырып).
Жанталасуды емдеу. Екі нұсқада жүргізіледі. Бұл бұлшық ет ішіне
камиараның үлкен мөлшерін немесе тамырға дәрілерді айдау дәрілер енгізу
арқылы, сонымен бірге аурудың басынан белгілі бір сипаттағы электр тогын
жүргізу арқылы жүргізіледі.
Фармокологиялық жолмен жанталасуды емдеу қазіргі кезде сирек
қолданылады. Электрмен жанталасуды емдеуде арнайы апарат құрылады. Токты
қосқан кезде (токтың әсерімен ауру (ЭСТ) секундтың оннан біріндей уақыт
болады, ток кернеу 80-120 вольт) ауруда қояншыққа ұқсас жанталасқан ұстама
пайда болады. Көбіне ауру жасалған емді еске сақтамайды, бірақ кейде оны
есінде сақтайды. Мұның өзі оның кейінгі емге қарсылығын туғызады. Қазіргі
кезде емдеу курсы 5-6 сеанстан тұрады. Әр сеанс 2-3 күн салып жүргізіледі.
Психофарматерапия. 1952 жылы Париждік психиатрлар Длией мен Деникер
психиатрлық клиникада жаңа медикаментті қолдануды ұсынды. Ол фенотизиан
туындысы болып саналад, айқын білінетін седативтік әрекетке ие болады. Оны
әр түрлі елде әр атпен, ларгантил, хлоропромазин, мегафен, торазин деп
атайды. Ал бізде ол ампизиан деген атпен белгілі.
Психиатрлық практикаға бұл препаратты енгізу психикалық ауруларды
емдеуде жаңа кезеңге жол салды. Сөйтіп, зерттеудің жаңа аралас саласы
психофармология пайда болып, өнеркәсіптің жаңа саласы психофармацептика
дамыды. Осының салдарынан жаңа дәрігерлік препараттар көптеп шығарыла
бастады. Бұл бағыттағы препараттардың үлкен үш тобы бар. Олар: нейролептик
немесе психолептик, психоналептик және транквилизатор деп аталады.
Шизофренияны емдеу бұлардың ішінде психолептик көп қолданылады.Ал
басқалары сиректірек пайдаланылады.
Аминазин трифтазин, галапериодол ағзаға жан-жақты әсер етеді.
Психиатрлық практикада емдеу тиімділігі бар дәрі ретінде қолданылып, қозуды
бәсеңдетеді, психикалық күш түсуді жояды. Сойтіп седативтік және ұйқы
келтіретін әсерге ие болады.
Психотроптық емдеу әсері препараттың емдік және қосалқы әсерінің
шектері үнемі мұқият ажыратыла бермейді. Қосалқы әсер алуан түрлі болады,
бірақ олар белгілі бір синдромдармен ұштасып келетін жеткілікті дәрәжеде
айқын заңдылықпен бөлінеді. Нейролептик синдром деп аталатын алғашында нақ
осы аминазинмен емдеуге көрінеді. Оның екі көрінісі байқалады. Ол көбіне
психикалық және неврологиялық сипатта көрінеді.
Нейролептик синдромының психикалық компаненттері аминазинмен емдеудің
алғашқы күндерінде аңғарылып, ең алдымен сезімдік өзгерістерді қамтиды.
Ауру енжар тартады, оны нақты өмірдің оқиғалары да, ауру көрінісі
толғандырмайды. Оның ішінде, мысалы, сандырақ пен галлюцинация да оған әсер
етпейді. Бұлар ауруды абыржытып, толғандырмайды. Сонымен бір мезгілде
ұйқышылдық пен күшті қалжырау байқалады. Аминазинді қабылдаған алғашқы
күндері ауру дамиды да, нейролептикалық синдром көрінісі емдік мәнге ие
болады.
Нейролептикалық синдромның көріністері аминазинді қабылдаған соң
бірнеше күннен соң (5-10 күн) жойылады. Ауру емдік препаратты үлкен
мөлшерде алған жағдайда емдеудің неғұрлым кейінгі кезеңінде де қайта
байқалуы мүмкін. Сол кезде нейролептикалқ синдромның көрінісі көбіне еңсесі
түскен көңіл күймен, сарыуайымшылдықпен қоса жүріп, асқына түседі. Осының
өзі аминазиннің қауіпті әсерінің әрекеті болып табылады. Осы күйде аурудың
өзін-өзі өлтірген жағдайы кездескен.
Нейролептикалық синдромның неврологиялық көріністері ішінен
паркинсонизм жиі байқалады. Ол қауіпті емес және аминазин мөлшерін
азайтқанда немес түзеуші препараттар (артан, депаркин және т.б.)
ұстанылғанда із-түзсіз өтіпкетеді. Нейролептикалық синдромның басқа бір жиі
кездесетін көрінісі анатигия деп аталады. Бұл отыра алмау күйін туғызады.
Ауру ұдайы қашуға әрекеттенеді. Бұлшық ет мазасыздығы білінеді. Бұл күй де
паркинсонизм сияқты қауіпті. Психотроптық препараттармен емдеген кезде
басқа да ауру бұзылыстар байқалады. Ал аминазинмен емдегенде олар сирек
пайда болады.
Психотроптық препараттардың көпшілігінде, оның ішінде аминазинмен
емдегенде ауыздың кілегейлі қабығының кебуі білінеді (алоперидол,
трифтазин).
Аминазин көбіне психомоторлық қозу күйінде, қорқынышта, аффектілік
күш түскенде және жедел параноидты синдромда пайдаланылады. Ем мөлшері
препараттың беріктілігімен аурудың дерегіндегі тиімділікке байлансты
кеңінен ауытқиды.
Амназин және тизерцин қан қысымын азайтады, осыған байланысты емдеудің
бірінші кезеңінде ағза препаратқа үйренбей тұрғанда қысым тұрақтанғандықтан
төмен деңгейге түспейді. Сондықтан мұның алдын алу үшін алғашқы 10-15 күн
емдеуді қабылданғанда препаратты әр рет қабылданған соң төсекте бір жарым
екі сағат жату ұсынылады. Асқынулары: алейкопения, қан тұтқырлығының
төмендеуі, қауіпті ақну – агранулоцитоз. Соматикалқ жағынан емдеуге
жатпайтын кеселдер: тромбангинт, гепатит, айқын білінетін гипотония, қан
аурулары.
Трифтазин, стелазин (трифторперазин) созылыңқы және баяу өтетін
шизофренияны емдеген кезде аминизин мен резерпинге қарағанда неғұрлым
тиімділік береді.
Бірақ қимылдық қозуды әлсірету үшін дәрі тиімділігі аз болады. Бұл
дәрі босаңдық пен езушілік туғызбайды, керісінше, кейде белсендірек болуға
әсер етеді. Экстрапирамидті қосалқы құбылыс жиі пайда болып, аминазинмен
әсіресе анатизинмен емдеуге қарағанда неғұрлым айқын білінеді. Тәуліктік
мөлшері 30-40-тан 70-80 мг-ға дейін жетеді.
Мажептил (сульфофенотназин, тиопроперазан) - әсері жағынан аминазинге
қарағанда неғұрлым қуатты препарат. Бірақ неғұрлым ауыр экстрапирамидті, ең
алдымен, гиперкинетикалық, қосалқы құбылыс туғызады. Ұзаққа созылатын
шизофренияда, созылыңқы кататониялық, гебефрендік, босаң енжар күйде
қолданылады. Тәуліктік мөлшерінің ауытқуы жоғары (20-дан 80 мг-ға дейін).
Галоперидол - әсері жағынан мажептилге ұқсас препарат. Бірақ
мажептилге қарағанда галаперидол психиомоторлық қозудың барлық түрлерін
бәсеңдетеді. Езіліңкі күй туғызбайды. Соматикалық қосалқы құбылыс әлсіз
білінеді. Мөлшері – 10-20 мг.
Тизерцин, нозинан (левомепромазин) – аминазинге қарағанда седативтік
әсері бар біршама әлсіз препарат, бірақ диапазоны жағынан неғұрлым кең
ықпал етеді. Көбіне ол сарыуайымшылдық күйге қарсы әрекет етеді. Ауру бұл
дәріге де жақсы төзеді. Орташа тәуліктік мөлшері - 150 – 200 мг.
Мепробамат (мепротан, элениум) тирален психикалық күш түсуді
бәсеңдетіп, сарыуайымшылдыққа қарсы тиімді жайлап тыныштындыратын препарат.
Ауруда неврозға ұқсас құбылыстар басым болғанда, сондай-ақ түзеуші дәрі
ретінде белгіленеді. Сонымен бірге психолептиктермен қатар олардың қосалқы
әсерін жұмсарту үшін көбіне, сарыуайымшылдық күйінің алдын алу мақсатымен
қолданылады.
Ұзақ ұйқымен емдеу. Бұл емдеу методикасы психотроптық препараттар
емдеу практикасына енгізуде кеңінен қолдау тауып, ұйқымен емдеуді толық
ығыстырды.
Осы ғасырдың 30-жылдарында шизофренияны емдеуде алғашқы қадам жасалып,
емдеу практикасында шоктық әдіс дейтіні енгізді (психоздардың белсенді
терапиясы).
50-жылдардың орта шенінде үлкен қадам - шизофрения фармамскотерапиясы
жасалады. Психикалық ауруларды биологиялық (нусилин) және фармакологиялық
(психотроптық препараттар) әдістер психиатрлық ауруханалар мен
диспансерлердің бүкіл қызметіне әсерін тигізді. Сөйтіп, бұл орындар
өздеріне бұрын тән болған жеккөрінішті кейіннен айырылып, емдеу
мекемелеріне айналды.
Шизофренияны емдеудегі қол жеткен табыстар қолданылатын әдістердің
әсер ету механизмі көбіне түсініксіз болғанымен, ілгері басқаны шүбәсіз.
Инсулиндер тудыратн әсер ету механизмінің гипогликемияның күйі
күрделі және бірнеше компоненттерді қамтиды. Оның компоненттерінің бірі –
дезинтоксикациялық болады. Қанттың жоғалуының орнын толтыру үшін тек
көмірсутектер мен майлар ғана емес, ағза белоктары да пайдаланылады.
Гипотеткалық аутоинтоксикацияның көзі болып табылатын белок айырбасының
осы өнімдері болуы мүмкін. Екінші компонент вегатативті жүйке жүйесіне әсер
етеді. Бұл жағдайда гипогликемия кезінде әр алуан вегативті –
вазамоторлық көріністер пайда болады. Үшініші компонент тежелудің дамуы.
Ол емдік-қорғаныштық мәнге ие болады. Оның бүкіл кезеңінің барысында
инсулиннің әсері жеңіл күйден басталып, емдеу сеансының соңында коматоздық
күйге дейін жетеді.
Психотроптық препараттардың әсер ету механизмі әлі аз түсіндірілуде.
Әр түрлі препараттарда ол әр қилы болып келеді.
Бұл тұрғыда көптеген болжамдар бар, бірақ олардың арасында жанталасу
терапиясының әсер ету механизмі туралы жеткілікті анықталған болжам жоқ.
Әр түрлі емдеу әдістерін шизофренияның әр алуан түрлерінің барыстары
мен синдромдарында қолдану жіктелген көрсеткіші әлі жеткілікті анықталған
жоқ. Сондықтан бұл тұрғыда әр алуан көзқарас бар. Соңғы ондаған жылдар
ішінде психотроптық препараттар біртіндеп, терапияның басқа түрлерін
ығыстыруда. Мұның өзін ақтаған деп айтуға болмайды. Инсулиннің шоктық
терапиясы мен психотроптық препаратымен емдеуді қарсы қою дұрыс емес.
Инсулиннің алғашқы әсерін талғаулы церебралдық ретте емес, алмасудың
әр алуан түрі орналасқан жалпы соматикалық тұрғыдан қарастыруға негіз бар.
Психотроптық препараттардың алғашқы әсері церебралдық, оның үсітіне көп
жағынан элективно-церебралдық (әр түрлі препараттар көбіне әр алуан ми
жүйесіне әсер етеді) болады. Осыдан барып, инсулин мен психотропты
дәрілерді комплексті қолданудың дұрыстығы және мұның соңғысын қалаушы әрі
қалаусыз әсерде тиімді ұштастырудың оңтайлылығы келіп шығады.
Психиатриялық стационарлар практикасында инсулинмен емдеу
психолептиктерді қолданумен жиі ұштасады. Жеке тәжірибе және өзіндік
тәжірибеге сәйкес дәрігер бұл препараттарды әр түрлі дәрежеде ұштастыра
қолданады. Бұл тұрғыда қандай болмасын схеманы ұсыну қиын. Алайда мынаны
ескеру керек: иммунологиялық реактивтілік зерттеулері көрсеткендей,
инсулин иммунитетті жоғарылатады, ал психолептиктерде иммунитет реакциясы
азаюға бағыт алады. Ауруды инсулин курсымен әір психолептик курсымен емдеу
қажет болған жағдайда емдеуді психолептик емес, керісінше, инсулинмен
бастау дұрыс болады. Сонымен бір мезгілде аминазинді қолдану арқылы инсулин
терапиямен емдеу көбіне алдын ала ұзақтығы бірнеше күнге созылатындай
жағымсыз реакцияны жоюға септігін тигізеді.
Ауруды инсулинтерапия курсымен емдегеннен кейін әдетте, аминазин,
триптазин резерпин немесе басқа препараттан демеуші мөлшерде беріп,
ауруханадан шығарғаннан кейін алып тұруға ұсынады.
Аурудың әр түрлі кезеңінде көрсетілгендей, әр түрлі синдромдар басым
болған жағдайда әр түрлі психотроптық препараттар беріледі. Бұларды
қолдануға жаттандылық керек емес. Психотроптық препараттармен емдеуге
мынаны ескеру керек: көбіне көп кешікпей-ақ дәріні пайдаланғаннан кейін
аурудың жағдайы едәуір жақсарады, сөйтіп, ол енді қажет емес деген желеумен
емдеуді тоқтатуды талап етеді. Қолданылып жүрген емдеуді алдын ала тоқтату
– психоздардың психофармакотерапиясында жиі жіберілетін қателіктердің бірі.
Ауру дәріні қолдануды мерзімінен бұрын тоқтатқаннан кейін көп кешікпей
бұрынғы психотиялық құбылыстар қалпына келеді, мұның өзі ремиссияға,
аурудың әлсіреу процесіне қол жеткізілген жоқ, тек симптоматикалық жақсару
– аурудың сыртқы көріністерінің жақсаруы болды, бұл процесс тек ағзаға
түскенге дейін жалғасады (жалған ремиссия) деген сөз. Емдеудің негізгі
курсы, әдетте, кемінде екі-үш айға созылуы тиіс. Бұдан соң демеуші ем
арқылы ремиссияға қол жеткен жағдайда оны айлар тіпті жылдар бойы
қолданылады (жоғарыда көрсетілген неғұрлым төмен мөлшерде).
Науқастың аурухана қызметкерін шатыстыруға күш салу мүмкіндігін де
ескеру керек: ол қабылдап жүрмін деп дәріні ала береді, кейде өте епті
түрде тапқырлықпен медицина қызметкері мен туыстарын алдайды. Сондықтан
ауруханадан тыс практикада аурудың өзіне белгілеген дәрілерді қабылдағанын
білу үшін бақылаудың объективтік әдісіне жүгініп, несепті зерттеуді оқтын-
оқтын жүргізіп отыру керек. Мұндай бақылау жақсы жұмыс істейтін
ауруханалардың өзінде 20 процентке дейін ғана аурулардың психолептик
ауруларды қабылдағанын, кезінде оны іс жүзінде қабылдамағанын немесе әдейі
аз мөлшерде, тұрақсыз қабылдағанын көрсетеді.
Жанталасу терапиясында жиі болмағанымен де (1000 емделушінің үшеуі-
бесеуі) едәуір ауыр асқыну, ұстам кезінде байқалатын сүйектің жарылуы,
шығып кетуі байқалады. Оның үстіне, мұның өзі кейде естің бұзылуына,
дәлелбейтіндей кері қайтушлыққа әкеп соғады. Сондықтан шизофренияны емдеу
кезінде бұл әдетті инсулинтерапия мен психофармокологиялық медикаменттермен
емдеу нәтиже бермеген жағдайда ғана қолданған дұрыс болады. Бұл
жағдайларда жанталасу терапиясы тиімді болып шығады.
Емдеудің басқа әдістері. Белсенді терапияның бұл сипатталған әдістері
әдетте симптоматикалық әдіске жататын басқа да емдеу тәсілдерін қолдануды
жоққа шығармайды.
Қозу мен тамақтан бас тартумен күрес туралы басқа жерде айтамыз.
Тостикалық құбылысы бар юастапқы шизофренияның жедел жағдайларында
өлімқаупіне соқтыратын ауыр соматикалық күй жиі дамиды.
Мұндай жағдайларда мынандай емдік әдістер қолданылады:
а) ас тұзының физиологиялық ертіндісін тері астына үнемі жібереді;
ә) қайталама гемотрансфузия жасалады немесе қан алмастырғыш
жіберіледі;
б) антибиотиктермен емдейді (кездейсоқ инфекцияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Министрлігі
Л.Н.Гумилиев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Педагогикалық факультет
Психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Шизофрения
Орындаған: Сатбаева Н.А
ПЛК-31 тобының студенті
Ғылыми жетекші: Аға-оқытушы
Сайлинова Қ.Қ
Астана 2007 ж
Мазмұны
І Шизофрения
Барысы, түрлері, ақыры
Емдеу жолдары және алдын алу
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Шизофрения – созылмалы процесті, этиологиясы жағынан айқындалмаған ауру.
Шизофрения өршіген бағытқа ие болған кезде ойлаудың бұзылуының ұлғаюына,
сезімдік әсерлер мен ерік көріністерінің жұтаңдауына, енжар кемалдық күйге
әкеледі.
Алайда аурудың даму кезінде тоқталуы мүмкін, сол кезде бұзылыстардың
орны толығып, бастапқы сатысында толық сауығу да байқалады.
Шизофрения – жиі кездесетін психикалық аурулардың бірі. Сонымен бірге
бұл ауру көбіне жастық шақта кездеседі. Шизофрения басталатын жағдайлар 20-
25 жас аралығында жиі байқалады. Демек, шизофрения – ұзаққа созылатын, жас,
жұмысқа қабілетті кезде жиі кездесетін ауру. Оның әлеуметтік маңызы осы
арқылы айқындалады.
Симптомдар. Өз дамуында шизофрения бірнеше сатыдан өтеді. Оның өту
барысының бірнеше түрі бар. Шизофренияның әрбір сатысы мен түріне
симтоматиканың кейбір ерекшеліктері тән болып келеді. Сондықтан да ең
алдымен шизофренияның ең бір жалпы және тән болатын көріністерін
сипаттаймыз. Ауруға психика бірлігінің, бүтіндігінің бұзылуы және
психикалық қызметінің сыртқы тітіргендіргіштерге сәйкес келмеуі тән. Мұның
өзі аурудың мінез-құлқынан да байқалады. Ауру өмір жағдайлары мен қоршаған
ортада өзін дұрыс емес қалыпта әрі түсініксіз ұстайды. Мысалы, мамандығы
жағынан есепші бұрын биология мен медицина мәселелеріне қызықпайтын ауру
медицина қоғамның мәжілісіне келіп, сол жерде тірі денелердің пайда болуы
жөніндегі мәселеде пікір таласына түскісі келеді. Пойыз контролері аурудан
жолақы билетін ғана емес, неке туралы куәлігін де талап етеді.
Аурудың ым-ишарасы, өзін ұстау да ерекше, түсініксіз бола түседі.
Кейде белгілі бір қимылдар мен қозғалыстар бір күйде қайталана береді.
Мінез-құлықтағы ерекшелік қаракетінің азаюына, еріктің жойылуына әкеп
соғады.
Ауру еш себепсіз сүйікті мамандығын тастап кетеді, сабаққа бармайды,
таныстарымен, достарымен, туыстарымен араласпайды, үйінен шықпайды, күн
ұзағына төсекке аунап, салдыр-салақ күйінде жата береді.
Аурудың мінез-құлқы шизофренияға тән болатын және оның бұрынғы өмір
тәжірибесімен де, ағымдағы жағдайларымен де анықталмайды. Сыртқы орта
тітіркендіргіштері кездейсоқ, белгісіз әсер туғызады. Бұл тітіркендіргіштер
аурудың бұрынғы өмірінде бекіген сигналдық мәндері жоғалтады. Ауру өршіген
сайын ортаның әсері біртіндеп тітіркендіргіштік қасиетті жоғалтады. Онымен
қоршаған ортаға қызығушылығын жоғалтады. Онымен байланыс жасау да қиындай
түседі. Ол тұйық, түсініксіз, әрекетсіз, босаң болады. Психикалық бірліктің
бұзылуы, психикалық байланыстардың ішкі тұтастығының кеселге шалдығуы
аурудың ойынан айқын көрінеді, осыған сәйкес оның ауызша және жазбаша тілі
де бұзылады.
Шизофрения заңды байланысты, ой ағымының реттілігін жоғалтады.
Аурудың сөз байлығында грамматикалық байланыстар біршама сақталған кезде
қисындық, мағыналық байланыс жойылады. Аурудың пікірлері мен жазуларында
бастаушы та, баяндауыш та болады. Бірақ оның мазмұнын, мағынасын айыру қиын
немесе мүмкін емес.
Көбінесе аурудың пікірлері жартылай ишара, белгісіз метафора, екі
жақты мән сипатына ие болады. Ауру айтатын ұғымдардың мазмұны әдеттен тыс,
өзгермелі, қайшы болады. Көбіне дыбысталу жағынан үндес, тегі жағынан әр
түрлі сөздер, терминдер мен ұғымдар ұштасып келіп, олар тұтасып, бір сөзге
бірігеді. Ауру пікірлерінде белгілі бір сөздер, сөз тіркестері, яғни сөздік
көшірмелер жиі қайталанады. Ойлаудың байланыссыздығының өсе түсуіне орай
бұл пікірлер сөздердің мәнсіз жиынтығына айналады. Сөз бен ойлаудың үзік-
үзіктігі шизофренияға тән болады.
Шизофрениямен ауырған науқастың сөзі айқын байқалатын жағдайларда
қарым - қатынас, ой алмасу құралы болудан қалады. Ауру үшін сөз шындықтың
жинақтау сигналы ретіндегі қасиетін жоғалтады. Аурудың ойлауы соңғы ойынан
ажырап, ол байланыссыз және өнімсіз болады.
Шизофренияға тән бұзылыстар аурудың эмоциялық реакциясынан көрініс
табады. Ауру реакциясы сыртқы жағдайларға да, аурудың ойына, оның
әрекеттерінеде лайық болмайды. өз баласын жерлеу жөнінде ауру әңгіме бір
қызықты оқиға туралы болып жатқандай әлпетпен және қимылмен айтады. Ауру
ізгі әрі ақжарқын үнмен көршісіне оны қайнатылған суға күйдірмек болғанын
айтады.
Әдетте шизофрения үшін эмоциялық қасиеттің сәйкес келмеуі
тітіркендіргіштер күшіне эмоциялық реакциялардң сай болмауынан болады. Ауру
ауруханаға жатудан үзілді-кесілді бас тартады. Өз қалауына қарамай,
ауруханаға күшпен әкелінген ауру ешқандай эмоциялық әсер жасамағанымен,
бірақ керуетінің жанындағы төмпішкіге бірнеше түйір немесе пәшкі сигарет
қалдыруға қарсы болғанға өте ызалана наразылық білдіреді. Үйіндегі немесе
қызметіндегі үлкен оқиға болғаны жайындағы хабар және күнделікті ауру
өміріндегі – ұсақ түйектер аурудың бірыңғай сезімдік әсерін туғызады.
1.1 Барысы, түрлері, ақыры
Басқа да көпшілік аурулар сияқты шизофрения өз дамуында бірнеше
сатыдан өтеді. Бұл сатылар: бастапқы саты, аурудың дамуы, соңғы (ақырғы)
саты деп аталады.
Бастапқы саты. Жедел жеделден төмен және шизофрения баяу басталатын
(біртіндеп) түрлерге бөлінеді.
Шизофренияның жедел басталуында психотиялық симптоматика кенеттен
пайда болып, қысқа уақыт ішінде өрши өтеді (әдетте, бірнеше күн ішінде).
Психотик күй өршу алдында бірнеше күнге созылатын қысқа кезең болады. Бұл
кезде ауру дәлелсіз үрейді, жалпы сырқаттануды, ұйқысыздық пен бас ауруын
бастан кешіреді. Ауру оқта-санда науқастың өзі мен маңындағылар үшін
күтпеген жерден, толық психикалық және дені сау күйге аяқ астынан тап
келгендей күйде басталады. Жедел психотикалық күй кенеттен дұрыс мінез-
құлықпен және өз күйіне сыншылдықпен қараумен алмасады, содан соң бірнеше
күннен соң тағы да психотиялық өршу күйі байқалады. Ауру күйінің мұндай
шұғыл алмасуы қайталай кезектесіп отырады.
Шизофрения жедел пайда болған кездегі жиі кездесетін
симптокомплекстердің бірі шатасу болып табылады. Бұл жағдайда ауру уақыт
пен орынға бағдар жасамайды, маңайындағыларды танымайды. Маңайындағыларды
айтқан сөздерін төңірегіндегі өтіп жатқан басқа да оқиғалар сияқты
пайымдайды. Оның пікірі үзік-үзік сөздер айқайына немесе белгісіз сыбыр-
күбірге ұласады. Көзқарас алақ-жұлақ немесе кеңістіктегі бір қиырға тесіле
қараған күйде болады. Ауру төсекте аунақшып, саусақтарымен жайманы жиырып
алады, алақандарын қабырғамен жүргізеді. Эмоциялық сала жағы да
шатысушылықпен сипатталады, абыржушылық, кейде үрей мен қорқыныш пайда
болады.
Бастапқы жедел шизофренияға қозу мен ступор да тән болады. Бастапқы
жедел шизофренияда қозу күйі әр алуан байқалады, бірақ бұл күй көбіне
кататониялық қозу жағдайында көрінеді.
Сол сияқты параноидты синдром да бастапқы шизофренияға тән . Бұл
сатыда сандырақ идеялары сирек білінеді. Ауруды қоршаған нақты жағдайды
бейнелейтін аңду идеядан басым болады. Оның нақты адамдар (көршілер,
қызметтестер), нақты мақсатпен (оның тұрғын орнын, қызметтік лауазымын
иелену үшін), нақты әдістермен (оның тағамдық азықтарын бұзады, оның
үстінен жала жабады, оған дұрыс емес қағаздарды қол қоюға тықпалайды және
т.б.) ізіне түседі. Аурудың бастапқы сатысындағы сандырақ әсермен қоса
жүреді. Гебефрендік синдром оқта-санда жедел пайда болған шизофрения
кезінде байқалып, әдетте қимыл мен қозғалыстың аздығымен ерекшеленіп,
көбіне құрғақ көтеріңкілік пен мәнерлі көрініске саяды. Аурудың сезімдік
күйі жедел сатыда абыржушылық, зарығу, үрей, қорқыныш, ыза, масаттану
сипатталады. Жедел пайда болған бастапқы шизофренияда аурудың күйі өте
өзгермелі келеді. Әр түрлі синдромдар бір-бірін жиі алмастырып, бір
мезгілде ауру статусында ұштасып жатады. Бұл жағдайда шизофренияның екінші
сатысына ауысқан кезде кататониялық немесе параноидтық ауру түрі білінеді.
Кейде бұл түрлерді жедел пайда болған шизофрениялық бастапқы сатысында
анықтауға болады. Апталар, айлар бойына ауру дамып, оның көріністері ұлғая
түскенде жедел шизофренияның соңғы кезең туралы айтуға болады.
Шизофренияның бұл басталу кезеңінде сарыуайымшылдық, жабысқақ құбылыстар,
ипохондриялық синдром (шизофренияның неврозға ұқсас басталуы) басым болады.
Біртіндеп ауру өзі бастан кешетін жабысқақ құбылыстарға сын көзқарасын
жоғалтады. Жабысқақ құбылыстар жаттанды сипат алып, ипохондриялық
құбылыстар сандырақтың идея сипатына ие болады. Сарыуайымшылдық тежелеу
босандық пен кататониялық ступорға ауысады. Жеделден соңғы шизофренияның
басталуы кезінде ұзаққа созылған едәуір жақсару күйі байқалуы мүмкін.
Шизофрения баяу, біртіндеп дамыған кезде аурудың өзінің қай кезде
басталғанын анықтау қиынға соғады. Біртіндеп даму жасырын елеусіз
басталғандай болады. Қабілетті, ет тірі және елгезек бозбала сабақтан
шеттей түседі, достарымен араласқысы келмейді, жоғалтады, оның мектептегі
үлгерімі төмендейді, ол тәртіпсіз әрі дөрекі жанға айналады. Маңайдағы
адамдар мұны жасқа байланысты мінез-құлықтағы өзгерістермен, жағымсыз
ықпалды әсерімен және басқалармен түсіндіруге бейім тұрады. Даму әзір айқын
патологиялық симптомдарға (мысалы, галлюцинация) ие болғанға дейін мінез-
құлықтағы сиықсыз келеңсіздіктерді психикалық ауру деп күдіктенуден аулақ
болады. Шизофрения баяу дамыған кезде ауру ағымының жақсару жағдайы
біршама сирек білінеді. Аурудың біртіндеп ұлғаятын көрінісінде босаңдық
сезімдік толастық немесе ерекше сиықсыз көріністер мінез-құлықта ұдайы өрши
түседі. Баяу барыс шизофренияның қарапайым және гебефренді түріне неғұрлым
тән болып келеді. Аурудың бастапқы сатысы мен даму сатысының арасындағы
алмасулардың ишарттылығын атап көрсету керек, сондай-ақ соңғы және ақырғы
сатыға дейінгі өзгерісті де осылай түсінуі керек. Кейде аурудың ең басынан
бастап, бастапқы сатыны айқын да белгілі бір түрде жанай өтіп, кейде
аурудың басында шизофренияның ақырғы сатысына тән енжар кемақылдық белгілер
байқалып, ұлғая түседі.
Шизофренияның екінші сатысында оның бастапқы сатысына қарағанда бұл
аурулардың түрлері туралы едәуір анық айтуға болады. Шизофренияның жай түрі
қызығу жоғалуының өрши түсуімен, босаңдық, сезімдік немқұрайдылықтың,
тұйықтықтың, парасат жағынан өнімсіздіктің өсе түсуімен сипатталады.
Бұл жағдайда, әдетте, дыбыс беру түріндегі жұтаң және қарапайым есіту
галлюцинациясы орын алады. Әрқашанда, бірақ жиі-жиі айқын білінбейтін
сезімнің орнықсыздығы әрекетінің еркше болуы, ойлаудың дәйексіздгігі
байқалып, уақыт өте келе үзік-үзік түрде неғұрлым анық көрінетіндей күйге
жетеді. Шизофренияның жай түрі үшін аурулық құбылыстардың баяу өсуі тән.
Бұл жағдай аурудың беті қайтуы сирек байқалады. Гебефренияның көрінісінде
мінез-құлықтың үзік-үзіктігімен қатар келеңсіздігі, сөздің ерекшелігі,
сезімнің айқн орнықсыздығы білінеді. Ауру бет-аузын қисаңдатады, оның
әрекеті ерекше сиықсыздығымен ерекшеленеді, кейде сотқарлық немесе
есерлік сипат алғандай болады. Аурумен амандасса ол қолын берудің орнына
артына бұрылып, аяғын береді. Түстік ас кезінде ауру бір ыдысқа бірінші,
екінші және үшінші тағамды қотара құйып, соның бәрін қасықты пайдаланбай
жей береді. Сезімдік әсер шектен тыс орнықсыз және дәлелсіз болған
жағдайда құрғақ өнімсіз эйфория басым болады. Бұл түр 20 жасқа дейінгі жас
адамдарда жиі кездеседі. Біршама қолайсыз уақыттан кейін ойлаудың үзік-
үзіктігі айқын байқалатын кемақылдық тез басталады. Ал кейбір жекелеген
жағдайларда едәуір терең ремиссия байқалады.
Шизофренияның кататониялық түрінде клиникалық көрініс кататониялық
синдромның болуымен сипатталады. Бұл синдром көптеген ауруларда байқалады,
алайда шизофренияда ғана ол толық айқын көрінеді. Көбіне басқа ауруларда
кататониялық синдром әдетте ступор түрінде көрінеді. Шизофренияның
кататониялық түрінде қозу күйі ступор жағдайындағы сияқты аурудың
статуссын да соншалық жиі айқындайды. Әдетте белгілі бір ауруда қозу мен
ступордың орын алмасуы кездеседі. Шизофрения кезіндегі кататониялық
синдромның клиникалық көрінісі айқын білінетін негативизмнің болуымен
ерекшеленеді. Кататониялық синдром жедел, күтпеген жерден дамуы мүмкін.
Бұл жағдайда ауруда босаңдық пен тежелу құбылысының орнын басқасы, мысалы
параноидты синдром басады.
Алғашқы жағдайда аурудың жағдай үлкен ауытқуға ұшырап, терең және
ұзаққа созылған ремиссияға әкеледі. Ал параноидты синдром жағдайында ауру
күйі бірқалыпты, сирек ремиссия, созылмалы процесс тән болады.
Шизофренияның параноидты түрінде ауру күйінде сандырақ идеялар басым
келеді. Оның өзі галлюцинацияның көп байқалуымен қоса жүреді. Бұл түрдің
барысы мен симптоматикасы алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Бір жағдайларда
ауру жедел дамып, бас кезінде үзік-үзік және ауытқымалы пікірлер нақты
сипатта көрінеді (бейнелі сандырақ). Енді бір жағдайда сандырақ
маңайдағылар үшін түсініксіз, ақиқаттан қол үзген елес түрінде жиі білінеді
(дерексіз сандырақ). Кейде параноид басқа бір синдромды алмастырып, оның
алдындағы жабысқақ құбылыстардан келе-келе пайда болады.
Параноидты түрде әр түрлі сандырақ идеялар: қарым-қатынас, ықпал ету,
аңду, қызғану, жаңашылдық сандырақтары, ипохондриялқ сандырақ, ұлылықтың
сандырақ идеялары түрлерінде байқалады. Көбіне сандырақ синдромның
орталығы психикалық жаттандылық құбылысын құрайды (Кандинский – Клерамбро
синдромы).
Параноидты түрі барысының көптеген әр алуан варианттарында жалпы
бағыт ретінде ұзақ уақыт болуға бейімдікті, ал баяу түріндегі сандырақ
идеялардың жүйесі келуін, дегенмен парасат жағынан жұтаңданудың өсе
түсетіндігін атап көрсету керек. Психика ыдырауының ұлғая түсу дәрежесіне
қарай сандырақ жүйе де ыдырай береді.
Парафрения психоздың қазіргі заманғы жүйесінде жеткіліксіз орын алып
отыр. Мұны дербес нозологиялық түр ретінде емес, синдром ретінде қарастыру
керек. Бұл синдром аурудың мінез-құлқына әсер ететін жүйеленген сезімдік
сандырақтың ұзақ уақыт бойына созылмалы болуымен сипатталады.
Парафрениялық синдром шизофренияның клиникалық көрінісі ретінде өз
дамуында бір қатар сатылардан өтеді. Мұның алғашқысы инкубациялық кезең.
Бұл кезеңде аурудың жеке басы баяу дамитын өзгеріске ұшырайды. Ашушаңдық,
сарыуайымшылдық, ипохондриялық ойлар біртіндеп шүбәлану мен күдікшілікке
ұласады. Екінші кезең – сандырақ идеялардың жүйеленуі. Бұл жағдайда есіту,
дәм иіскеу, қимылдық, ал сирегірек көру галлюцинациясы пайда болады. Осы
кезеңде психикалық жаттандылық синдромның әр алуан көріністері: ай
жаңғырығы, қимыл галлюцинациясы, зорлық ойлар және басқалары байқалады.
Үшінші кезең – ұлылық идеясының дамуы. Мұның өзі әр қилы түрде: байлық,
құдіреттілік, өзгертушілік, жаңашылдық идеялары арқылы көрінеді. Төртінші
кезең – кемақылдық. Бұл кезең шизофренияға тән кейіннен болатын енжарлық
кемақылдыққа соқтырады. Кемақылдықтың дамуында сандырақ жүйесі ыдырап,
сезімдік айқындығын жоғалтып, аурудың мінез-құлқын анықтаудан қалады.
Жүйелі созылмалы сандырақ (парафрения) шизофренияның параноидты
түрінің бір варианты болып табылады, бұл әдетте 30 жастан асқан ауруда
байқалады. Бұл варианттағы ауру барысы сезімдік дөрекі құбылыстың аз
көрінуімен ерекшеленеді. Дегенмен, ақырғы нәтижесінде шизофренияға тән
енжар кемақылдықтың ақыры басталды. Ауру құбылысы баяу, ондаған жылдар
бойында өсе береді. Ремиссия өте сирек байқалады. Алайда өршу аурудың
науқастың күйі тоқталғандай болады. Ауру өзінде жүйелі сандырақ болған
жағдайда да ұзақ жылдар бойына кәсіптік міндетін орындау үстінде болады.
Сонымен бірге ол өзін сандырақ мазмұнына сәйкес ұстайды, ал мұның өзі
аңдушылар деп санаушыларға қауіпті шабуыл жасауға, әр түрлі қорғаныштық
шаралар ұйымдастырып, әр алуан ұйымдар мен қоғамдық пікірлерге жүгінуге,
ділмарсынуға, өзінің сандырақ жобалары мен ұсыныстарын жүзеге асыруды талап
етуге әкеп соғады.
Ұлылық сандырағы басым болған кезеңде (жаңашылдық, қоғамға өзгеріс
жасауға тырысушылық) сезімдік әсер эйфориясымен, көтеріңкі күймен
сипатталады. Ауру өзін менмен, қадір-қасиетін биік сезімде ұстайды. Оның
пікірлері өсиетттік, нақылдық сипат алады. Ол өзінің күнәсіздігіне және өз
пайымдарының айрықша құндылығына аса сенімді келеді. Бұл жерде мынаны
ескеру керек: келтірілген ауру сатыларының, парафренияның басқа да
түрлерін, көбіне айнымалы түрін бөліп көрсетіп жүр. Бұл түр ұстамалар мен
ремиссияның психотикалық күйі кезінде сарыуайым құбылысының немесе
көтеріңкі күйдің басым болуы арқылы дүркін-дүркін алмасып, айналмалы
психоздың тиісті тиісті фазасын (желікпе-сарыуайымшылыдық) еске түсіреді.
Кейбір ғалымдар шизофренияның ипохондриялық, нервозға ұқсас және де басқа
түрлерін айтады.
Нозологиялық бірлік шеңберінде аурудың жекелеген түрлерін шектеу
әрқашан да шарттылықпен ерекшеленеді. Шизофрения кезінде, әсіресе, жедел
жағдайларда жетекші синдромдардың алмасу байқалады. Алайда, бұл кезде
аурудың клиникалық ерекшелігі жеткілікті түрде айқын көрінгенде бұлардың
шүбәсіз түрде болжамдық мәні болады. Ауру жедел дамитын кататониялқ түрде
ремиссия біршама жиі байқалатын жоғарыда атап көрсеттік. Ал баяу дамитын
қарапайым және гебефрениялық түрлерде ремиссия сирек көрінеді дегенбіз.
Сондықтан емдеу шараларын белгілеген кезде де ауру түрлерінің ерекшелігін
ескеру керек.
Шизофрения түрлерін жүйелеуде синдромологиялық көріністің статикасын
ғана емес, ауру динамкасын, оның барысының заңдылықтарын көрсетуге ұмытылу
керек. Бұл жағдайда жетекші синдромдардың клинкалық тұрғыдан алмасуы
аурудың өзіндік ағымын бейнелейді. Мысалы, аурудың даму барысында
паранойялық синдром орнына галлюцинациялық-параноидты синдром келеді
немесе кататониялық және параноидты құбылыстар ұштасып жатады. Осы бір
күрделі клиникалық көрініс ауру таралуының өсуі мен ми қызметі бұзылуының
дендеуіне ауру ағымына мидың жаңа жүйелерінің тартылуына айғақ болады.
Шизофренияның барлық түрлеріндегі ұстамалар жилігі мен ұзақтығы
жағынан айқын заңдылықта болмай басталады. Ұстамалар санының өсу дәрежесіне
қарай ремиссияның тереңдігі мен биіктігі азая береді. Шизофренияның босаң
барысы мен неврозға ұқсас күй, психопатияға ұқсас симптоматика басым
болатын жағдайлар байқалады. Мұндай жағдайларда ауру айқын білінетін
психикалық ыдырауға соқтырмай-ақ ұзаққа созылады. Ал кейбір ауру
ауруханада емделмей-ақ диспансерден қажетті жәрдем алып жүре береді. Босаң
процесс шизофренияның барлық түрлерінде, әсіресе қарапайым түр мен
параноидта байқалады.
Ғалымдар шизофрения барысының бірнеше типін көрсетеді. Оның қатерлі
түріндегі тез өршитін барысында аурудың бірінші немесе екінші жылында
аурудың жеке басының ыдырауы мен толық еңбекке қабілетсіздік басталады.
Сондай-ақ созылыңқы барыста да аурудың қолайсыз түрі бар. Бұл жағдайда,
алайда еңбекке қабілетсіздік аурудың бірнеше ылғи үздіксіз барысынан кейін
басталады. Сөйтіп, баяу және босаң өтетін шизофрения көптеген жылдар, он
жиырма жыл бойында неврозға ұқсас күй мен ипохондриялық күйде терең
ремиссиясыз байқалады. Бірақ айқын білінетін ақау кездеспейді. Ұстама
тәріздес өтетін өршіген шизофрениядағы ауру барыснда нашарлау ұстамадан
келесі ұстамаға дейін бәсеңдей түсіп, терең ақаулық дәрежеге жетуі мүмкін.
Сөйтіп, ауру ұстамаларының арасында күшті ремиссия басталады, оның үстіне
алғашқы ұстамадын кейін еңбекке қабілеті толық қалпына келуі мүмкін.
Егер ауру ағымының тоқтауы мен жағдайдың жақсаруы өз бетімен немесе
қабылданған ем нәтижесінде жақсармаса, сөйтіп, өршіген ремиссия созыла
берсе, онда шизофренияның ақырғы барысы - шизофренияның кемақылдығы
дамиды. Мұның өзі айқын білінетін ойлаудың бұзылуы мен әсерлік жұтаңдық
арқылы сипатталады. Шизофрениялық кемақылдық тың өзгешелігі мынандай:
бұрынғы білім қоры ұзақ уақыт бойы біршама сақталып, ақыл-естің терең
кеселге шалдығуы аңғарылмайды. Егер аурудың зейінін, біршама уақыт
шоғырландырудың сәті түссе, ол кейде едәуір күрделі есептік мәселелерді
шешуге қабілетті болады, сонымен бірге ол парасаттық жағынан өнімсіз және
қарекетсіз жүреді.
Жүйелі ой қарекетінің ыдырап, жайылу мүмкіндігімен қатар белгілі бір
қарекеттің итермелеуші күшіде жоғала берді. Айқын білінетін әсершілдік
жұтаңданумен қосыла келіп, мұнң өзі енжарлық кемақылдық деп аталып жүрген
атауға, ие болады. Қарекетсіздік, қызығушылықтың жойылуы, әсерлі жұтаңдық,
ақыл парасат жағынан өнімсіздік ауруды айқын білінетін кемақылдық кезінде
дәрменсіз, күтім қажет ететінде өзіне қарапайым қызмет жасауға қабілетсіз
етіп тұрады.
Мидың органикалық аурулары кезіндегі кемақылдыққа қарағанда
шизофрения естің айқын бұзылысына әрі ошақтық симптомдарға соқтырмайды.
Шизофренияның бастамашылдықтың жеке бастың әсер-ерік ресурстарының
жұтаңдануы, оның кісілігінің парасаттық өнімлілік, шығармашылық
элементтердің ыдырауы басым болады.
Шизофренияның клиникалық көрінісінің ақырғы күйі көбіне параноидты
синдромның қалдық құбылыстарын қамтиды. Бұл жағдайда сандырақ идеялар
жүйесінен айырылып, олар әдетте үзік-үзік, сиықсыз, көшірмелі байқалып,
сандырақ пікірлер ақауымен қоса жүрмейді. Көбіне қарым-қатынастағы сандырақ
идеялары байланыссыз және сиықсыз ұлылықтың сандырақ идеяларымен алмасады
да, аурудың мінез-құлқына әсер етпейді. Кататоникалық және гебефрениялық
синдромның қалдық құбылыстары көбіне ақырғы күйдің клиникалық көрінісінен
байқалады. Бұл әсіресе, қимылдық және сөздік көшірмелер және көшірмелі
қисалаңдау болып келеді. Ауру күн сайын айлар және жылдар бойына бес қадам
ары жолды қайталап жүре береді. Сөйтіп жүріп, белгілі бір жауыр болған
сөзді қайталай береді.
Ақырғы күйде кейде сөз бен ой бірлігінің өзгеше ыдырауы байқалады.
Бұл жағдайда аурудың мінез-құлқы маңайындағыны ұғынудың біршама
сақталғандығы мен мақсаттың әрекетке сай бағытталуын көрсетеді. Ол аурухана
тәртібін сақтап, өз төсегін жинастырады, бау-бақша жұмыстарымен айналасып,
оны жақсы орындайды, сонымен бірге оның пікірлері кейде байланыссыз, мәнсіз
айтылады. Кейбір сөздерді дыбыс ұйқастығымен бірсарынды мән-мағынасыз
қайталай береді.
Мұның өзі ішінара және әрқандай бұзылған қызметтердің орнын
толтыруын, көбіне екінші сигналдық жүйе қызметінің бұзылысын көрсетеді.
Соңғы ақаудың қарама-қарсы ақыры сауығуы болып табылады. Алайда
шизофренияның толық сауығуы мүмкіндігіне байланысты зерттеуші ғалымдардың
пікірі қарама-қайшы болып келеді. Көптеген ғалымдар бұл мүмкіндікті жоққа
шығарады. Шизофренияның ақырында бұл мүмкіндік сирек вариант ретінде болады
деп мойындайтындар да бар. Көбіне сауығуға қарағанда ремиссия күйі едәуір
жиі байқалады. Жақсару күйі ремиссия ретінде қабылдануы үшін мұның өзі
жеткілікті түрде тұрақты және басым болу керек. Ремиссияның жалпы
қабылданған тұрғыдағы жіктелуі жоқ. Мұның өзі ішінара мыналармен
түсіндіріледі: ремиссия қалдық психотиялық құбылыстарды, шизофрениялық ақау
белгілерін қамтитын, оның екінші рет көрінісінің орнын толтыратын
клиникалық күрделі күй.
Аурулардың бір бөлігінде ремиссия күйінде мінез-құлықтың өзгеруі
(психопатизация) аңғарылады: ауру тұйық болып, жалғыздықты жақсы көреді,
әсершілдігі жағынан салқын келеді. Ал енді бір жағдайда ауру қалжырағыш,
шектен тыс әсершіл (астенизация) болады. Кейбір ауруларда ремиссия
ипохондриялық немесе күдікшілдік күйде білінеді, ауру өзінің
маңайындағылармен қарым-қатынасында параноиялық түсіндіруге бейім тұрады.
Аурудың қайталама ұстамасында ақаудың көрінуі өсе түседі, аурудың күйі
жоғарыда сипатталған ақырғы күйге жақындайды. Сонымен бірге толығу
механизмі де көрініс табады, осыған орай тіпті айқын байқалатын ақаулықта
да едәуір жақсаруға бастайтын мүмкіндік жоққа шығарылмайды. Белгілі бір
себеп-сылтау жөнінде ауру қарама-қарсы әсерлік сезім жасайды, оның сонымен
бірге қарама-қарсы сезімге де берілуі мүмкін.
Аурудың сезімдік әсері ерекше, жасанды әрі күтпеген қалыпқа толы
болады. Сол бір сәтте ауруда белгілі бір күйдегі сезімдік әсердің неге
пайда болатынын түсіну қиынға соғады. Аурудың өршу дәрежесіне орай бүкіл
сезімдік әсерлер енжарлық, суықтық және немқұрдайлық сипат алады.
Шизофренияға тән сезімнің жұтандауы, сезімдік тұрғыдан топастану өсе
түседі.
Психикалық қызметтің әр түрлі жақтарының, оның тұтастығы мен
тірлігінің, оның сыртқы ортаға сәйкестігінің бұзылуы аурудың ішкі
дүниесінен көрініс табады.
Ауру өз ойын меңгеру қиындығын жеткілікті дәрежеде әлі сезінеді. Ойдың
ырықсыз туындайтынын, дәйектілігін жоғалтып, шатысып, бір-біріне қайшы
келіп жататынығын айтады. Ауру өзінше былай әңгімелейді: Мына ойдан кейін
келесі ойдың келетінін түсінбеймін ... мен қисындық жүйені көріп тұрған
жоқпын ... мен ойлау ағымының дамуын өміріндегі шынайы оқиғалардың дамуымен
араластырамын, заңды себептік байланыстардың орнына шатасу пайда болады.
Кейде аурудың ойлауы тоқтағандай болып, ойлауда үзіліс байқалады.
Қандай бір сыртқы күш оның басындағы ойын тартып алған сияқты, - деп
жиі-жиі пайымдайды ауру (ойды тартып алу симптомы). Басқа бір жағдайларда
осымен бір мезгілде ауру оның басына тән емес, бөгде ойлар келеді дейді
(сендірілген ойлар симптомы).
Ауру өзінің суық және немқұрайды жүретінін атап көрсетеді, оны
жақындарымен және жалпы адамдармен араласу тартпайды, оны ештеңе де
толғандырып, қызықтырмайды.
Кейде ауру өзінде негізсіз тілек болатынын айтады, оның әрекеті
ниетінен туындамайды, осы бір әрекеттің өзі басқа біреудің еркімен жүзеге
асып жатқан сияқты көрінеді. Ауруда өз ойының бір бөлігін, сезімі мен
талабын жат адамдікі сияқты бастан кешіріп жатқандай әсер байқалады. Көбіне
оның психикалық қызметі өзіне тиісті емес, өзіне қатыссыз өтіп, өз ниетіне
қарамастан жаттанды түрде өтіп жатқандай сезіледі (Кандинский – Клерамбро
синдромы, психикалық жаттандылық синдромы). Ауру өз ойындағы бөгде
күштерге, сезімдер мен әрекеттерге тәуелді болғандай күйде жүреді. Ішкі
ырықсыз сезім шизофренияға тән болады. Сонымен шизофрения симптоматикасына
психикалық қызмет бірлігінің ажырауы, бұзылуы және айналадағылармен
қатынастың үзілуі тән. Аурудың ойы, сезімі мен әрекетінің бір-біріне сәйкес
келмеуі мұның негізін айқындап береді.
Шизофрениямен ауырған науқас бастан кешіретін патологиялық сезім де
өз ерекшелігімен және әдеттен тыстығымен байқалады. Ауру басынан суық шар
сезінеді, миына бірдеңе құйылып, денесімен тоқ жүріп тұрғандай болады.
Патологиялық сезімнің өзгешелігіне байланысты оны сипаттап беру үшін ауру
сөз табуға да қиналады.
Патологиялық сезім әр түрлі сандырақ идеялардың мазмұнын айқындап
тұрады (ипохондриялық сандырақ идеялары, әсерлердің сандырақ
идеялары).Әсіресе бұл сексуалдық салаға қатысты болады (аурудан шәуәт жібін
біреу созады, жасанды организм ұйымдастырады).
Әсіресе галлюцинация және естуге қарағанда сирек байқалады. Кейде иіс
сезу және дәмдік галлюцинация (бөлмеден өлік иісі шығады, тамақ бензин
татып кетеді) және жалған галлюцинация (жасалған иіс) бөлінеді.
Аталған барлығының симптоматиканың сананың елеусіз алжасуы түрінде
өтетінін айта кету керек (шатасумен бірге аса күшті қозу болатын жедел
өтетін жағдайлардан өзге). Психикалық күйден шыққанда ауру әдетте бастан
кешіргенін еске сақтайды, бірақ ол мұны ынтасыз және қашқалақтай айтып
береді.
Шизофренияға тән сипатталған мінез-құлықтың, ойлаудың, эмоциялық,
сезімдік қабылдаулар әр түрлі ауруды әр алуан дәрежеде ұштасып келеді.
Ауруларда бұдан басқа да синдромдар мен жай-күйлер байқалады. Шизофренияға
босаң енжар, патотониялық, параноидты және гебефренді күйлер шизофренияның
әр түрлі формалары білінеді.
1.2 Емдеу жолдары және алдын алу. Шизофрения кезіндегі емдеу шаралары
схемалық тұрғыдан бірнеше түрлерге бөлінеді.
1. Аурудың күйін анықтайтын ең таяудағы мақсаттағы орай:
а) айқын білінетін психопатиялық күй болғанда ең таяу мақсат –
психотикалық құбылыстарды жою болады;
ә) психотиялық күйден шығарда, ремиссия дамығанда негізгі мақсат -
ремиссияның тереңдеуі мен оны бекіту, аурудың өріс алуынан сақтану. Бұған
қазіргі кезде психофармокологиялық дәрілерді қолдану арқылы сүйемел еммен
қол жеткізуге болады;
б) ұзаққа созылатын біршама тұрақты ақаулық құбылыстар болғанда міндет
– қалдық бұзылыстады ішінара жоюға себебін тигізетін орын толтырушы
құбылыстарды дамыту.
2. Ауруға әсер ету әдісіне орай:
а) медикаментозды емдеу;
ә) психотерапия;
б) еңбек терапиясы;
в) емдеу мекемесінде, үйде, жұмыс орнында және басқа жағдайларда режим
ұйымдастырылады.
Емдеу әрқашанда қазіргі білімнің мүмкіндігіне сай жүргізіліп, ауру
патогенезін ескеруде сүйенілуі керек. Мұндағы жетекші бағыт И.П.Павлов
негіздеген аурудың күйін өзің ауырғандай сезіне отырып, ағзаны дамыған
бұзылыстардан қорғау шаралары, зақымдануға қарсы күресті күшейту болмақ.
Емдеу шаралары сонымен бірге бір мезгілде және дәйекті түрде жүргізіліп,
ауру тұрғызатын фактор мен одан пайда болатын бұзылыстарды, ағзаның
қорғаныш шараларын демеп отыруға бағытталу тиіс. Комплексті теорияның осы
негізгі принципін дұрыс түсінген кезде қорғаныштық, аялағыш емдеу шараларын
белсенді, ынталандыратын емдеу шараларына қарсы қоюға негіз жойылады. Бұл
шаралардың нәтижесі бұзылыстардың сипаты мен дәрежесіне байланысты болады.
Инсулинотерапия (мұны Веналық психиатр Закель 1935 жылы ұсынған). Бұл
емдеу әдісіне жүрек, бауыр, бүйрек және басқаларында ауру туғызбау үшін
ауруды соматикалық жағына мұқият зерттейді (лабораториялық анализдер,
рентгеноскопия, емдеуші дәрігердің тексеруі).
Ауруға күн сайын ашқарынға бұлшық ет арасына немесе тері астына
инсулиннің мөлшерін өсіре түсіре отырып, береді (күн сайын 4-8 бірліктен
қосып отырады). Сөйтіп, терең гипогликемия (гипогликемиялық кома, инсулинді
шок) күйін туғызатын мөлшерді табады. Инсулиннің ауруға әсер етуі әрқилы
болып келеді. Әдетте кома күйін туғызатын мөлшер 60-120 бірлік шегінде
ауытқиды. Кома күйінде ауруды 20-30 минут ұстап, содан соң глюкозаның 40
проценттік 20 мл-дың ертіндіні тамырға жібереді. Дереу коматоздық күйден
шығысымен ауруға шайға ерітілген 150-200 г қантты ішуге береді. Қант
ерітіндіні ішуден бас тартқан жағдайда зонд арқылы жібереді. Сана
айқындалғаннан соң бірнеше минуттан соң ауруға көмірсутек витаминдерге бай
ертеңгі ас, ал 1-2 сағаттан соң түстік ас береді.
Шок (кома) инсулин енгізген соң 3-3 жарым сағаттан соң басталады.
Шанышудан соң бірнеше минуттан кейін ауруда босаңсу, әлсіздік күйі туады,
дамып, көбіне эйфория құбылысымен ұштасатын ұйқылшылдық күйі билейді.
Біртіндеп ұлғая отырып, бұл күй терең естен тануға дейінгі жағдайға (сопор)
ұласады. Осы кезде қимылдық және сөздік қозу күйі әр алуан қыртысасты
гиперкинездер бай қалуы мүмкін. Егер қояншыққа ұқсас ұстама пайда
болса, гипогликемия күйін глюкоза енгізе отырып, бәсеңдетеді, ал келесі
күні инсулин мөлшерін азайтып, ауруға кешек қарай және ертеңгісін күніге
0,1 люминал беру керек. Пеноглиасмияда әр алуан вегатациялық өзгерістер
білінеді. Көбіне тершеңдік, кейде терінің құрғауы, тері жамылғыларының қан
кернеуі, немесе керісінше, қуаруы, қарашықтың кеңеюі немесе таралу,
артериялық қысым деңгейінің ауытқуы мен тамыр соғысының жиілеуі және
басқалар байқалады. Сопор күйі (шок алдындағы күй) мен кома күйі (шок)
өткінші болады. Шок күйінде аурудың барлық ырықты реакциялары жойылып,
аурудың санасы терең тұманданады. Бұл кезеңді ұзаққа созбай, сіңір
рефлекстерін қоса алғанда барлық реакция тежелуіне қол жеткізуге ұмтылуы
керек. Мұндай күй қауіп туғызуы мүмкін. Қажет болған жағдайда (жүрек
қызметі немесе тыныс алудың нашарлауы салдарынан) ауруды сопор немесе кома
күйінен тез алып шығып, глюкоза енгізуден басқа 1 мл адреналин инъекциясын
жасау керек. Созылыңқы шок болғанда глюкоза мен адреналинді, калифара,
лобелин, физиологиялық ертіндіні қайталай енгізеді. Кейде вена пункциясы
мен жұлын пункциясына жгінуге де тура келеді. Күннің екінші жартысында
гипогликемия күйі дамығанда (қаттама шок) ауруды осы әдіспен емдейді.
Емдеу курсына енетін шок мөлшері ауру күйінің барысына байланысты
болып, көбіне 25-30 шок мөлшерінде 15-тен 40 шокқа дейін ауытқиды. Емдеу
курсын аяқтарда күнделікті енгізілетін инсулин мөлшері азайтылып, 3-5 күнге
жүргізіледі (күнделікті мөлшерде 10-30 бірлікке дейін азайта отырып).
Жанталасуды емдеу. Екі нұсқада жүргізіледі. Бұл бұлшық ет ішіне
камиараның үлкен мөлшерін немесе тамырға дәрілерді айдау дәрілер енгізу
арқылы, сонымен бірге аурудың басынан белгілі бір сипаттағы электр тогын
жүргізу арқылы жүргізіледі.
Фармокологиялық жолмен жанталасуды емдеу қазіргі кезде сирек
қолданылады. Электрмен жанталасуды емдеуде арнайы апарат құрылады. Токты
қосқан кезде (токтың әсерімен ауру (ЭСТ) секундтың оннан біріндей уақыт
болады, ток кернеу 80-120 вольт) ауруда қояншыққа ұқсас жанталасқан ұстама
пайда болады. Көбіне ауру жасалған емді еске сақтамайды, бірақ кейде оны
есінде сақтайды. Мұның өзі оның кейінгі емге қарсылығын туғызады. Қазіргі
кезде емдеу курсы 5-6 сеанстан тұрады. Әр сеанс 2-3 күн салып жүргізіледі.
Психофарматерапия. 1952 жылы Париждік психиатрлар Длией мен Деникер
психиатрлық клиникада жаңа медикаментті қолдануды ұсынды. Ол фенотизиан
туындысы болып саналад, айқын білінетін седативтік әрекетке ие болады. Оны
әр түрлі елде әр атпен, ларгантил, хлоропромазин, мегафен, торазин деп
атайды. Ал бізде ол ампизиан деген атпен белгілі.
Психиатрлық практикаға бұл препаратты енгізу психикалық ауруларды
емдеуде жаңа кезеңге жол салды. Сөйтіп, зерттеудің жаңа аралас саласы
психофармология пайда болып, өнеркәсіптің жаңа саласы психофармацептика
дамыды. Осының салдарынан жаңа дәрігерлік препараттар көптеп шығарыла
бастады. Бұл бағыттағы препараттардың үлкен үш тобы бар. Олар: нейролептик
немесе психолептик, психоналептик және транквилизатор деп аталады.
Шизофренияны емдеу бұлардың ішінде психолептик көп қолданылады.Ал
басқалары сиректірек пайдаланылады.
Аминазин трифтазин, галапериодол ағзаға жан-жақты әсер етеді.
Психиатрлық практикада емдеу тиімділігі бар дәрі ретінде қолданылып, қозуды
бәсеңдетеді, психикалық күш түсуді жояды. Сойтіп седативтік және ұйқы
келтіретін әсерге ие болады.
Психотроптық емдеу әсері препараттың емдік және қосалқы әсерінің
шектері үнемі мұқият ажыратыла бермейді. Қосалқы әсер алуан түрлі болады,
бірақ олар белгілі бір синдромдармен ұштасып келетін жеткілікті дәрәжеде
айқын заңдылықпен бөлінеді. Нейролептик синдром деп аталатын алғашында нақ
осы аминазинмен емдеуге көрінеді. Оның екі көрінісі байқалады. Ол көбіне
психикалық және неврологиялық сипатта көрінеді.
Нейролептик синдромының психикалық компаненттері аминазинмен емдеудің
алғашқы күндерінде аңғарылып, ең алдымен сезімдік өзгерістерді қамтиды.
Ауру енжар тартады, оны нақты өмірдің оқиғалары да, ауру көрінісі
толғандырмайды. Оның ішінде, мысалы, сандырақ пен галлюцинация да оған әсер
етпейді. Бұлар ауруды абыржытып, толғандырмайды. Сонымен бір мезгілде
ұйқышылдық пен күшті қалжырау байқалады. Аминазинді қабылдаған алғашқы
күндері ауру дамиды да, нейролептикалық синдром көрінісі емдік мәнге ие
болады.
Нейролептикалық синдромның көріністері аминазинді қабылдаған соң
бірнеше күннен соң (5-10 күн) жойылады. Ауру емдік препаратты үлкен
мөлшерде алған жағдайда емдеудің неғұрлым кейінгі кезеңінде де қайта
байқалуы мүмкін. Сол кезде нейролептикалқ синдромның көрінісі көбіне еңсесі
түскен көңіл күймен, сарыуайымшылдықпен қоса жүріп, асқына түседі. Осының
өзі аминазиннің қауіпті әсерінің әрекеті болып табылады. Осы күйде аурудың
өзін-өзі өлтірген жағдайы кездескен.
Нейролептикалық синдромның неврологиялық көріністері ішінен
паркинсонизм жиі байқалады. Ол қауіпті емес және аминазин мөлшерін
азайтқанда немес түзеуші препараттар (артан, депаркин және т.б.)
ұстанылғанда із-түзсіз өтіпкетеді. Нейролептикалық синдромның басқа бір жиі
кездесетін көрінісі анатигия деп аталады. Бұл отыра алмау күйін туғызады.
Ауру ұдайы қашуға әрекеттенеді. Бұлшық ет мазасыздығы білінеді. Бұл күй де
паркинсонизм сияқты қауіпті. Психотроптық препараттармен емдеген кезде
басқа да ауру бұзылыстар байқалады. Ал аминазинмен емдегенде олар сирек
пайда болады.
Психотроптық препараттардың көпшілігінде, оның ішінде аминазинмен
емдегенде ауыздың кілегейлі қабығының кебуі білінеді (алоперидол,
трифтазин).
Аминазин көбіне психомоторлық қозу күйінде, қорқынышта, аффектілік
күш түскенде және жедел параноидты синдромда пайдаланылады. Ем мөлшері
препараттың беріктілігімен аурудың дерегіндегі тиімділікке байлансты
кеңінен ауытқиды.
Амназин және тизерцин қан қысымын азайтады, осыған байланысты емдеудің
бірінші кезеңінде ағза препаратқа үйренбей тұрғанда қысым тұрақтанғандықтан
төмен деңгейге түспейді. Сондықтан мұның алдын алу үшін алғашқы 10-15 күн
емдеуді қабылданғанда препаратты әр рет қабылданған соң төсекте бір жарым
екі сағат жату ұсынылады. Асқынулары: алейкопения, қан тұтқырлығының
төмендеуі, қауіпті ақну – агранулоцитоз. Соматикалқ жағынан емдеуге
жатпайтын кеселдер: тромбангинт, гепатит, айқын білінетін гипотония, қан
аурулары.
Трифтазин, стелазин (трифторперазин) созылыңқы және баяу өтетін
шизофренияны емдеген кезде аминизин мен резерпинге қарағанда неғұрлым
тиімділік береді.
Бірақ қимылдық қозуды әлсірету үшін дәрі тиімділігі аз болады. Бұл
дәрі босаңдық пен езушілік туғызбайды, керісінше, кейде белсендірек болуға
әсер етеді. Экстрапирамидті қосалқы құбылыс жиі пайда болып, аминазинмен
әсіресе анатизинмен емдеуге қарағанда неғұрлым айқын білінеді. Тәуліктік
мөлшері 30-40-тан 70-80 мг-ға дейін жетеді.
Мажептил (сульфофенотназин, тиопроперазан) - әсері жағынан аминазинге
қарағанда неғұрлым қуатты препарат. Бірақ неғұрлым ауыр экстрапирамидті, ең
алдымен, гиперкинетикалық, қосалқы құбылыс туғызады. Ұзаққа созылатын
шизофренияда, созылыңқы кататониялық, гебефрендік, босаң енжар күйде
қолданылады. Тәуліктік мөлшерінің ауытқуы жоғары (20-дан 80 мг-ға дейін).
Галоперидол - әсері жағынан мажептилге ұқсас препарат. Бірақ
мажептилге қарағанда галаперидол психиомоторлық қозудың барлық түрлерін
бәсеңдетеді. Езіліңкі күй туғызбайды. Соматикалық қосалқы құбылыс әлсіз
білінеді. Мөлшері – 10-20 мг.
Тизерцин, нозинан (левомепромазин) – аминазинге қарағанда седативтік
әсері бар біршама әлсіз препарат, бірақ диапазоны жағынан неғұрлым кең
ықпал етеді. Көбіне ол сарыуайымшылдық күйге қарсы әрекет етеді. Ауру бұл
дәріге де жақсы төзеді. Орташа тәуліктік мөлшері - 150 – 200 мг.
Мепробамат (мепротан, элениум) тирален психикалық күш түсуді
бәсеңдетіп, сарыуайымшылдыққа қарсы тиімді жайлап тыныштындыратын препарат.
Ауруда неврозға ұқсас құбылыстар басым болғанда, сондай-ақ түзеуші дәрі
ретінде белгіленеді. Сонымен бірге психолептиктермен қатар олардың қосалқы
әсерін жұмсарту үшін көбіне, сарыуайымшылдық күйінің алдын алу мақсатымен
қолданылады.
Ұзақ ұйқымен емдеу. Бұл емдеу методикасы психотроптық препараттар
емдеу практикасына енгізуде кеңінен қолдау тауып, ұйқымен емдеуді толық
ығыстырды.
Осы ғасырдың 30-жылдарында шизофренияны емдеуде алғашқы қадам жасалып,
емдеу практикасында шоктық әдіс дейтіні енгізді (психоздардың белсенді
терапиясы).
50-жылдардың орта шенінде үлкен қадам - шизофрения фармамскотерапиясы
жасалады. Психикалық ауруларды биологиялық (нусилин) және фармакологиялық
(психотроптық препараттар) әдістер психиатрлық ауруханалар мен
диспансерлердің бүкіл қызметіне әсерін тигізді. Сөйтіп, бұл орындар
өздеріне бұрын тән болған жеккөрінішті кейіннен айырылып, емдеу
мекемелеріне айналды.
Шизофренияны емдеудегі қол жеткен табыстар қолданылатын әдістердің
әсер ету механизмі көбіне түсініксіз болғанымен, ілгері басқаны шүбәсіз.
Инсулиндер тудыратн әсер ету механизмінің гипогликемияның күйі
күрделі және бірнеше компоненттерді қамтиды. Оның компоненттерінің бірі –
дезинтоксикациялық болады. Қанттың жоғалуының орнын толтыру үшін тек
көмірсутектер мен майлар ғана емес, ағза белоктары да пайдаланылады.
Гипотеткалық аутоинтоксикацияның көзі болып табылатын белок айырбасының
осы өнімдері болуы мүмкін. Екінші компонент вегатативті жүйке жүйесіне әсер
етеді. Бұл жағдайда гипогликемия кезінде әр алуан вегативті –
вазамоторлық көріністер пайда болады. Үшініші компонент тежелудің дамуы.
Ол емдік-қорғаныштық мәнге ие болады. Оның бүкіл кезеңінің барысында
инсулиннің әсері жеңіл күйден басталып, емдеу сеансының соңында коматоздық
күйге дейін жетеді.
Психотроптық препараттардың әсер ету механизмі әлі аз түсіндірілуде.
Әр түрлі препараттарда ол әр қилы болып келеді.
Бұл тұрғыда көптеген болжамдар бар, бірақ олардың арасында жанталасу
терапиясының әсер ету механизмі туралы жеткілікті анықталған болжам жоқ.
Әр түрлі емдеу әдістерін шизофренияның әр алуан түрлерінің барыстары
мен синдромдарында қолдану жіктелген көрсеткіші әлі жеткілікті анықталған
жоқ. Сондықтан бұл тұрғыда әр алуан көзқарас бар. Соңғы ондаған жылдар
ішінде психотроптық препараттар біртіндеп, терапияның басқа түрлерін
ығыстыруда. Мұның өзін ақтаған деп айтуға болмайды. Инсулиннің шоктық
терапиясы мен психотроптық препаратымен емдеуді қарсы қою дұрыс емес.
Инсулиннің алғашқы әсерін талғаулы церебралдық ретте емес, алмасудың
әр алуан түрі орналасқан жалпы соматикалық тұрғыдан қарастыруға негіз бар.
Психотроптық препараттардың алғашқы әсері церебралдық, оның үсітіне көп
жағынан элективно-церебралдық (әр түрлі препараттар көбіне әр алуан ми
жүйесіне әсер етеді) болады. Осыдан барып, инсулин мен психотропты
дәрілерді комплексті қолданудың дұрыстығы және мұның соңғысын қалаушы әрі
қалаусыз әсерде тиімді ұштастырудың оңтайлылығы келіп шығады.
Психиатриялық стационарлар практикасында инсулинмен емдеу
психолептиктерді қолданумен жиі ұштасады. Жеке тәжірибе және өзіндік
тәжірибеге сәйкес дәрігер бұл препараттарды әр түрлі дәрежеде ұштастыра
қолданады. Бұл тұрғыда қандай болмасын схеманы ұсыну қиын. Алайда мынаны
ескеру керек: иммунологиялық реактивтілік зерттеулері көрсеткендей,
инсулин иммунитетті жоғарылатады, ал психолептиктерде иммунитет реакциясы
азаюға бағыт алады. Ауруды инсулин курсымен әір психолептик курсымен емдеу
қажет болған жағдайда емдеуді психолептик емес, керісінше, инсулинмен
бастау дұрыс болады. Сонымен бір мезгілде аминазинді қолдану арқылы инсулин
терапиямен емдеу көбіне алдын ала ұзақтығы бірнеше күнге созылатындай
жағымсыз реакцияны жоюға септігін тигізеді.
Ауруды инсулинтерапия курсымен емдегеннен кейін әдетте, аминазин,
триптазин резерпин немесе басқа препараттан демеуші мөлшерде беріп,
ауруханадан шығарғаннан кейін алып тұруға ұсынады.
Аурудың әр түрлі кезеңінде көрсетілгендей, әр түрлі синдромдар басым
болған жағдайда әр түрлі психотроптық препараттар беріледі. Бұларды
қолдануға жаттандылық керек емес. Психотроптық препараттармен емдеуге
мынаны ескеру керек: көбіне көп кешікпей-ақ дәріні пайдаланғаннан кейін
аурудың жағдайы едәуір жақсарады, сөйтіп, ол енді қажет емес деген желеумен
емдеуді тоқтатуды талап етеді. Қолданылып жүрген емдеуді алдын ала тоқтату
– психоздардың психофармакотерапиясында жиі жіберілетін қателіктердің бірі.
Ауру дәріні қолдануды мерзімінен бұрын тоқтатқаннан кейін көп кешікпей
бұрынғы психотиялық құбылыстар қалпына келеді, мұның өзі ремиссияға,
аурудың әлсіреу процесіне қол жеткізілген жоқ, тек симптоматикалық жақсару
– аурудың сыртқы көріністерінің жақсаруы болды, бұл процесс тек ағзаға
түскенге дейін жалғасады (жалған ремиссия) деген сөз. Емдеудің негізгі
курсы, әдетте, кемінде екі-үш айға созылуы тиіс. Бұдан соң демеуші ем
арқылы ремиссияға қол жеткен жағдайда оны айлар тіпті жылдар бойы
қолданылады (жоғарыда көрсетілген неғұрлым төмен мөлшерде).
Науқастың аурухана қызметкерін шатыстыруға күш салу мүмкіндігін де
ескеру керек: ол қабылдап жүрмін деп дәріні ала береді, кейде өте епті
түрде тапқырлықпен медицина қызметкері мен туыстарын алдайды. Сондықтан
ауруханадан тыс практикада аурудың өзіне белгілеген дәрілерді қабылдағанын
білу үшін бақылаудың объективтік әдісіне жүгініп, несепті зерттеуді оқтын-
оқтын жүргізіп отыру керек. Мұндай бақылау жақсы жұмыс істейтін
ауруханалардың өзінде 20 процентке дейін ғана аурулардың психолептик
ауруларды қабылдағанын, кезінде оны іс жүзінде қабылдамағанын немесе әдейі
аз мөлшерде, тұрақсыз қабылдағанын көрсетеді.
Жанталасу терапиясында жиі болмағанымен де (1000 емделушінің үшеуі-
бесеуі) едәуір ауыр асқыну, ұстам кезінде байқалатын сүйектің жарылуы,
шығып кетуі байқалады. Оның үстіне, мұның өзі кейде естің бұзылуына,
дәлелбейтіндей кері қайтушлыққа әкеп соғады. Сондықтан шизофренияны емдеу
кезінде бұл әдетті инсулинтерапия мен психофармокологиялық медикаменттермен
емдеу нәтиже бермеген жағдайда ғана қолданған дұрыс болады. Бұл
жағдайларда жанталасу терапиясы тиімді болып шығады.
Емдеудің басқа әдістері. Белсенді терапияның бұл сипатталған әдістері
әдетте симптоматикалық әдіске жататын басқа да емдеу тәсілдерін қолдануды
жоққа шығармайды.
Қозу мен тамақтан бас тартумен күрес туралы басқа жерде айтамыз.
Тостикалық құбылысы бар юастапқы шизофренияның жедел жағдайларында
өлімқаупіне соқтыратын ауыр соматикалық күй жиі дамиды.
Мұндай жағдайларда мынандай емдік әдістер қолданылады:
а) ас тұзының физиологиялық ертіндісін тері астына үнемі жібереді;
ә) қайталама гемотрансфузия жасалады немесе қан алмастырғыш
жіберіледі;
б) антибиотиктермен емдейді (кездейсоқ инфекцияның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz