Көк-жасыл балдырлар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау. Көк.жасыл балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Көк.жасыл балдырлардың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Топырақта кездесетін көк.жасыл балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Көк.жасыл балдырлардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ тарау. Диатомды балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2.1 Центрикалылар . Centrophyceae диатомдылар класы ... ... ... ... ... ... .. 12
2.2 Пеннатталар . pennatophyceae класы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау. Көк.жасыл балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Көк.жасыл балдырлардың таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Топырақта кездесетін көк.жасыл балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Көк.жасыл балдырлардың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
ІІ тарау. Диатомды балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2.1 Центрикалылар . Centrophyceae диатомдылар класы ... ... ... ... ... ... .. 12
2.2 Пеннатталар . pennatophyceae класы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Кіріспе
Өсімдіктер төменгі сатылы өсімдіктер және жоғары сатылы өсімдіктер болып 2 үлкен топқа бөлінеді. Төменгі сатылы өсімдіктерге бактериялар, балдырлар, саңырауқұлақтар және қыналар (лишайники) жатады. Бұлардың құрылысы тамырға, сабаққа және жапыраққа дараланбаған. Бұл топқа кіретін өсімдіктер ішіндегі геология үшін маңызы өте зор болып келетіндері – балдырлар.
Балдырлар өсімдіктер дүниесінің ең ерте пайда болған тобы. Өздері пайда болған сулы ортаның жағдайының біркелкі тұрақты болып келуіне байланысты, балдырлар тұтастай бір геологиялық эпоханы басынан өткізген. Алайда олардың көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан көп айырмашылықтары жоқ. Бұл қарапайым жануарларға жақын, бір клеткалы және колониялы балдырлар. Филогенез процесінің барысында, балдырлардың эволюциясы, бір клеткалы және колониялы формаларынан көп клеткалы, құрылысы күрделі болып келетін, ұзындығы ондаған метрге жететін, денесі дифференциаланған ұлпалардан тұратын ересен үлкен өсімдіктерге дейін жеткен.
Қазіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек, балдырларды талшықтылардан, яғни суда өмір сүрген 1-2 талшығы бар бір клеткалы организмдерден шыққан деп жорамалдайды. Олардың ішінде хлорофилдері бар (автотрофты) және түссіз (гетеротрофты) организмдер кездеседі. Бұлардың алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жануарларға жақын. Сондықтан да көптеген систематиктер талшықтыларды өсімдіктер мен жануарлардың арасын жалғастырып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады. Балдырлар 10 типке бөлінеді. Олардың ішіндегі палеонтология үшін маңыздылары: көк-жасыл, диатомды және жалтырауық балдырлар. Топырақтан әзірше балдырлардың 1380 түрі табылды, оның 528 – жасыл, 406 – көк-жасыл, 246 – диатомды, 171 – сары-жасыл балдырлар бөліміне жатады. Бұл балдырлардың топырақта таралуы біркелкі емес.
Құрлықта тіршілік ететін балдырларды 3 топқа бөлуге болады.
1. Аэрофильді балдырлар тобына ағаштың қабығында, дуалдарда, дымқыл жартастарда, жер бетінен жоғары жатқан басқа да өсімдіктерде мекендейтін балдырлар жатады. Аэрофильді балдырлардың тіршілік ортасы тез өзгеріп отырады. Бұлар түнге қарай тоңазиды, қыста үседі, құрғақшылықта кеуіп қалады.
2. Геофитті балдырлар топырақтың бетінде, кеуіп бара жатқан батпақты жерлерде тіршілік етеді. Мұндай балдырлар ерте көктемде пайда болады, оларды эфемер деп атайды, вегетативтік уақыты қысқа. Бұған тақыр жерлерде қаптап өсетін көк-жасыл, аздаған жасыл балдырлар жатады.
3. Эдафильді балдырлар топырақтың ішкі қабаттарында тіршілік етеді. Оның таралуына топырақтың физика-химиялық құрамы тікелей әсер етеді. Топырақта тіршілік ететін балдырлардың басым көпшілігі микроскопты организмдер, тек бірен-сараны ғана макроскопты. Оған мысал ретінде қара-қоңыр, жасыл қабыршақты түрінде кездесетін Nostoc commune жатады.
Өсімдіктер төменгі сатылы өсімдіктер және жоғары сатылы өсімдіктер болып 2 үлкен топқа бөлінеді. Төменгі сатылы өсімдіктерге бактериялар, балдырлар, саңырауқұлақтар және қыналар (лишайники) жатады. Бұлардың құрылысы тамырға, сабаққа және жапыраққа дараланбаған. Бұл топқа кіретін өсімдіктер ішіндегі геология үшін маңызы өте зор болып келетіндері – балдырлар.
Балдырлар өсімдіктер дүниесінің ең ерте пайда болған тобы. Өздері пайда болған сулы ортаның жағдайының біркелкі тұрақты болып келуіне байланысты, балдырлар тұтастай бір геологиялық эпоханы басынан өткізген. Алайда олардың көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан көп айырмашылықтары жоқ. Бұл қарапайым жануарларға жақын, бір клеткалы және колониялы балдырлар. Филогенез процесінің барысында, балдырлардың эволюциясы, бір клеткалы және колониялы формаларынан көп клеткалы, құрылысы күрделі болып келетін, ұзындығы ондаған метрге жететін, денесі дифференциаланған ұлпалардан тұратын ересен үлкен өсімдіктерге дейін жеткен.
Қазіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек, балдырларды талшықтылардан, яғни суда өмір сүрген 1-2 талшығы бар бір клеткалы организмдерден шыққан деп жорамалдайды. Олардың ішінде хлорофилдері бар (автотрофты) және түссіз (гетеротрофты) организмдер кездеседі. Бұлардың алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жануарларға жақын. Сондықтан да көптеген систематиктер талшықтыларды өсімдіктер мен жануарлардың арасын жалғастырып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады. Балдырлар 10 типке бөлінеді. Олардың ішіндегі палеонтология үшін маңыздылары: көк-жасыл, диатомды және жалтырауық балдырлар. Топырақтан әзірше балдырлардың 1380 түрі табылды, оның 528 – жасыл, 406 – көк-жасыл, 246 – диатомды, 171 – сары-жасыл балдырлар бөліміне жатады. Бұл балдырлардың топырақта таралуы біркелкі емес.
Құрлықта тіршілік ететін балдырларды 3 топқа бөлуге болады.
1. Аэрофильді балдырлар тобына ағаштың қабығында, дуалдарда, дымқыл жартастарда, жер бетінен жоғары жатқан басқа да өсімдіктерде мекендейтін балдырлар жатады. Аэрофильді балдырлардың тіршілік ортасы тез өзгеріп отырады. Бұлар түнге қарай тоңазиды, қыста үседі, құрғақшылықта кеуіп қалады.
2. Геофитті балдырлар топырақтың бетінде, кеуіп бара жатқан батпақты жерлерде тіршілік етеді. Мұндай балдырлар ерте көктемде пайда болады, оларды эфемер деп атайды, вегетативтік уақыты қысқа. Бұған тақыр жерлерде қаптап өсетін көк-жасыл, аздаған жасыл балдырлар жатады.
3. Эдафильді балдырлар топырақтың ішкі қабаттарында тіршілік етеді. Оның таралуына топырақтың физика-химиялық құрамы тікелей әсер етеді. Топырақта тіршілік ететін балдырлардың басым көпшілігі микроскопты организмдер, тек бірен-сараны ғана макроскопты. Оған мысал ретінде қара-қоңыр, жасыл қабыршақты түрінде кездесетін Nostoc commune жатады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Абдрахманұлы О. Өсімдіктер систематикасы. Алматы: «Ғылым», 2003. -440 б.
2. Әметов Ә. Ботаника. Алматы, 2000. -508 б.
3. Бигалиев А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы: Санат, 199 б.
4. Сейітов Н. Геология негіздері. Алматы, 1999. -170 б.
5. Сейітов Н., Абдуллин А. Геология терминдерінің сөздігі. Алматы: Қазақстан. 1996. -368 б.
6. Сейітов Н. Жұмыр жердің тынысы. Алматы: Қазақстан, 1991. -192 б.
7. Тазабеков Т. және авторлар ұжымы. Топырақтар географиясы. Алматы: Агроуниверситет, 2000. -180 б.
8. Герасимов И., Глазовская М. Топырақтану негіздері мен топырақтар географиясы. –М., 1960.
9. Тұяқбаев Н., Арыстанов К., Әбішов Б. Жалпы геология курсы. Алматы: Білім, 1993. -248 б.
1. Абдрахманұлы О. Өсімдіктер систематикасы. Алматы: «Ғылым», 2003. -440 б.
2. Әметов Ә. Ботаника. Алматы, 2000. -508 б.
3. Бигалиев А., Жамалбеков Е., Білдебаева Р. Қазақстан топырағы және оның экологиясы. Алматы: Санат, 199 б.
4. Сейітов Н. Геология негіздері. Алматы, 1999. -170 б.
5. Сейітов Н., Абдуллин А. Геология терминдерінің сөздігі. Алматы: Қазақстан. 1996. -368 б.
6. Сейітов Н. Жұмыр жердің тынысы. Алматы: Қазақстан, 1991. -192 б.
7. Тазабеков Т. және авторлар ұжымы. Топырақтар географиясы. Алматы: Агроуниверситет, 2000. -180 б.
8. Герасимов И., Глазовская М. Топырақтану негіздері мен топырақтар географиясы. –М., 1960.
9. Тұяқбаев Н., Арыстанов К., Әбішов Б. Жалпы геология курсы. Алматы: Білім, 1993. -248 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау. Көк-жасыл
балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Көк-жасыл балдырлардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Топырақта кездесетін көк-жасыл
балдырлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 6
1.3 Көк-жасыл балдырлардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
ІІ тарау. Диатомды
балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.1 Центрикалылар – Centrophyceae диатомдылар
класы ... ... ... ... ... ... .. 12
2.2 Пеннатталар - pennatophyceae
класы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 17
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 18
Кіріспе
Өсімдіктер төменгі сатылы өсімдіктер және жоғары сатылы өсімдіктер
болып 2 үлкен топқа бөлінеді. Төменгі сатылы өсімдіктерге бактериялар,
балдырлар, саңырауқұлақтар және қыналар (лишайники) жатады. Бұлардың
құрылысы тамырға, сабаққа және жапыраққа дараланбаған. Бұл топқа кіретін
өсімдіктер ішіндегі геология үшін маңызы өте зор болып келетіндері –
балдырлар.
Балдырлар өсімдіктер дүниесінің ең ерте пайда болған тобы. Өздері пайда
болған сулы ортаның жағдайының біркелкі тұрақты болып келуіне байланысты,
балдырлар тұтастай бір геологиялық эпоханы басынан өткізген. Алайда олардың
көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан
көп айырмашылықтары жоқ. Бұл қарапайым жануарларға жақын, бір клеткалы және
колониялы балдырлар. Филогенез процесінің барысында, балдырлардың
эволюциясы, бір клеткалы және колониялы формаларынан көп клеткалы, құрылысы
күрделі болып келетін, ұзындығы ондаған метрге жететін, денесі
дифференциаланған ұлпалардан тұратын ересен үлкен өсімдіктерге дейін
жеткен.
Қазіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек, балдырларды
талшықтылардан, яғни суда өмір сүрген 1-2 талшығы бар бір клеткалы
организмдерден шыққан деп жорамалдайды. Олардың ішінде хлорофилдері бар
(автотрофты) және түссіз (гетеротрофты) организмдер кездеседі. Бұлардың
алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жануарларға жақын. Сондықтан да
көптеген систематиктер талшықтыларды өсімдіктер мен жануарлардың арасын
жалғастырып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады.
Балдырлар 10 типке бөлінеді. Олардың ішіндегі палеонтология үшін
маңыздылары: көк-жасыл, диатомды және жалтырауық балдырлар. Топырақтан
әзірше балдырлардың 1380 түрі табылды, оның 528 – жасыл, 406 – көк-жасыл,
246 – диатомды, 171 – сары-жасыл балдырлар бөліміне жатады. Бұл
балдырлардың топырақта таралуы біркелкі емес.
Құрлықта тіршілік ететін балдырларды 3 топқа бөлуге болады.
1. Аэрофильді балдырлар тобына ағаштың қабығында, дуалдарда, дымқыл
жартастарда, жер бетінен жоғары жатқан басқа да өсімдіктерде мекендейтін
балдырлар жатады. Аэрофильді балдырлардың тіршілік ортасы тез өзгеріп
отырады. Бұлар түнге қарай тоңазиды, қыста үседі, құрғақшылықта кеуіп
қалады.
2. Геофитті балдырлар топырақтың бетінде, кеуіп бара жатқан батпақты
жерлерде тіршілік етеді. Мұндай балдырлар ерте көктемде пайда болады,
оларды эфемер деп атайды, вегетативтік уақыты қысқа. Бұған тақыр жерлерде
қаптап өсетін көк-жасыл, аздаған жасыл балдырлар жатады.
3. Эдафильді балдырлар топырақтың ішкі қабаттарында тіршілік етеді.
Оның таралуына топырақтың физика-химиялық құрамы тікелей әсер етеді.
Топырақта тіршілік ететін балдырлардың басым көпшілігі микроскопты
организмдер, тек бірен-сараны ғана макроскопты. Оған мысал ретінде қара-
қоңыр, жасыл қабыршақты түрінде кездесетін Nostoc commune жатады.
І тарау. Көк-жасыл балдырлар.
Көк-жасыл балдырларға бір клеткалы, қауымды және көп клеткалы
жіптесінді 1500-2000 түрі бар организмдер жатады. Олар барлық тіршілік
ортасында таралған. Әр түрлі сулы және сусыз биотоптарда кездеседі. Бұлар
төсенішке бекініп, не бекінбей бос жатып тіршілік етеді. Талшықты қозғалыс
стадиясы болмайды, алайда кілегейдің болуына байланысты сырғи қозғалып
отырады. Жеке дарақтары микроскоп құрылымды, кейде әртүрлі жиынтықтар-
қауымдар құрап, микроскопты келеді. Көк-жасыл балдырлар негізінен
вегетативтік жолмен көбейеді. Бір клеткалы организмдердің көбеюі клетканың
бірнеше ұсақ бөлшектерге бөлініп кетуінің, ол көп клеткаларының жіптерінің
гетероциста немесе маманданбаған өлі клеткалар арқылы үзіліп кетуінің
нәтижесінде жүзеге асады. Жіпшенің вегетативтік көбеюге қажетті участогі
гармония деп аталынады. Арнайы маманданған көбею органдары болмайды.
Жыныстық көбею жоқ.
Көк-жасыл балдырлар афтотрофты жолмен қоректенеді. Алайда олардың
көпшілігі шіріген қалдықтары мол ластанған суларда өмір сүруіне байланысты
миксотрофты (аралас) қоректенуге қабілетті болып келеді. Яғни фотосинтезбен
бірге, органикалық заттарды да өз бойына сіңіре алады. Көк-жасыл балдырлар
үш класқа бөлінеді: хрооккалар класы, хамесифондылар класы, гормогониялар
класы.
Хрооккалар класына мына туыстар жатады: гиокапса, микроцистис,
мерисмопедия.
Хамесифондылар класына: хамесифон, дериокарпа, паширнема.
Гормогониялар класына: осциллатория, спирулина, лингвия, анабена,
носток,толипотрикс, глеотркия, пивулярия жатады.
1.1 Көк-жасыл балдырлардың таралуы
Көк-жасыл балдырлар басқа өсімдіктер өспейтін, тіпті тіршілік болмайды-
ау деген жерлерде, жартастарда, құздарда алғаш рет таралған, азотты және
азотсыз органикалық заттардың қорын жинап, келешекте сапрофиттік және
автотрофтық тау жынысын бұзушы микроорганизмдердің таралуына жағдай
туғызады. Мысалы, 1883 жылы Кракатау аралында жанартаудың атқылауынан
барлық тіршілік күйіп тұрған лава мен күлдің астында қалып жойылды.
Көптеген айлар бойы осындай апаттан кейін күйіп тұрған жанартау газдар
бөліп шығарып жатты. Жанартаудың атқылауынан үш жыл өткеннен кейін-ақ
туфтардан және күлден Anabaena, Gloeocapsa, Nostoc, Phormidium т.б. көк-
жасыл балдырлардың кілегейлі жиынтығы табылған. 1963 жылы Исландияның
оңтүстік жағалауындағы су астындағы жанартаудың атқылауынан пайда болған
Сурцей аралында да бірнеше рет Anabaena, circinalis, A.cylindrica сияқты
және тағы басқа судың гүлденуін туғызатын жоғарыдағыдай азотты бойына
сіңіретін көптеген көк-жасыл балдырлар пайда болған. Кейбір көк-жасыл
балдырлар судың гүлденуін туғызып су қоймаларында қаптап өсіп, әр түрлі улы
заттар бөліп шығарып, суда тіршілік ететін организмдерге опат келтіреді
және қаулап өсуі турбиналардың тоқтап қалу қаупін туғызады.
1.2 Топырақта кездесетін көк-жасыл балдырлар
Осцилляториялықтар – Oscillatoriales қатарына тарамдалмаған не жалған
тарамдалған жіптесінді балдырлар жатады. Жіптері біркелкі вегетативтік
қысқа цилиндр формалы клеткалардан тұрады. Трихомалары бірқатарлы,
тармақталмаған, есейген уақытта гомоцитгы симметриялы, тек кейде соңғы
клеткалары өздерінің пішіндері арқылы айырылады. Гетероцистары мен
акинеттері болмайды.
Осциллятория – Oscillatoria жіптесінді, тармақталмаған көп клеткалы
организм. Осциллатория трихомасы бірқатар орналасқан цилиндр формалы
клеткалардан тұрады да, жіптері жіңішке келеді. Осцилятория жіпшесінің өсуі
клетканың көлденең бөлінуі арқылы болады. Осциллятория жіптерінің өсетін
ұшы аздап иіліп тұрады. Жіптер кілегейлердің біржақты бөлінуінің арқасында
қозғалуға, екі жағына теңселіп тұруға және жылжуға қабілетті келеді. Бұл
туысқа жүз шақты барлық жерлерде тараған түрлер жатады. Олардың ішінде
улылары да болады. Осцилляторияның біраз түрлері су бетінде не су астындағы
төсемікте, дымқыл топырақта көк-жасыл қабыршықтар түрінде трихомалары
матасып жатады. Кейде ақпайтын суларда қалың қабатты қабық түрінде қалықтап
тұрады.
Спирулина – Spirulina туысы осцилляторияға жақын көп клеткалы,
трихомасы тармақталмаған жіптесінді, денесі спиральды иректелген, соған
орай көпшілігінің көлденең перделері ерең көрінеді, сирек топталып қыртыс
құрайды. Кейбір түрлерінде 60-68 процентке дейін протеин болады. Бұл
балдырды Африка елдерінің кейбір аудандарыңдағы халықтары ертеден тамаққа
пайдаланады. Кейінгі уақытта көшпілік мемлекеттерде, оның ішінде ТМД-да
көптеп өсіруде. Мексика сияқты мемлекетгерде әр түрлі тағамдарға қолданады.
Лингбия - Lyngbya туысы осциллятория құрылысындай жіптесінді көп
клеткалы, басқа жіптесінді балдырлардан айырмашылығы, денесінің сыртын
мықты кілегей сауыты қаптап жатады. Бұл балдыр басқа көк-жасыл балдырлар
сияқты тұщы суларда, кейде топырақта, қайнар бұлақтарда, ащы суларда да
таралған.
Ностокалықтар - Nostocales қатарына трихомалары тармақталмай,
бірқатарлы тізбектеліп орналасқан клеткалардан құралған қауымды балдырлар
жатады. Клеткалары формасына, атқаратын қызметіне қарай дифферекцияланған,
вегетативтік клеткалар мен қатар гетероцистері және акинеттері болады.
Носток – Nostoc туысы әр түрлі формасы, көлемі бар, табиғатта көп
тараған қауымды балдыр. Бұл балдыр суда да, құрлықта да жиі кездеседі.
Қауымы микроскопты мөлшерден диаметрі 30 см-ге дейін жететін таба нан
пішіндес болып келеді. Носток жіпшелері дөңгелек шар формалы клеткалардың
моншақ тәрізді тізбектелуінен құралады. Біркелкі вегетативтік клеткалардың
арасында бірен-саран ірі клетка-гетероцисталары болады. Шар тәрізді
клеткалар тізбегінің сыртын кілегей қоршап жатады. Кілегейдің іші матасып
иілген жіптерден тұрады. Ондай қауымның үлкендігі торғай жұмыртқасындай,
тіпті одан да ірі келеді. Бұл батпаққа айналып келе жатқан көлдерде жиі
кездесед. Қауым кілегейінен айрылғанда гормогонияға ыдырайды. Nostos
commune топырақта қыналардың не шөптің арасында далада құрғақ уақытта қара
қабыршақты, ал жаңбырлы дымқыл уақытта қара сарғыш-жасыл түсті қабыршақ
түрінде кездеседі. Ол топырақта тапталып жатады.
Анабена – Anabaena туысы ностокқа ұқсас, бірақ кілегейлі қауым
құрамайтын организмдер. Анабена клеткалары жұмыр, дөңгелек, сопақ және
сақина пішіндес моншақ тәрізді тізбектеліп келіп, жекелеген болмаса
шумақталған жіпшелер түрінде тұщы суда планктон не бентос жағдайында
кездеседі. Жіпшелері түзу не иректеліп жатады. Тізбектеліп жатқан
клеткалармен бірге ірі споралар және гестероцисталар болады, бұлар өсіп
көбейер кезде гетероцисталардың бойынан үзіледі. Гетероцисталары
интеркалярлы орналасады. Сонымен бірге гормогониялы жолмен де көбейеді.
Гормогония клетканың көлденең бөлінуі арқылы өседі. Көпшілік түрлерінде
спора вегетативтік клеткадан өзінің мөлшері арқылы айрылады. Анабенаның
планктонды тіршілік ететін түрлерінде көптеген газ вакуолялары болады.
Анабена ауадағы бос азотты бойына сіңіретін балдыр.
Ревулярия (Rivularia) және Глеотрихи G(Cloeotrichia) носток сияқты
талломы кілегейленіп келетін организм. Қауымы шар, жарты шар, эллипсоид
пішіндес іркілдеген кілегейлі болады. Жіпшелері ассиметриялы, кілегеймен
қапталған орталық радиустан күн көзінің шағымдары сияқты жан-жаққа
тарамдалған. Қауымның орталық бөлімінде гетероцистасы бар ірірек базальды
клетка орналасады. Шетке қарай клеткалары жіңішкеріп шаш пішіндес жіңішке
түкке айналып кетеді. Гормогония арқылы көбейеді. Көбейер алдыңда шаш
пішіндес жіңішке клеткалары түсіп қалады да, одан төмен жатқан клеткалар
гормогония құруға қатысады, тек ең төменгі бірнеше базальды клеткалар ғана
қатыспайды. Көбінесе су түбіңдегі төсемікке бекініп тіршілік етеді. Кейде
суда бос жатады.
Стигонемалықтар – Stigonematales қатары жіптесінді бір не бірнеше
қатарлы тармақталған трихомалы, апикальды, кейде интеркалярлық жолмен
өсетін табиғатта көп тараған балдыр. Трихомалары бір, не көп қатарлы. Кейде
матасып өсіп әр түрлі формалы болып келеді. Бұл қатарға морфолгиялық
жағынан аса күрделі көк-жасыл балдырлар жатады. Олардың трихомалары төселіп
жататын жатаған және тік өсетін жіпшелерден құралады. Жіпшелері нағыз
бүйірлік және дихотомды жолмен де тармақтанады. Нағыз тармақтанумен қатар
жалған тармақтануы да болады.
1.3 Көк-жасыл балдырлардың маңызы
Көк-жасыл балдырлар басқа өсімдіктер өспейтін, тіпті тіршілік болмайды-
ау деген жерлерде, жартастарда, құздарда алғаш рет таралған, азотты және
азотсыз органикалық заттардың қорын жинап, келешекте сапрофиттік және
автотрофтық тау жынысын бұзушы микроорганизмдердің таралуына жағдай
туғызады. Мысалы, 1883 жылы Кракатау аралында жанартаудың атқылауынан
барлық тіршілік күйіп тұрған лава мен күлдің астында қалып жойылды.
Көптеген айлар бойы осындай апаттан кейін күйіп тұрған жанартау газдар
бөліп шығарып жатты. Жанартаудың атқылауынан үш жыл өткеннен кейін-ақ
туфтардан және күлден Anabaena, Gloeocapsa, Nostoc, Phormidium т.б. көк-
жасыл балдырлардың кілегейлі жиынтығы табылған. 1963 жылы Исландияның
оңтүстік жағалауындағы су астындағы жанартаудың атқылауынан пайда болған
Сурцей аралында да бірнеше рет Anabaena, circinalis, A.cylindrica сияқты
және тағы басқа судың гүлденуін туғызатын жоғарыдағыдай азотты бойына
сіңіретін көптеген көк-жасыл балдырлар пайда болған. Кейбір көк-жасыл
балдырлар судың гүлденуін туғызып су қоймаларында қаптап өсіп, әр түрлі улы
заттар бөліп шығарып, суда тіршілік ететін организмдерге опат келтіреді
және қаулап өсуі турбиналардың тоқтап қалу қаупін туғызады.
Көк-жасыл балдырлар басқа балдырларға қарағанда кез-келген жерлерде
қаулап өседі. Қолайсыз жағдайларда күн көзінің жеткілікті түспеуінен
пигменттердің құрамы өзгеріп, миксотрофты қоректенуге көшеді.
Кейбір көк-жасыл балдырлар протоплазманың коллоидты жағдайына
байланысты 69° ыстық суларда, тіпті кейбіреулері одан жоғарғы
температураларда да кездеседі (Mastigocladus laminosus, Phormidium
laminosum). Мұндай балдырларды термофильді организмдер деп атайды. Көк-
жасыл балдырлардың носток сияқты екінші бір түрлері Антарктиданың 83°-қа
дейін жететін суық жерлерінен көптеп табылған.
Көк-жасыл балдырлар саңырауқұлақтармен бірігіп симбиоздық тіршілік етуі
арқылы қына құрайды. Көк-жасыл балдырлар барлық континентте кез-келген
жерлерде тұщы, ащы суда, құрылықта тіршілік ете бере алады.
Табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы. Көк-жасыл балдырлар жалпы
шаруашылықта бір жағынан пайда келтірсе, екінші жағынан зиян келтіреді. Көк-
жасыл балдырлар ақпайтын суда, бөгеттерде, ағысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І тарау. Көк-жасыл
балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
1.1 Көк-жасыл балдырлардың
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Топырақта кездесетін көк-жасыл
балдырлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .. 6
1.3 Көк-жасыл балдырлардың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 9
ІІ тарау. Диатомды
балдырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.1 Центрикалылар – Centrophyceae диатомдылар
класы ... ... ... ... ... ... .. 12
2.2 Пеннатталар - pennatophyceae
класы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... . 17
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 18
Кіріспе
Өсімдіктер төменгі сатылы өсімдіктер және жоғары сатылы өсімдіктер
болып 2 үлкен топқа бөлінеді. Төменгі сатылы өсімдіктерге бактериялар,
балдырлар, саңырауқұлақтар және қыналар (лишайники) жатады. Бұлардың
құрылысы тамырға, сабаққа және жапыраққа дараланбаған. Бұл топқа кіретін
өсімдіктер ішіндегі геология үшін маңызы өте зор болып келетіндері –
балдырлар.
Балдырлар өсімдіктер дүниесінің ең ерте пайда болған тобы. Өздері пайда
болған сулы ортаның жағдайының біркелкі тұрақты болып келуіне байланысты,
балдырлар тұтастай бір геологиялық эпоханы басынан өткізген. Алайда олардың
көпшілігінің осы уақытқа дейін, алғашқы кездерде пайда болған формаларынан
көп айырмашылықтары жоқ. Бұл қарапайым жануарларға жақын, бір клеткалы және
колониялы балдырлар. Филогенез процесінің барысында, балдырлардың
эволюциясы, бір клеткалы және колониялы формаларынан көп клеткалы, құрылысы
күрделі болып келетін, ұзындығы ондаған метрге жететін, денесі
дифференциаланған ұлпалардан тұратын ересен үлкен өсімдіктерге дейін
жеткен.
Қазіргі кездегі ғылыми жетістіктерге сүйенсек, балдырларды
талшықтылардан, яғни суда өмір сүрген 1-2 талшығы бар бір клеткалы
организмдерден шыққан деп жорамалдайды. Олардың ішінде хлорофилдері бар
(автотрофты) және түссіз (гетеротрофты) организмдер кездеседі. Бұлардың
алғашқылары өсімдіктерге, ал соңғылары жануарларға жақын. Сондықтан да
көптеген систематиктер талшықтыларды өсімдіктер мен жануарлардың арасын
жалғастырып тұратын, екеуіне де ортақ бастапқы топ ретінде қарастырады.
Балдырлар 10 типке бөлінеді. Олардың ішіндегі палеонтология үшін
маңыздылары: көк-жасыл, диатомды және жалтырауық балдырлар. Топырақтан
әзірше балдырлардың 1380 түрі табылды, оның 528 – жасыл, 406 – көк-жасыл,
246 – диатомды, 171 – сары-жасыл балдырлар бөліміне жатады. Бұл
балдырлардың топырақта таралуы біркелкі емес.
Құрлықта тіршілік ететін балдырларды 3 топқа бөлуге болады.
1. Аэрофильді балдырлар тобына ағаштың қабығында, дуалдарда, дымқыл
жартастарда, жер бетінен жоғары жатқан басқа да өсімдіктерде мекендейтін
балдырлар жатады. Аэрофильді балдырлардың тіршілік ортасы тез өзгеріп
отырады. Бұлар түнге қарай тоңазиды, қыста үседі, құрғақшылықта кеуіп
қалады.
2. Геофитті балдырлар топырақтың бетінде, кеуіп бара жатқан батпақты
жерлерде тіршілік етеді. Мұндай балдырлар ерте көктемде пайда болады,
оларды эфемер деп атайды, вегетативтік уақыты қысқа. Бұған тақыр жерлерде
қаптап өсетін көк-жасыл, аздаған жасыл балдырлар жатады.
3. Эдафильді балдырлар топырақтың ішкі қабаттарында тіршілік етеді.
Оның таралуына топырақтың физика-химиялық құрамы тікелей әсер етеді.
Топырақта тіршілік ететін балдырлардың басым көпшілігі микроскопты
организмдер, тек бірен-сараны ғана макроскопты. Оған мысал ретінде қара-
қоңыр, жасыл қабыршақты түрінде кездесетін Nostoc commune жатады.
І тарау. Көк-жасыл балдырлар.
Көк-жасыл балдырларға бір клеткалы, қауымды және көп клеткалы
жіптесінді 1500-2000 түрі бар организмдер жатады. Олар барлық тіршілік
ортасында таралған. Әр түрлі сулы және сусыз биотоптарда кездеседі. Бұлар
төсенішке бекініп, не бекінбей бос жатып тіршілік етеді. Талшықты қозғалыс
стадиясы болмайды, алайда кілегейдің болуына байланысты сырғи қозғалып
отырады. Жеке дарақтары микроскоп құрылымды, кейде әртүрлі жиынтықтар-
қауымдар құрап, микроскопты келеді. Көк-жасыл балдырлар негізінен
вегетативтік жолмен көбейеді. Бір клеткалы организмдердің көбеюі клетканың
бірнеше ұсақ бөлшектерге бөлініп кетуінің, ол көп клеткаларының жіптерінің
гетероциста немесе маманданбаған өлі клеткалар арқылы үзіліп кетуінің
нәтижесінде жүзеге асады. Жіпшенің вегетативтік көбеюге қажетті участогі
гармония деп аталынады. Арнайы маманданған көбею органдары болмайды.
Жыныстық көбею жоқ.
Көк-жасыл балдырлар афтотрофты жолмен қоректенеді. Алайда олардың
көпшілігі шіріген қалдықтары мол ластанған суларда өмір сүруіне байланысты
миксотрофты (аралас) қоректенуге қабілетті болып келеді. Яғни фотосинтезбен
бірге, органикалық заттарды да өз бойына сіңіре алады. Көк-жасыл балдырлар
үш класқа бөлінеді: хрооккалар класы, хамесифондылар класы, гормогониялар
класы.
Хрооккалар класына мына туыстар жатады: гиокапса, микроцистис,
мерисмопедия.
Хамесифондылар класына: хамесифон, дериокарпа, паширнема.
Гормогониялар класына: осциллатория, спирулина, лингвия, анабена,
носток,толипотрикс, глеотркия, пивулярия жатады.
1.1 Көк-жасыл балдырлардың таралуы
Көк-жасыл балдырлар басқа өсімдіктер өспейтін, тіпті тіршілік болмайды-
ау деген жерлерде, жартастарда, құздарда алғаш рет таралған, азотты және
азотсыз органикалық заттардың қорын жинап, келешекте сапрофиттік және
автотрофтық тау жынысын бұзушы микроорганизмдердің таралуына жағдай
туғызады. Мысалы, 1883 жылы Кракатау аралында жанартаудың атқылауынан
барлық тіршілік күйіп тұрған лава мен күлдің астында қалып жойылды.
Көптеген айлар бойы осындай апаттан кейін күйіп тұрған жанартау газдар
бөліп шығарып жатты. Жанартаудың атқылауынан үш жыл өткеннен кейін-ақ
туфтардан және күлден Anabaena, Gloeocapsa, Nostoc, Phormidium т.б. көк-
жасыл балдырлардың кілегейлі жиынтығы табылған. 1963 жылы Исландияның
оңтүстік жағалауындағы су астындағы жанартаудың атқылауынан пайда болған
Сурцей аралында да бірнеше рет Anabaena, circinalis, A.cylindrica сияқты
және тағы басқа судың гүлденуін туғызатын жоғарыдағыдай азотты бойына
сіңіретін көптеген көк-жасыл балдырлар пайда болған. Кейбір көк-жасыл
балдырлар судың гүлденуін туғызып су қоймаларында қаптап өсіп, әр түрлі улы
заттар бөліп шығарып, суда тіршілік ететін организмдерге опат келтіреді
және қаулап өсуі турбиналардың тоқтап қалу қаупін туғызады.
1.2 Топырақта кездесетін көк-жасыл балдырлар
Осцилляториялықтар – Oscillatoriales қатарына тарамдалмаған не жалған
тарамдалған жіптесінді балдырлар жатады. Жіптері біркелкі вегетативтік
қысқа цилиндр формалы клеткалардан тұрады. Трихомалары бірқатарлы,
тармақталмаған, есейген уақытта гомоцитгы симметриялы, тек кейде соңғы
клеткалары өздерінің пішіндері арқылы айырылады. Гетероцистары мен
акинеттері болмайды.
Осциллятория – Oscillatoria жіптесінді, тармақталмаған көп клеткалы
организм. Осциллатория трихомасы бірқатар орналасқан цилиндр формалы
клеткалардан тұрады да, жіптері жіңішке келеді. Осцилятория жіпшесінің өсуі
клетканың көлденең бөлінуі арқылы болады. Осциллятория жіптерінің өсетін
ұшы аздап иіліп тұрады. Жіптер кілегейлердің біржақты бөлінуінің арқасында
қозғалуға, екі жағына теңселіп тұруға және жылжуға қабілетті келеді. Бұл
туысқа жүз шақты барлық жерлерде тараған түрлер жатады. Олардың ішінде
улылары да болады. Осцилляторияның біраз түрлері су бетінде не су астындағы
төсемікте, дымқыл топырақта көк-жасыл қабыршықтар түрінде трихомалары
матасып жатады. Кейде ақпайтын суларда қалың қабатты қабық түрінде қалықтап
тұрады.
Спирулина – Spirulina туысы осцилляторияға жақын көп клеткалы,
трихомасы тармақталмаған жіптесінді, денесі спиральды иректелген, соған
орай көпшілігінің көлденең перделері ерең көрінеді, сирек топталып қыртыс
құрайды. Кейбір түрлерінде 60-68 процентке дейін протеин болады. Бұл
балдырды Африка елдерінің кейбір аудандарыңдағы халықтары ертеден тамаққа
пайдаланады. Кейінгі уақытта көшпілік мемлекеттерде, оның ішінде ТМД-да
көптеп өсіруде. Мексика сияқты мемлекетгерде әр түрлі тағамдарға қолданады.
Лингбия - Lyngbya туысы осциллятория құрылысындай жіптесінді көп
клеткалы, басқа жіптесінді балдырлардан айырмашылығы, денесінің сыртын
мықты кілегей сауыты қаптап жатады. Бұл балдыр басқа көк-жасыл балдырлар
сияқты тұщы суларда, кейде топырақта, қайнар бұлақтарда, ащы суларда да
таралған.
Ностокалықтар - Nostocales қатарына трихомалары тармақталмай,
бірқатарлы тізбектеліп орналасқан клеткалардан құралған қауымды балдырлар
жатады. Клеткалары формасына, атқаратын қызметіне қарай дифферекцияланған,
вегетативтік клеткалар мен қатар гетероцистері және акинеттері болады.
Носток – Nostoc туысы әр түрлі формасы, көлемі бар, табиғатта көп
тараған қауымды балдыр. Бұл балдыр суда да, құрлықта да жиі кездеседі.
Қауымы микроскопты мөлшерден диаметрі 30 см-ге дейін жететін таба нан
пішіндес болып келеді. Носток жіпшелері дөңгелек шар формалы клеткалардың
моншақ тәрізді тізбектелуінен құралады. Біркелкі вегетативтік клеткалардың
арасында бірен-саран ірі клетка-гетероцисталары болады. Шар тәрізді
клеткалар тізбегінің сыртын кілегей қоршап жатады. Кілегейдің іші матасып
иілген жіптерден тұрады. Ондай қауымның үлкендігі торғай жұмыртқасындай,
тіпті одан да ірі келеді. Бұл батпаққа айналып келе жатқан көлдерде жиі
кездесед. Қауым кілегейінен айрылғанда гормогонияға ыдырайды. Nostos
commune топырақта қыналардың не шөптің арасында далада құрғақ уақытта қара
қабыршақты, ал жаңбырлы дымқыл уақытта қара сарғыш-жасыл түсті қабыршақ
түрінде кездеседі. Ол топырақта тапталып жатады.
Анабена – Anabaena туысы ностокқа ұқсас, бірақ кілегейлі қауым
құрамайтын организмдер. Анабена клеткалары жұмыр, дөңгелек, сопақ және
сақина пішіндес моншақ тәрізді тізбектеліп келіп, жекелеген болмаса
шумақталған жіпшелер түрінде тұщы суда планктон не бентос жағдайында
кездеседі. Жіпшелері түзу не иректеліп жатады. Тізбектеліп жатқан
клеткалармен бірге ірі споралар және гестероцисталар болады, бұлар өсіп
көбейер кезде гетероцисталардың бойынан үзіледі. Гетероцисталары
интеркалярлы орналасады. Сонымен бірге гормогониялы жолмен де көбейеді.
Гормогония клетканың көлденең бөлінуі арқылы өседі. Көпшілік түрлерінде
спора вегетативтік клеткадан өзінің мөлшері арқылы айрылады. Анабенаның
планктонды тіршілік ететін түрлерінде көптеген газ вакуолялары болады.
Анабена ауадағы бос азотты бойына сіңіретін балдыр.
Ревулярия (Rivularia) және Глеотрихи G(Cloeotrichia) носток сияқты
талломы кілегейленіп келетін организм. Қауымы шар, жарты шар, эллипсоид
пішіндес іркілдеген кілегейлі болады. Жіпшелері ассиметриялы, кілегеймен
қапталған орталық радиустан күн көзінің шағымдары сияқты жан-жаққа
тарамдалған. Қауымның орталық бөлімінде гетероцистасы бар ірірек базальды
клетка орналасады. Шетке қарай клеткалары жіңішкеріп шаш пішіндес жіңішке
түкке айналып кетеді. Гормогония арқылы көбейеді. Көбейер алдыңда шаш
пішіндес жіңішке клеткалары түсіп қалады да, одан төмен жатқан клеткалар
гормогония құруға қатысады, тек ең төменгі бірнеше базальды клеткалар ғана
қатыспайды. Көбінесе су түбіңдегі төсемікке бекініп тіршілік етеді. Кейде
суда бос жатады.
Стигонемалықтар – Stigonematales қатары жіптесінді бір не бірнеше
қатарлы тармақталған трихомалы, апикальды, кейде интеркалярлық жолмен
өсетін табиғатта көп тараған балдыр. Трихомалары бір, не көп қатарлы. Кейде
матасып өсіп әр түрлі формалы болып келеді. Бұл қатарға морфолгиялық
жағынан аса күрделі көк-жасыл балдырлар жатады. Олардың трихомалары төселіп
жататын жатаған және тік өсетін жіпшелерден құралады. Жіпшелері нағыз
бүйірлік және дихотомды жолмен де тармақтанады. Нағыз тармақтанумен қатар
жалған тармақтануы да болады.
1.3 Көк-жасыл балдырлардың маңызы
Көк-жасыл балдырлар басқа өсімдіктер өспейтін, тіпті тіршілік болмайды-
ау деген жерлерде, жартастарда, құздарда алғаш рет таралған, азотты және
азотсыз органикалық заттардың қорын жинап, келешекте сапрофиттік және
автотрофтық тау жынысын бұзушы микроорганизмдердің таралуына жағдай
туғызады. Мысалы, 1883 жылы Кракатау аралында жанартаудың атқылауынан
барлық тіршілік күйіп тұрған лава мен күлдің астында қалып жойылды.
Көптеген айлар бойы осындай апаттан кейін күйіп тұрған жанартау газдар
бөліп шығарып жатты. Жанартаудың атқылауынан үш жыл өткеннен кейін-ақ
туфтардан және күлден Anabaena, Gloeocapsa, Nostoc, Phormidium т.б. көк-
жасыл балдырлардың кілегейлі жиынтығы табылған. 1963 жылы Исландияның
оңтүстік жағалауындағы су астындағы жанартаудың атқылауынан пайда болған
Сурцей аралында да бірнеше рет Anabaena, circinalis, A.cylindrica сияқты
және тағы басқа судың гүлденуін туғызатын жоғарыдағыдай азотты бойына
сіңіретін көптеген көк-жасыл балдырлар пайда болған. Кейбір көк-жасыл
балдырлар судың гүлденуін туғызып су қоймаларында қаптап өсіп, әр түрлі улы
заттар бөліп шығарып, суда тіршілік ететін организмдерге опат келтіреді
және қаулап өсуі турбиналардың тоқтап қалу қаупін туғызады.
Көк-жасыл балдырлар басқа балдырларға қарағанда кез-келген жерлерде
қаулап өседі. Қолайсыз жағдайларда күн көзінің жеткілікті түспеуінен
пигменттердің құрамы өзгеріп, миксотрофты қоректенуге көшеді.
Кейбір көк-жасыл балдырлар протоплазманың коллоидты жағдайына
байланысты 69° ыстық суларда, тіпті кейбіреулері одан жоғарғы
температураларда да кездеседі (Mastigocladus laminosus, Phormidium
laminosum). Мұндай балдырларды термофильді организмдер деп атайды. Көк-
жасыл балдырлардың носток сияқты екінші бір түрлері Антарктиданың 83°-қа
дейін жететін суық жерлерінен көптеп табылған.
Көк-жасыл балдырлар саңырауқұлақтармен бірігіп симбиоздық тіршілік етуі
арқылы қына құрайды. Көк-жасыл балдырлар барлық континентте кез-келген
жерлерде тұщы, ащы суда, құрылықта тіршілік ете бере алады.
Табиғаттағы және шаруашылықтағы маңызы. Көк-жасыл балдырлар жалпы
шаруашылықта бір жағынан пайда келтірсе, екінші жағынан зиян келтіреді. Көк-
жасыл балдырлар ақпайтын суда, бөгеттерде, ағысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz