Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділер» трилогиясы: Тарихи шындық және көркемдік шешім

Жоспар

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Қазақ тарихына арналған романдар

ІІ.1. Әдеби үдерістегі тарихи роман жанры үрдісі

ІІ.2. Тарихи және көркемдік шындық тағылымы

ІІ.3. Романдар құрылысындағы психологиялық ерекшеліктер

ІІІ. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Қазақ филологиясы факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ Ж Ұ М Ы С

Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясы:

Тарихи шындық және көркемдік шешім

Орындаған:
ІV курс
қ.б. ІІ-топ студенті

Байбалаева Құралай

Ғылыми
жетекшісі:

Т.С.Тебегенов, ф.ғ.д., профессор

Қорғауға жіберілді:
09
сәуір 2007 жыл. Хаттама №11

Кафедра меңгерушісі, профессор Б.Әбдіғазиұлы

Алматы, 2007 жыл.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

Қазақ тарихына арналған романдар

ІІ.1. Әдеби үдерістегі тарихи роман жанры үрдісі

ІІ.2. Тарихи және көркемдік шындық тағылымы

ІІ.3. Романдар құрылысындағы психологиялық ерекшеліктер

ІІІ. Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

К І Р І С П Е
Тарихи романның бүгінде табан тіреген идеялық көркемдік биігі тым
жоғары және бір ауыз сөзбен түйіндеуге сия бермейтін ішкі иірімдері мол,
айшықты бояуларға бай күрделі әлем.
Оның тақырыптық ауқымының кеңдігі соншалық сонау баяғы заманнан бүгінгі
күннің көкейтесті мәселелеріне дейін өзінің зор құшағына сиғызып алады.
Трихи роман жанрының сандық, сапалық жағынан гүлдене дамып, жоғары бір
белеске көтерілген кезі 70-80 жылдар болды. Бірақ сол биіктік ол бір күнде
алып, бір-ақ секіріп шыға қойған жоқ. Әр кезеңдегі саяси жағдайға орай
бірде бәсең, өшуге таяу күн кешіп, енді бірде қайта күш алып, өз бетін
айқындай алға ұмтылып, түрлі бұралаң жолдардан өтіп келеді. Соған орай
тарихи романдарды зерттеу мәселесі де уақыт ерекшелігіне сәйкес әртүрлі
деңгейде дамып келеді. Әрине, кеңес тарихи роман тарихы көптен жазылып
келеді. Оған кеңестік тарихи романның 20-30 жылдардан бастап кейінгі
кезеңдерін жинақтай пайымдаған монографиялық зерттеулер дәлел. Бұл жерде
тек тарихи романдарға қатысты еңбектерді ғана еске салып отырмыз. Ал, жалпы
әдебиеттің тарихилығы, роман теориясына қатысты еңбектер өзінше бір төбе.
Бұл еңбектердің қай-қайсысы болмасын өз кезеңіндегі әдеби процесстерді
қорыта талдаған, уақыттық мәні бар еңбектер екені даусыз. Сонымен бірге,
бұл зерттеулерге көздей шолсақ, ежелден сөз болып келе жатқан даулы,
тартысты, қиын, түйіндері мол, сан тарау мәселелердің де бас көтеретінін
байқаймыз. Қазақ елі тарихының әдебиеттегі көрінісі қазақ әдебиет тану
ғылымының негізін салған А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов еңбектерінде көрініс тауып, кейіннен С.Сейфуллин,
М.Әуезов, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Е.Ысмайылов,
Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев еңбектерінде әр қырынан сөз болды.
Қазақ тарихи романының биік шыңы, асқаралы табысы М.Әуезовтың Абай
жолы эпопеясы десек, осы шығарма жарық көргеннен соң қазақ әдебиетінде
тарихи тақырыпқа, оны зерттеуге деген үлкен құлшыныс пайда болды. Соның
нәтижесінде роман-эпопеяның қыр-сырын ашуға арналған іргелі-іргелі зерттеу
еңбектері дүниеге келді. Олардың қатарында М.Қаратаевтың, А.Нұрқатовтың,
З.Ахметовтың, З.Қабдоловтың, С.Қирабаевтың, Р.Бердібаевтың т.б. еңбектерін
атап айтуға болады. Солай дей тұрғанмен де бұл еңбектердің көпшілігі
әдебиет пен тарихтың ара қатынасын арнайы монографиялық зерттеу объектісіне
айналдырмай, тек поэтикалық бір қыры ретінде тілге тиек етеді. Бұл орайда
О.Бердібаевтың Қазақ тарихи романы (1979), Ж.Дәдебаевтың Өмір шындығы
және көркемдік шешім (1991) сияқты санаулы еңбектерімен З.Серікқалиевтің,
М.Хамзиннің, Ж.Дәдебаевтың диссертациялық жұмыстарынан басқа ауыз толтырып
айтарлықтай іргелі еңбектері аз. Оның өзіндік себебі де жоқ емес. Өйткені
20-жылдардан кейінгі кезеңде ұлттық әдебиеттер де халықтың көне тарихына
деген ықылас күрт суыды, бұл тақырыпқа бара қалған қаламгер болса дереу
ұлтшыл, ескінің жаршысы деген айдар тағылып, қуғынға түсетін. Мұндай
саясат бүгін де тоқырау кезеңі аталып жүрген уақытта да біржола келмеске
кете қойған жоқ. Қазақ әдебиетінде тарихи шығарма көбейіп кетті, мұндай
туындылар жастарға зиянды деген пікірлер мінбелерден де айтылып қалып
жүрді. Сондықтан да, тарихи шығармалар мен оның сыны мен зерттеу ісінің
жолы әрқашанда жіңішке боды. Соған қарамастан жазушылар өзі діттеген
мақсаттарына әрқашан жол табуға тырысты. Олар өздерінің асқаралы
мақсаттарын жүзеге асыруға бар қажырларын жұмсады. Оның дәлелі ұлы
М.О.Әуезовтың тәжірибесі. Бірақ Әуезов те бұл биікке үлкен қиыншылықпен
соқтықпалы, ауыр жолмен жетті. Қараш-қараш оқиғасы, Қилы заман болып
басталған тарихи тақырыпқа деген тың қадамға талай кедергі, тобықтан
қаққан, қырқай шалыстар көп болды.
Әрине, Абай жолы әлем әдебиетінің ұлы жетістігі, қазақ әдебиетінің
мақтанышы болды. Ол қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыпқа арналған соны жол,
асқар асу, шексіз батыл қадам. Осы игі дәстүрді дамыта жалғастырып,
тереңдете өркендетуге қазақ жазушылары белсене атсалысты. Өйткені қазақ
халқының көне тарихы көркем өнерде ғана емес, тарихи ғылымның өзінде де
жете зерттеліп, кең насихаттала қойған жоқ болатын. Осы олқылықтың орнын
толтыруға, өз тегін біліп, өтеннің сабағын игеруге деген оқырман сұранысын
қанағаттандыруға ең алдымен жазушылар батыл қадам жасады. Көзі ашық, жүрегі
құнарлы жұрт тархи романдарға неге құштар, нені сарсылып іздейді, оған
көрнекті ғалым Ш.Елеукенов: Трихи роман жанырының бір құндылығы – ол
әрдайым халықтың өткен тарихы мен қазіргі өмірінің арасына салған рухани
өткел тәрізді. Ол халықтың өткен тәжірибесін бүгінгі өмірге алып келеді,
бойымызға ата ұпақтың рухани күштерін дарытады. Сол кездегі қара түнек
күшке қарсы күрескен озық ойлы адамдардың қимыл-әрекетін біз тамашалаймыз,
тамашалаймыз да еліктейміз, - деп жауап береді. [1; 146]
Өткен ғасырдың алпысыншы жылдардың аяғынан бастап қазақ жазушылары
өздерінің абыройлы міндеттерін атқара бастады. Ал, 70-80 жылдары қазақ
халқының көне тарихы жөніндегі шығармалар қатары сан жағынан да, сапа
жағынан да есейіп, күрделі арнайы зерттеулер жасайтын дәрежеге жетті.
Олардың қатарында С.Сматаевтың Елім-ай (1978-1980), М.Мағауинның
Аласапыран (1981-1983), Ә.Әлімжановтың Жаушы (1974), І.Есенберлиннің
Көшпенділер (1976), Ә.Кекілбаевтың Үркер (1981), Елең-алаң (1984),
Қ.Салғариннің Алтын тамыр (1986), Б.Алдамжаровтың Ұлы сел (1988) т.б.
[1; 151 б.] қарымды қаламгерлердің сүбелі туындыларын атауға болады.
Алпысыншы жылдардың соңында қазақ халқы тарихының әдебиеттегі көрінісі
ХІХ ғасырмен шектелсе, 80-жылдардың ішінде ол тереңдеп, тіпті сонау ежелгі
дәірге дейін жылжыды. Осы хронологиялық тереңдіктің өзі-ақ тарихи тақырыпқа
деген жазушылық құлшыныстың күштілігін танытса керек.
ХV-XIX ғасырлар аралығындағы халық тарихының нәубеті мен аласапыраны
алмасып келген, қанды топалаңдарға толы ащы, кермек көз жасымен шұбарланған
беттері ашылады. Роман авторлары көзбен көріп, құлақпен естігендей, бірінің
олқысын бірі толтырып, бірінде қамтылғанға екіншісі басқа қырынан қарап,
халық тағдырының төрт ғасырлық ең ауыр, қасіреті қалың кезеңнің шырлы,
шынайы көркем тарихын жасайды. Жоғарыда аталған туындыларды байыппен
зерделеп оқысаңыз, намыстан жаралған қаһарман халықтың, тағдырдың тезінен,
тозақтың өзінен өте отырып, азаттықты, тәуелсідікті аңсап, еркіндік үшін
соңғы демі біткенше айқасудан жүрегі шайлықпаған қыран жұрт болғанын іс-
әрекетімен дәлелдеп беруді перзенттік парызы санаған жауапкершілікті
сезінеміз.
Қазақ тарихындағы осы бір шиыры мол оқиғалардың бүгілгенін жазып,
бүркенгенін алатын шығарма М.Мағауиннің Аласапыран дилогиясы. Ол қазақтың
қазақ аталып, этникалық тұтастығын, экономикалық-саяси тәуелсіздігін сақтап
қалу үшін күрескен Тәуекел ханның заманын суреттейді. Өз алдына ел болып,
тәуелсіз хандық құрып, мемлекеттік құрылысы нығая бастағанына бір жарым
ғасырдың жүзі болып қалған қаһармен елін оны қоршап отырған басқа
жұрттардың көз алартуы мазалайтын еді. М.Мағауин дилогиясында қазақ елі
тарихының ең бір қиын-қыстау кезеңінің, аласапыран уақыттың арқаңды
мұздатар ауыр шындығы бейнеленеді.
Ә.Кекілбаевтың Үркер, Елең-алаң романдары қазақ тарихындағы ең бір
алмағайып, ел тағдыры тұйыққа тірелген шақты бейнелейді. ХVIII ғасырдың 30-
40 жылдары, әйгілі ақтабан шұбырындыдан кейінгі қазақ қауымының екі Ұлы
Империя – Ресей мен Қытай арасында тар қыспақта қалған, жол айрықтағы
талайының беймағұлым тағдыры – оның негізгі тақырыбы. Жанры жағынан
Үркер, Елең-алаң саяси философиялы роман, сондықтан жазушы бас
кейіпкері Әбілқайырды астындағы тағының қамын жеген, малын көбейтіп, бағын
асырғысы келген кәдімгі жұмыр басты, өлермен хан-сұлтандармен қатар қойғысы
келмейді. Халқының бүгіні мен болашағының ізгі-мұраттары қабырғасын
қайыстырған қоғам қайраткері, көсемі етіп көрсетуді көздейді. Ор
бекінісінің бастығы Кириллов, Румянцев, еуропалық білімі, тағылымы бар
Татищевпен пікір-сайысында, саяси-әлеуметтік, қоғамдық проблемалар
ауқымында сұхбат құрғанда, Әбілқайыр олардан олқы соқпайды, саясаттың
жілігін шағып, майын сорған сарытіс жандардың қулығына алдырмай, көбіне
тереңдігімен өзін сыйлатуға, аяқтарын аңдап басуға, сол арқылы халқын
танытып, қадірлеуге мәжбүр жасайды. Мұнан Ә.Кекілбаевтың Әбілқайырын құрығы
ұзын Империяның ісік кеуде, паң көкірек билеушілеріне қарама-қарсы халқының
заманға бейім, жаңа үлгідегі, күрес талқысына ысылған кемеңгер ханы етіп
көрсету ниетін аңғарамыз.
Ә.Кекілбаев, Ә.Әлімжанов, С.Сматаевтардың тарихи романдарында қазақ
халқы бастан кешкен азап, заман ауыртпалығын ел тағдыры арқылы тарамдай
қамтып, тарата бейнелеу орын алған.
Әдебиетімізде алғашқылардың қатарында тарихи тақырыпқа жазылған
шығармалардың қазынасын молайтуға, қазақтардың тарихы жоқ, болашағы
бұлыңғыр, ұлы ағысының ығына паналап, күн кешкен пәтуасыз ел еместігіне
күллі адамзаттың көзін жеткізу үшін туған халқының ұзақ ғасырлық тарихын
тірілтіп, көркем баяндап беруге бар саналы ғұмырын арнап, үлес қосқан
ұлтжанды, тарихшы жазушымыз ІлиясЕсенберлин еді.
І.Есенберлин 1915 жылы 10 қаңтарда қазіргі Ақмола облысының Атбасар
қаласында дүниеге келген. Қабілетті зерек жас 1940 жылы Қазақтың
Мемлекеттік тау-кен және металлургия институтын бітіреді. Сол мамандығы
бойынша Жезқазған кенішінде қызметке кіріскен кезде Ұлы отан соғысы
басталады. Жас азамат қолына қару алып, жаумен айқасуға аттанады. Қан
майданда жарақат алып, елге оралады.
Тумысында алғыр, мықты қайрат иесі, соғыстан оралған соң бейбіт
құрылысқа белсене араласады. 1942-1947 жылы Қазақстан компартиясы орталық
комитетінде нұсқаушы, 1947-1951 жылдары Қазақ филормониясының директоры
болып істеп, талай біліктілермен, зиялылыармен сұхбаттасады, қоғамдық мәнді
мәселелерді шешуге атсалысады. 1953-1954 жылдары Қазақстан Геология
министрлігінде аға инспектор қызметін атқарады, 1954-1955 жылы Ақтөбе
облысының Берсүгір шахта басқарамасының бастығы болады. 1955-1957 жылы
Қазақ Мемлекеттік көркем әдебиет баспасының аға редакторы, 1958-1967
жылдары Қазақфильм киностудиясының аға редакторы, 1967-1971 жылдары
Жазушы баспасында директор, 1971-1975 жылдары Жазушылар Одағыс
басқармасының екінші хатшысы қызметін абыройлы атқарады. [1; 331 б.]
Үлкен проза жанрына ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап кіріскен
І.Есенберлин әдебиеттегі алғашқы адымын өлеңмен ашқан. 1945 ж. Сұлтан,
Айша дастандары жарық көрді. Өлең-жырларын іріктеп, Адамгершілік жыры
атты жинағына (1949) енгізді.
Қаламгер 1960 жылдары проза жанрына қалам тарта бастады. Өзен
жағасында (1960), Толқиды есіл (1965), орыс тілінде жазылған Адам
туралы ән (1957) атты повестері жарық көрді.
Қазақ тарихының бұрын-соңды қалам тартылмаған соны кезеңдеріне алғаш
барлау жасауды тарих І.Есенберлиннің маңдайына жазыпты. Ол өзінің бүгінде
әлемге танымал болған Көшпенділер, Алтын Орда трилогияларында қазақ
елінің он ғасырға жуық тарихынан хабардар етеді. Соның ішінде елге таныс,
көпке мәлім, өзін-өзі танытуда қазақ халқына өлшеусіз еңбек еткен, көркем
кестесі мен әдеби орта ілтифатына ие болған Көшпенділер трилогиясының
маңызы ерекше. Алмас қылыш, Жанталас, Қаһар атты үш кітаптан тұратын
трилогияның беташарын жазушы соңғы кітаптан (Қаһар) бастап 1969 жылы
жариялады. Одан соң 1971 жылы Алмас қылыш, 1974 жылы Жанталас романы
жарық көрді. Жалпы үш кітаптың сүйегі тұтас, жүйелі, трилогия ретінде 1976
жылы Жазушы баспасынан Көшпенділер деген атпен жарияланды.
Кітап алғаш жарық көрген күннен бастап-ақ қоғамдық орта оны жоғары
бағалады. Республикалық орталық баспасөз беттерінде оңды пікірлер жарық
көрді.
Заманның заңғар жазушысы І.Есенберлиннің қазақ әдебиетінде алатын орны
асқар таудай. І.Есенберлин қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ халқы
тарихының төрінен лайықты орын алатын дара тұлға.Олай деуіміздің бірнеше
себептері бар. Ақиқат шындық темір шындықтың ар жағында тұтқындалып, ата
тарихымыздың ақтаңдақтарын зерттеуге тиым салынған жылдары Ілекең қазақ
қаламгерлерінің алғашқысы болып қиын да, күрделі тақырыпқа – қазақ
хандығының бостандық пен тәуелсіздік жолындағы күресі тақырыбына қалам
тартты [2] деп, Елбасымыз Н.Назарбаев жазушыға өз бағасын береді. Көрнекті
ғалым Р.Бердібаев: І.Есенберлиннің жазушылық жолын шолып, тұжырымдай
келгенде, оның қаламына хас бірнеше ерекшелік қолтаңбасын, суреткерлік
қуаты мен құлашын, оның қазақ әдебиетіндегі орны мен мәнін анықтайды [4]
деген жүрек жарды пікірі арқылы қаламгер еңбегінің жетістігін көрсетеді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тақырыптың – идеялық нысанасымен де,
сюжеттік-композициялық құрылымымен де, образдық жүйесімен, тіл кестесімен,
былайша айтқанда, бүкіл поэтикалық ерекшелігімен қазақ әдебиеті тарихынан
өз орнын иеленген, жетістіктермен сүйінтіп, олқы тұстармен ойлантқан
біртума туынды. Сондықтан да, Көшпенділер трилогиясын сөз ету – белгілі
дәрежеде қазақ әдебиетіндегі тарихи роман жанрының бір белесті кезеңін сөз
етумен пара-пар өзекті мәселе. Ол белгілі ғалымдардың зерттелген
еңбектерінде әр қырынан сөз болғанымен, әлі күнге тұтас құбылыс ретінде,
жан-жақты байланысымен арнайы зерттеу объектісіне айнала қойған жоқ. Біз өз
зерттеуімізде осы мәселені қарастырамыз. Зерттеудің көкейтестілігі де
осыдан келіп шықпақ.
Зерттеу жұмысының мақсаты. І.Есенберлиннің тарихи романдарының идеялық-
көркемдік табиғатын талдап, оның жазушы шығармашылығының орнын анықтауды
басты мақсат тұта отырып, мынандай мәселелерді шешуді көздедік:
• І.Есенберлин шығармашылығын әдеби үрдісте талдау арқылы замана шындығын
бейнелеудегі қаламгер ізденістерін, табыстары мен жетістіктерін
айқындау;
• Жазушы шығармасын жан-жақты талдау үстінде оның әдеби үрдістегі маңызын
көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы орнын екшеу;
• Туындыдағы тарихи фактімен көркемдік шешім арақатынасы, қазақ тарихы
прозасындағы Көшпенділер трилогиясының орны мен ролі, шығарманың
сюжеттік желісі мен композициялық құрылысы, уақыт пен кеңістік, т.б.;
І.Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясының жан-жақты арнайы зерттеудің
теориялық та, тәжірибелік те маңызы бар. Ол белгілі дәрежеде қазақ
әдебиетінің әлем әдебиетіндегі тарихи роман жанрына қосқан үлесін, оның
өзіндік орнын анықтауға да септеседі.

ІІ.1. Әдеби үдерістегі тарихи роман жанры үрдісі.
Соңғы кезеңде тарихи тақырыпқа деген ұмтылыс та, оқырмандық сұраныс та
орасан өсті.
Бұл кезең қазақ әдебиетінде де тарихи тақырыптың терең тамыр жайып,
өркендей дамыған кезеңі болды. Тереңдей барлап қарасақ, тархихи тақырыпқа
қалам сілтеп жүрген белгілі қазақ қаламгерлерінің қай-қайсысы болмасын
кезінде бүгінгі күн тақырыбына жедел үн қосып жүрген және белгілі дәрежеде
жемістерге қол жеткізген жазушылар. Олардың тарихи тақырыпқа бұлайынша күрт
бұрылыс жасауында түрлі себептер жатыр. Оның басты қозғаушы күші, ең
алдымен, сол кезеңдегі жағдайдың болғандығы сөзсіз.
Бүгінде тоқырау кезеңі деп жүрген уақыттың шарықтау шегіне жетіп,
қызып тұрған кезінде қаламгерлер тіліне тиек қойылып, аяқтарына тұсау
салынғаны белгілі. Қай кезеңде болмасын, шындықты шырылдата тереңнен
қозғап, айтатын көркем әдебиеттің астарлы құдіретіне де шідер салынды.
Жоғарыда жасалған идеологиялық шек-шеңбер шебінен аса алмай дәрмені құрыған
қаламгерлер тығырыққа тірелді. Сондықтан да, олар тарихи тақырыпты ала
отырып, ең алдымен өз заманының адамгершілік мұратын сөз етуді діттеді.
Өткеннің тәжірибесін, тарих сабағын үлгі ете отырып, жалпы қоғамның даму
заңдылықтарын, адамзаттық проблемаларды көтеруге ұмтылды.
Бұл уақытта аса зардап шеккен саланың бірі – қаоғамдық ғалымдар болды.
Ұлттық республикалардың тарихы орынсыз бұрмаланып, салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптары ұмытылып, тілі мен дініне нұқсан келді. Ел қорғаны болған тарихи
тұлғалар, халық тағдырында үлкен роль атқарған ұлы оқиғалар естен
шығарылды.
Міне, осы жөнсіз олқылықтың орнын толтыруға ең алдымен көркем әдебиет
үн қосты.
Ауыр да, күрделі, қиында болса мәртебелі осы жолдың басында Ілияс
Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясы тұрады.
Әрине, І.Есенберлин тыңнан жол салды, қазақ әдебиетінде тарихи тақырып
мәселесін алғаш қолға алды десек, шындыққа жанаспас еді. Ол қазақ
әдебиетінде бұрыннан бар, тіпті М.Әуезов есімі арқылы үлкен биікке
көтерілген дәстүрлі сәтті жалғастыра және уақыт елегі жағынан тереңдете
білді.
Жалпы қазақ әдебиетінің тарихына үңілсек, сүбелі деген шығармалардың
қай-қайсысы болмасын негізгі өзегіне өмірде болған оқиғаларды негіз етеді.
Ол сипат қазақ прозасының алғашқы үлгілеріне де тән. Мәселен,
Ы.Алтынсариннің Қыпшақ Сейітқұл әңгімесінің Ш.Құдайбердиевиің Әділ-
Мария, М.Дулатовтың Бақытсыз Жамал, С.Торайғыровтың Қамар сұлу,
С.Көбеевтің Қалың мал тәрізді шығармаларының барлығы да шынайы өмірде
болған адамдар тағдырына негізделген. Егер шартты түрде болса да салыстыра
қарасақ, революцияға дейінгі қазақ әдебиетіндегі шығармалардың ішіндегі
прозадан гөрі поэмаларда тарихи нақтылықтың басым екендігін көруге болады.
Проза жаңа туып, енді қалыптасып келе жатса да, тарихи нақтылықтан гөрі
көркем қорытуға, өмірдегі типтік жағдайларды жинақтай көрсетуге бейімдеу.
Олар белгілі тарихи кезеңдегі ұлы оқиғаны немесе тарихи тұлғаны сөз етуді
емес, жалпы қазақ қоғамына тән үлкен дерт – әйелдер бас бостандығын
көтеруді басты мұрат тұтады да, соған орай жалпы жағдайларды арқау етеді.
Ал, нақты тарихи адамдар өмірінен алынып жазылған прозалық шығармалар
әдебиетте кештеу туды. Оның басында М.Әуезовтың Қараш-қараш оқиғасы
повесі тұрады. Повест 1927 жылы жазылған. Ленинград университетінің
студенті, жас жазушы қаламынан шыққанына қарамастан бұл шығарма қазақ
әдебиетіндегі тарихи тақырыпты игерудегі басты белес болып қалды. Повестің
бас қаһарманы – Рысқұл Жылқайдаров (Бақтығұл) белгілі революционер, үлкен
мемлекет қайраткері Тұрар Рысқұловтың әкесі. Әкесі жөніндегі архив
деректерін М.Әуезовке беріп, шығарма жазуға түрткі болған Тұрардың өзі.
Бірақ жазушы бұл деректермен шектеліп қалмаған. Ол 1924 жылы Жетісу
өлкесіне келіп, оқиға болған жермен арнайы танысып, кәрі құлақ қарилар
әңгімесін тыңдап, тарихқа әбден қаныққан.
Шығарманың ең басты артықшылығы да осы тарихи шындықтың барынша нанымды
көрініс табуында. Бұл орайда жазушы қазақ әдебиетіндегі тарихи жырлар Абай,
Шәкәрім дәстүрін берік сақтай отырып, Еуропа әдебиетіндегі үлгіні де жете
меңгергендігін байқатады. Автордың тарихи адамдар аттарын да сәл өзгертіп
беруінің (Рысқұл-Бақтығұл, Саймасай-Жараспай) өзінен әдебиетке келген жаңа
бір лепті, Еуропалық үлгідегі көркем әдебиетке қарай аяқ басқан жаңа
қадамды көреміз. Бұл тарихи дерек пен көркемдік шеберліктің астасып келуі
жағынан қазақ әдебиетіндегі жаңа үлгі болды.
Енді М.Әуезовтың Абай жолы роман-эпопеясын алсақ, негізінен ол 40-50
жылдардың еншісіне жатады. Бірінші кітабы 1942 ж., соңғы төртінші кітабы
1956 ж. аяқталған бұл эпопея М.Әуезовтың өз сөзімен айтқанда оның бүкіл
творчестволық өміріндегі сүйікті ісі болды. Романға кірісуден бұрынғы
жиырма жылдық әзірлік, жазу үрдісіне сіңген он бес жылдық жан қияр еңбек
жазушының осы биік дәрежеге шарқ ұрып жету жолындағы қаһармандық іс-
әрекетінің айқын айғағы болып табылады.
Сөз болып отырған кез қырық жылға тарта советтік дәуірді тұтас қамтиды.
Сол себепті бұл тұстағы революциялық өскелең өмір өзгерістері мен бірге
М.Әуезовтың да саяси-творчестволық өмірбаяны қалыптасып, өсіп жетілу күйін
танытты. Шынын да М.Әуезов бұл үлкен іске мол дайындықпен келді. Сол
дайындықтың дәл тарихи тақырыпқа бой ұрудың алғашқы тамаша да, сәтті үлгісі
сонау Қараш-қараш оқиғасы, қилы заманнан басталған болатын. Көреген
жазушы халық тарихының шалқар шежіресін жасауды ол сол кезде-ақ арман
тұтып, өзінің асқаралы міндеті деп ұғынған. Абай тақырыбына жазушы аса
байсалдылық, үлкен сабыр, мол дайындықпен, киелі мұра тұтып, бар ынтасымен
беріле, бар ғұмырын сарп ете келді. Мұның өзі де тек М.Әуезов табиғатына
тән ұлылық, ұлағаттың белгісі еді.
Әрине, Қазақ тарихының жарты ғасырлық энциклопедиясын (Қ.Сатпаев)
жазу, Абай сияқты халықпен қабысып жатқан қияметтей тағдырының көркем
шежіресін жазу үшін тек Абайға ғана тән ұлылық керек еді. Міне, сол қасиет
М.Әуезовтен табылады.
М.Әуезов тарихи роман жазуда материалдарды жинау мен іріктеудің, оларды
тарихи романдарда пайдаланудың, тарихи деректерді ойнатудың, кейіпкерлерді
типтендірудің бұрын-соңды болмаған үлгі-тәсілдерін көрсетті. Тарихи адамдар
мен ойдан шығарылған кейіпкерлердің заман шындығын ашудағы образ ретіндегі
қасиеттерін сомдаудың көп қырлы әдістерін жасады. Сонымен қатар, М.Әуезов
халық тілінің нәрін меңгерудің жолын танытып, романда суреттеліп отырған
кезеңге орай, сол заманның тіл кестесін келістірудің, әр кейіпкер тілін
даралаудың үлгісін танытты.
М.Әуезов дәстүрі қазақ әдебиетіне эпикалық кең тыныс, әсіресе қарымы
кең, талғамды романдар жазуда жаңа бір сепіліс әкелді. Бұл орайда
С.Мұқанаов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин қаламынан туған шығармалар өз алдына.
Сонымен бірге, қазақ әдебиетіне келген жаңа буын тарихи революциялық
тақырыпты жырлауда өзінше белсенділік танытты. Бқл орайда С.Сейфуллиннің
Тар жол, тайғақ кешу, І.Жансүгіровтың Жолдастар, Б.Майлиннің Азамат
Азаматыч, С.Мұқановтың Өмір мектебі, Ғ.Мүсіреповтың Оянған өлке
романдарында көтерілген мәселені жаңа қырынан, соны көзқараспен өзінше тани
отырып, кең шалқарлы жаңа сапалы шығармалар қатарына қосылған
Х.Есенжановтың Ақ жайық, Ә.Нұрпейісовтың Қан мен тер трилогияларын
атаған жөн.
Бұл кезеңде қазақ әдебиеті, соның ішінде проза жанры ерекше қарқынмен
өсті. Әсіресе, қазақ халқының октябрь революциясынан кейінгі даму жолының
көркем шежіресін жасауға қаламгерлер құлшына кірісті. Ал, тарихи тақырыпқа
деген ондай ерекше ұмтылыс 50-60 жылдар ішінде байқала қойған жоқ. Оның
өзіндік себебі бар еді.
Ұлы Отан соғысы есеңгіретіп тастаған ел әлі де есін жиып үлгере
қоймаған. Қатарлары селдіреп қалған қаламгерлер көне тарихты қазбалағаннан
гөрі өздері көрген, куә болған революцияны, Ұлы Отан соғысы кезіндегі
майдан, тыл ерліктерін, өндіріс табыстарын жазуға икем болды. Оның үстіне
арғы жылдарды айтпағанда 50- жылдардың ішінде болған түрлі қаулылар,
жазықсыз жазалау, саяси айыптар тағу – елді тарихқа барудан әбден үркітіп
тастаған еді.
Сонымен бірге, бұл кездегі тарихи деректер жинақталған архив
деректерінің барлығына есік жабық болды. Өткеннің жанды көрініс жасауға
деген мүмкіншілігі жоқ еді. Сондықтан да бұл жылдары тарихи тақырыптың тың
қатпарларын ақтарған жаңа туындылар жарық көре қойған жоқ. Міне, осындай
бір тарих тақырыптың тығырыққа тірелген кезеңінде дүниеге келген алғашқы
күрделі туынды Ілияс Есенберлиннің Қаһар (1969) романы болды. Бұл шығарма
қазақ тарихының көркем тарихын М.Әуезов әкелген мәреден жарты ғасыр әрі
жылжумен ғана бағалы емес, қазақ халқының тарихындағы аса бір даулы, түрлі
ғылыми пікірлердің шиеленіскен саяси астары мол Кенесары-Наурызбай бастаған
көтерілісті батыл қозғаумен де мәнді еді.
Оқырман қауымға талантты прозашы ретінде әбден танылып, ел ілтифатына
бөленген Айқас, Ғашықтар, Қатерлі өткел, Алтын құс сияқты сүбелі
шығармалардың авторының тарихи тақырыпқа бет бұруының себебі неде? Бұл
уақытта автор атақ-дәрежеден де, үкімет пен партия ілтифатынан да кенде
емес еді.
Бұл жолға І.Есенберлин күрт шешім жасап, кездейсоқ бұрылған жоқ. Ең
алдымен осы тарихи тақырыпқа, соның ішінде аса бір қиын да, қатерлі
тақырыпқа итермелеген сол кезеңдегі қоғамдық жағдай еді.
Бұл уақыттарда өткен тарихтың темір сандықтарға түскен рухани мұраларды
ашып, оқымағанмен де, дәл елуінші жалдарға дейінгі кездегідей қылышынан
қан тамып тұрған жоқ еді. Кенесары-Наурызбай туралы жыр-дастандарды
жасынан жаттап, аңыз әңгімелерді құлағына құйып өскен жазушы шым-шымдап
болса да, материал жинауға мүмкіндік туды. Романды жазуға итермелеген тағы
бір себеп халықтың сұранысы еді. Бұл кезеңде жазалау болмағанмен де
ұлттардың сіңісуі жөніндегі Сталиндік теория жасырын, астыртын сипат алған.
Сондықтан, тарих, мәдениет, өнердегі ұлттық ерекшеліктерді айтудан гөрі,
совет халықтарына ортақ қасиеттерді көрсету әлдеқайда басым болды. Ол кезде
мектептен бастап, жоғары оқу орындарына дейін орыс халқының, СССР тарихын
оқытты. Бұл тарихтың негізі сол елде тұратын сан түрлі ұлттардың,
ұлыстардың тарихы емес – таза орыс халқының тарихы болды. Ғылыми
зерттеулердің көбісі орыс тілінде жазылды. Ал, Кенесары-Наурызбай сияқты
бір кезде бір жақты баға алған тарихи оқиғалар жабық тақырыпқа айналып,
ондай есімдер барлық еңбектерден аластатылды. Жалпы 70-80 жылдар ішінде
қазақ халқының тарихи санасын қалпына келтіруде жазушы қауымның еңбегі
орасан зор проблеманы алғаш түсініп, көш басшы болған қаламгер –
І.Есенберлин. Бұл шығармасы (Қаһар) арқылы жазушы тарихи тақырыпты игеру
жөніндегі батыл жаңашылдық көрсетті. Қаһар атлмыш трилогияның үшінші
кітабы. Автордың алғашқы кітаптан бастамай, соңғы кітаптан бастауында үлкен
мән бар. Ең алдымен суреттеліп отырған кезең басқаларына қарағанда бір
табан жақын еді, ол дәуір тарих тасасына толық тығылып, жасырынып
үлгермеген еді. Біріншіден автор ел арасында аңызға айналып, халық жадында
өшпестей болып жазылған тарихи оқиғамен нақты адамдар тағдырын жазуды
мақсат етті. Екіншіден, Кенесары-Наурызбай қозғалысына кейінгі кезде тиым
салынғанымен, ілгері уақытта ол біршама зерттеліп, ғылымда бағасын алған
еді.
Автор іле-шала уақыт оздырмай Алмас қылыш (1971) романын жарыққа
шығарды. Бұл трилогияның бірінші кітабы. Жазушының екінші кітапқа қарай,
біртіндеп жылжымай ортадағы дәуірді орғытып, XV ғасырға аттап кетуі де
тегін емес. Бұл дәуірде қазақ хандығының жеке отау тігіп, қалыптасу кезеңін
бейнелейтін. Автордың негізгі мақсаты – оқырманды эстетикалық ләззатпен
еліте отырып, оқырманға танымдық ғибрат беру болды. Осы орайда зерттеуші
Р.Бердібаевтың біздіңше, І.Есенберлиннің Алмас қылыш романының жұршылық
үшін ең маңызды жері -- өзге мамандар түгіл тарихшылардың өзі де әлі күнге
дейін жете зерттеп болмаған кезең ХV ғасыр оқиғаларын роман-хроника түрінде
тұңғыш рет жүйелі өріп, аса көп керекті мағлұмат бере алатындығында. Қалың
оқушы бұл кезге дейін XV ғасырда Жәнібек пен Керей бастаған қазақ рулары
Сарысу, Шу, Талас өзендерінің алқабында, Мойынқұм бойында алғаш рет қазақ
хандығын құрды деген қысқа деректен өзгені біле бермейтін Алмас қылыш
тарих кітаптарында жазылған сараң тұжырымның тасасында қаншама хикмет
жатқанын нақты оқиғалардың хронологиялық ізіне түсе отырып кеңінен баян
етеді.
Автор екі кітап арқылы ұшын шығарып, оқырманға айтпақ ойын Жанталас
романы арқылы жалғап, тұтастырып, қазақ халқының бес ғасырға жуық тарихының
көркем хроникасын жасайды. Сол арқылы өзінің қаламгерлік үлкен арман
міндетін қазақ халқына өзін-өзі таныту жас ұрпаққа өткен ата-бабалары
жөнінде мағлұмат беру мақсатын орындап шыққандай еді. Трилогияның алғашқы
кітабынан бастап-ақ оқырман қауымы жылы қабылдады. Бұған тарихи шығарманың
танымдық-тәрбиелік қуатының күштілігі ғана себеп болған жоқ, көркем шығарма
ретіндегі эстетикалық пәрменнің қуаттылығында еді. Бұл қуат әсіресе Қаһар
романында мол еді. Романға ел тарихындағы елеулі оқиғаның негіз болып оның
бір қаһарман тағдырына байланысты (Кенесары). Ұлан-ғайыр дүбірлі
оқиғалардың он шақты жыл ішіне жинақтала суреттелуі – шығарма композициясын
ерекше ширатқан. Автордың идеялық нысанасы айқын. Ол сол кезеңдік ұлы
оқиғаның шындығын ашу. Он жылға жуық Империямен тартысқан әйгілі көтеріліс
себебін жазушы былай айқындайды: үш жақтан бірдей қадалған найза қазақты
да оятқандай. Кеше сонау Ұлытаудан Құдайменде батыр келген. Ол Жоламан мен
Иман батырдың сәлемдемесін әкеліп, қазір Сары-арқаның қай қиырында болса
да, ақ патшаға қарсы шығатын жұрттың көп екендігін айтқан.Қазір бас
көтеруге еңбір қолайлы кез. Қиянат жанын жеген бұқара қураған шөп тәрізді,
от тисе болды лап етіп бүкіл Сары-арқаны, Сыр бойын, Жайық, Маңғыстау
үстірт даласын алып кетуі ғажап емес. [7; 82-83 бб] Міне, осы ұрымтал
сәтті дәл аңғарып, Абылайлап атқа қонған Кенесарының артынан елдің үдере
еруінің себебі. Автор Кенесарының ішкі есебінде толық атқарады: қалың
бұқараның тәуелсіздігін қорғау арманымен сенің жұрт билігін қолға аламын
деген көкейтесті тілегің ұшстасып жатқанда, соңыңнан ерген қолдың артында
емес, алдына шығу қажет [7; 86-87 бб.] Бұл Кенесарының ішкі ойы.
Жазушы бас қаһарманның қайшылыққа толы жанды образын жасаған. Ол халық
мүддесін өз мүддесіне бағындырған билікшіл, үлкен ақыл иесі, ер жүрек,
қайсар, жігерлі, қаһарман батыр, майталман шешен. Романнан мұндай аса
күрделі мінездердің сипатын жиі кездестіреміз. Қулығы мен сұмдығына найза
бола алмайтын, өз әйел-баласына да меірімі түспейтін, қатыгез ақ патша
алдында айлакерлігімен шен алып, халықты сүліктей сорған Қоңырқұлжа ше?
Күнімжан, Ақбөкен, Бопай, Зейнеп, Алтыншаш, Күміс сияқты әйелдер образы
өзінше бір сала. Шығармада халық көтерілісі, атыс-шабыс, итжығыс, арпалыс,
зарлау, жылау ғана емес, бүкіл халық тұрмысының сан алуан картинасы
көрінеді. Онда қандай ауыр кезең болмасын қайғы мен қуаныш, реніш пен күлкі
аралас жүретін халық тірлігінің жанды суреті бар.
Алмас қылыш пен Жанталаста негізінен Қаһарда суреттелетін кезеңге
дейінгі тарихи оқиғалар баяндалған. Алмас қылышта негізінен XIV - XV
ғасырларда Дешті Қыпшақтан ірге ажыратып, өзінше отау тіккен қазақ
хандығының қалыптасу дәуірі суреттелсе, Жанталаста арпалыспен жүріп ұзақ
жылдардағы күрес нәтижесінде қол жеткізген ұлы жеңістің, қазақ елі деп
аталатын хандықтың екі тізгін бір шылбырынан айырыла бастаған жанталас
жағдайлар баяндалады.
Әсіресе, Алмас қылышта әлемді тітіреткен ірі мемлекеттің бірі болған
Дешті Қыпшақтың Әбілқайыр ханның кезінде ішкі-сыртқы күштердің әсерінен
әлсіреп, ыдырай бастаған кезін, оның іштей ыдырап, жеке хандықтарға бөліне
бастаған алмағайып шағы қым-қуат оқиғалар тізбегі арқылы суреттелген.
Керей, Жәнібек хандардың бастамасымен шаңырақ көтерген қазақ хандығы да
оңай бой түзеп кете алған жоқ. Алмас қылыштағы оқиғалар желісі тым қою
сюжеттік желісі шытырман, бұралаңы көп.
Жанталас -- Абылай кезіндегі қазақ хандығының үш тараптан қыспаққа
алынып, (Жоңғар, Орыс, Қытай) ел басына қысылтаяң күн туған шағындағы аса
бір сындарлы кезеңді сөз етеді. Кітаптың алғашқы беті қазақ елінің есінде
Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама деген атаумен қалған ұлы қырғын Жоңғар
шапқыншылығын сипаттаудан басталады. Осы халықтың азаттық үшін күресінде
қазақ батырларымен бірге Абылайлап атқа қонған Әбілмансұрдың аты шығып,
ел көсемі болған Абылай ғұмыры халық ел тағдырымен бірлікте баяндалады.
Романда Бұқар жырау бастаған қазақ ақын-жырауларының, Үш жүздің берекесі,
бас қосар ұйытқысы болған Қазыбек, Төле, Әйтеке сияқты ұлы билердің, алты
алаштың ардағы Абылайлап жауға шапқан асыл ерлердің жарқын бейнелері бар.
Күші басымның көксегені болып, құдіреті жүріп тұрған заманда қазақ сияқты
феодалдық-патриархалды қоғамның уысынан шыға қоймаған жері кең, саны шағын
халықтың отаршылдық құрығынан қара үзіп құтылып кетуі тек бос қиял ғана
екендігі мәлім. Өзі сияқты көшпенді халықтың озбырлығынан елін алып шыққан
Абылай енді екі алыптың арбауынан құтылудың жолын таба алмай жанталасады.

Қазақ халқының Жоңғардың жойқын шабуылына төтеп беріп, елдігі мен жерін
сақтап қалуы – Ұлы Отан соғысына бара-бар ерлік еді. Бұл халықтың жеке ел
болуындағы ең үлкен және соңғы қуатты тегеуріні болды. Романда бұл шайқасты
кезең де жақсы көрініс тапқан. Жанталаста осы уақытқа дейін өз еркімен
қосылды деп түсіндіріліп келе жатқан қазақ даласының Ресей Империясына
бағындырылу үрдісінің қиын да, күрделі сипаты біршама жақсы көрініс тапқан.
Бұл романда Әбілқайыр, Барақ, Абылай сияқты әртүрлі көзқарастағы ел
билеушілердің іс-әрекет айла-шарғылары арқылы көрініс табады. Қай кезеңде
болсын қатыгез заман, қате саясаттан зардап шегетін – халық. Қандай
тығырықтан болмасын халық өзін-өзі ғана шығарады.
Түйіндей айтар болсақ, трилогияның үш кітабының да негізгі өзегі біреу
ғана. Ол – қазақ деп аталатын халықтың осы уақытқа дейін өзіне де беймәлім
болып келген тарихын өзіне таныту.
І,Есенберлин тарихи деректерді терең меңгерген сөз зергері ғана емес,
сол заманға сай тарихи сипатты көре білген үлкен зерденің адамы. Суреттеліп
отырған заманның ерекшеліктері мен өзіндік келбетін танытатын поэтикалық
тарихи нанымдылығы осының дәлелі. Сондықтан да, І.Есенберлиннің
қаһармандарының мінез ерекшеліктерінен қоршаған ортаның жағдайынан туындап
отыратын поэтикалық қиял, тіпті ойдан шығарылған оқиғалар шынайы сипатқа
ие. Уақыт елбетін, заман шындығын дәл бейнелеуде жазушы қазақ халқының мол
фольклорын кең пайдаланған. Ол – халықтың даналығы мен рухани әлемін түгел
бойына сіңірген жанды тарих. Фольклорлық мұрадағы әңгімешілдік дәстүр,
халықтың қуанышы мен мұңын бойына жинақтаған шежірешілік жазушыға сол
заманның тарихи деректерге түсе бермейтін қалтарыстарын ашуға жәрдемдеседі.

Трилогияның үш кітабының бойынан да үлкен бір күрескерлік идея бой
оздырып, биік көрініп отырады. Ол халықтың қай кезеңде болмасын соқыр
күшке, бұғауға, қорлыққа шыдамайтындығы. Қазақ халқы тарихының аса бір
күрделі кезеңдерін арқау еткен үш кітапта осы оптимистік күрес жолы көркем
тілмен баяндалады.

ІІ.2. Тарихи және көркемдік шындық тағылымы.
Әдеби-теориялық және эстетикалық сананың даму барысында өнердің әр
дәуірдегі даму процесінде күшті өзгерістерге түсетін көркем қиял және
көркемдік болжам атты екі теориялық категория қалыптасты. Өнертанушы
мамандар қиялды суреттердің нақты шындықты қаз-қалпында, өмірді дәл
өмірдегідей суреттеуден ауытқу құралы деп ұғынады. Тарихи шындықты көп
әсірелемей, негізін сақтай отырып суреттеу тәсілін болжау деп таниды.
Тарихи романдар жөніндегі зерттеулердің қомақты тізіміне көз салсақ,
шығармадағы көркем қиял мен тарихи шындықтың арақатынасы мәселесіне соқпай
өтетіні жоқ. Бұл жұмыстарды қиял мен болжалдың жалпы теориясы оның
әдебиеттегі ролі, жанрдың типологиялық белгілерін анықтаудағы қызметін
анықтауға талпыныс жасады. Көркем қиял өнердегі дүниені танудың өзінше ерек
құралы. Көркем образ өмірлік негіз бен көркемдік қиялдың тоғысынан тұрады.
Әдеби шығарманы жазуда жазушы өзінің творчестволық қиялында образ туғызады,
содан кейін барып оны көркем бейнелеуге қажетті құралдарды таңдайды. Тіпті
жазушы өмірде нақты болған тарихи тұлға жөнінде жазып отырған күннің
өзінде, оның барлық сипатын өмірде болған күйінде шығармаға көшірмек емес,
оның басты қасиеттерін, өміріндегі үлкен әрекеттерін негіз ете отырып, өз
прототипін көркемдік құралдардың құзырына бағындырып жаңа әдеби тұлға
жасайды. Сондықтан да, көркем қиял -- өнердің табиғатын анықтайтын басты
сипат болып табылады. Ал, көркемдік болжам көбіне документті шығармаларға
тән. Дегенмен, ел тарихи шағармалар табиғатына етене жақын. Көркемдік қиял
мен көркемдік болжал бір-бірімен тығыз байланысты болғанмен екеуінің
арасындағы елеулі айырмашылықты да есте тұтқан жөн. Яғни көркем қиял --
әдеби образды тудырудың негізгі тәсілі, көркем ойлаудың ерекшелігін
айқындайтын сипат.
Ал, көркемдік болжал болса документтерге, тарихи деректерге құрылған
тарихи шығармалардың жанрлық ерекшелігін көрсетеді. Демек, көркемдік болжал
белгілі бір фактілер төңірегінде туындайды. Тарихи романдардың жанрлық
ерекшеліктерінің ең басты көрсеткіші дәуір шындығын тарихи деректерге,
фактілерге, документтерге сүйене отырып ашуында дегенге қол қояр болсақ,
роман табиғатындағы сол тарихи деректерге негізделген көркемдік болжалдың
табиғатын ашудың ролі зор. Ол үшін әрине, ең алдымен сол кезеңдегі сақталып
қалған деректерді роман табиғатымен салыстыру қажеттігі туады.
Тарихи факт – ол біздің санамыздан тыс өмір сүретін және өзіне ғана тән
белгілі мазмұны бар объективті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.