Шәкәрім Құдайбердиев аудармаларының ерекшелігі

Жоспар

МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім

І Тарау. Ш.Құдайбердиевтің өмірі мен шығармашылығына
шолу жасау, аудармашылық шеберлігіне көз жеткізу ... ... ... ... ..

ІІ Тарау. Ш.Құдайбердиев аудармаларының ерекшелігі ... ... ... ...

ІІІ Тарау. Ш.Құдайбердиевтің прозалық шығармаларының
аудару тәжірибесі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

3.1 “Дубровский” повесі мен Л.Н.Толстой мысалдарының
аударылу дәрежесін анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Р Е Ф Е Р А Т

Жұмыстың тақырыбы: Ш.Құдайбердиев – аудармашы.
Жұмыстың көлемі:
Жұмыстың құрылысы: Кіріспеден, негізгі бөлім (1, 2, 3- тараулардан),
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Негізгі бөлімде:
І Тарауда: Ш.Құдайбердиевтің өмірі мен шығармашылығына шолу жасау,
аудармашылық шеберлігіне көз жеткізу.
ІІ Тарауда: Ш.Құдайбердиев аудармаларының ерекшелігі.
ІІІ Тарауда: Ш.Құдайбердиевтің прозалық шығармаларының аудару
тәжірибесі.
3.1 “Дубровский” повесі мен Л.Н.Толстой мысалдарының аударылу
дәрежесін анықтау.
Қорытынды. 1, 2, 3-тарауларда жасалған талдауларға сүйене отырып,
аудармашылық қызметіне қорытынды жасау.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Ш.Құдайбердиевтің аударма еңбектерін
түпнұсқамен салыстыра зерттеп жетістіктерін көрсету.
Жұмыстың негізін сипаттайтын тірек сөздер: аудармашы, аударма,
түпнұсқа, сөзбе-сөз, талдау.
Қолданылған әдіс-тәсілдер: талдау әдісі.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...

Негізгі бөлім

І Тарау. Ш.Құдайбердиевтің өмірі мен шығармашылығына
шолу жасау, аудармашылық шеберлігіне көз жеткізу ... ... ... ... ..

ІІ Тарау. Ш.Құдайбердиев аудармаларының ерекшелігі ... ... ... ...

ІІІ Тарау. Ш.Құдайбердиевтің прозалық шығармаларының
аудару тәжірибесі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..

3.1 “Дубровский” повесі мен Л.Н.Толстой мысалдарының
аударылу дәрежесін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ

Әлем тіліндегі поэзиялық шығармаларды ана тілімізге аудару қашанда өз
маңызын жойған емес. Қай халықтың болмасын шоқтығы биік, терең мағыналы
шығармаларды аудару бүгінгі кездегі игілікті істердің бірі екендігі даусыз
мәселе. Түпнұсқа белгілі бір халықтың ақынының шығармасы болса, ұлттық
сипаты барынша анық, бедерлі болса, ондай жағдайда оны өзге тілге аудару
аудармашыдан үлкен жауапкершілікті ғана емес, сонымен қатар үлкен талантты
талап етеді. Тәржімашының таланты – айрықша талант. Оны дұрыс бағалай білу
қажет. Прозалық шығармалардың аудармасы мен поэзиялық шығармалар
аудармалары арасында біраз айырмашылықтар бар. Ал өлең сөзді аударғанда
аудармашы өз ойын автордың ойымен астастыра, жарастыра отырып, өзінің
лирикалық сезіміне жол береді.
Аударма жұмысы бүгінгі таңда мақсат-мүддесі, тіршілік-әрееті бар
адамзат қоғамындағы аса маңызды шартты құбылыс.
Адамзат тарихында әрбір ұлт, әрбір қоғам алмасу, алысу, араласу
нәтижесінде өмір ағымы алға жылжиды, өседі, өркендейді. Яғни өзінде жоқты
өзгеден алады, білмейтінін үйренеді, білгенін басқаға үйретеді. Осфндай
ауысудың тиянақты тірегі – аударма. Осыған орай А.С. Пушкин: “Аудармашылар
мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдап жеткізетін почта аттары” деген.
Бір тілден екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып
шыққан барлық әдеби жазба еңбек аударма туынды деп аталады.
Аударма көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз өнерінің
рухани қазынасына айналады. Оның бастауы Ежелгі Римнен басталады. Сол
дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса маңызды мәселе
төңірегінде Цицерон: аудару кезінде сөзді сынамау керек, керісінше, сөзді
салмақтау керек деген екен.
Аударма теориясын зерттеуші ғалым Гиви Гачечилогдзенің пікірі бойынша,
“аударма – түрнұсқаның бейнесі, осыған орай түпнұсқа болмыстың бейнеленуі”.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алады. Аударма –
біздің зор тынысымыз. Қазақ халқының ұлы ағартушылары Ыбырай Алтынсарин мен
Абай Құнанбаев өздерінің жазушылық және ағартушылық қызметтерімен, өткен
ғасырдың жетпісінші жылдарында орыс мәдениетіне жол ашты. Ұлы Абайдың
ақындық – аудармашылық қайраткерлігінің құдіретімен “орыстың данасы Пушкин
өзінің сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп келіп, кең қазақ сахарасына
алғаш рет қадам басты”.(М.Ә) Ал Ыбырай Алтынсарин жазушылық – педагогтік
қызметінің арқасында өзінің дана сөздерімен орыстың алып жазушысы Лев
Николаевич Толстой келді [40, 9 б.].
Аударма дегеніміз – бір тілде айтылған ой-пікірді, болмаса жазылған
мәтінді тыңдаушфға, оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсінікті
етіп жеткізуі [39, 7].
М.Әуезовтың пайымдауынша: “Аударма бір жағынан шеберліктің де мектебі.
Аудару үстінде жазушы автордың творчесволық сырына қанады, оның көргенін
көріп, білгенін біледі. Сол арқылы өзінің ой өрісін ұлғайтумен қатар,
авторша машықтанып үйренеді [53, 22]. Шын мәнінде аудармашы шеберлігі үнемі
ізденістің, талантты жетілдірудің, мол тәжірибе жинақтау мен машықтанудың
арқасында қалыптасады.
Аударма – көркем әдебиеттің, публицистиканың жалпы мәдениеттің
ажырамас бір бөлігі. Аударма адамзаттың көне замандағы тарихында тілі өзге
адамдар қауымын түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың дәнекері
болған. Ө. Күмісбаев көркем аударма туралы пікірінде: “Көркем аударманың
бүгінгі процесте алатын орнф үлкен. Аударма әдебиетінің арналы, мол
салаларының бірі. Аударманың сөз дамытудағы мәні де айрықша зор. өйткені
аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың
өкілдері сусындай алады” десе, орыстың белгілі теоретигі П.П. Кузнецов:
“Көркем әдебиет – идеология майданындағы зор құралдардың бірі, соның ішінде
елеулісі десекте қателеспес едік. Ал аударма әдебиеті әрі көркем төл
әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар жедел өседі деп орынды айтса керек [39;
177; 178].
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің жаңа
тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Ол халықты рухани жағынан дамытудың
күшті құралы: бүкіл адамзат мәдениеттің қазыналық қақпасын ашатын кілт,
ғылым мен білімнің қайнар бұлағы және тіл ұстартудың мектебі.
Әдетте аудармашыны актерге теңейді. Ағылшын жазушысы, әрі аудармашысы
Ботлер Сәэмюсп: “Егерде түпнұсқаны оқыған кезде қанағаттанған болсаңыз,
онда оның аудармасы да солай жасалуы тиіс, олай болмаған жағдайда аударма
емес, ұқыпты орындалған үйрену жұмысы тәрізді болып қалады. Меніңше, мұның
өзі аударма екенін аудармашының байқамағаны жөн” – деген тәжірибелік
тұжырым білдіреді [53, 28 б.]. Демек аудармашылық нағыз творчестволық
өнер. Аудармашы екі тілді жетік білумен қатар, әрі ғалым болуға тиіс.
Аударма сапасы оның талантына, біліміне жалпы мәдени дәрежесіне және
тәжірибесіне байланысты. Сол себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына
сүйсініп, жаманына күйініп отырады. Нағыз шығармашылық көркем адарма
дегеніміз түпнұсқаның стилльдік, тілдік ерекшеліктерін түгел ескере отырып,
оның көркемдік-идеялық қасиеттерін толық жеткізу, әрі қазақша биязы да
жарық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда ғана аударма көркем болады [39; 6].
Ұлттық әдебиет сол халықтың күллі тарихымен, оның барлық даму
жағдайларымен шартты түрде байланыста және басқа халықтар әдебиетімен қарым-
қатынаста болады. Осы қарым-қатынас ішінде аударманың орны айрықша. Сонымен
қатар, аудармашының шығармашылық жолында дүниетанымдық қорының баға жетпес
көзі ретінде белсенді роль атқарады.
Атақты өнер шеберлері аударманың жазушы шығармашылығы сол секілді
ұлттық төл әдебиеттің өркендеуі үшін қаншалықты маңызды екені жайында
салмақты сын – пікірлер қолданған. Бұл жөнінде немістің ұлы ақыны Иаганнес
Бекердің мынандай сөздерін айту орынды деп ойлаймыз: “Мәнді (құнарлы)
ұлттық әдебиеттің жақсы (сапалы) аударма әдебиетсіз болуы мүмкін емес”.
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптестыру ұлттық
әдебиеттің өсуіне және өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндік тудырады.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
өрісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады. Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі жанды әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз
баламалары (беріліп жатады) қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді
тілімізге енгізіп қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп
еңбектер олардың қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесінде
тұрақтандыруға халықтың ой мен тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық
шегін қалыптастыруға себепші болады.
Аударма – көркем шығармашылықтың өзгеше бір саласы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады. Аудармашы жасалғанды қайта жасау, өз әдебиетінде ана тілінде жаңа
қорлар ашу және тың салаларды игеру арқылы автормен күш сынасады.
Егер біз аударма ісімен байланысы бар адамдардан әлемдік мәдениет үшін
көркем әдебиеттің түпнұсқасы мен аудармасының қайсысы маңызды деп сұрасақ,
бәрі де бір ауыздан түпнұсқа депе жауап қайтарары даусыз. Аудармаға деген
үлкен сый мен құрмет бола тұра, біз түпнұсқаны маңыздырақ көреміз. Аударма
әдебиеті қосымша әдеби құбылыс ретінде қарап, көркемдік сапасы мен әсері
жағынан түпнұсқамен кеңесе алмайды деп ойлаймыз. Бірақ Шәкәрім
Құдайбердіұлының аудармаларымен танысқаннан кейін, аударма түпнұсқаны
алмастыра алады деген тұжырымға келеміз. Қазіргі мәдени алмасу дәрежесіне
сай, қандай да бір ұлттық мәнді көркем туынды екінші бір тілге аударылған
кезде сол құнда да көркем сапасында адамзат мәдениетінің қазынасына
айналады.
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы нәтижесінде
мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке
қол жеткізуіне, санамыздың өсуіне апаратын жол.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем аударма мәселесі аса өзекті
мәселенің бірі екені дау туғызбаса керек.
Аударма өнері – бір халық пен халықты бір ұлт пн екінші ұлтты рухани
жағынан байланыстырса, сол өнердің иелері, яғни, аудармашылар қос халықтың
көпірі ретінде үлкен қызмет атқаратыны сөзсіз.
Ұлы дүниелерді (шығармаларды) басқа халық танып білмей, ол ұлы бола
алмайды. Олардың ұлылығына ең бірінші себепкер – сол шығарманың авторы,
яғни жазушы немесе ақындар. әр ұлттың өз ұлысы бар, мысалы, біз қазақ халқы
ұлы жазушы, аудармашы ретінде Шәкәрім Құдайбердіұлын танысақ, көршілес
қырғыз халқының ұлы жазушысы Шыңғыс Айтматовты білеміз. Ал ағылшындардың
ұлы ақындарының бірі деп Дж. Г. Байронды атаймыз. Осының бәрі
аудармашылардың қос халықтың арасындағы көпір қызметін атқаруларының
арқасы.
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі бір дәрежеде қалыптсқан
дәтүрі, не бір тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп,
шеберлігі артып келеді. Біз оны бұдан былай жетілдіре беруге тиістіміз. Ол
үшін аударма тәжірибесінің өткендегісін таразылап, болашағын бағдарлап
отыруымыз керек. Осының бәрін айта келе мынадай қорытындыға келеміз:
Көркем аударма әдебиетімізбен мәдениетіміздің үлкен маңызды саласы.
Оның көп жылдық тарихы, өсу жолы, қалыптасқан дәстүрі бар.
Ол халықтың рухани жағынан дамытудың күшті құралы, бүкіл адамзат
мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым пен білімнің қайнар
бұлағы, тіл ұстатудың дүкені.
Көркем аударма теориясы филология ғылымының бір саласы. Оның
тәжірибені қорыту, пікір жарыстыру негізінде айқындалған принциптері,
танылған тәсілдері, шеберлік жүйесі бар.
Көркем аудармаға қойылатын ең басты шарт – шығарманың көркемдік-
идеялық күші мен эстетикалық ләззатын жеткізу. Ол ең алдымен, көркем
аударма болсын, әсерлі де, тартымды оқылсын.
Аударма нағыз қазақша болсын, қазақша болғанда, қазақша қарадүрсін
жабайы тілімен емес, қазіргі өскелең әдеби тілінің ең жоғарғы үлгісінде,
қоғамды әрқашан алға сүйрейтін озық дәрежеде болсын.
Көркем аудармада өзінен сөз қосып, ауа жайылып,кету тұрпайылыққа,
қарадүрсінге саяды, ал түпнұсқаны сөзбе-сөз келтіремін деп ұтымсыз етіп
сірестіріп қою – тіл бұзарлық болады. Мұның екеуі де сорақы. Нағыз
шығармашылық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның тілдік, стильдік
ероекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік-идеялық қасиеттерін
толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жатық етіп шығару. Осы екеуі ұщтасқанда
ғана аударма көркем болады.
Аудармашылық – нағыз шығармашылық өнер. Ол әркімнің қолынан келе
беретіндей ерікеннің ермегі емес. Аудармашы екі тілді де жетік білуімен
қатар, әрі жазушы, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма сапасы оның талантына,
біліміне жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты.
Көркем аударма туындылары қазақ әдебиетінің өз мүлкі, өз табысы. Сол
себепті де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйініп, жаманына күйініп
отырады.
Біздің барлық аудармашы жазушыларымыз өз міндеттерінің халық алдындағы
жоғары мәртебелі азаматтық қазына екенін терең түсініп әрбір аударылған
шығарманың идеялық, көркемдік және эстетикалық сапасын бұлжытпай жеткізу
арқылы туған халқын ұлы орыс әдебиеті мен дүниежүзілік озық әдебиеттің бал
шербетіне қандыра беруді ардақты борышым деп білу керек.
Әлем классикасының сол сияқты бұрынғы совет халықтары әдебиетінің
таңдаулы шығармаларын қазақ тіліне аудару арқылы біздің ұлттық мәдениетіміз
де рухани жағынан байып, аударма кітаптары қазақ әдебиетіне қосылған баға
жетпес мол мұра, әдебиеттің алтын қоры болып отыр [39, 197].
Қазақ оқырмандарының кітапханасы төл жазушының шығармаларымен қатар
аударма әдебиетпен де көп молықты. Қазір қазақ оқырманы Пушкин пен
Гогольдің, Крылов пен Лермонтовтың, Гончаров пен Тургеновтың, Толстой мен
Чеховтың шығармаларын өз ана тілінде оқиды. Сондай-ақ қазақ тіліне
дүниежүзілік мәдениеттің озық үлгілері – Шекспир мен Шиллер пъесалары,
Бальзак пен Жюль Берн романдары, Назым Хикмет пен Побло Нерудің өлеңдері,
В.Скот пен Бичер-Стеу Гарриеттің романдары және т.б. аударылды.
Қазақтың көркем әдебиеті аударма еңбектері арқылы тек молығып, өсіп
қана қоймай, сонымен бірге қалың бұқараны тәрбиелеудің маңызды құралына
айналып отыр.
Аударма әдебиеті қазақстандағы ұлттық мәдениеттің бір мол сапасы.
Республикада талантты аудармашылар тобы өсіп жетілуде. Қазақ
аудармашыларынан шыққан кітаптардың ішінде Пушкиннің “Дубровскийі”,
Толстойдың өлеңдері, Гогольдың “Ревизоры” сияқты қызықты еңбектер аз емес.
Қазір әдебиетіміздің тарихында орны ойсырап тұрған, елге белгілі
болған ақын, жазушыларымызды еске алғанда, ең алдымен Шәкәрімді атауымыз
орынды деп білемін. өйткені ол – Абайдың нағыз мұрагерлерінің бірі, бірі
болғанда – бірегейі.
Олай дейтініміз, Абай шәкірттерінің ішінде көп жасағаны да, көп
жазғаны да – Шәкәрім. Ол – әрі лирик, әрі эпик ақын және прозаик, ол –
композитор және музыкант, орыс және шығыс классиктерімен қазақ оқушыларын
таныстырған шебер аудармашы, ол – терең ойшыл әрі бармағынан мөр тамған
сегіз қырлы өнерпаз, үлкен мәдениет қайраткері.
Мұхтар Әуезов “Абай ақындығының айналасы” атты мақаласында “Абайдың
дәл өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен” ақындар туралы айта келіп:
“Мұндай ақын – төртеу, – дейді. – Оның екеуі Ақылтай, Мағауия; Абайдың өз
балалары... Қалған екеуі – Көлбай, Шәкәрім. Осы төрт ақын Абайдың нағыз
толық мағынадағы шәкірттері, Абайдан аталық, ағалық, ұстаздық тәрбие алудан
басқа, оның өлең мен қара сөздерін оқушы әрі таратушы, бағалаушы, тұтынушы
болудан басқа, бұлар Абай басшылығымен өз жандарынан жырлар да жазған. Абай
оларға тақырып беріп, өлеңдерін сынайды, түзейді, қалай түзеудің жолын
айтады. Бәлін айтқанда, мыналар Абайдың ақын шәкірттері есепті де, Абай
алды оларға жазушының мектебі сияқты болады”.
ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті тарихында
Абайдан кейінгі ең ірі ақын және аудармашымыз – Шәкәрім Құдайбердиев. Ұлы
ақын дүниеден қайтқан соң, халық Шәкәрімді екінші Абайымыз деп танып,
ерекше құрметтеген. Ал өмірбаянына келмек болсақ, Құнанбайдың Күңке дейтін
бәйбішісінен туылған жалғыз ұлы – Құдайберді, Құдайбердінің Дәметкен
(Төлебике) дейтін бәйбішесінен төрт ұлы болған: Олар, Мұртаза, Шаһмардан
(Шәке), кенжесі – Шаһкәрім (Шәкәрім).
Құнанбайдың екінші әйелі Ұлжаннан туылған балалардың бірі – Абай.
Сөйтіп Құдайберді Абайдың ағасы болады. Құдайбердінің баласы Шәкәрім –
Абайдың немере інісі.
Шәкәрім Құдайбердиев 1838 жылы 11 шілдеде Шыңғыс тауы бөктерінде
қазіргі Семей облысының Абай ауданында дүниеге келген. Бес жасында оқуға
беріліп, жеті жасына дейін оқу оқиды. Құдайберді 1866 жылы 37 жасында
дүниеден өтіп, Шәкәрім жеті жасында жетім қалады.
Шәкәрім өмірінің есею жылдарында қалыптасқан қасиеттерінің бірі – өз
бетімен білім өрісін кеңейтуі, бірнеше тілдерді: араб, түрік, парсы, орыс
тілдерін меңгеріп, қазына қорына еркін бойлап, осы тілдердегі шығармалардың
кейбірін қазақ тіліне аудару. Шығыс классиктерінің біразының шығармаларын
қазақ тіліне аударады. Пушкиннің “Дубровский” атты әлеуметтік тұрмыстық
романы, “Боран” повесін, Толстойдың жекелеген әңгімелерін қазақ тіліне
аударды. Шәкәрім Құдайбердиев Л.Н. Толстойдың “Ассирийский царь Асархадон”,
“Три вопросы” тағы басқа әңгімелерін “Асархадон патша”, “Үш сауал” деп
қазақ тіліне аударған.
Шәкәрім әкеден жеті жасында жетім қалды дегене аты болмаса, жетімдік
көрмеген, Құнанбайдың ерке немересе болып өскен. “Қажы марқұм мені жетім
деп аяп, қысып оқыта алмай ғылымнан мақрұм қалып, жетімдікті сылтау қылып
ойыма не келсе соны істеп, әдепсіз ғылымсыз өстім” – деп кейиді Шәкәрім.
Бірақ Шәкәрім туысынан талантты табиғи дарынды, әр нәрсенің сырын білуге
құштар, зерделі, зереке, қабілетті, талантты бала еді. Шәкәрім ауылдан ұзап
шығып, ешбір оқу орында оқымаған адам. Оның мектебі де, университеті де –
АБАЙ.
Жасы он бестен асқанда, ақылы кемелденіп, ой өрісі тереңдеп өсе
бастаған Шәкәрім ғылым жолына ойысып, ақындық өнерін де жарыққа шығара
бастайды.
Енді Шәкәрімнің өмір кезеңдерін шолуымызға келейік. Шәкәрімнің өзінің
жазған өмірбаянынан: “Жиырмадан өткенде аз ғана ғылым оқыдым” – деген сөзі
бар. Енді Шәкәрім өмірінің осы бір кезеңі туралы Мұхтар Әуезовтың айтқанын
келтірейік: “Ысқақты ұдайы үш сайлау – 9 жыл болыс қылған соң, төртінші
сайлауда: “Енді болыстықты Бәкемнің орнына беремін” деп жасы 20-ға әрең
толған Шәкәрімді болыс сайлатады. Бәкем деп өзінің үлкен шешесі Күңкеден
туылған Құдайберді деген ағасын айтады. Ол кісі ертерек өліп, артында екі-
үш баласы жетім қалған. Сол ағасының аруағын сыйлағандықтан жасы жетер-
жетпесте, Ысқақты өкпелетіп, Шәкәрімді сайлайды. Шәкәрім бір сайлау болыс
болып, 84 жылдың сайлауына келгенде, Абай ендігі болыстықты өзімен бірге
туған кенже інісі Оспанға бермек болады”– дейді.
Шәкәрім өзінің ел басқару ісіне араласқанын өмірінің өкінішті бір
кезеңі деп біледі: “Жиырма мен қырықтың арасы; жас өмірдің сарасы, бос
өткенін қарашы”,– деп налиды. “Туған елім – надан ел” деп қапалана отырып,
өз мінін де ашық айтып, аяусыз сынайды. Осыдан кейін көзін ашып, өсіп
өзгерген санамен, жаңарып, жаңғырған ұғыммен ғылым дүниесіне терең бойлауға
берік бекінеді. Шығыс тілдерін, орыс тілін емін-еркін меңгеруге бой ұрады.
“Ақыл сенбей сенбеңіз, бір іске кез келсеңіз” деген Абай қағидасын
берік ұстанған Шәкәрім діннің соқыр сенімін мансұқ етіп, дін иелерінің
азғындығын әшкерелейді. Ғалым, ойшылдардың жазғандарына да атаусыз табына
бермейді, өз ақылына жүгініп, сыншыл ой көзімен қарап оқиды.
Шәкәрім Мекке сапарына қамқор ағасы, ұлы ұстазы Абай дүниеден қайтқан
соң, 1905 жыл барған. Шәкәрімнің Меккеге барғанда, шариғаттың мұсылмандарға
міндет еткен бес парызының бірі – қажылық борышын өтеп және “қажы” деген
атақ-дәреже алайын деген оймен бармаған. Не үшін барғанын өзі де ашық айтып
отыр және шынымен мұсылмандық жолын қуып, толық қажы болу үшін, Мұхаммед
пайғамбардың жерленген орнына, Мединаға да барып тәуіп етуі керек еді.
Шәкәрім онда бармаған, басқа үлкен қалаларда – Стамбулда, Парижде болған.
Бұл сапарға шығу мақсатын тағы бір ұзақ өлеңінде толығырақ айтады.
өлеңінен үзінді келтірейік:
Апақтап іздедім қару,
Бекілген артыма бару,
Керек боп көп ғылым табу,
Болып тұр күн қараң, пай-пай!
Орысша, Не арабшадан,
Тілім жоқ жетіліп алған,
Кітап оқып түрік жазған,
Ұғындым осыны азғантай,
Білімдінің кітаптарын,
Жазыпты түрікше бүгін
Философ, білгіш ойларын,
Сезіндім біразын байқай.
Кітап, ғылым ой алмаққа,
Маған жол болды сол жаққа,
Жұмылдым Мекке бармаққа,
Тыныш ұйықтап, іше алмай шай.
Параходта жүрдім жолда,
Әр елден кез келіп молда,
Он үш күн боп Стамбулда,
Керек кітап табылғаны – ай!
Парижда да оқыған жан,
Түрік, шеркеш һәм Үндістан,
Араб, башқұрт, қызылбастан,
Переводчик – түрік ноғай.
Солармен керісіп сөзге,
Жоғарғы ой, мақсатым өзге,
Түсіп сәуле соқыр көзге,
Ауыр тұман ашылғаны – ай!
Ол ойға көп керек тармақ,
Әр тілден словарь алмақ,
Сынап нағызына қанбақ,
Наданға болмай дау оңай.
Сол ойды бес жыл жаздым
Арыдым, шаршадым, аздым,
Сорым, ойым, жайым сондай ...
Біздің қазіргі мәдениетті оқырман қауым үшін Шәкәрімнің бұл сөзіне
түсінік беріп жатудың өзі орынсыз болар деп білемін.
Шәкәрімнің негізгі көздеп барған жері, үлкен мәдениет орталығы, бай
кітапханалары бар – Париж, Стамбул қалалары болған. Әдейілеп іздеп барған
өзіне керегін сол қалалардан тапқанын айтқан.
Осыдан кейін Шәкәрім 1909-1910 жылдар ел ортасын тастап, оңаша елсізге
кетіп, оқу, ойлау, жазумен болған. Жеті жасынан өлең жаза бастаған ақынның
өмір бойы қаламы қолынан түспеген.
Тыныштық жоқ, тыным жоқ,
Ойсыз менің күнім жоқ,
Қайғырамын қан жұтып,
Көзімді ілер түнім жоқ,
Ойлаумен күнді батырам,
Жазумен таңды атырам,
Тесіле қарап кітапқа,
Сілемді сүйтіп қатырам – дейді.
Ақынның барлық жазғандарын бұл арада атап айтып жеткізу мүмкін емес.
Жазғандары өте көп болған. Шәкәрім бір әңгімесінде: “отыз жас шамасында бір
айдай тілім байланып, сөйлей алмай қалдым. Осы кезде жеті жастан бастап
жазған өлеңдерімді өртеп жібердім. Артынан Абай ұрысты, өзім де өкіндім”,–
дейді екен. Және бір сөзінде: “Абай қазақ шежіресін жаз деп, 19 жасымнан
қазақ шежіресін жинай бастадым. Абайдың ұқтыруы және сол кісінің ел-елге
кісі жіберіп, хат жазып жинатқан мәліметтері де шежіреде бар”,– дейді.
Сөйтіп, 19 жасынан бастап қазақ шежіресін жазу жұмысына кірісіп, Абайдың
көзі тірісінде аяқтаған. Бұл еңбегі 1911 жылы “Түрік, қырғыз, қазақ һәм
хандар шежіресі” деген атпен жее кітап болып басылып шыққан.
Тұңғыш қазақ шежіресін жазу жұмысымен ұзақ уақыт шұғылданып, көп еңбек
еткен. Оны шежіре кітабындағы салғы сөзінен көреміз: “Қазақтың түпкі
атасының жайын білмек болып, көп уақыттан бері сол туралы естіген,
білгенімді жазып алып және әр түрлі жұрттың шежіре кітаптарын оқыдым.
Оқыған кітаптарымның мұсылманшасы: “Табари тарих ғұмуми”, Нәғип
Ғазымбектің түрік тарихы, Абулхазы Баһадүр ханның жазған шежіре түрік және
әр түрлі кітаптардан алынған сөздер. Орысша кітаптардан оқығаным –
Радловтың ұйғыр туралы Аристовтың түрік нәсілі туралы, дүниедегі әр түрлі
жұрттың шежірелерінен орысшаға көшірген сөздері, оның ішінде түріктің ең
ескі замандағы шежіре кітаптары “Құтадғу білік” деген кітаптарының сөзі.
Және қытайдың Юан-ми-ши деген жазушысының сөзі және араб, фарсы, рум,
Европа жазушыларының сөзі”,– дейді. Профессор березиннің, Левшиннің
еңбектерімен де таныстығын көреміз.
Шәкәрімнің 1878 жылдан бастап 1904 жылға дейін жазған өлеңдері “Қазақ
айнасы” деген атпен 1912 жылы жеке кітап болып Семейде басылып шыққан.
1988 жылы “Қалқаман – Мамыр” поэмасы 1891 жылы “Еңлік – кебек”
поэмасын жазады. Бұл поэмалары 1912 жылы жеке-жеке кітап болып, Чемейде
басылып шыққан.
“Ләйлі – Мәжнүн” (Фзулиден) поэмасын 1907 жылы жазған. “Дубровский
әңгімесі” (Пушкиннен) 1908 жылы жазылған, Хафиз ақынның өлеңдерін аударған,
1904 жылы “Дума” деген поэма жазған. Мысал өлеңдер, жұмбақ өлеңдер, нақыл
сөздер, “Жайлаудың басымен айтысы”, “Қодардың өлімі” атты поэма, “Ұғидан”,
“Қолшатыр бұйрығы” әңгімелерін,, “Үш анық”, “Жан мен тіршілік туралы”,
“Адам баласының шын бақытты өмірі туралы әңгіме” тағы басқа шығармаларын
жазады.
Абай өмірбаянын, “Қазақ лұғаты” деген еңбегін жазумен шұғылданады.
Американ жазушысы Бичер – Стоу Гарриеттің (1811-1896) Америкадағы құл
иемдену озбырлығы туралы жазған “Хижина дяди Тома” (Том ағайдың балағаны)
романын, Лев Толстойдың қысқа әңгімелерін қазақ тіліне аударды.
Дүние жүзіне аты әйгілі ұлы ақын, жазушылардың көбінің шығармаларымен
жақын таныс болып, үлгі өнеге алған Шәкәрім олардың есімдерін зор құрметпен
атап, елге әйгілеп отырады:
Айтқан сөзі ауруға – ем, жанға – құмар,
Тауып айтқыш тәтті тіл сайраушылар –
Байрон, Пушкин, Лермонтов, Некрасов,
Қожа Хафиз, Науаи, Фзули бар, –
дейді.
Шәкәрім Лев Толстойды нағыз әділеттің, анық ардың иесі деп танып, оның
данышпандығын, ұлы адамгершілік қасиетін, адал жүрек, ақ көңілмен ардақтап,
өзін Толстойдың шәккіртімін деп білген. Абай өлгеннен кейін Толстойды ұстаз
тұтып, одан ақыл сұрап хат жазған.
Жазышылық қызметінде Абай мен Толстойдың дәстүрін берік ұстанған
Шәкәрім ешкімнің де беті-жүзіне қарамай, шындықты жазумен, оның ақиқатты
ашық айтудан тайсалмаған, мал-басыма зардабы тиер деп, қобалжымаған да
қорықпаған. Ақынның бұл қасиетін оның шығармаларынан айнытпай танимыз.
Шәкәрімнің басқа жазушылардан ерекше қасиеті, “өзі істеген ісін,
жазған сөзін ақ жүрегіне сыната білген” адам. Ертеде жазған, жариялаған
еңбектерін қайта қарап, қатесі болса мойындап, кемшілігін түзетуге батыл
барған.
Өзі жазған еңбектерінің ішінде екеуін нашар деп мойындаған. Оның бірі
– “Мұсылмандық” деген кітабы:
– Мұны надан, білімнен хабарым жоқ кеімде, басқа жұртта “Ғибадат
исламия” деген кітап бар, ол араб, не түрік тілінде жазылған, қазақ тілінде
жоқ деп, соларға еліктеп жаздым. Оны мансұқ еттім,– деген. Екінші – “Түрік
хандар шежіресі” деп, өлеңмен түрік қауымында болған хандарды жаздым. Мұнда
еліктегенім, жасымда шежіре жазбақ болып, бірнеше елдердің шежірелерін
оқығанда, “Отечественная история” деп патша, хандарды жазғандарды көріп,
түрік қауымынан шыққан хандардың жақсысын да, жаманын да мақтап жібергенім
бар. Осы да ғылыми көзқараспен айтылмаған. Бұлардың ішінде елге еңбек
сіңіргендерін іріктеп алу керек еді,– деген.
Ал поэмалары туралы:
– Жазған поэмаларында “Нартайлық – Айсұлу” поэмасының поэзиялық жағы
“Дубровский”, “Ләйлі – Мәжнүн” поэмаларынан төмен. Оның негізгі себебі өте
асығыс жазылуынан болса керек. Бірақ оның уақиғасы, егер пьесаға аударылса,
қызықты болар еді, – деген.
Шәкәрім өмірінің ақырына дейін, өзі жазған шығармаларын қайта қарап,
қатесін өзі тауып мойындап, кемшілігін толықтырып түзеумен болған. Мысалы,
өлер алдындағы жазған бір хатында: “Шежіренің бір жыртылып қалғаны табылып,
бұрынғы басылғандарында қате һәм қосылмаған сөздер бар болғандықтан
көшіріп, түзеп жатырмын,– дейді. Ақын өзінің бір өлеңінде:
Дұрыс деме құр ойлап,
Ақылға сынат, сабыр қыл,
Жығылмайтын дәлел тап,
Бірезу болма өзімшіл,
Мініңді тапса, кім сынап,
Аяғына, бар, жығыл,
Қап, бәлем деп, кекті ұнап,
Сақтай көрме ойға діл,
Тікенің болса бойыңда, ауырса да өзің жұл –
депті.
Енді ақынның өмірбаянына қайта оралайық.
Патша өкіметі құлағаннан кейін, қазақтың буржуазияшыл ұлтшылдары, 1917
жылы “Алаш” атты партиясын құрып, сол жылы желтоқсан айында өздерінің
“бүкіл қазақтық” деп атаған съезінде Алашорда “үкіметін” жариялағаны мәлім.
Шәкәрім көп жазды, оның бұл жолдары жазған шығармаларының тақырыбының
өзін атап, түгел тізіп шығу мүмкін емес.
Ақын ертеректе жазған, қолжазба қалпында халыққа тарап кеткен
шығармаларын жинақтап, баспаға әзірлейді. 1907 жылы жазған “Ләйлі – Мәжнүн”
поэмасының қолжазбасын 1921 жылы Мұхтар Әуезовке тапсырады. Поэма сол жылы
Шолпан журналында Ташкент қаласында басылып шықты. 1908 жылы Пушкиннен
аударған “Дубровский әңгімесі” атты поэмасы Семейдің губерниялық қазақ
баспа жұмыстарын қарайтын комиссия 1924 жылы бастырып шығарды.
Шәкәрім баспасөз жұмысына да ат салысып, жазып тұрған. Мысалы, “Қазақ
тілі” газетінде 1924 жылы әдебиет сыны туралы жазылған екі мақаласы
жарияланыпты. Ол мақалалары: “Сын һәм сынауды сынау”, “Қазақ тілі”
газетінің басқармасына өтініш” деп аталған. Бұл мақалалары қазір де маңызын
жойған жоқ.
Ақын жаңа өмірде туа бастаған жаңалықтарды қуанышпен қарсы алады. 1925
жылы Семейде “Таң” журналы шыға бастағанда, өз әнімен қоса екі өлең
шығарып, қуанышын білдіреді. Бір өлең былай басталады:
Кейіме, кәрі жан, өмірің тозғанға,
Оянып ұйқыдан, әнге сал, қозғал да.
Жаңа тілек, жарық таң атты, міне,
Байғазы қада сен мынау жас журналға.
“Таң” журналы ертедегі шешендердің сөздерін жариялайды. Мысалы,
“Қазыбек би сөзі”, “Ескі билік”, “Қараменде мен Кеңгірбай” – “Шәкәрім
ақсақалдың айтуынша” деп журналдың үшінші санында жарияланған.
Көптеген өлең, әңгімелер, өзі әнін шығарып, пьеса жазады. Ақан сері
туралы шығарма және “Шыны бақ” атты поэма жазады. Орыс шығыс ақындарының
шығармаларын аудару жұмысымен шұғылданады. Әзірге бізге мәлім емес
еңбектері де көп.
Шәкәрімнің музыка саласындағы еңбегі өз алдына бір төбе. Ол жиырмадан
астам ән шығарған. Музыка өнері туралы бірнеше өлеңі былай аяқталады:
Гомер ән сиқырын аңғартқан сиреннен,
Қиялдаған рймен тереңнен,
Ол әннің жайын айтып берумен,
Күткен сондай әнді өреннен.

Шығардым әндер жаңалап,
Саларсың сынға саралап,
Ұнаса, ойладым, әншілер салсын деп,
Белгілі болып бір мұра кейінге
Әнімнен де қалсын деп. (Арнаулы әні бар)
Ақынның сан салада мол еңбегін біз бұл салада айтып жеткізе алмаймыз.
Өзі еңбек сүйгіш ақын, адал еңбек адамын шығармаларында мадақтаған,
мақтаған. Арамтамақ бай-жуандарды, екі жүзді, арсыз атқамінер қуларды,
рухани қанаушы – қожа-молдаларды өткір түйреп, әшкерелеген. Сондықтан олар
ақынға іштерінен қас болған, көре алмаған, сыртынан өсек-аяң жүргізген,
молдалар оны “кәпір” деген. Ақынның өзі “Найзаны тура саламын, аямай мінін
аламын. Ащы тілмен у тегіс – бәрін қылған маған қас” , - дейді.
Шәкәрімді бұқара халық ерекше құрметтеп, адамлершілігі зор, адал жүрек
ақынын ардақтаған.
Шәкәрім Құдайбердиев 1931 жылы 2 қазан күні 73 жасында асыра сілтеудің
құрбаны болып жазықсыз отқа ұшты.
Шәкәрімнің өмірі мен тағдыры жайындағы шындық осы.
Ақынның бүкіл шығармаларының ішінде, не ұлтшылдық сарында, не
революцияға қарсы, не Совет өкіметіне қарсы жазылған бірде-бір ауыз өлең,
не бір ауыз сөз жоқ.
1937-38 жылдар Шәкәрімнің жазықсыз өлімі туралы мәселе қозғалған. Ол
мәселені СССР прократурасы қарап Шәкәрімнің қылмысы жоқ деп тауып, 1938
жылы 2 қазанда шешім шығарған.
Бірақ Шәкәрім өлгеннен кейін де ол туралы ешкім ауыз ашпай қалған жоқ.
Мұхтар Әуезов Шәкәрімді Абайдың нағыз шәкірті деп атап келді. Шәкәрімнің
“Ләйлі – Мәжнүн” поэмасын 1934 жылы Сәкен Сейфуллин бастырып шығарды. 1935
жылы “Дубровский әңгімесі” басылып шықты. Содан кейін көп уақыт үзілістен
соң, 1959 жылы “Қазақ әдебиеті” газетінің 2 санында ақынның сегіз өлеңі
басылып шықты.
1978 жылы “Қазақастан Ақындары” атты жинақта Шәкәрімнің 14 өлеңі алғаш
рет орыс тіліне аударылып басылып шықты және Мағауиннің ақын өмірі мен
творчесвосы туралы мақаласы жарияланды.
Шәкәрім Құдайбердіұлы қазақ әдебиеті тарихында өзінің орнын алуы
керек, шығармалар жинағы әлі де шығарылуы керек. Ақынның ғылыми өмірбаяны
мен мұрасы жан-жақты терең зерттеліп жазылуы керек деп ойлаймын.
Бұл жұмыстармен әдебиетші, тілші, тарихшы, философ ғалымдарымыз
шұғылданады деп ойлаймын.
Шәкәрім шығармашылығының тақырыптық, тілдік-мәтіндік және көркемдік-
жанрлық ерекшеліктерін танытатын шарттардың бірі – аударма нәтижелері.
Әдеби – эстетикалық сапасы бойынша да, материал ауқымының кеңдігі бойынша
да Шәкәрімнің аудармашылық еңбектері байырғы мұралық сипатқа иеленген
айрықша құбылыс.
Тұтас буынның төл басы, кешегі Абай ағасының ұстаған туын жықпай
ілгері көтеріп кеткен көрнекті ақын, ғұлама ойшыл, білгір тарихшы, дарцынды
аудармашы Шәкәрім Құдайбердиев қалдырған бай мұраның бір саласы – оның
көркем аударма дамуына қосқан үлесі.
ХХ ғасырдың бас кезінде аудармада, әсіресе орыстың классикалық әдебиет
үлгілерін қазақ тіліне аудару ісіне едәуір тәжірибе жинақталған еді. Сонау
Абай мен ыбырай тәжірибелерінен басталған бұл игі дәстүр Шәкәрім
Құдайбердиев, Ақылбай мен Мағауия Құнанбаевтар, М. Сералин, Б. Өтетілеуов,
Ғ. Қарашев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Айтмауытов, М. Дулатов Шығыс
және батыс елдерінің әдебиеттер үлгілерінің, орыс классиктерінің
шығармаларын қазақ тіліне аударып, көркем қазынаның бұл саласын байытуға
көп қызмет етті.
Ш. Құдайбердиевтің мол мұрасының бір қыры – қазақ ұлт мәдениетінің,
әдебиетінің басқа халықтар қазынасы мен дістүрлі шығармашылық байланысын
дамыту байыту.
Бұл байыту мен дамыту қазақ ұлт әдебиетінде көркем аударманың едәуір
қалыптасу процесінде Шәкәрімнің белсене жемісті араласуы және әлемдік маңыз
алған туындылар үлгілерін, жекелеген образдарын, бейнелі тіркестерін
шығармаларында шебер қолдану, ойлау, жүйеге енгізу арқылы іске асты.
Шәкәрім Құдайбердиев және орыс әдебиеті деген тақырып дербес арнайы
зерттеуді қажет етеді. өйткені, ол бұрыннан келе жатқан дәстүрлі орыс-қазақ
әдеби байланыстарын жемісті жалғастырушы, дамытушы, байытушы, жаңа сатыға
көтеруші болды.
Шәкәрім Құдайбердиевтің көркем аудармаға қосқан үлесі зор. Ол ең
бірінші кезекте Шығыстың ғұламаларына жүгініп, сол тұлғалардың шығармаларын
ана тіліне тәржімалайды. Шығыс тақырыбында ең көлемді мұрасы – “Ләйлә –
Мәжнүн” жайын өз жанынан шығарғандай етіп жырласа, Қожа Хафизбен иық
теңестіре отырып сырласты. Абай ағасы ден қойған орыс классиктеріне А.С.
Пушкин мен Л.Н. Толстойға ізденіп, үңіліп қарады. А.С. Пушкинді қырда
қазақша сөйлеткен Абай ұстазынан кейін Шәкәрім Құдайбердиев ұлы орыс
ақынына қайта оралды. Шәкәрімнің жалғыз шығыс, орыс әдебиетінен ғана емес,
әлемдік әдебиет үлгілерінен жазушы Гарриет Бичер Стоудың құлдар өмірі жайлы
баяндайтын “Том ағайдың балағаны” атты романы да бар. Өкінішке орай, бұл
аударма бізге жеткен жоқ.
Түпнұсқалық тегі жағынан Шәкәрім әлемдік әдебиеттің төтенше үздік
үлгілерін, ең таңдаулы үрдістегі жарқын нұсқаларын қамтыған. Дүниежүзілік
классика қорындағы жауһар туындыларды тең баламалық деңгейде тәржімалауы
арқылы Шәкәрім қазақ әдебиеті мен әдеби тілінің кемелденуіне ықпал етті.
Нақ осы тұрғыдан қарағанда, Шәкәрімнің аудармашылық еңбектерінде
Физули шығармаларының орны бөлектігі, тартымдылық қуатының айрықша екендігі
айқын көрінеді.
“Оятқан мені ерте Шығыс жыры” деген Шәкәрімнің ақындық мәлімдемесінде
тұңғиық сыр, терең мән бар. Ең ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.