Архитектура мен өнер
Монғолдар салған ойранға қарамастан, Онтүстік Қазақстан мен Жетісудың қалалық мәдениеті дамуының дәстүрлі бағыты жойылған жоқ. XIII—XV ғасырлар мәдениетінде пайда болған өзгерістер оның алдындағы кезең мәдениетінің даму серпінінде үзіліс болғанын көрсетпейді. Мұндай құбылыс монғолдар жаулап алған, дамыған қалалары бар басқа аумақтарға да тән болатын. Г. А. Федоров-Давыдов төменгі Еділ бойының алтын ордалық қалалары мен Қырымның, Хорезмнің, Еділ Бұлғариясының Алтын Орда өктемдігіне түскен қалаларының синкретикалық мәдениеті арасындағы айырманы өте дұрыс атап өткен. «Төменгі Еділ бойынан айырмашылығы, — деп санайды ол, — оларда ежелгі отырықшы және қала дәстүрі орын алды, қалалар мәдени жағынан да, әлеуметтік жағынан да, аумақтық жағынан да монғолдарға дейінгі қалалардың жалғасы болды». Қазақстанның оңтүстігінде бұл барлық жерден: сәулет өнерінен де, іргелі және қолданбалы өнерден де байқалады.
XIV—XV ғасырлардың сәулет өнері жоғары деңгейге жетеді, зерттеушілер оны дүниежүзілік сәулет өнерінің ең жарқын құбылыстарының бірі деп атайды. Сәулет өнерінің жетекші шеберлері ұрпақтар тәжірибесін таратушылар әрі жеткізушілер болды, бірақ ешқашан да осы тәжірибенің ғана шеңберімен шектеліп қалмай, оны тұңғыш жаңалықтар табу арқылы байытып отырды. XIV ғасырдың аяғы — XV ғасырдың басында Ахмет Йассауидің кесенесі салынды. Ахмет Йассауи кешені аумағы 46,5x65,5 м болатын порталды-күмбезді үлкен ғимарат болып табылады. Үйдің аралық ені 50 м үлкен порталы мен аралығы 18,2 болатын арқалары бар. Үйдің еденінен орталық залдағы күмбезінің ең биік жеріне дейінгі биіктігі 37,5 метрге тең. Күмбездің өз диаметрі 18,2 м.
Кесененің ішіне әдетте екі қатарлы оюлармен жөне сүйектен ойылған ернектермен безендірілген аспалы есігі бар басты орталық есік арқылы кіретін болған. Табалдырықтан аттаған бойда, келуші кешеннің ең үлкен, орталық бөлмесіне кіреді, оның көлемі 18,5x18,5 м. Кіреберістегі және қарсы қабырғадағы терең екі қуыс залды крест сияқты етіп көрсетеді. Күмбез ішкі жағынан сталактиттермен қапталған, оларда оюлы өрнектердің іздері сақталған. Залдың ортасында адамның бойындай үлкен қола қазан тұр, сондықтан зал қазандық деп аталады. Онда қазанды құйған шебердің есімін - тавриздік Сәруар аддиннің баласы
XIV—XV ғасырлардың сәулет өнері жоғары деңгейге жетеді, зерттеушілер оны дүниежүзілік сәулет өнерінің ең жарқын құбылыстарының бірі деп атайды. Сәулет өнерінің жетекші шеберлері ұрпақтар тәжірибесін таратушылар әрі жеткізушілер болды, бірақ ешқашан да осы тәжірибенің ғана шеңберімен шектеліп қалмай, оны тұңғыш жаңалықтар табу арқылы байытып отырды. XIV ғасырдың аяғы — XV ғасырдың басында Ахмет Йассауидің кесенесі салынды. Ахмет Йассауи кешені аумағы 46,5x65,5 м болатын порталды-күмбезді үлкен ғимарат болып табылады. Үйдің аралық ені 50 м үлкен порталы мен аралығы 18,2 болатын арқалары бар. Үйдің еденінен орталық залдағы күмбезінің ең биік жеріне дейінгі биіктігі 37,5 метрге тең. Күмбездің өз диаметрі 18,2 м.
Кесененің ішіне әдетте екі қатарлы оюлармен жөне сүйектен ойылған ернектермен безендірілген аспалы есігі бар басты орталық есік арқылы кіретін болған. Табалдырықтан аттаған бойда, келуші кешеннің ең үлкен, орталық бөлмесіне кіреді, оның көлемі 18,5x18,5 м. Кіреберістегі және қарсы қабырғадағы терең екі қуыс залды крест сияқты етіп көрсетеді. Күмбез ішкі жағынан сталактиттермен қапталған, оларда оюлы өрнектердің іздері сақталған. Залдың ортасында адамның бойындай үлкен қола қазан тұр, сондықтан зал қазандық деп аталады. Онда қазанды құйған шебердің есімін - тавриздік Сәруар аддиннің баласы
АРХИТЕКТУРА МЕН ӨНЕР
Монғолдар салған ойранға қарамастан, Онтүстік Қазақстан мен Жетісудың
қалалық мәдениеті дамуының дәстүрлі бағыты жойылған жоқ. XIII—XV ғасырлар
мәдениетінде пайда болған өзгерістер оның алдындағы кезең мәдениетінің даму
серпінінде үзіліс болғанын көрсетпейді. Мұндай құбылыс монғолдар жаулап
алған, дамыған қалалары бар басқа аумақтарға да тән болатын. Г. А. Федоров-
Давыдов төменгі Еділ бойының алтын ордалық қалалары мен Қырымның,
Хорезмнің, Еділ Бұлғариясының Алтын Орда өктемдігіне түскен қалаларының
синкретикалық мәдениеті арасындағы айырманы өте дұрыс атап өткен. Төменгі
Еділ бойынан айырмашылығы, — деп санайды ол, — оларда ежелгі отырықшы және
қала дәстүрі орын алды, қалалар мәдени жағынан да, әлеуметтік жағынан да,
аумақтық жағынан да монғолдарға дейінгі қалалардың жалғасы болды.
Қазақстанның оңтүстігінде бұл барлық жерден: сәулет өнерінен де, іргелі
және қолданбалы өнерден де байқалады.
XIV—XV ғасырлардың сәулет өнері жоғары деңгейге жетеді, зерттеушілер оны
дүниежүзілік сәулет өнерінің ең жарқын құбылыстарының бірі деп атайды.
Сәулет өнерінің жетекші шеберлері ұрпақтар тәжірибесін таратушылар әрі
жеткізушілер болды, бірақ ешқашан да осы тәжірибенің ғана шеңберімен
шектеліп қалмай, оны тұңғыш жаңалықтар табу арқылы байытып отырды. XIV
ғасырдың аяғы — XV ғасырдың басында Ахмет Йассауидің кесенесі салынды.
Ахмет Йассауи кешені аумағы 46,5x65,5 м болатын порталды-күмбезді үлкен
ғимарат болып табылады. Үйдің аралық ені 50 м үлкен порталы мен аралығы
18,2 болатын арқалары бар. Үйдің еденінен орталық залдағы күмбезінің ең
биік жеріне дейінгі биіктігі 37,5 метрге тең. Күмбездің өз диаметрі 18,2 м.
Кесененің ішіне әдетте екі қатарлы оюлармен жөне сүйектен ойылған
ернектермен безендірілген аспалы есігі бар басты орталық есік арқылы
кіретін болған. Табалдырықтан аттаған бойда, келуші кешеннің ең үлкен,
орталық бөлмесіне кіреді, оның көлемі 18,5x18,5 м. Кіреберістегі және қарсы
қабырғадағы терең екі қуыс залды крест сияқты етіп көрсетеді. Күмбез ішкі
жағынан сталактиттермен қапталған, оларда оюлы өрнектердің іздері
сақталған. Залдың ортасында адамның бойындай үлкен қола қазан тұр,
сондықтан зал қазандық деп аталады. Онда қазанды құйған шебердің есімін -
тавриздік Сәруар аддиннің баласы Абд өл-Әзиз есімін және құйылған уақыты
1399 жылғы 25 шілде екенін сақтап қалған бедерлі жазу бар.
Орталық залдың айналасына түрлі мақсаттағы 35 жай жасалған. Олардың
арасында кітапхана бар, аңызға қарағанда, онда кітапхана орналасқан, кіші
Ақсарай, оның еденінде қабір үстіне қойылған алты тақта тас, соның ішінде
Әбілқайырдың немересі Құл-Мұхаммед Сұлтанның қабірі үстіне қойылған тақта
тас жатыр. Қабірлер үлкен Ақсарайда да бар. Кешеннің батыс бұрышында кіші
мешіт үйі орналасқан, оған Жолбарыс хан дәлізі арқылы барған, Жолбарыс
ханның бейіті де сол жерде түр. Ахмет Йассауи жерленген бөлме торлап
жасалған есікпен бөлінген. Қабірдің үстіне ашық-жасыл түсті яшманың жылтыр
тақта тасынан құлпытас қойылған. Кесененің сырты құйма кірпіштермен және
майоликамен қапталған, олар геометриялық, есімдікті және эпиграфиялық өрнек
құрайды. Солтүстік порталдың қаптамасы ғажайып әдемілігімен ерекшеленеді.
Бұл орайда ұлы әмір шебер саяси есепті басшылыққа алды, — деп жазды Ахмет
Йассауи кесенесін зерттеушілердің бірі М. Е. Массон, — көшпелілердің ұлттық
әулиесіне көңіл бөлу арқылы олардың сезіміне дем беру, ислам дінін
ұстанатын халықтардың рухани бірлігін атап көрсету, әсершіл номадқа ой-
өрісінің алыптығымен әсер ету, ал оның орындалуы арқылы империяның күш-
қуатын көрсетіп беру—XIV ғасырдың аяғында мемлекеттің шет аймағында орта
азиялық сәулет өнерінің таңғажайып ескерткішін тұрғызған кезде ескерілген
практикалық мақсаттар міне осылар еді.
Темірдің ресми тарихы - Жеңістер кітабында үйдің салынуы туралы әңгіме
1397 жылғы оқиғалармен байланыстырылады. Сол жылы Темір Моғолстан ханы
Қызыр-Қожа ханның қызы—Тәуекел-ханымға үйленген еді. Зайыбын күткен Темір
қыркүйек айында Қожа Ахметтің бейітіне тауап ету үшін Ясы қаласына барған.
Тегінде, құрылысты бастауға бұйрықты ол сол кезде берген болса керек. Әмір
Темірдің ғимараттың жалпы жоспары мен негізгі көлемі жайлы жарлығы
бекітілген: Басты күмбездің диаметрі қырық бір кезге тең болуға тиіс.
Алдыңғы жағынан екі мұнарасы бар биік арқалы портал көзделген. Оның арғы
жағында айналасы отыз кез және ортасында есік оюлары сияқты жеті металдың
қорытындысынан құйылған хәуізі бар үлкен күмбезді шаршы жай болады. Одан
әрі айналасы он екі кез бөлме, онда кішірек күмбез астында Тавризден
әкелінген мәрмәр тақталардан шейхтің өзінің сағанасы салынған. Қабірдің оң
жағы мен сол жағында жиналыстар өткізуге арналған екі бөлме (чарсуфы) бар.
Сонымен бірге басқа да бірнеше бөлмелер, сондай-ақ ескерткішке тауап етуге
келушілерге арналған хұжыралар көзделген. Сол дәуірдің сәулет өнері
талғамдарының талап еткеніндей, күмбездер мен қабырғалар изразецтермен
қапталуға тиіс болды. Мәулен Убайдолла Садырға жүзеге асыру жүктелген
тапсырмалар осындай еді.
Белгілі ғалым М. Е. Массон бұл ескерткіш туралы былай деп жазды:
Жасалған қүдіретті кесененің жоспары жағынан да, түпкі ойы жағынан да Орта
Азияда ұқсасы жоқ. Ол — бірегей. Бірақ оның көк тіреген зәулім тұрпатындағы
ислам өнері жасап шығарған дәстүрлі сипаттың арғы жағынан дәуірге үндес
пиғылдың сарыны еріксіз сезіледі, ол сасанилер дәуіріңцегі Персеполдың аса
салмақты стилі мен императорлық Византия сәулет өнерінен түйсік арқылы
алынған болуы мүмкін. Ктесифон мен Фурузабад сарайлары П әрпі түріндегі
жоспардың сипатты тұрпатынан өз көрінісін тапқан; сасанилер патшаларының
(Тек-и Кеср) қабылдау залының алып күмбезі айбынды порталға үлгі болған.
Көк тәңірісінің және жер патшасы дара билігінің бірлігін сәулет өнерінде
жүзеге асыру идеясы сасанилік Персияның кезінде-ақ орын алған Византияның
неғұрлым айқын ықпалы гүлденіп, Константинопольдің Әулие София
ғибадатханасында бай көрініс тапқан. Даңқты Шығыстың ғана емес, мұсылмандық
Түркияның да сәулет өнеріне, едәуір дәрежеде сан ғасырларға озып кеткен сол
дүниежүзілік ескерткішке тәуелділіктің Қожа Ахмет кесенесінде айқын
көрінгені сонша, оны мұсылмандардың Айя-Софиясы деп толық негізбен атауға
болады.
Түркістанның орта ғасырлардағы зираты аумағында, Ахмет Йассауи
ханақысының оңтүстік-шығыс жағында 60 м жерде Рабиға Сұлтан Бегімнің
кесенесі бар. Бізге дейін ескерткіш қатты күйреген жағдайда жетті, қазір ол
қалпына келтірілген. Кесене 5 бөлмені: орталықта орналаскан сегіз қырлы
залды, шаршылап жоспарланған екі және ұзынша етіп жоспарланған төрт бұрышты
екі бөлмені қамтиды. Үйдің басты беті сүйір үшты биік арқамен жабылып,
Ахмет Йассауи ханақысы жағына қаратылған кіре берісте терең қуысы бар
портал түрінде шешілген. Қалған қасбеттері әрбір қасбетіңде 5 қуыс бар
аркада түрінде жасалған. Үйдің орталық бөлігі цилиндр төрізді биік
барабанға орнатылған күмбезбен жабылған. Ескерткішті сәулет өнері
тұрғысынан зерделеу Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі мен Ахмет Йассауи
ханақысының сағанасы (қыры жоқ бірінші күмбез) арасында жақын ұқсастық бар
екенін анғаруға мүмкіндік берді. Кесенеге археологиялық зерттеу жүргізген
кезде табылған майоликалық жөне глазурьленген тақта тастардың көп болуы
ескерткіш түгелдей полихромдық қаптамамен қапталған деп топшылауға
мүмкіндік береді. Кесененің оңтүстік-шығыс қабырғасынан сағанаға кіретін
есік табылды. Сегіз қырлы етіп жоспарланған сағана ескерткіштің орталық
бөлігіне орналасқан. Сағананың аласа күмбезін сүйір ұшты аласа 8 арқа тіреп
тұр. Сағананы ашқан кезде еденінен ішіне сүйек, соның ішінде балалар сүйегі
де салыньш, терімен қапталған бірнеше ағаш жәшік табылды. Ахмет Йассауи
ханақысының күмбезі астына көшірілген құлпытастардың арасында Рабиға Сұлтан
Бегімнің құлпытасы бар, онда мынадай эпитафия жазылған: Бұл — құдіретгі
әмір Темір Гураганның ұлы, азапты ажалдан қаза тапқан, құдіретті, ұлы
сұлтан Ұлықбек Гураганның қызы, ақсүйек, (құдай) кешіріп, рақымшылық
жасаған, ізгі жанды Рабиға Сұлтан Бегімнің тыныштық тауьш жатқан жері.
Құдай олардың бәрі жатқан жерге ақтық күнге дейін жарық сәулесін түсіріп
тұрсын. Бұл жалған дүниеден мәңгілік жайға кету құдай қалаған пайғамбар
қашып шыкқан жаңа ай туған заманның 890 жылдың (яғни 1485 ж.) айларының
бірінде болды — оларға құдайдың рақымы түсіп, жаны жайлы болсын.
XV ғасырдағы сәулет өнері құрылыстарынан Сығанақтағы қазір қирап қалған
Көккесене белгілі. Бұл — XIV ғасырдың орта шенінде тұрғызылып, күмбездеп
жабылған Әбілқайыр ханның салтанатты қабірі. Кесене шаршылап жоспарланған,
сағана еден астынан жасалған. Кіреберісі сүйір ұшты арқасы бар әдемі
порталмен ерекше керсетілген. Оның басты көлемі шаршы призма түрінде
болған, содан соң сегіз қырлы өтпелі жер, он алты қырлы барабан және сүйір
шатырлы күмбез жасалған. Сырт жағынан кесене геометриялық өрнек жасайтын
ақ, көк жөне көгілдер түсті кірпіштермен қапталған. Күмбездің ішкі жағында
арабша жазу бар. Зерттеушілердің пікірінше, сәнді пропорциялы және шатыр
күмбезді Көккесененің композициясы XIV ғасырдағы Хорезм сәулет өнерінің
дәстүрлерімен ұштасып жатыр, ал оның ең тамаша үлгісі Көне Үргеніштегі
Төребек-ханым кесенесі болып табылады. Отырарға жақын жердегі Арыстан баб
кесенесі XIV ғасырдың аяғына қарай қайта салынған. Осы уақытқа қарай ол
толық қайта құрылған болатын.
Археологиялық қазба жұмыстарының арқасында XIV—XV ғасырлардағы іргелі
сәулет өнерінің жаңа ескерткіштері мәлім болды. Бұлар — көп адамға арналған
мешіт пен монша. Мешіт Отырар қаласы жұртындағы орталық төбенің оңтүстік-
шығыс бөлігіне орналасқан. Ол нашар сақталған, алайда оның жоспарлануы мен
безендірілуінің жалпы принциптері түсінікті. Мешіттің салынған мерзімі XIV
ғасырдың аяғы — XV ғасырдың басы деп белгіленеді.
Көлемі 60x22 м болатын құрылыс ұзынынан шығыстан-батысқа қарай созылып
жатыр. Солтүстік қасбетінің ортасындағы кірер есік көлемі 2,7x1,35 м
болатын тік бұрышты етіп жоспарланған пилондары бар, қабырға сызығынан
шығып тұратын портал түрінде жасалған. Портал тіреуіштерінің аралығы 6
метрге жуық. Батысындағы пилон 1,7 метрге дейінгі биіктікте сақталған,
шығыс жағындағысының кірпіші түгелдей дерлік бұзылып алынған. Порталдың
бүрыштарына түп жағы цилиндр тәрізді, диаметрі 2 м болатын мұнаралар
орнатылған. Мұнаралардың ішінде орама басқыш бар, оған порталдың ішкі
жағынан, ені 1 м болатын кірер есік арқылы кірген. Порталдың батыс жағында
басқыштың алғашқы төрт баспалдағы сақталған. Ғимараттың қарсы алдынан
қарағандағы композициясы шаршы кесінділі (1,35x1,35 м) отыз бағанадан
тұратын және үш қатар етіп қойылған өтпелі төрт галереяны қамтиды. Төбесін
тіреуіштердің арасындағы ойық 3,7 метрге тең. Кіреберістің алдында екі зал
бар. Шатырдың тіреулері, іс жүзінде түгелдей бұзыльш алынған. Кіреберістің
батыс жағындағы бірінші залда тік бұрышты кескіндегі көлемі 3,3x1,65 м
болатын бағана сақталған. Михраб текшесі бар басты залдың алдыңғы екі
бағанасы ішінара сақталыпты. Бағаналардың кесіндісі күрделі болған деп
санауға болады. Артқы тіреулері михрабтың екі жағынан қойылған шаршы
пилондар сияқты көрінеді. Ғимараттың михраб қабырғасында табалдырығы биік
есік ойығы бар, ол қаланың оңтүстік жағындағы бекіністі дуал жанындағы көше
мен тұрғын үй құрылысы жағына қарай ашылған. Мешіт қабырғасының қалындығы
1,35 м, басты қасбетінің бұрыштары бағаналар түрінде безендірілген.
Мешіт салынатын алаң мұқият тегістелген. Бағаналардың түбі тегіс шұңқыр
етіп, 15—20 сантиметрге терендетілген, ол таспа сияқты күйдірілген
балшықпен толтырылып, оған топырақ тұздарынан қорғаушы ретінде көмір
қосылған. Топырақ іргесінің жалпы қалындығы 1,1 м. Бұл - іргелі
құрылыстардың шөгуіне жол бермеудің Орта Азия мен Қазақстанның орта
ғасырлардағы сәулет өнерінде кеңінен қолданылған дәстүрлі әдісі. Тіреуіш
конструкциялар — қабырғалар, бағаналар, портал пилондары—сапасы жақсы,
25—28 сантиметрлік шаршы түріндегі күйдірілген тұтас немесе жарты кірпіштен
қаланған. Кірпіштер ғана сылағымен тұрақты түрде қатаң беттестіріп
қаланған. Қабырғалардың кейбір жерлерінде ғана сылағының бастапқы жұқа
қабаты сақталған.
Мешіт сәулетінің безендірілуі ынта-ықылас туғызады, тұрғын үйлерден
табылған қаптама қабаттарға қарағанда, онда керамикамен қаптау:
глазурьленген түрлі-түсті кірпіштер мен көк және көгілдір түсті изразецтер,
өрнекермен және фантастикалық зооморфтық сюжеттермен әшекейленген шаршы
және төрт бұрышты тақталар түріндегі полихроадтық майоликалар маңызды рөл
атқарды. Глазурьленген қаптамалардың негізгі көпшілігі зал орнындағы жайлар
мен михраб текшесі бар қабырғадан табылды. Терезелердегі керамикалық торлар
— панджардың фрагментгері табылды. Біздің сөз етіп отырғанымыз — махаллалық
мешіт емес, нақ көп күмбезді мешіт. Мұны оның көлемі, әдеттегі құрылыс
материалдары (күйдірілген кірпіш, изразецтер, майоликалар), мұнаралар мен
мықты порталдардың болуы дәлелдейді. Мешіттің қарсысында, оның солтүстік
жағында орналасқан тағы бір іргелі құрылыс болғанын көрсететін белгілер
бар. Қаланың оңтүстік-шығыс ауданындағы ансамбльді құрылыс белгілері XIV—XV
ғасырлар шебіндегі Отырардың жалпы қалалық құрылысының құрамында бұл
учаскенің жетекші рөл атқарғанын дәлелдейді.
Отырардың көп күмбезді мешіті Орта Азияның орта ғасырлардағы сәулет
өнерінде жақсы мәлім бағаналы-күмбезді үлгідегі құрылыстарға жатады.
Бағаналы конструкция Отырар мешітін Құйрықтөбе мешітімен жақындастырады, ал
соңғысы едәуір ертерек, X ғасырда салынып, бағаналы мешіттер типологиясының
дамуындағы алдыңғы кезең болып табылады. Мешіті бар учаскені тұрғын үй
махалласы етіп қайта салу қала өмірінде қатардағы оқиға болған жоқ деп
санауға болады. Діни мекемелер, қасиетті орындар (мешіттер, медреселер,
мазарлар) мүлкіне және одан түсетін, вақфтық грамоталармен берілген
кірістеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Монғолдар салған ойранға қарамастан, Онтүстік Қазақстан мен Жетісудың
қалалық мәдениеті дамуының дәстүрлі бағыты жойылған жоқ. XIII—XV ғасырлар
мәдениетінде пайда болған өзгерістер оның алдындағы кезең мәдениетінің даму
серпінінде үзіліс болғанын көрсетпейді. Мұндай құбылыс монғолдар жаулап
алған, дамыған қалалары бар басқа аумақтарға да тән болатын. Г. А. Федоров-
Давыдов төменгі Еділ бойының алтын ордалық қалалары мен Қырымның,
Хорезмнің, Еділ Бұлғариясының Алтын Орда өктемдігіне түскен қалаларының
синкретикалық мәдениеті арасындағы айырманы өте дұрыс атап өткен. Төменгі
Еділ бойынан айырмашылығы, — деп санайды ол, — оларда ежелгі отырықшы және
қала дәстүрі орын алды, қалалар мәдени жағынан да, әлеуметтік жағынан да,
аумақтық жағынан да монғолдарға дейінгі қалалардың жалғасы болды.
Қазақстанның оңтүстігінде бұл барлық жерден: сәулет өнерінен де, іргелі
және қолданбалы өнерден де байқалады.
XIV—XV ғасырлардың сәулет өнері жоғары деңгейге жетеді, зерттеушілер оны
дүниежүзілік сәулет өнерінің ең жарқын құбылыстарының бірі деп атайды.
Сәулет өнерінің жетекші шеберлері ұрпақтар тәжірибесін таратушылар әрі
жеткізушілер болды, бірақ ешқашан да осы тәжірибенің ғана шеңберімен
шектеліп қалмай, оны тұңғыш жаңалықтар табу арқылы байытып отырды. XIV
ғасырдың аяғы — XV ғасырдың басында Ахмет Йассауидің кесенесі салынды.
Ахмет Йассауи кешені аумағы 46,5x65,5 м болатын порталды-күмбезді үлкен
ғимарат болып табылады. Үйдің аралық ені 50 м үлкен порталы мен аралығы
18,2 болатын арқалары бар. Үйдің еденінен орталық залдағы күмбезінің ең
биік жеріне дейінгі биіктігі 37,5 метрге тең. Күмбездің өз диаметрі 18,2 м.
Кесененің ішіне әдетте екі қатарлы оюлармен жөне сүйектен ойылған
ернектермен безендірілген аспалы есігі бар басты орталық есік арқылы
кіретін болған. Табалдырықтан аттаған бойда, келуші кешеннің ең үлкен,
орталық бөлмесіне кіреді, оның көлемі 18,5x18,5 м. Кіреберістегі және қарсы
қабырғадағы терең екі қуыс залды крест сияқты етіп көрсетеді. Күмбез ішкі
жағынан сталактиттермен қапталған, оларда оюлы өрнектердің іздері
сақталған. Залдың ортасында адамның бойындай үлкен қола қазан тұр,
сондықтан зал қазандық деп аталады. Онда қазанды құйған шебердің есімін -
тавриздік Сәруар аддиннің баласы Абд өл-Әзиз есімін және құйылған уақыты
1399 жылғы 25 шілде екенін сақтап қалған бедерлі жазу бар.
Орталық залдың айналасына түрлі мақсаттағы 35 жай жасалған. Олардың
арасында кітапхана бар, аңызға қарағанда, онда кітапхана орналасқан, кіші
Ақсарай, оның еденінде қабір үстіне қойылған алты тақта тас, соның ішінде
Әбілқайырдың немересі Құл-Мұхаммед Сұлтанның қабірі үстіне қойылған тақта
тас жатыр. Қабірлер үлкен Ақсарайда да бар. Кешеннің батыс бұрышында кіші
мешіт үйі орналасқан, оған Жолбарыс хан дәлізі арқылы барған, Жолбарыс
ханның бейіті де сол жерде түр. Ахмет Йассауи жерленген бөлме торлап
жасалған есікпен бөлінген. Қабірдің үстіне ашық-жасыл түсті яшманың жылтыр
тақта тасынан құлпытас қойылған. Кесененің сырты құйма кірпіштермен және
майоликамен қапталған, олар геометриялық, есімдікті және эпиграфиялық өрнек
құрайды. Солтүстік порталдың қаптамасы ғажайып әдемілігімен ерекшеленеді.
Бұл орайда ұлы әмір шебер саяси есепті басшылыққа алды, — деп жазды Ахмет
Йассауи кесенесін зерттеушілердің бірі М. Е. Массон, — көшпелілердің ұлттық
әулиесіне көңіл бөлу арқылы олардың сезіміне дем беру, ислам дінін
ұстанатын халықтардың рухани бірлігін атап көрсету, әсершіл номадқа ой-
өрісінің алыптығымен әсер ету, ал оның орындалуы арқылы империяның күш-
қуатын көрсетіп беру—XIV ғасырдың аяғында мемлекеттің шет аймағында орта
азиялық сәулет өнерінің таңғажайып ескерткішін тұрғызған кезде ескерілген
практикалық мақсаттар міне осылар еді.
Темірдің ресми тарихы - Жеңістер кітабында үйдің салынуы туралы әңгіме
1397 жылғы оқиғалармен байланыстырылады. Сол жылы Темір Моғолстан ханы
Қызыр-Қожа ханның қызы—Тәуекел-ханымға үйленген еді. Зайыбын күткен Темір
қыркүйек айында Қожа Ахметтің бейітіне тауап ету үшін Ясы қаласына барған.
Тегінде, құрылысты бастауға бұйрықты ол сол кезде берген болса керек. Әмір
Темірдің ғимараттың жалпы жоспары мен негізгі көлемі жайлы жарлығы
бекітілген: Басты күмбездің диаметрі қырық бір кезге тең болуға тиіс.
Алдыңғы жағынан екі мұнарасы бар биік арқалы портал көзделген. Оның арғы
жағында айналасы отыз кез және ортасында есік оюлары сияқты жеті металдың
қорытындысынан құйылған хәуізі бар үлкен күмбезді шаршы жай болады. Одан
әрі айналасы он екі кез бөлме, онда кішірек күмбез астында Тавризден
әкелінген мәрмәр тақталардан шейхтің өзінің сағанасы салынған. Қабірдің оң
жағы мен сол жағында жиналыстар өткізуге арналған екі бөлме (чарсуфы) бар.
Сонымен бірге басқа да бірнеше бөлмелер, сондай-ақ ескерткішке тауап етуге
келушілерге арналған хұжыралар көзделген. Сол дәуірдің сәулет өнері
талғамдарының талап еткеніндей, күмбездер мен қабырғалар изразецтермен
қапталуға тиіс болды. Мәулен Убайдолла Садырға жүзеге асыру жүктелген
тапсырмалар осындай еді.
Белгілі ғалым М. Е. Массон бұл ескерткіш туралы былай деп жазды:
Жасалған қүдіретті кесененің жоспары жағынан да, түпкі ойы жағынан да Орта
Азияда ұқсасы жоқ. Ол — бірегей. Бірақ оның көк тіреген зәулім тұрпатындағы
ислам өнері жасап шығарған дәстүрлі сипаттың арғы жағынан дәуірге үндес
пиғылдың сарыны еріксіз сезіледі, ол сасанилер дәуіріңцегі Персеполдың аса
салмақты стилі мен императорлық Византия сәулет өнерінен түйсік арқылы
алынған болуы мүмкін. Ктесифон мен Фурузабад сарайлары П әрпі түріндегі
жоспардың сипатты тұрпатынан өз көрінісін тапқан; сасанилер патшаларының
(Тек-и Кеср) қабылдау залының алып күмбезі айбынды порталға үлгі болған.
Көк тәңірісінің және жер патшасы дара билігінің бірлігін сәулет өнерінде
жүзеге асыру идеясы сасанилік Персияның кезінде-ақ орын алған Византияның
неғұрлым айқын ықпалы гүлденіп, Константинопольдің Әулие София
ғибадатханасында бай көрініс тапқан. Даңқты Шығыстың ғана емес, мұсылмандық
Түркияның да сәулет өнеріне, едәуір дәрежеде сан ғасырларға озып кеткен сол
дүниежүзілік ескерткішке тәуелділіктің Қожа Ахмет кесенесінде айқын
көрінгені сонша, оны мұсылмандардың Айя-Софиясы деп толық негізбен атауға
болады.
Түркістанның орта ғасырлардағы зираты аумағында, Ахмет Йассауи
ханақысының оңтүстік-шығыс жағында 60 м жерде Рабиға Сұлтан Бегімнің
кесенесі бар. Бізге дейін ескерткіш қатты күйреген жағдайда жетті, қазір ол
қалпына келтірілген. Кесене 5 бөлмені: орталықта орналаскан сегіз қырлы
залды, шаршылап жоспарланған екі және ұзынша етіп жоспарланған төрт бұрышты
екі бөлмені қамтиды. Үйдің басты беті сүйір үшты биік арқамен жабылып,
Ахмет Йассауи ханақысы жағына қаратылған кіре берісте терең қуысы бар
портал түрінде шешілген. Қалған қасбеттері әрбір қасбетіңде 5 қуыс бар
аркада түрінде жасалған. Үйдің орталық бөлігі цилиндр төрізді биік
барабанға орнатылған күмбезбен жабылған. Ескерткішті сәулет өнері
тұрғысынан зерделеу Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі мен Ахмет Йассауи
ханақысының сағанасы (қыры жоқ бірінші күмбез) арасында жақын ұқсастық бар
екенін анғаруға мүмкіндік берді. Кесенеге археологиялық зерттеу жүргізген
кезде табылған майоликалық жөне глазурьленген тақта тастардың көп болуы
ескерткіш түгелдей полихромдық қаптамамен қапталған деп топшылауға
мүмкіндік береді. Кесененің оңтүстік-шығыс қабырғасынан сағанаға кіретін
есік табылды. Сегіз қырлы етіп жоспарланған сағана ескерткіштің орталық
бөлігіне орналасқан. Сағананың аласа күмбезін сүйір ұшты аласа 8 арқа тіреп
тұр. Сағананы ашқан кезде еденінен ішіне сүйек, соның ішінде балалар сүйегі
де салыньш, терімен қапталған бірнеше ағаш жәшік табылды. Ахмет Йассауи
ханақысының күмбезі астына көшірілген құлпытастардың арасында Рабиға Сұлтан
Бегімнің құлпытасы бар, онда мынадай эпитафия жазылған: Бұл — құдіретгі
әмір Темір Гураганның ұлы, азапты ажалдан қаза тапқан, құдіретті, ұлы
сұлтан Ұлықбек Гураганның қызы, ақсүйек, (құдай) кешіріп, рақымшылық
жасаған, ізгі жанды Рабиға Сұлтан Бегімнің тыныштық тауьш жатқан жері.
Құдай олардың бәрі жатқан жерге ақтық күнге дейін жарық сәулесін түсіріп
тұрсын. Бұл жалған дүниеден мәңгілік жайға кету құдай қалаған пайғамбар
қашып шыкқан жаңа ай туған заманның 890 жылдың (яғни 1485 ж.) айларының
бірінде болды — оларға құдайдың рақымы түсіп, жаны жайлы болсын.
XV ғасырдағы сәулет өнері құрылыстарынан Сығанақтағы қазір қирап қалған
Көккесене белгілі. Бұл — XIV ғасырдың орта шенінде тұрғызылып, күмбездеп
жабылған Әбілқайыр ханның салтанатты қабірі. Кесене шаршылап жоспарланған,
сағана еден астынан жасалған. Кіреберісі сүйір ұшты арқасы бар әдемі
порталмен ерекше керсетілген. Оның басты көлемі шаршы призма түрінде
болған, содан соң сегіз қырлы өтпелі жер, он алты қырлы барабан және сүйір
шатырлы күмбез жасалған. Сырт жағынан кесене геометриялық өрнек жасайтын
ақ, көк жөне көгілдер түсті кірпіштермен қапталған. Күмбездің ішкі жағында
арабша жазу бар. Зерттеушілердің пікірінше, сәнді пропорциялы және шатыр
күмбезді Көккесененің композициясы XIV ғасырдағы Хорезм сәулет өнерінің
дәстүрлерімен ұштасып жатыр, ал оның ең тамаша үлгісі Көне Үргеніштегі
Төребек-ханым кесенесі болып табылады. Отырарға жақын жердегі Арыстан баб
кесенесі XIV ғасырдың аяғына қарай қайта салынған. Осы уақытқа қарай ол
толық қайта құрылған болатын.
Археологиялық қазба жұмыстарының арқасында XIV—XV ғасырлардағы іргелі
сәулет өнерінің жаңа ескерткіштері мәлім болды. Бұлар — көп адамға арналған
мешіт пен монша. Мешіт Отырар қаласы жұртындағы орталық төбенің оңтүстік-
шығыс бөлігіне орналасқан. Ол нашар сақталған, алайда оның жоспарлануы мен
безендірілуінің жалпы принциптері түсінікті. Мешіттің салынған мерзімі XIV
ғасырдың аяғы — XV ғасырдың басы деп белгіленеді.
Көлемі 60x22 м болатын құрылыс ұзынынан шығыстан-батысқа қарай созылып
жатыр. Солтүстік қасбетінің ортасындағы кірер есік көлемі 2,7x1,35 м
болатын тік бұрышты етіп жоспарланған пилондары бар, қабырға сызығынан
шығып тұратын портал түрінде жасалған. Портал тіреуіштерінің аралығы 6
метрге жуық. Батысындағы пилон 1,7 метрге дейінгі биіктікте сақталған,
шығыс жағындағысының кірпіші түгелдей дерлік бұзылып алынған. Порталдың
бүрыштарына түп жағы цилиндр тәрізді, диаметрі 2 м болатын мұнаралар
орнатылған. Мұнаралардың ішінде орама басқыш бар, оған порталдың ішкі
жағынан, ені 1 м болатын кірер есік арқылы кірген. Порталдың батыс жағында
басқыштың алғашқы төрт баспалдағы сақталған. Ғимараттың қарсы алдынан
қарағандағы композициясы шаршы кесінділі (1,35x1,35 м) отыз бағанадан
тұратын және үш қатар етіп қойылған өтпелі төрт галереяны қамтиды. Төбесін
тіреуіштердің арасындағы ойық 3,7 метрге тең. Кіреберістің алдында екі зал
бар. Шатырдың тіреулері, іс жүзінде түгелдей бұзыльш алынған. Кіреберістің
батыс жағындағы бірінші залда тік бұрышты кескіндегі көлемі 3,3x1,65 м
болатын бағана сақталған. Михраб текшесі бар басты залдың алдыңғы екі
бағанасы ішінара сақталыпты. Бағаналардың кесіндісі күрделі болған деп
санауға болады. Артқы тіреулері михрабтың екі жағынан қойылған шаршы
пилондар сияқты көрінеді. Ғимараттың михраб қабырғасында табалдырығы биік
есік ойығы бар, ол қаланың оңтүстік жағындағы бекіністі дуал жанындағы көше
мен тұрғын үй құрылысы жағына қарай ашылған. Мешіт қабырғасының қалындығы
1,35 м, басты қасбетінің бұрыштары бағаналар түрінде безендірілген.
Мешіт салынатын алаң мұқият тегістелген. Бағаналардың түбі тегіс шұңқыр
етіп, 15—20 сантиметрге терендетілген, ол таспа сияқты күйдірілген
балшықпен толтырылып, оған топырақ тұздарынан қорғаушы ретінде көмір
қосылған. Топырақ іргесінің жалпы қалындығы 1,1 м. Бұл - іргелі
құрылыстардың шөгуіне жол бермеудің Орта Азия мен Қазақстанның орта
ғасырлардағы сәулет өнерінде кеңінен қолданылған дәстүрлі әдісі. Тіреуіш
конструкциялар — қабырғалар, бағаналар, портал пилондары—сапасы жақсы,
25—28 сантиметрлік шаршы түріндегі күйдірілген тұтас немесе жарты кірпіштен
қаланған. Кірпіштер ғана сылағымен тұрақты түрде қатаң беттестіріп
қаланған. Қабырғалардың кейбір жерлерінде ғана сылағының бастапқы жұқа
қабаты сақталған.
Мешіт сәулетінің безендірілуі ынта-ықылас туғызады, тұрғын үйлерден
табылған қаптама қабаттарға қарағанда, онда керамикамен қаптау:
глазурьленген түрлі-түсті кірпіштер мен көк және көгілдір түсті изразецтер,
өрнекермен және фантастикалық зооморфтық сюжеттермен әшекейленген шаршы
және төрт бұрышты тақталар түріндегі полихроадтық майоликалар маңызды рөл
атқарды. Глазурьленген қаптамалардың негізгі көпшілігі зал орнындағы жайлар
мен михраб текшесі бар қабырғадан табылды. Терезелердегі керамикалық торлар
— панджардың фрагментгері табылды. Біздің сөз етіп отырғанымыз — махаллалық
мешіт емес, нақ көп күмбезді мешіт. Мұны оның көлемі, әдеттегі құрылыс
материалдары (күйдірілген кірпіш, изразецтер, майоликалар), мұнаралар мен
мықты порталдардың болуы дәлелдейді. Мешіттің қарсысында, оның солтүстік
жағында орналасқан тағы бір іргелі құрылыс болғанын көрсететін белгілер
бар. Қаланың оңтүстік-шығыс ауданындағы ансамбльді құрылыс белгілері XIV—XV
ғасырлар шебіндегі Отырардың жалпы қалалық құрылысының құрамында бұл
учаскенің жетекші рөл атқарғанын дәлелдейді.
Отырардың көп күмбезді мешіті Орта Азияның орта ғасырлардағы сәулет
өнерінде жақсы мәлім бағаналы-күмбезді үлгідегі құрылыстарға жатады.
Бағаналы конструкция Отырар мешітін Құйрықтөбе мешітімен жақындастырады, ал
соңғысы едәуір ертерек, X ғасырда салынып, бағаналы мешіттер типологиясының
дамуындағы алдыңғы кезең болып табылады. Мешіті бар учаскені тұрғын үй
махалласы етіп қайта салу қала өмірінде қатардағы оқиға болған жоқ деп
санауға болады. Діни мекемелер, қасиетті орындар (мешіттер, медреселер,
мазарлар) мүлкіне және одан түсетін, вақфтық грамоталармен берілген
кірістеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz