ХХ ғасырдың 80-90 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І.тарау. ХХ ғасырдың 80 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар және оның алғышарттары
1.1. Кеңес одағындағы ұлт саясатындағы буржуазиялықтар.
1.2. Қоғамдық.саяси өмірдегі кеңессіз құбылыстар және оның ұлтаралық қатынастарға тигізген әсері.
1.3. Қайта құруға бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы. Желтоқсан оқиғасы.
ІІ.тарау. ХХ ғасырдың 90 Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы.
2.2. Қазіргі тәуелсіз қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың дамуы. Ұлтаралық интеграция мәселесі.
Қорытынды
Кіріспе
І.тарау. ХХ ғасырдың 80 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар және оның алғышарттары
1.1. Кеңес одағындағы ұлт саясатындағы буржуазиялықтар.
1.2. Қоғамдық.саяси өмірдегі кеңессіз құбылыстар және оның ұлтаралық қатынастарға тигізген әсері.
1.3. Қайта құруға бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы. Желтоқсан оқиғасы.
ІІ.тарау. ХХ ғасырдың 90 Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы.
2.2. Қазіргі тәуелсіз қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың дамуы. Ұлтаралық интеграция мәселесі.
Қорытынды
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
І-тарау. ХХ ғасырдың 80 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар
және оның алғышарттары
1.1. Кеңес одағындағы ұлт саясатындағы буржуазиялықтар.
1.2. Қоғамдық-саяси өмірдегі кеңессіз құбылыстар және оның ұлтаралық
қатынастарға тигізген әсері.
1.3. Қайта құруға бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы.
Желтоқсан оқиғасы.
ІІ-тарау. ХХ ғасырдың 90 Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы.
2.2. Қазіргі тәуелсіз қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың дамуы.
Ұлтаралық интеграция мәселесі.
Қорытынды
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Көптеген мемлекеттер үшін, соның ішінде
Қазақстан үшін де өркениетті қоғам құруда тағдырлық мәні бар құбылыс –
ұлтаралық қатынастар мәселесі. Дамыған қоғам сол мемлекетте тұратын
ұлттардың достығынсыз, өзара түсінушіліксіз жүзеге аса алмайтыны ежелгі
дәуірден бері белгілі. Дүниежүзіндегі мемлекеттердің көпшілігі көп ұлтты
болатындықтан, адамзат баласын барлық уақытта ұлттық проблеманы шешудің
жолдары толғандырып келді. Кейінгі кездері әлемдік қауымдастықтың арасынан
өз орнын тапқан этностың құрамы әр түрлі тәуелсіз мемлекеттер пайда болды
(соның ішінде Қазақстан да бар).
Қазіргі жаһандану заманында бүкіл әлем үшін, соның ішінде Қазақстан
үшін, соның ішінде Қазақстан үшін ұлтаралық қатынастар этно саяси,
демографиялық, экономикалық тағы басқа маңызды факторлердің бірі ретінде
қарастырылып отыр. Бұл мәселенің маңыздылығы – ХХ ғасырм соңында
дүниежүзінде экономикалық қақтығыстардың кең орын алуы жас тәуелсіз
мемлекет Қазақстанда қайталану қаупі жөнінде еді. Сондықтан да жас мемлекет
үшін ұлтаралық қатынастар қазіргі полиэтникалық қоғамның белгілердің
ішіндегі ең маңыздысы болып есептелінеді.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға ерекше мән бере
отырып, оның объективті жақтарын ескеру керек. ХХ ғасырдың 80-90 жж.
бұрынғы Кеңес Одағының ыдырау заңдылығы жүріп жатыр. Бұған себеп болған
КСРО саяси экономикалық, этностардың орын алуы нәтижесінде КСРО
халықтарының ұлттық сана сезімі өсіп, бұл халықтардың ұлт-азаттық күшеюіне
әкелген болатын. Бұл өз қатарында КСРО-ның ыдырауына және әлемде жаңа
тәуелсіздік мемлекеттердің пайда болуына әкелді. Демек, КСРО-ның өз ішкі
саясатында ұлт саясатын бұрмалау нәтижесі осы алып державаның құлауына
әкелгені айқын болды. Бұрынғы КСРО-дан бөлініп шыққан тәуелсіз мемлекеттер
алдында Кеңес өкіметінің қателерін қайталамай өз геосаяси, этноәлеуметтік,
тарихи қалыптасуына орай ұлт саясатын жүргізу үлкен маңызға ие болды.
Кеңес империясы құлағаннан кейін Қазақстан алдында осы мәселелерді
шешу проблемасытуындайды. Қазақстан посткеңестік аймақта және полиэтникалық
көп конфессионалды мемлекеттер қатарына жататындықтан ұлт саясатында
Қазақстанда тұратын барлық халықтар мүддесін ескере отырып шешу керек блды.
Қазақстан өз болашағы мен дамыған өркениетті мемлекет ретінде сақтау
үшін тек Қазақстан қоғамында бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау ғана емес,
ең маңыздысы өз ұлттық сана-сезімінде жоғары дамыған, ортақ мүдделері бар
қоғамның біртұтастығы. Осындай жолдың жүзеге асырылуын полиэтникалық
Қазақстан жағдайында ұлттық бірігу (интеграция) ең басты фактор болып
табылады. Бұл мәселенің маңыздылығы полиэтникалық Қазақстанның 2030 жылға
дейін стратегиялық дамуында айқын көрініс тапты. Бұл мәселе Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ең бір приориттеті
шешім болып табылады 1:59-бет.
Егер сыртқы әсер ықпалды былай қоя тұрып мәселені нақтылай түсетін
болсақ, онда Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың аясы үш түрлі фактормен
анықтауға болады. Мұның ең алғашқысы – қазір дүниежүзінде полиэтникалық
мемлекеттерде кең пайдалана басталған, Қазақстан үшін маңызды ұлттың
бірігу, яғни ұлттық инетграция.
Қазақстандағы цитаралық қатынастарды қазіргі заман талабына, тарихи
шындық тұрғысынан зерттеу тек Кеңес Одағының ыдырау кезінде және
Қазақстанның тәуелсіздігін алумен байланысты.
ХХ ғасяырдың 80-жылдары Кеңес одағындағы орын алған ұлватарық
қатынастарндағы дағдарысқа ұшырауы бұл мәселенің маңыздылығын көрсетіп,
кеңес және Қазақстан ғалымдарының зерттеуіне түрткі болған еді.
Кеңес одағының алғаш құрылғаннан бастап Ұлтаралық қатынастар мәселесі
коммунистік – лаениндвік туындама тұрғыдан қарастырылып заерттелетін
болатын. Ұлт саясаты тоталитарлық, әміршіл-әкімшіл жүйенің коммунистік
идеологиялық саясаттың бөлінбес бөлшегі ретінде қарастырылғандықтан, саол
кезден ғалымдар бұл мәселесі коммунистік идеология тұрғыдан зерттеді. Бірақ
осы кезде Қазақстандағы цитаралық қатынастар мәселесі де қазақ қоғам
қайраткерлерінің еңбектерінде де елеулі орын алған болатын. Белгілі қазақ
қайраткері – Мұстафа Шоқай қазақ жеріндегі цитаралық қарым-қатынасстарды.
Түркістан под влсастью Советов атты еңбегінде циттық тұрғыдан қарастырды.
М.Шоқай өз еңбегінде Қазақстандағы кеңес өкіметінің цит саясаттың
қазақтардың мүддесіне мүлде қайшы келетін және боның қазақ халқына тек
қайғы-қасірет әкелетін алдын-ала болжаған еді.
Кеңес өкіметі шындарында Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарды зерттеу
50-60 жылдардың өзінде-ақ қаланған еді. Бүкіл кеңес ғалымы сияқты Қазақстан
зерттеушілері өз зерттеулерін марксистік-лениндік-сталиндік концепция
тұрғыдан жазған болатын.
Цитаралық қатынастар теориясын сол кездегі атақты ғалымдар
Н.Сәрсенбаев М.Сужиков Н.Жандилдин, Т.Сәрсенбаев, Д.Кішібеков, Р.Абсаттаров
қарастыра бастаған еді.
Бұл мәселе бойынша алғашқы публикациялар 50-60 жылдары пайда болды
және негізінен олар қазақ социалистік циттың құрылуына арнап жазған еді.
2) Ұлтаралық интеграция Қазақстанда барлық ұлтаралық біртұтас
азаматтық қоғамға бірігуіне жағдай жасаса, екінші жағынан осы азаматтың
қоғамда этникалық ерекшелігі мен сана-сезімінің сақталуына септігін
тигізеді. Бұл қазіргі ұлтаралық қатынастардың дамуындағы бірден-бір шешуші
фактор.
Екінші фкатор – ішкі этносаясатты ескере отырып, дербес мемлекеттікті
сақтау және дамыту. Бұл – Қазақстандағы ұлттарды біріктіруге әсер ете
алатын қазақ тілін дамыту және нақтылы әрекетке ұластару. Бұл Қазақстанның
аумақтық тұтастығы.
Ең соңында, саяси идеялардың әрекетсіз, ауаға ілінгендей болып
қалайтыны өзінен өзі белгілі. Бұл ретте, Қазақстан аумағындағы барлық
халықтардың ұлттық мүдделерін көздейтін ортақ циттық мүдде туралы айтып
отырмын.
Циттық мүдде – бүкіл дүние жүзінде барлық өркениетті мемлекеттер үшін
оның мемлекет ретінде қалыптасуына, қоғамның бірігуіне әсер ететін фактор
болып табылады. Сондықтан циттық мүддені мемлекеттің маңызды приоритетті
мәселесі екені заңды құбылыс.
Еңбекте Қазақстан үлгісінде қазіргі ұлтаралық қатынастар мәселесі
ззерттеленеді. Сонымен байланысты онда мынандай мәселелерге көңіл бөлінеді:
полиэтникалық қоғамдағы циттық және цитаралық қатынастардың ролі мен
алатын орны, қоғамға субъективті және объективті факторлардың тигізген
әсері. Ерекше көңіл бөлінген мәселе цитаралық қатынастардағы шиеленістер
мен қарама-қайшылықтар табиғаты. Ұлтаралық қарама-қайшылықтар бір жағынан
қоғамда тұрақсыздық пен қақтығыстардың орын алуына әсер етсе екінші
жағынан ол қоғамның бірігуіне жол бермейді. Сондықтан осы қарама-қайшылытар
Қазақстан көпцитты қоғамында орын алуына жол бермеуіміз қажет. Және оның
маңыздылығын Қазақстанның әрбір азаматы түсіну оның азаматтың және
адамзаттың парызы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлтаралық қатынастар дүние жүзіндегі
полиэтникалық мемлекеттердің маңызды рөл атқарғандықтан, ғалымдар
ұлтаралық қатынастар мәселесіне бұрыннан көңіл бөле бастаған еді.
І-ТАРАУ.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
1.1. КСРО-ның Ұлы саясатындағы ****.
Дүниежүзіндегі мемелкеттердің көпшілігі көп ұлтты болатындықтан,
адамзат баласын барлық уақытта ұлттық проблеманы шешудің жайдары
толғандырыпкелгені белгілі. Қазіргі заманда бүкіл әлем үшін, соның ішінде
Қазақстан үшін де ұлтаралық қатынстар саяси, әлеуметтік, экономиклық
тұрақтылықтың ең маңызды факторы ретінде қарастырылып отыр. Бұл мәселенің
маңыздылығы – Ұлтшылдық ғасыры деп аталған ХХ ғасырда дүниежізінде кең
етек алған ұлтаралық қақтығыстардың жас тәуелсіз мемлекет Қазақстанда да
орын алу қаупінде жатыр. Сондықтан да ұлтаралық қатынастар – көп ұлтты
Қазақстан қоғамы үшін ең маңызды фактор болып есептелінеді. Тәуелсіз
Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға ерекше көңіл бөліне отырып, оның
объективті жақтарын ескеру керек. ХХ ғасырдың 80 жылдар аяғы 90 жылдар
басында көпұлтты тоталитарлық мемлекет Кеңес одағының ыдырау заңдылығы
жүріп жатты. 1.
Кеңес одағында жүргізілген тіл, мәдениет, дәстүрлерді унификациялау
мен орыстандыру сасясаты ұлттармен тоталитарлық жүйе арасында қарама
қайшылықтың шиеленісуіне әкеліп. ұлттар арасында қатынастардың күрделенуіне
жол берді. Соның нәтижесінде Кеңес одағының ұдт саясаты аз мүмкіндіктерін
жоққа шығарып, ұлттар және ұлтаралық қатынастар проблемасын шеше алмайтын
жағдайға жетті.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы Кеңес одағында ұлтаралық қатынастардың
шиеленісуіне себеп болған – Кеңес одағының алғаш пайда болған кезде пайда
болған кезде қабылданған заңды құжаттар еді. 3
Кеңес одағының ұлт мәселесін шешуде екі құжат ерекше маңызға ие болды:
1) 1917 жылдың 15 қазандағы Ресей халықтарының құқытық декларациясы; 2)
1918 жылдың 3 қаңтарындағы Еңбекші халықтарының құқықтық декларациясы.
Бірінші құжат бөлімнен тұрады: Халықтардың теңдігімен егемендігі;
Халықтардың тәуелсіздікке құқыды, Барша жеңілдіктермен шектеуліктердің
жайылуы, Аз ұлттар мен этнографиялық топтардың еркін дамуы. Ал екінші
құжатта Кеңес Ресей Республикасытәуелсіз халықтардың еркін одағы мен
федерациясы ретінде құрылытандығы ерекше атап көрсетілгені.
Кеңес одағының алғаш құрылғаннан бастап ұлт мәселесіне ерекше көңіл
бөле бастады. Мәселен 1918-1923 жылдар аралығында Мәскеуде ұлттық
республикалар делегациялары қатысқан төрт бүкіл одақтық кеңес одағының ұлт
саясатындағы негізгі бағыттарын ашып көрсетеді. Бұл құжаттар В.И.Лениннің
ықпалында жатқандықтан, онда негізінен таптық күрес негіз болды. Ленин
Ресей халықтарының теңдігін жақтап, былай деп жазды: Мы признаем себя
равноправнымис Украинской ССР и другими и наравне с ними входим в новый
союз, новую федерацию, союз советских Республика Европы и Азий. Лениннің
бұл тұжырымдамасында қарап отырғандай халықтарың теңдігімен тәуелсіздігі
туралы ашық айтылады.
Бірақ өкінішке орай, В.И.Лениннің қайтыс болуымен, Кеңес одағында ұлт
саясаты үлкен түбегейлі бет бұрысқа тап болды. Кеңес одағының ұлт
сасятаныдағы бұрмалаушылықтың орнауына жол берген. Кеңес өкімет басына И.
Сталиннің өз үстемдігін орнатуы себеп болды. Сталиннің билік басына келуі
Кеңес одағының ұлт саясатында жүргізген өрескел, қатыгез, қайғыға толы
өктемдігі қазақ халқы үшін орны төмен қасіретке әкелді. Сталин және оның
қолшоқпарлары жүргізген саясат қазақ халқын өз жерінде аз цитқа айналу
қаупін туғызады.
Қиянатқа толы Сталиндік – Галощекиндік ұжымдастыру кезінде жер
бетінен жүздеген мың қазақ жайылып, шетелге ****, басып кетуге әкелді.
Мұндай өте қысқа мерзім ішінде осыншалықты қырғынға ұшыраған халықты оған
дейін де, одан кейін де адамзат тарихында боған емес. Ал қызылдар
империясы өзінің қитырқы, зымиян саясатын одан әрі жалғастырып, босап
жатқан қазақ жеріне жар-жақтан басқа халықтар, басқа ұлттарды қуып әкекліп
тотығумен болды. Яғни, қазақ халқы өз дерінде аштықтан қырылап жатқанда,
басқа республикалардан келген адамдар есебінен Қазақстан халқы
толықтырылып отырған екен. Кеңес одағының қазақ халқы тарапына жүргізген
саясаты қазақтар үшін прогрессивті болмай қайта қазақ халқын жаныштап, оның
ұлттық сана-сезімін, ар-намысын аяққа тапталуына әкелді. Соның нәтижесінде
қазақ халқы өз жерінде барлық құқықтарынан айырған халықтар қатарына
қосылады.
Сондай-ақ Сталиннің тағы бір саясаты-Кеңес одағының көптеген ұлттарын
жер аударту. Көп цитты Кеңес одағы алғаш қаланғаннан кейін-ақ онда өмір
сүрген халықтардың барлық құқықтары мен бас рекідіктері заңды қабылданған
құжаттарда көрініс тапса, одан кейін ұл құқықтар өрескел бұзылды. ХХ
ғасырдың 30-50 жылдары орын алған халықтар депортациялары Кеңес одағында
бүкіл халықтардың басабайлы құндарға айналғанын ашық айғағы еді. Көптеген
цит өткелдері Қазақстанға жер аударылды. Қазақ жері Халықтардың түрмесіне
айналды. 1936 жылдан бастап, 50 жылдар ортасына дейін Қазақстан тек Орта
Азия аудандарына 55 ұлт пен ұлыстардың өкілдері жер аударынды. Қазақстанға
1937 жылы сонау Қиыр шығыстан Жапонияға көмек көрсетеді деген сондықтан 102
мың күріс отбасы жер аударылды.
Одан кейін 1940-41 жылдары Батыс Белоруссия мен Батыс Украйнадан 102
мың поляктар жер аударылды. 1941 жылы жазда Кеңес одағына Фашистік
германияның шабуыл жасауы Кеңес одағында аз ұлттар тарапынан жүргізген
саясаттың орын түсуіне әкелді. 1941 жылы күзде Еділ бойында, ежелден-ақ
Ресейде өмір сүріп келе жатқан, Кеңес өкіметі кезінде Еділ немістердің
автономиясы деп жарияланған немістер аймағы деп аталады. Германияға қолдау
көрсетеді Және олардың жансыздары деген жалған жалалар нәтижесінде 1
миллионнан астам неміс Шығысқа айдалды. Олардың 425 мыңы Қазақстан аймағына
көшірілді. Бірақ бұл зиймат бұдан кейін тоқтаған жоқ. 1943 жылы
Қазақстанға 2 мыңнан астам қалмақ, 30 мыңдай қарамай көшірілді. 1944 жылы
тағы да 55 мыңнан тастам қырым татарлары мен балқарлар, Солтүстік Кавказдан
325 мың шешендер, 83 мың ингуттар өз ата мекенінен зорлықпен көшірілді.
Оларға қоса Қазақстан аймағына Еврейлер, Күрттер, Гректер, ассириялықтар
және тағы басқа хлықтар мен ұлт өкілдері мың-мыңдап айдалынып әкелінді.
Тіпті ол аз болғандай, Екінші Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін де
Кеңес одағына опасыздық жасады деген желеумен 1948 56 жылдары бұрынғы
басшылар мен власовшылар да нақ осы Қазақстан аймағына жіберілді. Сонымен
қатар Батыс Украинада бұрын Украина ұлтшылдары немесе бандерліктер деп
аталып кеткен украиндіктер де Қазақстан аймағына жер аударылды. Осындай
саясат нәтижесінде қазақ жеріне зорлықпен көшіріліп әкелінген халықтар саны
бұл кезде 890 698 адам болатын. Арнай жүргізілген күшпен қоныстандыру
шаралардың нәтижесінде 1954 жылдың 1-ші қаңтарына қрай Қазақстанға қоныс
аударылғандардың жалпы саны 1 млн. 976 мың 746 адамға дейін жетті. Осындай
зұлмат нәтижесінде Қазақстан аймағында 7 залық, 51 ұлт ұлт өкілдері қоныс
тепті.
Жоғарыда көрініп отырғандай Қазақ жері аз уақыт ішінде көп ұлттар
тұратын аймаққа айналады. Мұның мұндай жағдайға әкелгені Сталин және оның
қамқорларының жүргізген саясаты негіз бола алады.
Бірақ өкінішке орай, бұл зұлмат мұнымен тоқтаған жоқ. Сталин кезінде
басталған қоныстандыру саясаты оның мұрагері – Н.С.Хрущев тұсында да
жалғасын тапты.
1953 жылдың 5 наурызында И.Сталиннің қайтыс болуы бүкіл Кеңес одағында
халықтардың болашаққа сенімін қайта жандандырады. Бірақ бұл сенім жалған
болып шықты. Билік басына келген Никита Сергеевич Хрущев сонау патша
кезінен басталған ұлы саясатын жалғастыруда қызу кірісті. Оның тың игеру
саясаты бүркеленген орыстандыру қоныстандыру саясатының жалғасы болады.
(1954 жылдан басталған тың игеру науқаны Қазақстан аймағына тағы да
жүздеген тың адамдардың қоныс аударуыны әкелді. Қазақстанға тың игерудің
алғашқы жылдарында-ақ 1 миллионнан астам адам).
1954 жылы КОКП Орталық комитеті ақпан-наурыз Пленумдарында елімізде
азық-түлік мәселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және тыңайған жерлерді
игеру мәселесі қойылды. Оны игеруге Қазақстан кеңінен қарастырылды. Мұнда
қысқа мерзімінде тың жерлерді игеру есебінен егіс көлемі 35 млн. гектарға
дейін жетті, солтүстік аудандарда жүздеген жаңа поселкалар, совхоздар салу
көзделеді. Осы жоспарды жүзеге асыру үшін тың өңіріне жүздеген мың
қоныстанушылар келіп, оларды орналастыру үшін тұрғын үй мен жұмыспен
қамтамасыз етті.
Қазақстанға Ресей мен Украина, Белоруссиядан және басқа да одақтас
республикалардан тыңды жаппай игерудің бірінші кезеңінде (1954-1956 жж.)
640 мың адам келді, бұлардың ішінде 391,5 мың ауыл шаруашылық
механизаторлары, 50 мың құрылысшы, 3 мың денсаулық қызметкерлері, 1,5
мыңдай мұғалім, 1 мыңнан астам сауда қызметкерлері және тағы басқа да
мамандар еді. Бұлардан басқа республикалардан механизация училищелерден
келген 19,8 мың адам Қазақстанға басшылықтар ретінде жоғары және орта
білімі бар 2 088 адам жіберілді.
Жалпы тың игеру жылдары Қазақстанға 2 млн.-на н астам адам көшіп
келді. Әрине бұлардың көпшілігі орыстар мен басқа да славян тектес ұлт
өкілдері болды. Қазақстанға жаппай көшу бұл аймақта автохмонды халық
қазақтардың демогравфиялық ахуалын күрт өзгертті. Тың игеруге дейін
қазақтар өз ** кейінде барлық халықтың негізгі бөлігін құраса, енді тың
игеру жылдарында бұл жағдай түбегейлі өзгерді. Қоныстанушылардың көпшілігі
Қазақстанның солтүстік облыстарында, яғни тың жерлерде қонысталғандықтан,
бұл аймақта қазақтардың үлес салмағы күрт азайды.
Кеңес үкіметінің саясатының жалғасы ретінде Қазақстанның солтүстік
обылыстарында қазақ мектептері мен балабақшалары, жергілікті клубтар
қоныстанушылардың қарамағына беріліп отырды. Соның нәтижесінде солтүстік
аймақтарда қазақ мектептері мен балабақшалары саусақпен санарлықтай аз
қалды. Мәселен, 1956 жылы Ақмола обылыснда 154 қазақ мектебі жұмыс істесе,
1991 жылы, яғни Қазақстан тәуелсіз мемлекет болған кезде, олардың саны 57
мектепке дейін қысқарды. Бүкіл Қазақстанда 700-ден аса қазақ мектебі
жабылды. Олардың барлығы тың игерушілерге беріліп отырды. Міне, осылай
еңбекшілердің құқықтарын қорғайтын кеңес үкіметі өз саясатын жүргізді.
Тың игеру өз шығынын өтеді. Шындығында тың игеру үшін Кеңес одағы 4
есе шығынға батып, үлкен тіпті ұлттық демографиялық апаттарға жол берді.
Бұл неліктен болды.
Біріншіден Ресейде (қоныс аударушылардың негізгі бөлігі осы елден
болғандықтан) тың мен село жылдары 105 мың ауылмен село қаңырап бос қалды.
Соның нәтижесінде Рсесйдің өзінде құнарлы аймақтар өңделмей, барлық
қаражат тың игеруге жұмсалғандықтан, астық өсіру азайып, бұл азық-түлік
тапшылығына әкелді.
Екіншіден Қазақстанда тың теру үшін ондаған миллиард сом жұмсалса да,
ол күткен нәтиже бермеді. Себебі тың жерлерді жыртқыштықпен пайдалану
жердің құнарсыздануына әкеліп бұл өз кезегінде астықтың түсімін азайтты.
Тың игерудің барлық кезеңдерінде астықтың түсімі азая берді. Ал Кеңес
басшылары мақтана айтқан 1 млрд. пұт – бар болғаны 16 млн. тонна астық қана
болған еді.
Үшіншіден, тың игеру Қазақстанның дәстүрлі шаруашылығы – мал
шаруашылығына орны толмас **** әкелді. Тың игеру нәтижесінде мал жайылымға
қолайлы жерлер жыртылып, мал жайылатын аймақтаркүр азайды. Соның
нәтижесінде Қазақстанда Кеңес үкіметі мақсат еткен – мал санын 50 млн.
басқа жеткізу жоспары орындалады.
Төртіншіден, ең маңыздысы – қоныстанушылардың жаппай көшіп келуі,
әсіресе, Қазақстанның солтүстік, шығыс, орталық аймақтарына
қоныстанушылардың шоғырлануы, бұл аймақтағы қазақстардың демографиялық,
тіл, мәдениеттік дағдарысының пайда болуына әкелді.
Демографиялық жағынан қазақстар өз Отанында аз ****** айналу қаупі
төнді. Егер ХХ ғасыр басында бүкіл Қазақстан тұрғындардың 92%-ын қазақтар
құраса, 1959 жылғы санақ бойынша Қазақстанда қазақстар барлық тұрғындардың
- 30%-ын ғана құраған еді. Ал орыстардың үлес салмағы керісінше күр өсіп,
енді олар Қазақстан халқының негізгі бөлігін құрады.
Мұндай ара-салмақты тек тың игеру кезінде орын алды деуге шындыққа
жанаспайды. Ол әлдеқайда тереңде жатыр.
Бұл 1916 жылдан басталып, 1917, 1921, 1928-33 жылдары орын алған
тарихи құбылыстарға байланысты. 1916 жылғы көтеріліс кезінде жалпы
қазақстардың саны 5 млн. 650 мың адамға жеткен болатын Осы кезде қазақтар
саны жағынан дүние жүзінде түркі тілді халықтар ішінде екінші орынға
(Анатолий түріктерінен кейін), ал Ресей империясы мен бұрынғы Кеңес одағына
бірінші орында болды. Ал осыдан 30 жыл өткен соң, яғни большевиктердің
үстемдігі тұсындағы демографиялық аппараттың нәтижесінде, олар үшінші
орынға түсіп, олар үшінші орынға түсіп қалды. Бұл большевиктер тұсында орын
алған тарихи оқиғалар – 1917-1920 жылдардағы азамат соғысы, 1921 жылғы
аштық, 30 жылдардағы репрессиялар, 1928-30 жылдардағы кәмпеске,
ұжымдастыру, 1931-1933 жылдардағы аштық, 1939-1945 жылдардағы Екінші Дүние
жүзілік соғыс, 1954-1965 жылдардағы тың игеру, осының барлығы қазақстардың
демографиялық апатқа ұшырауына басты себепші болды.
1916-1945 жылдар ішінде Кеңес одағының басқа халықтары, социалистік
қайта құрудың барлық қиыншылықтарына қарамастан, 25-30 пайызға өссе, ал
қазақстардың саны 3 млн. 150 мың адамға немесе 45 пайызға кеміді. Қажетті
демографиялық өсуді есептегенде, қазақ халқы осы жылдарда 65 пайызынан,
яғни үштен екісінен айырылды. Мұндай қасіретті ХХ ғасырда дүние жүзіндегі
бірден-бір халық басынан өткізген жоқ. Проценттік қатынаста Қазақ
қасіреті Батыс Армян қасіретінен, Европадағы фашизмнің еврейлерді жоюынан,
Камбодждағы зулматтан да асып түсті. Қолдан жасалған демографиялық апат
толқын тәрізді бірінен соң бірі келіп отырды.
Кеңес үкіметі кезінде қазақтарға тек демографиялық апат қана емес,
сонымен қатар өз тілі, діні, мәдениет, салт-дәстүрлердің жоғалу қаупі
төнді. Кеңес үкіметінің қазақстар және басқа да халықтар тарапына
жүргізген ұлт саясаты, - оларды орыстандыру, кеңес халқы құру саясаты
болды. Кеңес дәуірі кезінде қазақстардың жазуы екі рет өзгеріске ұшырады.
1928 жылы ұзақ пайдаланып келген араб жазу орнына латын негізінде қазақ
жазуы қабылданды.
Қазақ алфавитін латиницадан 1940 жылы кирилицаға ауысуы қазақтардың
бүтіндей бір ұрпақтың өз өмірінде өзгерістер еткізуіне мәжбүрледі. 1925
жылы қазақтардың ұлттық мейрамы – наурыз ескінің сарқыншағы деп қабылданып,
оны тойлауға тыйым салынды. Сталин және оның мұрагерлері – Хрущев, Брежнев,
Горбачев кезінде жүргізілген ұлт саясаты нәтижесінде қазақтар өз тілін,
мәдениетін жоғалтуға қаупі өте зор болды.
30-50 жылдары орын алған репрессиялар қазақ халқының зиялы қауымының
жойылып, соның нәтижесінде халықтық шенеулікке апаратын қаупін де туғызды.
Әр халықтың мақтан тұтар адамдары – зиялылар болғандықтан, кеңес үкіметі
оларды құртып жіберуге ұмтылды. Соның нәтижесінде қазақ халқының зиялылар
қауымның өз орнын толтыру үшін ондаған жылдар қажет болды.
Сонымен қатар Кеңес өкіметі билік басына басқа халықтар өкілдерін,
әсіресе қазақтарды жолатпауға тырысты. Қазақстанда билік басында Кеңес
өкіметі кезінде бар болғаны екі қазақ Шаяхметов және Қонаев қана болды.
Олардың билігі өте шектеулі және орталыққа тәуелді болды.
Сонау Ресей патшалығынан бастьалған рухани отарлау өз жалғасын Кеңес
одағы кезінде де кең орын алған болатын.
1953 жылы наурызда И.Сталин қайтыс болғаннан кейін ұлт саясатына
қатысты саясат өзгерістерге ұшырады. Қуғын-сүргін науқаны біраз баяулады.
Сталиннің өз кезеңінде жоспарланған Қазақ КСР ғалым Академиясының тарих,
археология, этнография институтын, тіл және мәдениет институтын, Кеңестік
жазушылар одағын ұлтшылдардан тазалау саясаты тоқтатылды.
Тарихта жылымық деп аталып жүрген 1954-1965 жылдары біршама
басшылықтың ұжымдық принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі
босаңси бастады. Қоғамдық өмірді демократиялауға бығатталған бұл шаралар
біршама ой еркіндігін туғызды. Нәітижесінде мыңдаған кінәсіз сотталған
адамдар лагерлерден босатылып, партияның кейбір көрнекті қайраткерлері
аталды. Әйтсе де, Н.С.Хрущев пен оның төңірегіндегілердің Сталиндік
тәртіпті сынға алуы үлкен ерлік болғанымен, олар әдеби орныққан әміршіл-
әкімшіл жүйені толық жойған жоқ. Әлі де кінәсіз сотталған адамдар
түрмелерде қалды. Ресесйлік патша өкіметінің отарлау саясатын ақтау
мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғандығы кеңінен
насихатталалып, қазақтардан бірыңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды.
Тарихи шындық бір жақты көрсетілді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
Ж.Аймауытов және т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға
берілген жоқ.
Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика
салаларында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және тағы басқа
көптеген мәселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді. Қайта
құруларсоңына дейін жеткізілмеді. Сталиннің өлімінен кейін жасалған іс-
әрекеттің жарты кемшілігінің салдарынан бір жағынан демократияға ұшыраған
башқұрттар, қалмақтар, шешендер, ингіттар мен қарашайлықтардың автономиясы
қалпына келтірілсе, ал екінші жағынан қырым татарлары, немістер, месхет
түріктеріне өз автономиясын қайта құруға әміршіл-әкімшіл тыйым салды. 1961
жылы Республика коипартиясы Қазақстан жазушылар одағының қызметін
қанағатсыз деп тауып, ұлт мәселесін көтерішулермен күресті жандандырды. Рсы
жылдары керісінше, орыс тілінің ролінұлтаралық тіл ретінде көтеру мәселесі
өте маңызды болды. Коммунистік идеологияны басшылыққа алған Н.С.Хрущев
республиканың барлық өміріне тікелей араласты. Қазақстанның оңтүстік
аудандары Өзбекстанға берілді.Тың өлкесінде 6 облыстың өлкелік партия
комитеті біріктіліріп, тікелей Мәскеуге бағындырылды. Ақмола Н.С.Хрущевтің
жеңіл қолымен Целиноградқа Батыс Қазақстан – Орал облысына айналды.
Ұлт саясатындағы бұрмалаушылықтар халық арасаында, әсіресе, зиялылыар
мен жастар арасында түрлі наразылықтар туғызды. Кеңестік жүйе оларды
барынша жасырып, бүркемеледі.
Осылайша, 1959 жылы Теміртаудағы толқу тәртіпсіздіктің салдары ретінде
бағаланды. 1963 жылы Мәскеуде оқитын қазақ жастарының бір тобы –
Б.Тайжанов, С.Ақатаев, М.Тәтімов, М.Әуезов бас болып, Жас тұлпар атты
ұйым құрды. Мақсаты – қазақ жастарының ұлттық санасын ояту. Мұндай ұымдар
кейінірек Ленинградта, Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда,
Қарағандыда және басқа да жерлерде пайда болды.
1950-1977 жылдар ішінде қазақ мектептерінің саны 1891-ден 2577-ге
дейін азайды, ал орыс тілінде жүретін орыс мектептерінің саны 1,5 мыңға
көбейді. Қазақ тілі тек тұрмыстық қолданыс дәрежесінде сақталса, орыс тілі
негізгі мемлекеттік тіл ретінде қолданылды. Кітаптардың 95% орыс тілінде
басылды, теледидар хабарларының 70% эфирде тек орыс тілінде жүргізілді.
Кеңестік тәртіптің бұл қылмысының нәтижесінде қазақ халқының ұлттық
мәдениетінің аясы жылдан жылға тарылып, тіпті ұлттық территорияға қауіп
****** жағдайлар орын алған.
Сонымен, қаралған жылдары республикада интернационализм түсінігі үстем
идеологияға айналды. Ұлттық мәселелердің барлығы тек интернационалдық
тәрбиені жақсарту арқылы шешіледі деген түсінік негізінде ұлы державалық
шовинизм жатты. Ұлттық ұлттың салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана
үстемдікке ие болып көбірек дәріптеледі.
Қоғамдық-саяси өмірдегі келеңсіз құбылыстардың етек алуы және оның
ұлтаралық қатынастарға тигізген әсері.
ХХ ғ. 70-80-жылдары республиканың қоғамдық-саяси өмірінде де күрделі
жағдай қалыптасты. КОКП-ң әлеуметтік-экономикалық қателері ұлттық
қатынастарға да өз әсерін тигізбей қоған жоқ. 1964-1987 жылдары Брежневтік
басшылық бұл салаларды мүлтіксіз әрі ешқандай проблема жоқ деп санады. Ұлт
мәселесін шешудегі табыстарды асыра бағалау кемелденген социализм
концепциясынан туындады. Нақ осы кезеңде ұлт мәселесіндегі проблемалар
шешілуінен гөрі шапшаңырақ қордаланады.
1922 жылы федерациялық мемлекет ретінде құрылған КСРО іс жүзінде
унитарлық мемлекетке айналып кетті. Оның құрамындағы одақтас
республикалардың құқықтары шектеліп, нақты егемендігі жоқ автономия ретінде
дамыды. Ұлттардың өзін өзі билеуі іс жүзінде ұмыт болды. КСРО-дан еркін
шыға құқы болғанымен бірде-бір халық оны пайдалана алмады. Бұл жерде нақты
өмір шындығы есепке алынбады, саяси демократияның бұрмаланғандығы
салдарынан бұлайша ерік білдірудің өзі мүмкін емес еді.
Ұлттық проблеманың бәрін тек интернационалдық тәрбиені жақсарту арқылы
ғана шешуге болады деп пайымдады. Бұл бағыттағы тәрбие нақты өмірден алшақ
жүргізілді, интернационализм идеяларын насихаттауменг щшектелді. Осы
мағынада алғанда интернационалдық тәрбие ұлттық саясаттың орнына жүрді
немесе бүтіндей оны ауыстырады.
Түркі ұлттық мәдениет, оқу мен тәрбие іс жүзінде аударма болды. 70-80
жж ұлттық салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана көбірек дәріптелді. Қоғамдық
– саяси өмірде евроцентризм бағыты басым еді. КСРО халықтары мен ұлттардың
дамуындағы орыс мәдениетінің рөлін асыра бағалау етек алды. Біздің
тарихымыздың бөліп алуға болмайтын бөлігі болып табылатын көшпелілік
өркениеті мен шығыс мәдениетінің бүкіл қабаты жауып тасталды адамдардың
тарихи сапасын жою процессі жүрді. 1917 ж қазан төңкерісіне дейінгінің
бәрін ұмытуға табандылықпен мәжбүр етілуі. Мұның керісінше Кеңес дәуірінің
тарихы барынша дәріптеледі. Ресми органдар мен насихат қазақ халқының және
одақтың басқа халықтарының нағыз тарихы тек 1917 жылдан басталады деп
жұртты сендірген болатын.
Шұғыл интернационалдандыру ұлттық мүдделерді есепке алмай
бюрократиялық және күштеп қудалау әдістерімен біртұтас совет халқының
қалыптасуын шан-шаңдатуға тырысу ұлт саясатында өрескел ағаттықтар мен
елеулі қателіктер жіберуге әкеліп соқтырады. Ал шынайы интернационализм
өз *** да және басқа ұлттардың ұлттық мүдделерін түсініп, мойындамауынша
мүмкін емес еді. Ұлтшылдық ең алдымен ұлттық мүдделерді кемсітуден пайда
болады.
Қазақстанда тіл саясатында да кемсітушілік орын алды. Орыс тілін
республикада қазақтардың 60 % - і меңгерсе қазақ тілін орыстардың 1 %-нан
да азы меңгереді. Қазақ тілі тек тұрмыстық саламен ғана шектеліп, іс
жүргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық, әскери өмірде, жоғары мектептерде
қолданылмайды. Кітаптың 95 %-і орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының
70 %-і орыс тілінде шықты. Бұрынғы КСРО-дағы империялық тіл саясаты ең
алдымен орыс тілін білмейтін адамдарының әлеуметтік өсу мүмкіндіктерін
шұғыл тарылта беру мақсатын көздеді.
Ұлт саясатындағы бұрмалаулар, саяси ахуалдың қаталдандырылуы, еркін ой-
пікір айтуға өкіметтің төзбеушілігі, әсіресе зиялылар арасында наразылық
туғызды. Ол түрліше көріністерге ие болды. Студенттер, шығармашылық және
ғылыми ителлигенция арасында республиканы орыстандыру саясаты айыпталды,
қазақ тілінің жағдайына, республиканың егемендік құқығының жоқтығына
алаңдаушылық білдірілді.
Партиялық – мемлекеттік құрылым қызметінің 70-80 жж басындағы өзекті
бағыты бұрынғысынша ұлтшылдыққа, жершілдіктің көріністерінде және
патриархалдың құрылысты дәріптеуге қарсы күрес болды. Өзгеше ойлаудың
барлық түрлері қудаланды. Өмір сүріп тұрған жүйенің идеологиясы тек жасанды
догмаларына сай келмеген өз көзқарастарын әдебиет пен өнер шығармаларында
бейнеленген интеллекцияның өкілдері қудалауға ұшырады. Мысалы, ақын О.
Сүлейменовтың Азия деген талантты кітабы осындай қасіретке ұшырады. О.
Сүлейменовтың оппоненттері Молодая гвардия, Москва, Звезда және басқа
журналдардағы мақалаларында кітаптың идеологиялық бағыты мен мақсатына
күмәін келтіретін сындар келтірген болатын. Ол ұлтшылдық,пактюркистік
шығарма және орыстарға қарсы жазылған деген айыптар тағылды. Соның
нәтижесінде бұл ақын да тоталитарлық жүйесінің құрбанына айналды.
Кеңестік билік ғалымдар арасында ой-пікірлер бостандығына барынша
тыйым салынып отырған еді. Мысалы, 1976 жылы философия институтының
авторлар ұжымы даярлаған Дәстүрлі қазақ өнерінің дүниетанымы деген
кітапты басып шығаруға тыйым салынды. Антрополог О. Исмағұловтың
Қазақстанның этностық геногеографиясы деп аталатын кітабы кеңес идеология
тұрғыдан қате әрі зиянды деп табылды. Авторға методологиялық қате жіберген,
ру-тайпалық факторларды бүгінгі заманмен байланысты біржақты баяндалған
деген ойын тағылған еді. Бірақ кейін бұл айыптың бәрі алынып тасталынды.
1979 жылдың жазында Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы ұлғая
түскен қарама-қайшылықтардың айқын бір көрінісі еді. Ол ұлттық қатынастарды
түркілікті халықтың ұлттық мүдделерін есепке алмай орталықтың әміршіл
әдіспен көрсеткіші болды. Қазақстан 1979 жылы неміс автономиясын құру
әрекеті және оған қазақ тұрғындарының қарсы шығуы республиканың саяси
тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі. Қазақстанда 1979 жылы көктемде неміс
автономиясын құру туралы шешім КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының
мәжілісінде республиканың үкіметі мен Жоғарғы Кеңесінің келісімінсіз
қабылданды. Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің сол кездегі бірінші
хатшысы Д.А. Қонаевтың куәлік етуіне қарағанда қазақ жерінің қақ ортасынан
неміс автономиялық облысын ашу туралы шешім қабылдауға КСРО Мемлекеттік
қауіпсіздік комитетінің төрағасы Ю. Андронов мұрындық болған көрінеді. Буш
автономиялы облысқа Ақмола, Павлодар, қарағанды және Көкшетау облыстарының
біраз аудандары беріліп, Еврейлянтау қаласы оның орталығы болып жасалмақ
белгіленеді.
Автономиялы облыс құру туралы мәлімет республикаға тез тарап, қазақ
халқының заңды қарсылығын туғызды. Маусымның 16 күні таңертең негізінен
облыс орталығдағы жоғарғы оқу орындары мен техникумдарының студенттері
қаланың орталық алаңына жиналып, қазақ және орыс тілінде Қазақстан
бөлінбейді , неміс автономиясы болмасын! және т.б. урандан жазылған
транспоранттар алып шықты. Митинг Орталықтың неміс автономиясын құру туралы
шешімін айыптаған үндеу қабылдады. 19 маусымда Ақмолада тағы бір
демонстарция болды. Оны аудандардан келген соғыс ардагерлері бастаған еді.
Демократияға 2 мыңнан 4 мыңға дейін адам қатысты. Демократияға
қатысушылар облыс басшаларына автономияны құруға қарсы үндеу тапсырды.
Ақмоладын кейін шағын митіттер мен демонстрациялар Атбасарда, Ерейментауда,
көкшетауда өтті. КОКП орталық комитеті саяси Бюросының бұл шешіміне
республикада тұратын немістердің өздері де қарсы шықты олар Қазақстаннан
шаңырақ сұрағанымыз жоқ кеңес немістерінің ту тікпек жері Еділ бойы
автомобил алсақ, о бастағы Ата қонысынан ірге көтереміз,- деп отырып
алды. Республика халқының наразылығының нәтижесінде орталық өз шешімін
өзгертуіне мәжбүр. Сөйтіп, Қазақстан жерінде неміс автономиясын құру
жөніндегі шешімі іске аспай қойды. Бұл бой көрсетулерден соң жазалау
науқаны шектеніп жүргізеді және тіпті әкімшілік істері бойынша да сот
процесі жүрген жоқ. Алайда республиканың басшылығы және Мемлекеттік
қауіпсіздік комитеті демонстрациялар туралы хабардың кең тарап кетпеуі үшін
барлық күш-жігерін жұмсады. Баспасөз беттерінде бұл оқиғалар туралы
ештеңге жазылған жоқ.
70 жылдардың аяғында орын алған бұл оқиғалар КСРО-ның цит саясатының
өз мүмкіндіктерін жоққа шығарғанын және бұл әміршіләкімшіл жүйенің іріп-
шіргіенінің айқын мысалы бола алады. Ақмола оқиғасы КСР-ң цит саясатындағы
бумалаушылықтың айқын бір көрінісі қала берді.
1.3. Қайта құрудағы бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы.
Желтоқсан оқиғасы
Кеңес Одағында жүргізілген тіл, мәдениет, дәстүрлерді унификациялау
мен орыстандыру саясаты ұлттар мен тоталитарлық жүйе арасында қарама-
қайшылықтың шиеленісуіне әкеліп, ұлттар арасында қатынастардың күрделенуіне
жол берді. Нәтижесінде Кеңес Одағының ұлт саясаты өз мүмкіндіктерін жоққа
шығарып, ұлттар және ұлтаралық қатынастар проблемасын шеше алмайтын
жағдайға жетті.
Ғалымдардың КСРО-ның құлауына, сондай-ақ бұрынғы Кеңес өкіметі
кеңістігіндегі ұлттық мәселелердің қазіргі шақтағы шешілу сырына ерекше
көңіл бөліп отырғаны белгілі. КСРО-ның ыдырар кезі ұлттық республикаларда
этносаяси жағдайдың ұшқындап тұрған шағы еді. Оған тағы да қайта құру
жылдарында демократия мен жариялылықтың жариялану кезеңде ұлттық сананың
еселеп өскенін қосыңыз.
80 жылдары Кеңес басшылары кеңестік ұлттық проблеманың шешу тәсілінің
саясаты Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәселесіне зор әсер етті. КСРО
кезіндегі тоталитаризм мен орыстандыру саясатының зорлығы Қазақстан
экономикалық, этно-демографикалық тұрғыдан Одақтас республика деуден гөрі
отар аймаққа көбірек ұқсайтын. КСРО-да көптеген ұлттардың, соның – сезімін,
салт-дәстүрлерін аяқ астына таптауы ХХ ғасырдың 80 ж – 90 ж-р басындағы
ұлттар мен тоталитарлық жүйе арасында қарама-қайшылыққа әкеліп, ұлтаралық
қақатығыстардың өршуіне негіз болды. Соның нәтижесінде кеңес өкіметінің ұль
саясаты өз мүмкіндіктерін жоққа шығарып, ұлтаралық қатынастар проблемасын
өз күшімен шешуге мүмкіндігі болмады. Оның ақыр аяғы КСРО-ның ыдырауына
және әлем картасында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына әкеледі. 80
жылдары КСРО-да кең етек алған ұлтаралық қатынастардағы қиыншылықтар Кеңес
қоғамында түбегейлі өзгерістер қажеттігі айқын сезіледі.
Кейбір үкімет басшылары да терең өзгерістер керек екенін түсіне
бастады. 1985 жылы наурызда КОКП Орталық Комитетінің пленумында Бас
хатшылыққа Михаил Сергеевич Горбачев сайланды. Сәуірде партия пленумында өз
тарихта Қайта құру бағытын айқындады. Бұл бағыт кеңес Одағының ыдырауын
тездеткен шешім болды. КСРО-ның терең дағдарыстар шығару үшін Кеңес
басшылары бар күші – жігерін жұмсады.
Қазақстанда Одақтың барлық жерлеріндегі сияқты тоқырау жылдарында
басқару ісінде жағымпаздың, парақорлық, рушылдық, жершілдік сияқты көптеген
келеңсіз құбылыстар кеңінен орын алды. Бұл жылдары *** саясатында,,
әлеуметтік – экономикалық және кадр мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа
жол берілді. Жалпы барлық Кеңес қоғамы үшін бұл кезде қоғамдық ойдың мәні
өзгеріп, сөз бен істің арасында алшақтық қайшылық кең өріс алды. Кадр
мәселесін шешу партия комитеттерінің тек бірінші басшылардың айтуымен,
солардың таңдауымен жүретін болды.
Қазақстанның жоғарғы органдарына Орталықтан басшы кадрлар жіберу
кеңінен орын алды. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі,
республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады. Мұндай
жағдай 1986 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясының орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевты орнынан алған кезде айрықша көзге
түсті. Пленум мәсілісі небары 18 минутқа ғана созылды. Осы уақыт ішінде
Қазақстан Компартиясының 1-ші хатшысы Д.А.Қонаев қызметінен алынды. Оның
орнына Мәскеу жіберген Г.В.Колбин сайланды. Мұның өзі қайта құру мен
демократиядан үлкен үміт күткен республика халқының, соның ішінде қазақ
жастарының наразылығын туғызды. Соның нәтиежесінде Кеңес Одағын дүр
сілкіндірген, тарихта Желтоқсан оқиғасы деген ұлт-азаттық қозағалыстың
пайда болуына әкелді.
Бірақ Желтоқсан қозғалысына түрткі болған тек Д.А.Қонаев орнына
Орталық сайлаған Г.В.Колбиннің келуімен шектелуге болмайды. Ол тереңде
жатқан құбылыс болатын
Ғылыми және көпшілікке арналған басылымдарда қазіргі уақытша кең
қолданылып жүрген Желтоқсан оқиғалары деген кеңестік идеология қойнауында
өмірге келген ұғым бұл құбылыстың шынайы мазмұнын аша алмайды. Желтоқсан
оқиғалары қазақ тарихында бұдан да бұрын алған тамырлы өзара сабақтастық
оқиғалардың логикалық жалғасы, кезекті табиғи көрінісі анығырақ айтқанда ол
қазақ халқының **, отаршылық езгіге қарсы азаттық үшін күресінің,
мемлекеттік тәуелсіздікке деген тыныштық ұмтылысының табиғи жалғасы.
Ресей патшалығы кейін Кеңес үстемдігі кезінде қазақтардың ұлттық сана-
сезімін ұзақ уақыт бойы аяққа тапталуының нәтижесі – 1986 жылғы желтоқсан
оқиғасы немесе қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының пайда болуы.
1988 жылы КСРО-да этникалық қақатығыстың кең өрістеген аймағы – Таулы
карабах болды. Сол жылы аймақтағы негізгі тұрғындары армяндардың бұл
аймақтың Арменияға қосылуы туралы ниеттеріне Әзірбайжандар қарсы шықты.
Нәтижесінде бұл аймақта Әзірбайжандар мен армяндар арасында қарушы қақтығыс
басталып, ол кейін екі ел арасында соғысқа әкелген болатын.
Нақ осындай қақтығыстар КСРО-ның басқа да аймақтарын қамтыған еді. Бұл
Кеңес ұлт саясатының бұрмалануы нәтижесінде болып, оның бұл проблемаларды
өз күшімен ш еше алмайтын жағдайын көрсетіп, барлық мүмкіндіктерін жоққа
шығарған еді. (20)
Қазақстан да осындай этникалық қақтығыстардан қалыс қалған жоқ. 1989
жылы жазда маңғыстау облысында Жаңа өзен қаласында, Күлсары ауылында
жергілікті тұрғындары мен Кавказдан келген жұмысшылар арасында қарулы
қақтығыс басталған еді. Оның басты себебі: вахталық әдіспен жұмыс істейтін
кавказдардың жұмысшалыр жергілікті халықтан шыққан жұмысшыларға қарағанда
бірнеше есе көп ақша тауып отырды және тұрмыстық деңгей әлде-қайда жоғары
болатын. Тұрмыстық тауқіметін кешіп отырған қазақтар шыдай алмай, оларға
қарсы шықты. Бұл аймақта болған этникалық шиелініс Кеңес өкіметінің
жүргізіп отырған саясаттың салдары еді. Соның нәтижесінде жергілікті халық
материалды, тұрмыстық жағынан жан-жақты дискриминацияға ұшырады. (5)
Осындай жағдай Қазақстанның басқа да аймақтарда да айқын көрініс
тапты. 1990 жылы жазда Алматы облысының Ұзынағаш ауылында жергілікті
тұрғындар шешендерге қарсы шығып, ол екі халық өкілдері арасында да
ұлтаралық қақатығысқа әкелді. Бұл жолы да ұлтаралық қарама-қайшылықтың
ұшығуына жергілікті халықтың ауыр жағдайы себепші болған еді.
90 жылдары Қазақстанда, басқа да республикаларда сияқты ұлттық ұйымдар
құрыла бастаған еді. 90 жылдары Қазақстанда – Азат, Алаш, Желтоқсан
ұйымдары құрылды. Олардың басты қызметтері Қазақстанда ұлттық мемлекет
негіздерін қалау, қазақ тілі мен мәдениет мәртебелерін көтеру болатын.
Нақ осы жылдары бүкіл Кеңес көлемінде орыс шовинизмі ашық көріністерге
ие бола бастады. 1988 жылы бүкіл Одақ бойынша орыстардың Христиан дінін
қабылдауының 1000 жылдығы ** атап өтілді. 90 жылдар басында қазақстанда
қазақтар өздерін жария ете бастардың патшаға 400 жылдың қызметі мереке
ретінде атап өтілуі тиіс болды және оған Кеңес Одағынан барлық қазақтар
келе бастады. Бірақ осы жағдайда Азат және Желтоқсан, Алаш мүшелері
бұл мерекені болдыртпау үшін Оралға келе бастады. Қалада қазақтар мен орыс-
қазақтары арасында қақтығыс орын алу қаупі пайда болды. Бірақ екі жақ
ақылға қонып, бұл жиынның аяғын қанды қақтығысқа апартпады.
Сонымен жоғарыда көрсетілген мысалдар 80 жылдар аяғы мен 90 жылдар
басында, яғни КСРО-ның ыдырар қарсар алдында қазақстандағы ұлтаралық
қатынастар нағыз ушығып тұрғанның кезі болатын. Соны ақлай шешудің жолын
таба алмаған Кеңес басшылары халық алдында барлық беделінен айрылып, Кеңес
одағының ыдырауын тездеткен болатын. Енді Қазақстандағы ұлтаралық
қатынастар жаңа кезеңге, яғни тәуелсіз Қазақстан жағдайында даму
қажеттілігі айқын сездірді.
ІІ тарау
2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы
Қазақстанның тәуелсіз алуы бұрынғы кеңес қоғамында қалыптасқан ахуал –
қоғамдық жүйенің күйреуінің, Кеңес Одағының ыдырау салдары нәтижесінде іске
асты. КСРО-ның құлауының басты себептерінің бірі, ондағы саяси-идеологиялық
бірлік пен бітұтастық сол сексенінші жылдардың соңы мен тоқсаныншы
жылдардың басында көзден ғайып болғаннан ерекше атап көрсеткен жөн. Бұл
кезде Кеңес одағында бұрын болмаған ұлт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-тарау. ХХ ғасырдың 80 жылдардағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар
және оның алғышарттары
1.1. Кеңес одағындағы ұлт саясатындағы буржуазиялықтар.
1.2. Қоғамдық-саяси өмірдегі кеңессіз құбылыстар және оның ұлтаралық
қатынастарға тигізген әсері.
1.3. Қайта құруға бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы.
Желтоқсан оқиғасы.
ІІ-тарау. ХХ ғасырдың 90 Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы.
2.2. Қазіргі тәуелсіз қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың дамуы.
Ұлтаралық интеграция мәселесі.
Қорытынды
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Көптеген мемлекеттер үшін, соның ішінде
Қазақстан үшін де өркениетті қоғам құруда тағдырлық мәні бар құбылыс –
ұлтаралық қатынастар мәселесі. Дамыған қоғам сол мемлекетте тұратын
ұлттардың достығынсыз, өзара түсінушіліксіз жүзеге аса алмайтыны ежелгі
дәуірден бері белгілі. Дүниежүзіндегі мемлекеттердің көпшілігі көп ұлтты
болатындықтан, адамзат баласын барлық уақытта ұлттық проблеманы шешудің
жолдары толғандырып келді. Кейінгі кездері әлемдік қауымдастықтың арасынан
өз орнын тапқан этностың құрамы әр түрлі тәуелсіз мемлекеттер пайда болды
(соның ішінде Қазақстан да бар).
Қазіргі жаһандану заманында бүкіл әлем үшін, соның ішінде Қазақстан
үшін, соның ішінде Қазақстан үшін ұлтаралық қатынастар этно саяси,
демографиялық, экономикалық тағы басқа маңызды факторлердің бірі ретінде
қарастырылып отыр. Бұл мәселенің маңыздылығы – ХХ ғасырм соңында
дүниежүзінде экономикалық қақтығыстардың кең орын алуы жас тәуелсіз
мемлекет Қазақстанда қайталану қаупі жөнінде еді. Сондықтан да жас мемлекет
үшін ұлтаралық қатынастар қазіргі полиэтникалық қоғамның белгілердің
ішіндегі ең маңыздысы болып есептелінеді.
Қазіргі тәуелсіз Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға ерекше мән бере
отырып, оның объективті жақтарын ескеру керек. ХХ ғасырдың 80-90 жж.
бұрынғы Кеңес Одағының ыдырау заңдылығы жүріп жатыр. Бұған себеп болған
КСРО саяси экономикалық, этностардың орын алуы нәтижесінде КСРО
халықтарының ұлттық сана сезімі өсіп, бұл халықтардың ұлт-азаттық күшеюіне
әкелген болатын. Бұл өз қатарында КСРО-ның ыдырауына және әлемде жаңа
тәуелсіздік мемлекеттердің пайда болуына әкелді. Демек, КСРО-ның өз ішкі
саясатында ұлт саясатын бұрмалау нәтижесі осы алып державаның құлауына
әкелгені айқын болды. Бұрынғы КСРО-дан бөлініп шыққан тәуелсіз мемлекеттер
алдында Кеңес өкіметінің қателерін қайталамай өз геосаяси, этноәлеуметтік,
тарихи қалыптасуына орай ұлт саясатын жүргізу үлкен маңызға ие болды.
Кеңес империясы құлағаннан кейін Қазақстан алдында осы мәселелерді
шешу проблемасытуындайды. Қазақстан посткеңестік аймақта және полиэтникалық
көп конфессионалды мемлекеттер қатарына жататындықтан ұлт саясатында
Қазақстанда тұратын барлық халықтар мүддесін ескере отырып шешу керек блды.
Қазақстан өз болашағы мен дамыған өркениетті мемлекет ретінде сақтау
үшін тек Қазақстан қоғамында бейбітшілік пен тұрақтылықты сақтау ғана емес,
ең маңыздысы өз ұлттық сана-сезімінде жоғары дамыған, ортақ мүдделері бар
қоғамның біртұтастығы. Осындай жолдың жүзеге асырылуын полиэтникалық
Қазақстан жағдайында ұлттық бірігу (интеграция) ең басты фактор болып
табылады. Бұл мәселенің маңыздылығы полиэтникалық Қазақстанның 2030 жылға
дейін стратегиялық дамуында айқын көрініс тапты. Бұл мәселе Қазақстан
Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін ең бір приориттеті
шешім болып табылады 1:59-бет.
Егер сыртқы әсер ықпалды былай қоя тұрып мәселені нақтылай түсетін
болсақ, онда Қазақстандағы ұлтаралық қатынастардың аясы үш түрлі фактормен
анықтауға болады. Мұның ең алғашқысы – қазір дүниежүзінде полиэтникалық
мемлекеттерде кең пайдалана басталған, Қазақстан үшін маңызды ұлттың
бірігу, яғни ұлттық инетграция.
Қазақстандағы цитаралық қатынастарды қазіргі заман талабына, тарихи
шындық тұрғысынан зерттеу тек Кеңес Одағының ыдырау кезінде және
Қазақстанның тәуелсіздігін алумен байланысты.
ХХ ғасяырдың 80-жылдары Кеңес одағындағы орын алған ұлватарық
қатынастарндағы дағдарысқа ұшырауы бұл мәселенің маңыздылығын көрсетіп,
кеңес және Қазақстан ғалымдарының зерттеуіне түрткі болған еді.
Кеңес одағының алғаш құрылғаннан бастап Ұлтаралық қатынастар мәселесі
коммунистік – лаениндвік туындама тұрғыдан қарастырылып заерттелетін
болатын. Ұлт саясаты тоталитарлық, әміршіл-әкімшіл жүйенің коммунистік
идеологиялық саясаттың бөлінбес бөлшегі ретінде қарастырылғандықтан, саол
кезден ғалымдар бұл мәселесі коммунистік идеология тұрғыдан зерттеді. Бірақ
осы кезде Қазақстандағы цитаралық қатынастар мәселесі де қазақ қоғам
қайраткерлерінің еңбектерінде де елеулі орын алған болатын. Белгілі қазақ
қайраткері – Мұстафа Шоқай қазақ жеріндегі цитаралық қарым-қатынасстарды.
Түркістан под влсастью Советов атты еңбегінде циттық тұрғыдан қарастырды.
М.Шоқай өз еңбегінде Қазақстандағы кеңес өкіметінің цит саясаттың
қазақтардың мүддесіне мүлде қайшы келетін және боның қазақ халқына тек
қайғы-қасірет әкелетін алдын-ала болжаған еді.
Кеңес өкіметі шындарында Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарды зерттеу
50-60 жылдардың өзінде-ақ қаланған еді. Бүкіл кеңес ғалымы сияқты Қазақстан
зерттеушілері өз зерттеулерін марксистік-лениндік-сталиндік концепция
тұрғыдан жазған болатын.
Цитаралық қатынастар теориясын сол кездегі атақты ғалымдар
Н.Сәрсенбаев М.Сужиков Н.Жандилдин, Т.Сәрсенбаев, Д.Кішібеков, Р.Абсаттаров
қарастыра бастаған еді.
Бұл мәселе бойынша алғашқы публикациялар 50-60 жылдары пайда болды
және негізінен олар қазақ социалистік циттың құрылуына арнап жазған еді.
2) Ұлтаралық интеграция Қазақстанда барлық ұлтаралық біртұтас
азаматтық қоғамға бірігуіне жағдай жасаса, екінші жағынан осы азаматтың
қоғамда этникалық ерекшелігі мен сана-сезімінің сақталуына септігін
тигізеді. Бұл қазіргі ұлтаралық қатынастардың дамуындағы бірден-бір шешуші
фактор.
Екінші фкатор – ішкі этносаясатты ескере отырып, дербес мемлекеттікті
сақтау және дамыту. Бұл – Қазақстандағы ұлттарды біріктіруге әсер ете
алатын қазақ тілін дамыту және нақтылы әрекетке ұластару. Бұл Қазақстанның
аумақтық тұтастығы.
Ең соңында, саяси идеялардың әрекетсіз, ауаға ілінгендей болып
қалайтыны өзінен өзі белгілі. Бұл ретте, Қазақстан аумағындағы барлық
халықтардың ұлттық мүдделерін көздейтін ортақ циттық мүдде туралы айтып
отырмын.
Циттық мүдде – бүкіл дүние жүзінде барлық өркениетті мемлекеттер үшін
оның мемлекет ретінде қалыптасуына, қоғамның бірігуіне әсер ететін фактор
болып табылады. Сондықтан циттық мүддені мемлекеттің маңызды приоритетті
мәселесі екені заңды құбылыс.
Еңбекте Қазақстан үлгісінде қазіргі ұлтаралық қатынастар мәселесі
ззерттеленеді. Сонымен байланысты онда мынандай мәселелерге көңіл бөлінеді:
полиэтникалық қоғамдағы циттық және цитаралық қатынастардың ролі мен
алатын орны, қоғамға субъективті және объективті факторлардың тигізген
әсері. Ерекше көңіл бөлінген мәселе цитаралық қатынастардағы шиеленістер
мен қарама-қайшылықтар табиғаты. Ұлтаралық қарама-қайшылықтар бір жағынан
қоғамда тұрақсыздық пен қақтығыстардың орын алуына әсер етсе екінші
жағынан ол қоғамның бірігуіне жол бермейді. Сондықтан осы қарама-қайшылытар
Қазақстан көпцитты қоғамында орын алуына жол бермеуіміз қажет. Және оның
маңыздылығын Қазақстанның әрбір азаматы түсіну оның азаматтың және
адамзаттың парызы болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлтаралық қатынастар дүние жүзіндегі
полиэтникалық мемлекеттердің маңызды рөл атқарғандықтан, ғалымдар
ұлтаралық қатынастар мәселесіне бұрыннан көңіл бөле бастаған еді.
І-ТАРАУ.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар.
1.1. КСРО-ның Ұлы саясатындағы ****.
Дүниежүзіндегі мемелкеттердің көпшілігі көп ұлтты болатындықтан,
адамзат баласын барлық уақытта ұлттық проблеманы шешудің жайдары
толғандырыпкелгені белгілі. Қазіргі заманда бүкіл әлем үшін, соның ішінде
Қазақстан үшін де ұлтаралық қатынстар саяси, әлеуметтік, экономиклық
тұрақтылықтың ең маңызды факторы ретінде қарастырылып отыр. Бұл мәселенің
маңыздылығы – Ұлтшылдық ғасыры деп аталған ХХ ғасырда дүниежізінде кең
етек алған ұлтаралық қақтығыстардың жас тәуелсіз мемлекет Қазақстанда да
орын алу қаупінде жатыр. Сондықтан да ұлтаралық қатынастар – көп ұлтты
Қазақстан қоғамы үшін ең маңызды фактор болып есептелінеді. Тәуелсіз
Қазақстандағы ұлтаралық қатынастарға ерекше көңіл бөліне отырып, оның
объективті жақтарын ескеру керек. ХХ ғасырдың 80 жылдар аяғы 90 жылдар
басында көпұлтты тоталитарлық мемлекет Кеңес одағының ыдырау заңдылығы
жүріп жатты. 1.
Кеңес одағында жүргізілген тіл, мәдениет, дәстүрлерді унификациялау
мен орыстандыру сасясаты ұлттармен тоталитарлық жүйе арасында қарама
қайшылықтың шиеленісуіне әкеліп. ұлттар арасында қатынастардың күрделенуіне
жол берді. Соның нәтижесінде Кеңес одағының ұдт саясаты аз мүмкіндіктерін
жоққа шығарып, ұлттар және ұлтаралық қатынастар проблемасын шеше алмайтын
жағдайға жетті.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарындағы Кеңес одағында ұлтаралық қатынастардың
шиеленісуіне себеп болған – Кеңес одағының алғаш пайда болған кезде пайда
болған кезде қабылданған заңды құжаттар еді. 3
Кеңес одағының ұлт мәселесін шешуде екі құжат ерекше маңызға ие болды:
1) 1917 жылдың 15 қазандағы Ресей халықтарының құқытық декларациясы; 2)
1918 жылдың 3 қаңтарындағы Еңбекші халықтарының құқықтық декларациясы.
Бірінші құжат бөлімнен тұрады: Халықтардың теңдігімен егемендігі;
Халықтардың тәуелсіздікке құқыды, Барша жеңілдіктермен шектеуліктердің
жайылуы, Аз ұлттар мен этнографиялық топтардың еркін дамуы. Ал екінші
құжатта Кеңес Ресей Республикасытәуелсіз халықтардың еркін одағы мен
федерациясы ретінде құрылытандығы ерекше атап көрсетілгені.
Кеңес одағының алғаш құрылғаннан бастап ұлт мәселесіне ерекше көңіл
бөле бастады. Мәселен 1918-1923 жылдар аралығында Мәскеуде ұлттық
республикалар делегациялары қатысқан төрт бүкіл одақтық кеңес одағының ұлт
саясатындағы негізгі бағыттарын ашып көрсетеді. Бұл құжаттар В.И.Лениннің
ықпалында жатқандықтан, онда негізінен таптық күрес негіз болды. Ленин
Ресей халықтарының теңдігін жақтап, былай деп жазды: Мы признаем себя
равноправнымис Украинской ССР и другими и наравне с ними входим в новый
союз, новую федерацию, союз советских Республика Европы и Азий. Лениннің
бұл тұжырымдамасында қарап отырғандай халықтарың теңдігімен тәуелсіздігі
туралы ашық айтылады.
Бірақ өкінішке орай, В.И.Лениннің қайтыс болуымен, Кеңес одағында ұлт
саясаты үлкен түбегейлі бет бұрысқа тап болды. Кеңес одағының ұлт
сасятаныдағы бұрмалаушылықтың орнауына жол берген. Кеңес өкімет басына И.
Сталиннің өз үстемдігін орнатуы себеп болды. Сталиннің билік басына келуі
Кеңес одағының ұлт саясатында жүргізген өрескел, қатыгез, қайғыға толы
өктемдігі қазақ халқы үшін орны төмен қасіретке әкелді. Сталин және оның
қолшоқпарлары жүргізген саясат қазақ халқын өз жерінде аз цитқа айналу
қаупін туғызады.
Қиянатқа толы Сталиндік – Галощекиндік ұжымдастыру кезінде жер
бетінен жүздеген мың қазақ жайылып, шетелге ****, басып кетуге әкелді.
Мұндай өте қысқа мерзім ішінде осыншалықты қырғынға ұшыраған халықты оған
дейін де, одан кейін де адамзат тарихында боған емес. Ал қызылдар
империясы өзінің қитырқы, зымиян саясатын одан әрі жалғастырып, босап
жатқан қазақ жеріне жар-жақтан басқа халықтар, басқа ұлттарды қуып әкекліп
тотығумен болды. Яғни, қазақ халқы өз дерінде аштықтан қырылап жатқанда,
басқа республикалардан келген адамдар есебінен Қазақстан халқы
толықтырылып отырған екен. Кеңес одағының қазақ халқы тарапына жүргізген
саясаты қазақтар үшін прогрессивті болмай қайта қазақ халқын жаныштап, оның
ұлттық сана-сезімін, ар-намысын аяққа тапталуына әкелді. Соның нәтижесінде
қазақ халқы өз жерінде барлық құқықтарынан айырған халықтар қатарына
қосылады.
Сондай-ақ Сталиннің тағы бір саясаты-Кеңес одағының көптеген ұлттарын
жер аударту. Көп цитты Кеңес одағы алғаш қаланғаннан кейін-ақ онда өмір
сүрген халықтардың барлық құқықтары мен бас рекідіктері заңды қабылданған
құжаттарда көрініс тапса, одан кейін ұл құқықтар өрескел бұзылды. ХХ
ғасырдың 30-50 жылдары орын алған халықтар депортациялары Кеңес одағында
бүкіл халықтардың басабайлы құндарға айналғанын ашық айғағы еді. Көптеген
цит өткелдері Қазақстанға жер аударылды. Қазақ жері Халықтардың түрмесіне
айналды. 1936 жылдан бастап, 50 жылдар ортасына дейін Қазақстан тек Орта
Азия аудандарына 55 ұлт пен ұлыстардың өкілдері жер аударынды. Қазақстанға
1937 жылы сонау Қиыр шығыстан Жапонияға көмек көрсетеді деген сондықтан 102
мың күріс отбасы жер аударылды.
Одан кейін 1940-41 жылдары Батыс Белоруссия мен Батыс Украйнадан 102
мың поляктар жер аударылды. 1941 жылы жазда Кеңес одағына Фашистік
германияның шабуыл жасауы Кеңес одағында аз ұлттар тарапынан жүргізген
саясаттың орын түсуіне әкелді. 1941 жылы күзде Еділ бойында, ежелден-ақ
Ресейде өмір сүріп келе жатқан, Кеңес өкіметі кезінде Еділ немістердің
автономиясы деп жарияланған немістер аймағы деп аталады. Германияға қолдау
көрсетеді Және олардың жансыздары деген жалған жалалар нәтижесінде 1
миллионнан астам неміс Шығысқа айдалды. Олардың 425 мыңы Қазақстан аймағына
көшірілді. Бірақ бұл зиймат бұдан кейін тоқтаған жоқ. 1943 жылы
Қазақстанға 2 мыңнан астам қалмақ, 30 мыңдай қарамай көшірілді. 1944 жылы
тағы да 55 мыңнан тастам қырым татарлары мен балқарлар, Солтүстік Кавказдан
325 мың шешендер, 83 мың ингуттар өз ата мекенінен зорлықпен көшірілді.
Оларға қоса Қазақстан аймағына Еврейлер, Күрттер, Гректер, ассириялықтар
және тағы басқа хлықтар мен ұлт өкілдері мың-мыңдап айдалынып әкелінді.
Тіпті ол аз болғандай, Екінші Дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан кейін де
Кеңес одағына опасыздық жасады деген желеумен 1948 56 жылдары бұрынғы
басшылар мен власовшылар да нақ осы Қазақстан аймағына жіберілді. Сонымен
қатар Батыс Украинада бұрын Украина ұлтшылдары немесе бандерліктер деп
аталып кеткен украиндіктер де Қазақстан аймағына жер аударылды. Осындай
саясат нәтижесінде қазақ жеріне зорлықпен көшіріліп әкелінген халықтар саны
бұл кезде 890 698 адам болатын. Арнай жүргізілген күшпен қоныстандыру
шаралардың нәтижесінде 1954 жылдың 1-ші қаңтарына қрай Қазақстанға қоныс
аударылғандардың жалпы саны 1 млн. 976 мың 746 адамға дейін жетті. Осындай
зұлмат нәтижесінде Қазақстан аймағында 7 залық, 51 ұлт ұлт өкілдері қоныс
тепті.
Жоғарыда көрініп отырғандай Қазақ жері аз уақыт ішінде көп ұлттар
тұратын аймаққа айналады. Мұның мұндай жағдайға әкелгені Сталин және оның
қамқорларының жүргізген саясаты негіз бола алады.
Бірақ өкінішке орай, бұл зұлмат мұнымен тоқтаған жоқ. Сталин кезінде
басталған қоныстандыру саясаты оның мұрагері – Н.С.Хрущев тұсында да
жалғасын тапты.
1953 жылдың 5 наурызында И.Сталиннің қайтыс болуы бүкіл Кеңес одағында
халықтардың болашаққа сенімін қайта жандандырады. Бірақ бұл сенім жалған
болып шықты. Билік басына келген Никита Сергеевич Хрущев сонау патша
кезінен басталған ұлы саясатын жалғастыруда қызу кірісті. Оның тың игеру
саясаты бүркеленген орыстандыру қоныстандыру саясатының жалғасы болады.
(1954 жылдан басталған тың игеру науқаны Қазақстан аймағына тағы да
жүздеген тың адамдардың қоныс аударуыны әкелді. Қазақстанға тың игерудің
алғашқы жылдарында-ақ 1 миллионнан астам адам).
1954 жылы КОКП Орталық комитеті ақпан-наурыз Пленумдарында елімізде
азық-түлік мәселесін шешу үшін шығыс аудандарда тың және тыңайған жерлерді
игеру мәселесі қойылды. Оны игеруге Қазақстан кеңінен қарастырылды. Мұнда
қысқа мерзімінде тың жерлерді игеру есебінен егіс көлемі 35 млн. гектарға
дейін жетті, солтүстік аудандарда жүздеген жаңа поселкалар, совхоздар салу
көзделеді. Осы жоспарды жүзеге асыру үшін тың өңіріне жүздеген мың
қоныстанушылар келіп, оларды орналастыру үшін тұрғын үй мен жұмыспен
қамтамасыз етті.
Қазақстанға Ресей мен Украина, Белоруссиядан және басқа да одақтас
республикалардан тыңды жаппай игерудің бірінші кезеңінде (1954-1956 жж.)
640 мың адам келді, бұлардың ішінде 391,5 мың ауыл шаруашылық
механизаторлары, 50 мың құрылысшы, 3 мың денсаулық қызметкерлері, 1,5
мыңдай мұғалім, 1 мыңнан астам сауда қызметкерлері және тағы басқа да
мамандар еді. Бұлардан басқа республикалардан механизация училищелерден
келген 19,8 мың адам Қазақстанға басшылықтар ретінде жоғары және орта
білімі бар 2 088 адам жіберілді.
Жалпы тың игеру жылдары Қазақстанға 2 млн.-на н астам адам көшіп
келді. Әрине бұлардың көпшілігі орыстар мен басқа да славян тектес ұлт
өкілдері болды. Қазақстанға жаппай көшу бұл аймақта автохмонды халық
қазақтардың демогравфиялық ахуалын күрт өзгертті. Тың игеруге дейін
қазақтар өз ** кейінде барлық халықтың негізгі бөлігін құраса, енді тың
игеру жылдарында бұл жағдай түбегейлі өзгерді. Қоныстанушылардың көпшілігі
Қазақстанның солтүстік облыстарында, яғни тың жерлерде қонысталғандықтан,
бұл аймақта қазақтардың үлес салмағы күрт азайды.
Кеңес үкіметінің саясатының жалғасы ретінде Қазақстанның солтүстік
обылыстарында қазақ мектептері мен балабақшалары, жергілікті клубтар
қоныстанушылардың қарамағына беріліп отырды. Соның нәтижесінде солтүстік
аймақтарда қазақ мектептері мен балабақшалары саусақпен санарлықтай аз
қалды. Мәселен, 1956 жылы Ақмола обылыснда 154 қазақ мектебі жұмыс істесе,
1991 жылы, яғни Қазақстан тәуелсіз мемлекет болған кезде, олардың саны 57
мектепке дейін қысқарды. Бүкіл Қазақстанда 700-ден аса қазақ мектебі
жабылды. Олардың барлығы тың игерушілерге беріліп отырды. Міне, осылай
еңбекшілердің құқықтарын қорғайтын кеңес үкіметі өз саясатын жүргізді.
Тың игеру өз шығынын өтеді. Шындығында тың игеру үшін Кеңес одағы 4
есе шығынға батып, үлкен тіпті ұлттық демографиялық апаттарға жол берді.
Бұл неліктен болды.
Біріншіден Ресейде (қоныс аударушылардың негізгі бөлігі осы елден
болғандықтан) тың мен село жылдары 105 мың ауылмен село қаңырап бос қалды.
Соның нәтижесінде Рсесйдің өзінде құнарлы аймақтар өңделмей, барлық
қаражат тың игеруге жұмсалғандықтан, астық өсіру азайып, бұл азық-түлік
тапшылығына әкелді.
Екіншіден Қазақстанда тың теру үшін ондаған миллиард сом жұмсалса да,
ол күткен нәтиже бермеді. Себебі тың жерлерді жыртқыштықпен пайдалану
жердің құнарсыздануына әкеліп бұл өз кезегінде астықтың түсімін азайтты.
Тың игерудің барлық кезеңдерінде астықтың түсімі азая берді. Ал Кеңес
басшылары мақтана айтқан 1 млрд. пұт – бар болғаны 16 млн. тонна астық қана
болған еді.
Үшіншіден, тың игеру Қазақстанның дәстүрлі шаруашылығы – мал
шаруашылығына орны толмас **** әкелді. Тың игеру нәтижесінде мал жайылымға
қолайлы жерлер жыртылып, мал жайылатын аймақтаркүр азайды. Соның
нәтижесінде Қазақстанда Кеңес үкіметі мақсат еткен – мал санын 50 млн.
басқа жеткізу жоспары орындалады.
Төртіншіден, ең маңыздысы – қоныстанушылардың жаппай көшіп келуі,
әсіресе, Қазақстанның солтүстік, шығыс, орталық аймақтарына
қоныстанушылардың шоғырлануы, бұл аймақтағы қазақстардың демографиялық,
тіл, мәдениеттік дағдарысының пайда болуына әкелді.
Демографиялық жағынан қазақстар өз Отанында аз ****** айналу қаупі
төнді. Егер ХХ ғасыр басында бүкіл Қазақстан тұрғындардың 92%-ын қазақтар
құраса, 1959 жылғы санақ бойынша Қазақстанда қазақстар барлық тұрғындардың
- 30%-ын ғана құраған еді. Ал орыстардың үлес салмағы керісінше күр өсіп,
енді олар Қазақстан халқының негізгі бөлігін құрады.
Мұндай ара-салмақты тек тың игеру кезінде орын алды деуге шындыққа
жанаспайды. Ол әлдеқайда тереңде жатыр.
Бұл 1916 жылдан басталып, 1917, 1921, 1928-33 жылдары орын алған
тарихи құбылыстарға байланысты. 1916 жылғы көтеріліс кезінде жалпы
қазақстардың саны 5 млн. 650 мың адамға жеткен болатын Осы кезде қазақтар
саны жағынан дүние жүзінде түркі тілді халықтар ішінде екінші орынға
(Анатолий түріктерінен кейін), ал Ресей империясы мен бұрынғы Кеңес одағына
бірінші орында болды. Ал осыдан 30 жыл өткен соң, яғни большевиктердің
үстемдігі тұсындағы демографиялық аппараттың нәтижесінде, олар үшінші
орынға түсіп, олар үшінші орынға түсіп қалды. Бұл большевиктер тұсында орын
алған тарихи оқиғалар – 1917-1920 жылдардағы азамат соғысы, 1921 жылғы
аштық, 30 жылдардағы репрессиялар, 1928-30 жылдардағы кәмпеске,
ұжымдастыру, 1931-1933 жылдардағы аштық, 1939-1945 жылдардағы Екінші Дүние
жүзілік соғыс, 1954-1965 жылдардағы тың игеру, осының барлығы қазақстардың
демографиялық апатқа ұшырауына басты себепші болды.
1916-1945 жылдар ішінде Кеңес одағының басқа халықтары, социалистік
қайта құрудың барлық қиыншылықтарына қарамастан, 25-30 пайызға өссе, ал
қазақстардың саны 3 млн. 150 мың адамға немесе 45 пайызға кеміді. Қажетті
демографиялық өсуді есептегенде, қазақ халқы осы жылдарда 65 пайызынан,
яғни үштен екісінен айырылды. Мұндай қасіретті ХХ ғасырда дүние жүзіндегі
бірден-бір халық басынан өткізген жоқ. Проценттік қатынаста Қазақ
қасіреті Батыс Армян қасіретінен, Европадағы фашизмнің еврейлерді жоюынан,
Камбодждағы зулматтан да асып түсті. Қолдан жасалған демографиялық апат
толқын тәрізді бірінен соң бірі келіп отырды.
Кеңес үкіметі кезінде қазақтарға тек демографиялық апат қана емес,
сонымен қатар өз тілі, діні, мәдениет, салт-дәстүрлердің жоғалу қаупі
төнді. Кеңес үкіметінің қазақстар және басқа да халықтар тарапына
жүргізген ұлт саясаты, - оларды орыстандыру, кеңес халқы құру саясаты
болды. Кеңес дәуірі кезінде қазақстардың жазуы екі рет өзгеріске ұшырады.
1928 жылы ұзақ пайдаланып келген араб жазу орнына латын негізінде қазақ
жазуы қабылданды.
Қазақ алфавитін латиницадан 1940 жылы кирилицаға ауысуы қазақтардың
бүтіндей бір ұрпақтың өз өмірінде өзгерістер еткізуіне мәжбүрледі. 1925
жылы қазақтардың ұлттық мейрамы – наурыз ескінің сарқыншағы деп қабылданып,
оны тойлауға тыйым салынды. Сталин және оның мұрагерлері – Хрущев, Брежнев,
Горбачев кезінде жүргізілген ұлт саясаты нәтижесінде қазақтар өз тілін,
мәдениетін жоғалтуға қаупі өте зор болды.
30-50 жылдары орын алған репрессиялар қазақ халқының зиялы қауымының
жойылып, соның нәтижесінде халықтық шенеулікке апаратын қаупін де туғызды.
Әр халықтың мақтан тұтар адамдары – зиялылар болғандықтан, кеңес үкіметі
оларды құртып жіберуге ұмтылды. Соның нәтижесінде қазақ халқының зиялылар
қауымның өз орнын толтыру үшін ондаған жылдар қажет болды.
Сонымен қатар Кеңес өкіметі билік басына басқа халықтар өкілдерін,
әсіресе қазақтарды жолатпауға тырысты. Қазақстанда билік басында Кеңес
өкіметі кезінде бар болғаны екі қазақ Шаяхметов және Қонаев қана болды.
Олардың билігі өте шектеулі және орталыққа тәуелді болды.
Сонау Ресей патшалығынан бастьалған рухани отарлау өз жалғасын Кеңес
одағы кезінде де кең орын алған болатын.
1953 жылы наурызда И.Сталин қайтыс болғаннан кейін ұлт саясатына
қатысты саясат өзгерістерге ұшырады. Қуғын-сүргін науқаны біраз баяулады.
Сталиннің өз кезеңінде жоспарланған Қазақ КСР ғалым Академиясының тарих,
археология, этнография институтын, тіл және мәдениет институтын, Кеңестік
жазушылар одағын ұлтшылдардан тазалау саясаты тоқтатылды.
Тарихта жылымық деп аталып жүрген 1954-1965 жылдары біршама
басшылықтың ұжымдық принциптері енгізіліп, әміршіл-әкімшіл басқару жүйесі
босаңси бастады. Қоғамдық өмірді демократиялауға бығатталған бұл шаралар
біршама ой еркіндігін туғызды. Нәітижесінде мыңдаған кінәсіз сотталған
адамдар лагерлерден босатылып, партияның кейбір көрнекті қайраткерлері
аталды. Әйтсе де, Н.С.Хрущев пен оның төңірегіндегілердің Сталиндік
тәртіпті сынға алуы үлкен ерлік болғанымен, олар әдеби орныққан әміршіл-
әкімшіл жүйені толық жойған жоқ. Әлі де кінәсіз сотталған адамдар
түрмелерде қалды. Ресесйлік патша өкіметінің отарлау саясатын ақтау
мақсатында, Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылғандығы кеңінен
насихатталалып, қазақтардан бірыңғай коммунистік ұлт шығаруға бағыт алынды.
Тарихи шындық бір жақты көрсетілді. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
Ж.Аймауытов және т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси әділ баға
берілген жоқ.
Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика
салаларында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау және тағы басқа
көптеген мәселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді. Қайта
құруларсоңына дейін жеткізілмеді. Сталиннің өлімінен кейін жасалған іс-
әрекеттің жарты кемшілігінің салдарынан бір жағынан демократияға ұшыраған
башқұрттар, қалмақтар, шешендер, ингіттар мен қарашайлықтардың автономиясы
қалпына келтірілсе, ал екінші жағынан қырым татарлары, немістер, месхет
түріктеріне өз автономиясын қайта құруға әміршіл-әкімшіл тыйым салды. 1961
жылы Республика коипартиясы Қазақстан жазушылар одағының қызметін
қанағатсыз деп тауып, ұлт мәселесін көтерішулермен күресті жандандырды. Рсы
жылдары керісінше, орыс тілінің ролінұлтаралық тіл ретінде көтеру мәселесі
өте маңызды болды. Коммунистік идеологияны басшылыққа алған Н.С.Хрущев
республиканың барлық өміріне тікелей араласты. Қазақстанның оңтүстік
аудандары Өзбекстанға берілді.Тың өлкесінде 6 облыстың өлкелік партия
комитеті біріктіліріп, тікелей Мәскеуге бағындырылды. Ақмола Н.С.Хрущевтің
жеңіл қолымен Целиноградқа Батыс Қазақстан – Орал облысына айналды.
Ұлт саясатындағы бұрмалаушылықтар халық арасаында, әсіресе, зиялылыар
мен жастар арасында түрлі наразылықтар туғызды. Кеңестік жүйе оларды
барынша жасырып, бүркемеледі.
Осылайша, 1959 жылы Теміртаудағы толқу тәртіпсіздіктің салдары ретінде
бағаланды. 1963 жылы Мәскеуде оқитын қазақ жастарының бір тобы –
Б.Тайжанов, С.Ақатаев, М.Тәтімов, М.Әуезов бас болып, Жас тұлпар атты
ұйым құрды. Мақсаты – қазақ жастарының ұлттық санасын ояту. Мұндай ұымдар
кейінірек Ленинградта, Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда,
Қарағандыда және басқа да жерлерде пайда болды.
1950-1977 жылдар ішінде қазақ мектептерінің саны 1891-ден 2577-ге
дейін азайды, ал орыс тілінде жүретін орыс мектептерінің саны 1,5 мыңға
көбейді. Қазақ тілі тек тұрмыстық қолданыс дәрежесінде сақталса, орыс тілі
негізгі мемлекеттік тіл ретінде қолданылды. Кітаптардың 95% орыс тілінде
басылды, теледидар хабарларының 70% эфирде тек орыс тілінде жүргізілді.
Кеңестік тәртіптің бұл қылмысының нәтижесінде қазақ халқының ұлттық
мәдениетінің аясы жылдан жылға тарылып, тіпті ұлттық территорияға қауіп
****** жағдайлар орын алған.
Сонымен, қаралған жылдары республикада интернационализм түсінігі үстем
идеологияға айналды. Ұлттық мәселелердің барлығы тек интернационалдық
тәрбиені жақсарту арқылы шешіледі деген түсінік негізінде ұлы державалық
шовинизм жатты. Ұлттық ұлттың салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана
үстемдікке ие болып көбірек дәріптеледі.
Қоғамдық-саяси өмірдегі келеңсіз құбылыстардың етек алуы және оның
ұлтаралық қатынастарға тигізген әсері.
ХХ ғ. 70-80-жылдары республиканың қоғамдық-саяси өмірінде де күрделі
жағдай қалыптасты. КОКП-ң әлеуметтік-экономикалық қателері ұлттық
қатынастарға да өз әсерін тигізбей қоған жоқ. 1964-1987 жылдары Брежневтік
басшылық бұл салаларды мүлтіксіз әрі ешқандай проблема жоқ деп санады. Ұлт
мәселесін шешудегі табыстарды асыра бағалау кемелденген социализм
концепциясынан туындады. Нақ осы кезеңде ұлт мәселесіндегі проблемалар
шешілуінен гөрі шапшаңырақ қордаланады.
1922 жылы федерациялық мемлекет ретінде құрылған КСРО іс жүзінде
унитарлық мемлекетке айналып кетті. Оның құрамындағы одақтас
республикалардың құқықтары шектеліп, нақты егемендігі жоқ автономия ретінде
дамыды. Ұлттардың өзін өзі билеуі іс жүзінде ұмыт болды. КСРО-дан еркін
шыға құқы болғанымен бірде-бір халық оны пайдалана алмады. Бұл жерде нақты
өмір шындығы есепке алынбады, саяси демократияның бұрмаланғандығы
салдарынан бұлайша ерік білдірудің өзі мүмкін емес еді.
Ұлттық проблеманың бәрін тек интернационалдық тәрбиені жақсарту арқылы
ғана шешуге болады деп пайымдады. Бұл бағыттағы тәрбие нақты өмірден алшақ
жүргізілді, интернационализм идеяларын насихаттауменг щшектелді. Осы
мағынада алғанда интернационалдық тәрбие ұлттық саясаттың орнына жүрді
немесе бүтіндей оны ауыстырады.
Түркі ұлттық мәдениет, оқу мен тәрбие іс жүзінде аударма болды. 70-80
жж ұлттық салт-санадан гөрі кеңестік салт-сана көбірек дәріптелді. Қоғамдық
– саяси өмірде евроцентризм бағыты басым еді. КСРО халықтары мен ұлттардың
дамуындағы орыс мәдениетінің рөлін асыра бағалау етек алды. Біздің
тарихымыздың бөліп алуға болмайтын бөлігі болып табылатын көшпелілік
өркениеті мен шығыс мәдениетінің бүкіл қабаты жауып тасталды адамдардың
тарихи сапасын жою процессі жүрді. 1917 ж қазан төңкерісіне дейінгінің
бәрін ұмытуға табандылықпен мәжбүр етілуі. Мұның керісінше Кеңес дәуірінің
тарихы барынша дәріптеледі. Ресми органдар мен насихат қазақ халқының және
одақтың басқа халықтарының нағыз тарихы тек 1917 жылдан басталады деп
жұртты сендірген болатын.
Шұғыл интернационалдандыру ұлттық мүдделерді есепке алмай
бюрократиялық және күштеп қудалау әдістерімен біртұтас совет халқының
қалыптасуын шан-шаңдатуға тырысу ұлт саясатында өрескел ағаттықтар мен
елеулі қателіктер жіберуге әкеліп соқтырады. Ал шынайы интернационализм
өз *** да және басқа ұлттардың ұлттық мүдделерін түсініп, мойындамауынша
мүмкін емес еді. Ұлтшылдық ең алдымен ұлттық мүдделерді кемсітуден пайда
болады.
Қазақстанда тіл саясатында да кемсітушілік орын алды. Орыс тілін
республикада қазақтардың 60 % - і меңгерсе қазақ тілін орыстардың 1 %-нан
да азы меңгереді. Қазақ тілі тек тұрмыстық саламен ғана шектеліп, іс
жүргізуде, мемлекеттік, дипломатиялық, әскери өмірде, жоғары мектептерде
қолданылмайды. Кітаптың 95 %-і орыс тілінде басылды, теледидар хабарларының
70 %-і орыс тілінде шықты. Бұрынғы КСРО-дағы империялық тіл саясаты ең
алдымен орыс тілін білмейтін адамдарының әлеуметтік өсу мүмкіндіктерін
шұғыл тарылта беру мақсатын көздеді.
Ұлт саясатындағы бұрмалаулар, саяси ахуалдың қаталдандырылуы, еркін ой-
пікір айтуға өкіметтің төзбеушілігі, әсіресе зиялылар арасында наразылық
туғызды. Ол түрліше көріністерге ие болды. Студенттер, шығармашылық және
ғылыми ителлигенция арасында республиканы орыстандыру саясаты айыпталды,
қазақ тілінің жағдайына, республиканың егемендік құқығының жоқтығына
алаңдаушылық білдірілді.
Партиялық – мемлекеттік құрылым қызметінің 70-80 жж басындағы өзекті
бағыты бұрынғысынша ұлтшылдыққа, жершілдіктің көріністерінде және
патриархалдың құрылысты дәріптеуге қарсы күрес болды. Өзгеше ойлаудың
барлық түрлері қудаланды. Өмір сүріп тұрған жүйенің идеологиясы тек жасанды
догмаларына сай келмеген өз көзқарастарын әдебиет пен өнер шығармаларында
бейнеленген интеллекцияның өкілдері қудалауға ұшырады. Мысалы, ақын О.
Сүлейменовтың Азия деген талантты кітабы осындай қасіретке ұшырады. О.
Сүлейменовтың оппоненттері Молодая гвардия, Москва, Звезда және басқа
журналдардағы мақалаларында кітаптың идеологиялық бағыты мен мақсатына
күмәін келтіретін сындар келтірген болатын. Ол ұлтшылдық,пактюркистік
шығарма және орыстарға қарсы жазылған деген айыптар тағылды. Соның
нәтижесінде бұл ақын да тоталитарлық жүйесінің құрбанына айналды.
Кеңестік билік ғалымдар арасында ой-пікірлер бостандығына барынша
тыйым салынып отырған еді. Мысалы, 1976 жылы философия институтының
авторлар ұжымы даярлаған Дәстүрлі қазақ өнерінің дүниетанымы деген
кітапты басып шығаруға тыйым салынды. Антрополог О. Исмағұловтың
Қазақстанның этностық геногеографиясы деп аталатын кітабы кеңес идеология
тұрғыдан қате әрі зиянды деп табылды. Авторға методологиялық қате жіберген,
ру-тайпалық факторларды бүгінгі заманмен байланысты біржақты баяндалған
деген ойын тағылған еді. Бірақ кейін бұл айыптың бәрі алынып тасталынды.
1979 жылдың жазында Ақмолада болған оқиға ұлттық қатынастардағы ұлғая
түскен қарама-қайшылықтардың айқын бір көрінісі еді. Ол ұлттық қатынастарды
түркілікті халықтың ұлттық мүдделерін есепке алмай орталықтың әміршіл
әдіспен көрсеткіші болды. Қазақстан 1979 жылы неміс автономиясын құру
әрекеті және оған қазақ тұрғындарының қарсы шығуы республиканың саяси
тарихындағы маңызды оқиғалардың бірі. Қазақстанда 1979 жылы көктемде неміс
автономиясын құру туралы шешім КОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының
мәжілісінде республиканың үкіметі мен Жоғарғы Кеңесінің келісімінсіз
қабылданды. Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің сол кездегі бірінші
хатшысы Д.А. Қонаевтың куәлік етуіне қарағанда қазақ жерінің қақ ортасынан
неміс автономиялық облысын ашу туралы шешім қабылдауға КСРО Мемлекеттік
қауіпсіздік комитетінің төрағасы Ю. Андронов мұрындық болған көрінеді. Буш
автономиялы облысқа Ақмола, Павлодар, қарағанды және Көкшетау облыстарының
біраз аудандары беріліп, Еврейлянтау қаласы оның орталығы болып жасалмақ
белгіленеді.
Автономиялы облыс құру туралы мәлімет республикаға тез тарап, қазақ
халқының заңды қарсылығын туғызды. Маусымның 16 күні таңертең негізінен
облыс орталығдағы жоғарғы оқу орындары мен техникумдарының студенттері
қаланың орталық алаңына жиналып, қазақ және орыс тілінде Қазақстан
бөлінбейді , неміс автономиясы болмасын! және т.б. урандан жазылған
транспоранттар алып шықты. Митинг Орталықтың неміс автономиясын құру туралы
шешімін айыптаған үндеу қабылдады. 19 маусымда Ақмолада тағы бір
демонстарция болды. Оны аудандардан келген соғыс ардагерлері бастаған еді.
Демократияға 2 мыңнан 4 мыңға дейін адам қатысты. Демократияға
қатысушылар облыс басшаларына автономияны құруға қарсы үндеу тапсырды.
Ақмоладын кейін шағын митіттер мен демонстрациялар Атбасарда, Ерейментауда,
көкшетауда өтті. КОКП орталық комитеті саяси Бюросының бұл шешіміне
республикада тұратын немістердің өздері де қарсы шықты олар Қазақстаннан
шаңырақ сұрағанымыз жоқ кеңес немістерінің ту тікпек жері Еділ бойы
автомобил алсақ, о бастағы Ата қонысынан ірге көтереміз,- деп отырып
алды. Республика халқының наразылығының нәтижесінде орталық өз шешімін
өзгертуіне мәжбүр. Сөйтіп, Қазақстан жерінде неміс автономиясын құру
жөніндегі шешімі іске аспай қойды. Бұл бой көрсетулерден соң жазалау
науқаны шектеніп жүргізеді және тіпті әкімшілік істері бойынша да сот
процесі жүрген жоқ. Алайда республиканың басшылығы және Мемлекеттік
қауіпсіздік комитеті демонстрациялар туралы хабардың кең тарап кетпеуі үшін
барлық күш-жігерін жұмсады. Баспасөз беттерінде бұл оқиғалар туралы
ештеңге жазылған жоқ.
70 жылдардың аяғында орын алған бұл оқиғалар КСРО-ның цит саясатының
өз мүмкіндіктерін жоққа шығарғанын және бұл әміршіләкімшіл жүйенің іріп-
шіргіенінің айқын мысалы бола алады. Ақмола оқиғасы КСР-ң цит саясатындағы
бумалаушылықтың айқын бір көрінісі қала берді.
1.3. Қайта құрудағы бағыт кезіндегі ұлтаралық қатынастардың дамуы.
Желтоқсан оқиғасы
Кеңес Одағында жүргізілген тіл, мәдениет, дәстүрлерді унификациялау
мен орыстандыру саясаты ұлттар мен тоталитарлық жүйе арасында қарама-
қайшылықтың шиеленісуіне әкеліп, ұлттар арасында қатынастардың күрделенуіне
жол берді. Нәтижесінде Кеңес Одағының ұлт саясаты өз мүмкіндіктерін жоққа
шығарып, ұлттар және ұлтаралық қатынастар проблемасын шеше алмайтын
жағдайға жетті.
Ғалымдардың КСРО-ның құлауына, сондай-ақ бұрынғы Кеңес өкіметі
кеңістігіндегі ұлттық мәселелердің қазіргі шақтағы шешілу сырына ерекше
көңіл бөліп отырғаны белгілі. КСРО-ның ыдырар кезі ұлттық республикаларда
этносаяси жағдайдың ұшқындап тұрған шағы еді. Оған тағы да қайта құру
жылдарында демократия мен жариялылықтың жариялану кезеңде ұлттық сананың
еселеп өскенін қосыңыз.
80 жылдары Кеңес басшылары кеңестік ұлттық проблеманың шешу тәсілінің
саясаты Қазақстандағы ұлтаралық қатынастар мәселесіне зор әсер етті. КСРО
кезіндегі тоталитаризм мен орыстандыру саясатының зорлығы Қазақстан
экономикалық, этно-демографикалық тұрғыдан Одақтас республика деуден гөрі
отар аймаққа көбірек ұқсайтын. КСРО-да көптеген ұлттардың, соның – сезімін,
салт-дәстүрлерін аяқ астына таптауы ХХ ғасырдың 80 ж – 90 ж-р басындағы
ұлттар мен тоталитарлық жүйе арасында қарама-қайшылыққа әкеліп, ұлтаралық
қақатығыстардың өршуіне негіз болды. Соның нәтижесінде кеңес өкіметінің ұль
саясаты өз мүмкіндіктерін жоққа шығарып, ұлтаралық қатынастар проблемасын
өз күшімен шешуге мүмкіндігі болмады. Оның ақыр аяғы КСРО-ның ыдырауына
және әлем картасында жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуына әкеледі. 80
жылдары КСРО-да кең етек алған ұлтаралық қатынастардағы қиыншылықтар Кеңес
қоғамында түбегейлі өзгерістер қажеттігі айқын сезіледі.
Кейбір үкімет басшылары да терең өзгерістер керек екенін түсіне
бастады. 1985 жылы наурызда КОКП Орталық Комитетінің пленумында Бас
хатшылыққа Михаил Сергеевич Горбачев сайланды. Сәуірде партия пленумында өз
тарихта Қайта құру бағытын айқындады. Бұл бағыт кеңес Одағының ыдырауын
тездеткен шешім болды. КСРО-ның терең дағдарыстар шығару үшін Кеңес
басшылары бар күші – жігерін жұмсады.
Қазақстанда Одақтың барлық жерлеріндегі сияқты тоқырау жылдарында
басқару ісінде жағымпаздың, парақорлық, рушылдық, жершілдік сияқты көптеген
келеңсіз құбылыстар кеңінен орын алды. Бұл жылдары *** саясатында,,
әлеуметтік – экономикалық және кадр мәселелерінде көптеген ауытқушылыққа
жол берілді. Жалпы барлық Кеңес қоғамы үшін бұл кезде қоғамдық ойдың мәні
өзгеріп, сөз бен істің арасында алшақтық қайшылық кең өріс алды. Кадр
мәселесін шешу партия комитеттерінің тек бірінші басшылардың айтуымен,
солардың таңдауымен жүретін болды.
Қазақстанның жоғарғы органдарына Орталықтан басшы кадрлар жіберу
кеңінен орын алды. Оларды қызметке жібергенде жергілікті жердің пікірі,
республиканың тарихи жағдайы, оның салт-дәстүрі есепке алынбады. Мұндай
жағдай 1986 жылғы 16 желтоқсанда Қазақстан Компартиясының орталық
Комитетінің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевты орнынан алған кезде айрықша көзге
түсті. Пленум мәсілісі небары 18 минутқа ғана созылды. Осы уақыт ішінде
Қазақстан Компартиясының 1-ші хатшысы Д.А.Қонаев қызметінен алынды. Оның
орнына Мәскеу жіберген Г.В.Колбин сайланды. Мұның өзі қайта құру мен
демократиядан үлкен үміт күткен республика халқының, соның ішінде қазақ
жастарының наразылығын туғызды. Соның нәтиежесінде Кеңес Одағын дүр
сілкіндірген, тарихта Желтоқсан оқиғасы деген ұлт-азаттық қозағалыстың
пайда болуына әкелді.
Бірақ Желтоқсан қозғалысына түрткі болған тек Д.А.Қонаев орнына
Орталық сайлаған Г.В.Колбиннің келуімен шектелуге болмайды. Ол тереңде
жатқан құбылыс болатын
Ғылыми және көпшілікке арналған басылымдарда қазіргі уақытша кең
қолданылып жүрген Желтоқсан оқиғалары деген кеңестік идеология қойнауында
өмірге келген ұғым бұл құбылыстың шынайы мазмұнын аша алмайды. Желтоқсан
оқиғалары қазақ тарихында бұдан да бұрын алған тамырлы өзара сабақтастық
оқиғалардың логикалық жалғасы, кезекті табиғи көрінісі анығырақ айтқанда ол
қазақ халқының **, отаршылық езгіге қарсы азаттық үшін күресінің,
мемлекеттік тәуелсіздікке деген тыныштық ұмтылысының табиғи жалғасы.
Ресей патшалығы кейін Кеңес үстемдігі кезінде қазақтардың ұлттық сана-
сезімін ұзақ уақыт бойы аяққа тапталуының нәтижесі – 1986 жылғы желтоқсан
оқиғасы немесе қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысының пайда болуы.
1988 жылы КСРО-да этникалық қақатығыстың кең өрістеген аймағы – Таулы
карабах болды. Сол жылы аймақтағы негізгі тұрғындары армяндардың бұл
аймақтың Арменияға қосылуы туралы ниеттеріне Әзірбайжандар қарсы шықты.
Нәтижесінде бұл аймақта Әзірбайжандар мен армяндар арасында қарушы қақтығыс
басталып, ол кейін екі ел арасында соғысқа әкелген болатын.
Нақ осындай қақтығыстар КСРО-ның басқа да аймақтарын қамтыған еді. Бұл
Кеңес ұлт саясатының бұрмалануы нәтижесінде болып, оның бұл проблемаларды
өз күшімен ш еше алмайтын жағдайын көрсетіп, барлық мүмкіндіктерін жоққа
шығарған еді. (20)
Қазақстан да осындай этникалық қақтығыстардан қалыс қалған жоқ. 1989
жылы жазда маңғыстау облысында Жаңа өзен қаласында, Күлсары ауылында
жергілікті тұрғындары мен Кавказдан келген жұмысшылар арасында қарулы
қақтығыс басталған еді. Оның басты себебі: вахталық әдіспен жұмыс істейтін
кавказдардың жұмысшалыр жергілікті халықтан шыққан жұмысшыларға қарағанда
бірнеше есе көп ақша тауып отырды және тұрмыстық деңгей әлде-қайда жоғары
болатын. Тұрмыстық тауқіметін кешіп отырған қазақтар шыдай алмай, оларға
қарсы шықты. Бұл аймақта болған этникалық шиелініс Кеңес өкіметінің
жүргізіп отырған саясаттың салдары еді. Соның нәтижесінде жергілікті халық
материалды, тұрмыстық жағынан жан-жақты дискриминацияға ұшырады. (5)
Осындай жағдай Қазақстанның басқа да аймақтарда да айқын көрініс
тапты. 1990 жылы жазда Алматы облысының Ұзынағаш ауылында жергілікті
тұрғындар шешендерге қарсы шығып, ол екі халық өкілдері арасында да
ұлтаралық қақатығысқа әкелді. Бұл жолы да ұлтаралық қарама-қайшылықтың
ұшығуына жергілікті халықтың ауыр жағдайы себепші болған еді.
90 жылдары Қазақстанда, басқа да республикаларда сияқты ұлттық ұйымдар
құрыла бастаған еді. 90 жылдары Қазақстанда – Азат, Алаш, Желтоқсан
ұйымдары құрылды. Олардың басты қызметтері Қазақстанда ұлттық мемлекет
негіздерін қалау, қазақ тілі мен мәдениет мәртебелерін көтеру болатын.
Нақ осы жылдары бүкіл Кеңес көлемінде орыс шовинизмі ашық көріністерге
ие бола бастады. 1988 жылы бүкіл Одақ бойынша орыстардың Христиан дінін
қабылдауының 1000 жылдығы ** атап өтілді. 90 жылдар басында қазақстанда
қазақтар өздерін жария ете бастардың патшаға 400 жылдың қызметі мереке
ретінде атап өтілуі тиіс болды және оған Кеңес Одағынан барлық қазақтар
келе бастады. Бірақ осы жағдайда Азат және Желтоқсан, Алаш мүшелері
бұл мерекені болдыртпау үшін Оралға келе бастады. Қалада қазақтар мен орыс-
қазақтары арасында қақтығыс орын алу қаупі пайда болды. Бірақ екі жақ
ақылға қонып, бұл жиынның аяғын қанды қақтығысқа апартпады.
Сонымен жоғарыда көрсетілген мысалдар 80 жылдар аяғы мен 90 жылдар
басында, яғни КСРО-ның ыдырар қарсар алдында қазақстандағы ұлтаралық
қатынастар нағыз ушығып тұрғанның кезі болатын. Соны ақлай шешудің жолын
таба алмаған Кеңес басшылары халық алдында барлық беделінен айрылып, Кеңес
одағының ыдырауын тездеткен болатын. Енді Қазақстандағы ұлтаралық
қатынастар жаңа кезеңге, яғни тәуелсіз Қазақстан жағдайында даму
қажеттілігі айқын сездірді.
ІІ тарау
2.1. Кеңес Одағының ыдырауы және тәуелсіз Қазақстанның ішкі жағдайы
Қазақстанның тәуелсіз алуы бұрынғы кеңес қоғамында қалыптасқан ахуал –
қоғамдық жүйенің күйреуінің, Кеңес Одағының ыдырау салдары нәтижесінде іске
асты. КСРО-ның құлауының басты себептерінің бірі, ондағы саяси-идеологиялық
бірлік пен бітұтастық сол сексенінші жылдардың соңы мен тоқсаныншы
жылдардың басында көзден ғайып болғаннан ерекше атап көрсеткен жөн. Бұл
кезде Кеңес одағында бұрын болмаған ұлт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz