1912-1913жж синьхай төңкерісінің екінші кезеңі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ
БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс ... ... ... ... 8
1.2. Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің басталуы ... ... ... ... ... .15
1.3. 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь
Ятсенның уақытша өкіметінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 1912.1913жж. СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІНІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ...28
2.1. Юань Шикайдың билікке келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2. Синьхай төңкерісі жылдарындағы шетел державаларының
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3. Екінші төңкеріс және Юань Шикайдың әскери диктатурасының
орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.4. Синьхай төңкерісінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ
БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс ... ... ... ... 8
1.2. Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің басталуы ... ... ... ... ... .15
1.3. 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь
Ятсенның уақытша өкіметінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 1912.1913жж. СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІНІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ...28
2.1. Юань Шикайдың билікке келуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2. Синьхай төңкерісі жылдарындағы шетел державаларының
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3. Екінші төңкеріс және Юань Шикайдың әскери диктатурасының
орнауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.4. Синьхай төңкерісінің нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ
БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8
1. Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс ... ... ... ... 8
2. Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің
басталуы ... ... ... ... ... .15
3. 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь
Ятсенның уақытша өкіметінің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 1912-1913жж. СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІНІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ...28
2.1. Юань Шикайдың билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
2.2. Синьхай төңкерісі жылдарындағы шетел державаларының
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3. Екінші төңкеріс және Юань Шикайдың әскери диктатурасының
орнауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4. Синьхай төңкерісінің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан егемендігін алып, тєуелсіз ел болып,
демократиялық, құқықтық және азаматтық қоғам орнату жолына түскен кезеңде
өткен уақыттың мұрасын зерделеу қажеттілігі арта түседі. Әсіресе біз
әлемдік тарихты, жалпы адамзат тарихын зерттеуімізді тоқтатпауымыз керек.
Өйткені жалпы адамзаттың даму заңдылықтары, адамзаттың кішкене бір бөлігі
қазақ халқының дамуындағы заңдылықтарды анықтауға жеңіл қол жеткіземіз.
Қазақстан мемлекеті үшін де, ғылымы үшін де көршілес жатқан алып
мемлекеттердің тарихын білу арқылы біз олардың қоғамы туралы мәліметтер
жүйесін қалыптастырамыз. Олармен қарым-қатынаста, мәдени байланыстарда олар
туралы біліміміз толық болып тұрады. Оның үстіне жалпы білім деңгейіміздің
көтерілгені де жетістік болып табылар еді. Сондықтан Қытай тарихында
маңызды роль ойнаған, ол елдің әрі қарай дамуына әсер еткен, тарихында
өшпес із қалдырған Синьхай төңкерісінің өзектілігі күмән тудырмауы қажет.
Синьхай төңкерісінің тікелей байланысты ғылыми мақалалар жєне
монографиялық зерттеулер жеткілікті. Бұл әсіресе Ресей тарихнамасында жан-
жақты зерттелген мәселе, бірақ зерттеулердің барлығы дерлік кеңестік
кезеңде, ХХ ғасырдың 50-60 жж. жазылған. Ал Қытайда осы бір тарихи оқиға
туралы зерттеулер өте көп болар. Алайда, біз қытай тілін білмегендіктен
Қытай тарихнамасының туындыларын көп қолдана алмадық. Ал Қазақстандық
тарихнамасында Синьхай төңкерісінің туралы зерттеулерді тіпті таба алмадық,
мүмкін кездестіре алмаған шығармыз. Сол себепті де осы ақтаңдақтарды жабу
қажеттілігі Синьхай төңкерісінің зерттеудің ғылыми маңызылдығын арттырады.
Сонымен қатар зерттеу негізінен тєжірибелік қолданыста, яғни алып көрші
туралы ақпараттың өз тілімізде жазылуы сияқты жақтары да бар. Сондықтан
біздің қарастырғалы отырған мәселеміз ғылыми жағынан да, тєжірибелік
қолданыс жағынан да өзекті болуы дау тудырмайды.
Мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғасырдағы Қытай тарихындағы әлеуметтік
наразылық тудырған, бір мемлекет ішінде тағы да бір мемлекеттің пайда болуы
туралы оқиғаны зерттеу барысында біздің алдымызда мынадай мақсаттар мен
міндеттер туындайды. Бітіруші ең алдымен Синьхай төңкерісінің не себепті
туындағанын анықтап алуды жөн көріп отыр. Осыған орай Қытайдың сол
уақыттағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы қандай дәрежеде жүргенін
көрсетуді мақсат еттік. Онан кейін анықталған әеуметтік-экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және де басқа да факторлардың Синьхай төңкерісінің
шығуына, халық арасындағы қоғамдық қатынастарға тигізген єсерін де
қарастырамыз. Қойылған мақсаттармен қатар Синьхай төңкерісінің басталуы
қалай жүргенін, оның басшылығында кімдер болғанын, олардың мақсаттарын,
құрылған Синьхай төңкерісінің мемлекетінің саяси құрылымын көрсетуді
ұйғарып отырмыз. Сонан соң бітіру жұмысының авторы Синьхай төңкерісішіл
армиясының құрылымы, жорықтарын көрсетуді де жұмыс мақсаттарының қатарына
қояды.
Осы мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттерді шешуге тура келеді. Ең
алдымен Синьхай төңкерісінің хронологиялық шеңберін анықтаймыз, сонымен
бірге Қытайдағы экономикалық жағдайдың өзгерістер шын мәнінде халықтың
ашынуын тудырды ма, әлде одан басқа әлеуметтік, мәдени, саяси жағдайдағы
өзгерістердің де біріге ықпалдасуы болды ма? Мұнан кейін біздің алдымызда
шешілуі тиіс міндеттердің бірі көтерілістің туындауында идоелогияның маңызы
қаншалықты болды, деген сұраққа жауап беру.
Келесі шешілуі тиіс міндеттердің бірі Синьхай төңкерісінің басшылары
арасындағы және басшылық пен қарапайым көтерілісшілер арасындағы қарым-
қатынастарды көрсету болып табылады. Синьхай төңкерісінің, оның
басшыларының мақсаттары қандай болды деген сұраққа да жауап беруге
тырысамыз. Синьхай төңкерісішіл армиясы қандай жорықтар жасады және
жорықтардың мақсаты не болды? Жорықтардың нәтижесі қандай, деген сұрақтарға
жауап береміз.Қытай Республикасының ішкі құрлысын анықтау барысында ондағы
қоғамдық және саяси қатынастарды анықтау міндетін шешу де көзделіп отыр.
Міне осы қойылған мақсаттарға жету және міндеттерді шешу мәселесі диплом
жұмысының өзегі болып табылады.
Әдістері мен әдіснамасы. Синьхай төңкерісінің тарихы туралы зерттеу
жұмысын жүргізген уақыттымызда негізінен диалектикалық әдіснаманы
қолдандық. Диалектикалық-материалистік әдіснама қоғам дамуының
заңдылықтарына және оны зерттеудің әдістері жүйесіне негізделеді. Бітіруші
жұмыс барысында анализ, синтез, салыстырмалы-тарихи зерттеу єдістерін
қолданды. Талдау әдісі зерттеліп отырған мәселе туралы мәлімет беретін
тарихи деректермен жұмыс кезінде де, тікелей жұмыс барысында да қолданылды.
Әсіресе Қытайдың ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі революция қарсаңындағы,
яғни Синьхай төңкерісінің алдында, басшылығының революциялық идеясының
қалыптасуы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени жағдайын
анығтау, деректермен жұмыс істеу кезінде берілген мєліметтерге сыни талдау
жасау арқылы деректік мәліметтің шынтуайттылығын анықтау мүмкіндігі туды.
Сонымен қатар талдау әдісін біз монографиялық еңбектердегі берілген тарихи
ақпаратты ғылыми тұрғыдан зерттеген кезеңде де қолдандық. Талдаудан кейін
біз синтез әдісін қолдандық. Синтездеу негізгі бөлімнің параграфтарын
жазған уақытта алынған деректік материалдар мен тарихшы ғалымдардың ойларын
топтастырып, өз ойымызбен толықтыру үшін пайдаландық. Топтастыру жєне
салыстырмалы әдісті қолдану арқылы бітіру жұмысының авторы Синьхай
төңкерісінің туралы тарихи мәліметтерді бір жүйеге келтіріп, мәселенің
хронологиялық шеңберін анықтады.
Диплом жұмысын жазу барысында осылармен қоса біз тарихи объективтілік
принципин ұстандық. Тарихи объективтілік принципіне сәйкес тарихи фактіні
анықтау үстінде біз ешқандай идеологиялық және саяси мақсат көздеген
жоқпыз. Сондықтанда тарихи оқиға туралы тек деректер мен тарихи
зерттеулерде көрсетілген мәліметтер арқылы жазып, ол туралы тек объективті
қорытынды шығаруға тырыстық. Объективтілік принципіне сєйкес біз тарихи
оқиға туралы берген материалдарымызда тарихи факт туралы тек белгілі,
анықталған және сыни анализден өткен ақпаратты қолдандық.
Қолданылған деректер. Деректер саны жағынан да, сапасы жағынан да алуан
түрлі. Кез келген тарихи оқиға туралы біз деректерден мәлімет аламыз. Бұл
деректердің шынтуайтылығы мен тарихилығы мәселесін анықтауға итермелейді.
Бізге белгілі деректер өз ішінде материалдық және жазбаша болып екі үлкен
топқа жіктеледі. Біздің қарастырып отырған мәселемізге байланысты әрине
материалдық деректер де бар екені даусыз, бірақ олар біздің зерттеуімізде
пайдаланылған жоқ. Бітіруші негізінен жазба деректерді пайдаланды. Олардың
өзі өз тарапынан әдеби және құжаттық деректер болып екіге бөлінеді. Кейбір
мәселелерде, әсіресе Қытайдың ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-экономикалық
жағдайын анықтаған кезде пайдаланғанды айтпасақ, құжаттық деректерді де біз
зерттеу аясынан тысқары қалдырдық. Біздің негізге қолданғанымыз әдеби
деректер. Олардың қатарында ең алдымен История экономического развития
Китая. 1840-1948. Сборник статистических материалов атты Мәскеуде жарық
көрген [1] Қытай экономикасының ХІХ-ХХ ғасырлардағы даму қарқыны туралы
мәлімет беретін материалдар жинағын атап өткен жөн. Бұл дерек көзі
статистикалық материалдардан, экономикалық құжаттардан топтастан, бізге
Синьхай төңкерісінің қарсаңындағы және көтеріліс кезіндегі ел
экономикасының дамуына байланысты ақпаратты көрсетуге көмектесті. Негізінен
құжаттық дерек болғандықтан біз осы дерек көзіне сыни талдау жасамадық. Бір
жағынан Қытай тілін жетік білмегендіктен де деректе берілген материалдарға
салыстырмалы анализ жасалмады. Алайда мұндай анализ өз кезінде кеңестік
тарихшылардың қолымен өткізілгендіктен біз осы бір дерекке сенім білдірдік.
Келесі қолданылған дерек те бізге Синьхай төңкерісінің шығуына себеп
болған факторларды анықтауда үлкен септігін тигізді. Синьхай төңкерісі
қарсаңында Қытай экономикасында қарама-қайшылықтарға толы құбылыстар орын
алды. Бір жағынан ауылшаруашылығы мен қолөнер дағдарыста болды, екінші
жағынан мануфактуралық өндіріс дамыды. Бірақ мануфактуралық өндірістің
дамуы бүкіл экономикада айтарлықтай үлес алмады. Мұның барлығы А. П.
Болобанның Земледелие и хлебопромышленность Северной Манчжурии деген 1909
жылы Харбинде басып шығарылған [2] еңбегі қолданылды. Әрине бұл еңбекті
тарихнамалық әдебиет ретінде қолдануға да болар еді, бірақ ондағы
келтірілген статистикалық мәліметтердің көптігі мен жан-жақтылығы оны
деректер қатарына қосуға итермеледі.
Тікелей Қытай Республикасының тарихына байланысты қолданылған деректер
қатарында көтерілісшілердің жариялаған заңдары, манифестері, шетелдік
мемлекеттермен арадағы хаттары, Синьхай төңкерісіне басшылық еткен
көсемдердің және көтеріліс кезінде Цин үкіметінің территориясында болған
шетелдікдіктердің естеліктері бар. Аталған деректер нарративтік деректер
қатарына жатып сыни талдаудан өткен. Біз де оларға сыни көзқараспен қарап,
ондағы берілген мәліметтерді басқа деректермен салыстыру арқылы тарихи
шындыққа жақын ақпаратты қолдандық.
Синьхай төңкерісінің байланысты деректер қатарында Манифест о
необходимости уничтожения северных варваров по воле неба деген
көтерілісшілердің ұстанымдық құжаты бар. Құжат біз қолданған басқа деректер
сияқты Синхайская революция деп аталатын [3] жинақта жарияланған.
Манифесте төңкерісісшілердің идеологиялық ұстанымдары, діни сенімдері,
саяси көзқарастары туралы құнды мәліметтер бар.
Келесі дерек көзі де Сунь Ятсен жариялаған халықтық үш принципі [4]
деп аталып, көтерілісшілер басшылығының халыққа үндеуі. Үндеуде Синьхай
төңкерісінің, Қытай республикасының мақсаттары мен ішкі идеологиясы
негізделген.
Келесі Синьхай гемин цзыляо[5] құжаттық деректе Қытай республикасының
қоғамдық қатынастар, экономикалық жүйе, әкімшілік басқару құрылымы туралы
маңызды ақпарат беріледі. Әрине бұл бағдарламалық құжаттағы ұстанымдар сөз
жүзінде қалып, декларация ғана болды. Оның көптеген қағидалары, әсіресе
әділеттілік пен теңдік туралы принциптер шынайы қоғамдық қатынастарда
орындалмады.
Л.И. Касктың Сунь Ятсен и временная конституция Китайской Республики
1912[6] атты мақаласы төңкерісшілердің басшылары ұсынған республикалық
билік жүйесінің құрылымы туралы мәліметтер беріледі. Бұл деректе Қытай
Республикасының саяси билік формасы, мемлекеттік аппарат құрылымы
мәселелеріне көңіл бөлінген. Бұл құжаттық дерек біздің зерттеуімізде
маңызды орын алды.
Осындай деректер қатарында С.Л.Тихвинскиидің Внешнеполитические взгляды
и деятелность Снуь Ятсена [14] шығармасын атап өткеніміз жөн. Бұл
Революциялық құжаттық деректік матиралдар негізінде Синьхай революциясы
кезінде Цин әулетінің астанасы Пекиндегі саяси жағдай, халықтың пікірі,
шенеуніктердің ойлары, билік басындағылардың әрекеті туралы маңызды мәлімет
алуға болады.
Зерттелу деңгейі. Синьхай төңкерісінің тарихы кеңестік тарихнамада
маңызды орын алды. Әсіресе Қытаймен арадағы қатынастар шиленіспеген кезде,
Қытай коммунистік партиясы социалистік революцияда, одан кейін социалистік
құрлысты орнату кезеңінде кеңестік басшылықтың, одан кейін кеңестік
ғылымның көмегіне сүйенді. КСРО-да өз көмегін аямады. Осы кезеңде Қытай
тарихына аса көңіл бөлінген болатын. Қытай тарихында әсіресе тап күресі
мәселесіне баса назар аударылды. Соның ішінде ХХ ғасырдың басында орын
алған Қытай тарихындағы ірі оқиға Синьхай төңкерісі терең зерттелді.
Сондықтан да болар, кеңестік тарихнамадағы Синьхай революция зерттеу
негізінен 50-60 жылдары орын алғаны. Зерттеушілер арасында 1950 жылы
жарық көрген монаграфияны айтуға болады. Онда Қытай тілінде жазылған
деректерге сүйене отырып, көтерілістің шығу себептері, барысы, жеңілу
себептері, тарихи маңызы мәселелері терең де жан-жақты зерттелген. Әрине
зерттеу кеңестік идеология тұрғысынан, марксистік методологияға сүйене
отырып жазылған. Сондықтан да автор шаруалар көтерілісін тура жолға
бастайтын таптың болмағандығын, шаруалардың о бастан революциялық
жеңістерді толығымен пайдалана алмайтындығы тілге тиек етеді.
Сондай зерттеулер қатарында қытайлық тарихшы [16] деген еңбегін атап
өтеміз. Бұл еңбекте ХХ ғасырдың 1911-13 жылдарында орын алған революциялық
қозғалысының тарихы суреттеледі. Синьхай төңкерісін буржуазиялық
революциясы деп атайды. Оның пікірінше, төңкерісшілер бүкіл Қытайдың ұсақ
буржазия топтарының, кейінен ірі алпауыттар мүддесі үшін күрескен және осы
күресі барысында үлкен жетістіктерге жеткен. Синьхай төңкерісін
буржуазиялық революция деп санап, оның басты мақсаты Цинь империясының
құлату мәселесін шешу [16. 265 б.] деген тұжырым жасайды. Ол Синьхай
төңкерісінің одан кейінгі Қытай халқының бостандық үшін күресіне зор
ықпалын тигізді және халық революциясының бастамасы болды, деген ойын алға
тартты. Автор еңбегі негізінен төңкерісшілердің әскери жетістіктеріне аса
көңіл бөліп, негізінен армияның жорықтары мен шайқастары туралы зерттеу
болып есептеледі.
Бұлардан басқа ., , Болдырев Б. Г. , Воронцов В. Б. Миссионеры и
их наследники: Повороты политики США в отношений Китая, Зарецская С. И.
, . , , Сидихменов В. Я. Манчжурские правители Китая және Китай
страницы прошлого, Соловьев Ф. В. Китайское отходничество на Дальнем
востоке России в эпоху капитализма (1861-1917 гг.), еңбектер
қолданылды. Бұлардың барлығы қытай тіліндегі деректерге сүйене отырып,
Синьхай төңкерісі, Қытай экономикасы, әлеуметтік құрылымы, саяси жағдайы
туралы терең зерттеулер болып табылады.
Қазіргі уақытта халық көтерілістері, революциялар, әлеуметтік теңдік
үшін жүргізілген тап күресі мәселесіне ғалымдар кеңестік кезеңдегідей аса
көңіл бөлмейді. Сондықтан да болар тайпиндер көтерілісі туралы орыс тілді
тарихнамада, посткеңестік аумақта ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап бірде
бір зерттеу жүргізілмеді.
1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ
БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ
1. Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс
ХХ ғасырда Қытайда жалпы алғанда буржуазиялық революцияның негізі
қаланып болған еді. Оның алғышарттары ретінде жалдамалы жұмысшылар мен бай-
шонжарлардың мал шаруашылықтарда феодалдық меншікке капиталистік
элементтерді қоса пайдалануы, өнеркәсіптің тез қарқынмен дамуы 4
мануфактуралар мен жақты ұсақ өнеркәсіптердің көптеп ашылуымен сипатталды.
1845 жылы және 1913 жылдары аралығында 70-тен астам бытыраңқылықты
сипаттағы көтерілістер болғанымен олардың көпшілігі экономикалық күрестен
аспады.
1911 жылы Қытайдың саяси өмірінде үлкен бетбұрыс басталды. Бұл негізінен
Цинь империясы билеушілері мен либералдық оппазиция арасындағы Қытайдың
бұдан былайғы тағдыры жөніндегі пікірлері үлкен қайшылықтарға, ашық
майданға айналды [1]. Конституциолистер 4 петицияға бөгет қойғаннан соң
негізгі бағыттарын орталықтан провинцияға ауыстырды. Олар үкіметтен 1911
жылы сәуір айында Жоғарғы Кеңес палатасын шақыруды бір топ депутаттар талап
етті, онда: Қазіргі жағдай өте ауыр келесі сессияны күтудің қажеті жоқ,
әйтпесе қысқа уақыт ішінде халық наразылығы күшейіп толқу пайда болады
делінеді [2].
1911 жылы 24 тамызда Ченду провинциясында 10 мың адам митингіге шықты.
Олардың провинция көлемінде салық төлемеу, сауда-сатық және мектептегі оқу
жұмысын тоқтату арқылы, назарларын аудармақшы болды.
1911 жылы 9 шілдеде императордың провинциядағы өкілі Ч. Эрфэн резиденция
аумағындағы демонстранттарға әскерлерге қарсы оқ атуға бұйрық берді. Бұған
жауап ретінде Чэнду провинциясында жаппай наразылық болып, арты қарулы
қақтығысқа жалғасты.
1911 жылы 25 қыркүйекте Сычуан көтерілісшілері Жунсянь қаласын алды.
1911 жылы 25 қыркүйекте Синьцзинь және Шуанлю қалаларында жалғасын тапты.
Қоғамның жоғарғы бөлігі Батыстың экономикалық басқыншылығына қарсылық
көрсете бастады. Бұл қозғалысты Шэньси және шен қызметіндегі адамдар
басқарды. Оларға көпестер, кәсіпкерлер және зиялылар қосылды. Революция
шетел капиталын және ұлттық ақша қаражатын жұмсау мобилизациясын ығыстыруға
бағытталды. 1905-1908 ж.ж. американдық, жапондық және неміс тауарларына 3
көлемді байкот жариялау өтті.
Ескі жаулары көтерілісші шаруалар мен құпия қоғамдардың мүшелерімен
бірге маньчжурлық жүйеге тағы да революционерлер қарсы шықты. 1905 жылдың
ортасында Қытайда және Жапонияда үш үлкен революционерлер ұйымы болды:
Сунь Ятсен басқарған Қытай жандану одағы (Синчжунухэй); Қытай даңқының
жандану одағы (Гуанфухэй) – Чжэцзян және Цзянсу провинцияларының жасырын
ұйымы; және де Хуан Сином және Сун Цзя жон Қытай жаңару одағы
(Хуансинхуэй).
Революционерлердің идеологиялық қарсыластары болып реформашылар, ал
Қытайдың өзінде конституциализмді жақтаушылар шықты.
Билік басында Князь Цин қалды. Ол Цыси және державаны қолдауын
пайдаланды. Шандуньдағы Чжили казармаларына Юань Шикайдың жаңа әскерлері
оралды. 1901 жылы Ли Хунчжанның өлімінен кейін басшылық Хунань тобына өтті.
Әулеттің өмірі көбінесе жаңа әскерге тәуелді болды. Цыси 1907 жылы
Юань Шикайды басты биліктен айырып, Бэйян тобының күшін жоюға үміттенді.
Орыс-жапон соғысының нәтижесінде либеральды оппазиция өсуі Цысидің жол
беруіне әкелді. Юань Шикайдың ұсынуымен 1905-1907 ж.ж. Европаның және АҚШ-
тың конституциялық құрылысын зерттеуге төрелердің басқаруымен арнайы
делегация жіберілді. Бұған көне отырып Цыси 1906 жылы қыркүйекте
конституцияны енгізуге және тек бір жылдан кейін 1907 жылы күзде жоғарғы
кеңесші палатасының және провинциялада кеңесші комитеттердің құрылуына
дайындық жүріп жатқанын жариялады. Бұл дайындық 1916 жылыға дейін созылды.
Император билігі конституцияға және парламентке тәуелді болмады.
1911 жылы мамырда маньчжурлықтар оппозицияларға, сонымен қатар жер
иеленушілерге, көпестерге және кәсіпкерлерге қатты соққы берді. Дәл осы
жағдай қаржының негізгі бөлігін Сычуан, Хубэй, Хунань, Гуандун
провинцияларында Хугуандық темір жолдарының құрылысына жеке акционерлік
серіктестікке салды. Мамыр айында маньчжурлықтар Англияның, Францияның,
Германияның, АҚШ-тың банктік консорциумынан үлкен хугуандық заемға
айырбастау үшін бұл серіктестікті национализациялады.
1911 жылдың мамырлық бұйрықтары министрлер кабинеті және теміржолдар
национализациялау туралы Цин әулетін саяси топтарға және шэньси
сословиесіне дұшпанды және және керек емес етті. Оппозиция жолдары
национализациялауға қарсы шықты. Алдымен көтерілістер Хубэй, Хунань,
Гуандуне провинцияларында басталды. Алайда, өте шиеленісті жағдай Сычуанда
туды.
1911 жылы қыркүйекте-қазанда болған Сычуандық көтеріліс Цин монархиясын
тығырыққа тіреді. Бұл кезде провинцияларда бірінен соң бірі жаңа
көтерілістер басталып жатты. 22 қазанда әскерлер Чаншада келесі күні
Цзюцзянда, 24 қазанда Наньчанда және Небтың баласы бұрыңғыдай заң
шығаруға құқы болды, армияға және флотқа басшылық етті, сонымен қатар өз
еркімен парламентті таратуға құқылы болды.
1908 жылы күзде Цзяйтян ауруы асқынып, Цысидің денсаулығы денсаулығы
нашарлады. Таққа күрес басталды. Икуан Юань Шикайдың қолдауымен өзінің
баласын Лу Лиді отырғысы келді. 1908 жылдың 13 қарашасында Жоғарғы Кеңес
мәжілісінде Цыси Луиді тақтың мұрагері деп жариялады да, ал оның әкесін
Цзайфэнді регент етті.
Оныншы және соңғы цин императоры екі жасар Луй Сюаньтун ("Жалпы
бірлестік", 1908-1911) басқаруымен таққа отырғызылды. 15 қарашада Цыси 73
жасында қайтыс болады. Оған дейін ол Цзайтян императорды уландырған
болатын.
Он жылдың ішінде (1898-1908) тарихи сценадан Гун, Ли Хунчжан, Лю Куньи,
Жуняу, Чжан Чжидун сияқты абыройлы саясаткерлер, тұлғалар шыққан болатын.
Олардың ішінен тек Юань Шикай қалды.
Реген- монархиялық елдерде монарх орнында мемлекетті уақытша басқарып
тұрушы Сианада Цин билігін құлатты. Нәтижесінде Хунань провициясы және
Шэньси Лекинге тәуелді емес екендерін жариялады.
12 ақпанда Луидің жоғарғы биліктен бас тартуы жария болды. Одан басқа
Юань Шикайға императорлық бұйрықпен уақытша мемлекеттік үкімет құруды
тапсырылды. Сөйтіп жоғарғы билік құлаған әулеттен "жаңа армияға" өтті.
Солай 267 жылдан кейін (1644-1912 ж.ж.) Қытайда Цин әулетінің билігі
жойылды. Сонымен бірге Қытай империясы өзінің 2000 жылдық тіршілігін
тоқтатты. Оның орнына Қытай мемлекеті орнады. Бұл ай календарымен Синьхай
жылында болғандықтан, 1911-1912 жылғы көтерілісті "Синьхай революциясы" деп
атады.
Революцияға дейінгі соңғы айлар Сычуандағы көтеріліс ХХ ғасырдың басында
Қытайдағы буржуазиялық революцияның алғы шарттары болған. Қытай
деревнясында, әсіресе қалаға жақын аудандарда тауар шаруашылығы, бір
жағынан жалданушы жұмысшылар, екінші жағынан буржуазиялық жер иелері және
ақсүйектер таптары дамыды. Саудагерлерден имбард иелерінен ұлттық
буржуазия құрылды. Өнеркәсіпте капитализм дамуының 3 сатысы болды: ұсақ
тауарлы өндіріс; мануфактура және ірі машиналы өнеркәсіп
Бұған жауап ретінде 1911 жылы Қытай билеуші таптары әскери кеңес құрды.
Бұдан белгілі болғандай министірлер кабинеті жасақталынды. 13 министірдің 8
маньчжурлар: әсіресе олардың бесеуі Қытай финанс, әскери, теңіз, ішкі істер
министірлігі сияқты негізгі министірліктерді басқарған Ұлы князьдар болды.
Қытай нәсілінен аты бар заты жоқ шетелдер қарсылық саясаты ведмост-н
басқаратын аса танымал емес Шэн Сюань-хуай тағайындалды. Бұл жағдай Цинь
империясы билеушісі тобы мен оппозиция арасындағы шиеленісті одан ары
ұшықтырды [1].
Маньчжур аристократтарын бұдан басқа империалистік мемлекеттердің іс
әрекеттері одан қабылжытты. 1909 жылы регенттін Юань Шикайды астанаға
жіберуі шетелдіктердің оны мықты саясаткер ретінде мойындауы және Цинь
үкіметінен шетел державалары оны қайтадан орнына қоюды талап етуі маньчжур
билеушілеріне үлкен қауіп-қатер туғызды.
Бірінші сәтсіз әрекеттен сабақ алмастан, Цинь үкіметі екінші қателікке
ұрынды. Мамыр айында өкім бойынша Хучуань темір жолын меншіктендіру, темір
жолдың жергілікті халыққа аз мөлшері тиесілі болды да, акцияның ірі көлемі
үкіметке тиесілі болды. Бұл дегеніміз-шаруалар мен қалалық ұсақ буржуй
топтарының темір жол құрылысына салған ақшасын тонау болып табылатын еді.
Әсіресе Сычуан провинциясындағы акция иелеріне үлкен шығын әкелді.
Бұл бұйрық Қытай бойынша жаппай наразылыққа ұшырады. Қытай үкіметі
шетелдін мәселелері банкілерден Англия, Франция, Германия, АҚШ-тан 6 млн.
ф. Ст. Ақша Хучуань темір жолын салу үшін қарыз алды. Негізінде үкімет ұлт
буржуазиясынан темір жолды алуының мақсаты, шетелден ірі капиталистердін
бақылауына беру болып табылады.
1911 жылы шілдеден Сычуанда көтеріліс бұрқ ете қалды. Үкімет әскері
көтерілісшілерді басқанымен, толықтай жеңе алмады. Мұның себебі әскерлердің
(кіші офицерлер) өздері де болып жатқан оқиғаға наразы болатын.
Ал, бұл кезде Пекинде ірі конституцианалист Чжан Цзянь Юань Шикаймен
кездесу жасап, елдегі саяси кризис және оны қалпына келтіру мәселесін
талқылап жатқан еді.
Сычуан көтерілісі империя орталығынан алыста болу себепті, бүкіл
қытайлық көтерілісте шешу рөл атқармады. Дегенмен, Сычуан көтерілісі
Синьхай революциясының алғышарттарының бірі есебінде, Учань көтерілісіне
түрткі болды деп айтсақ артық болмас.
Сонымен Сычуан көтерілісі бүкіл қытайлық революцияның жасалуына, қытай
халқының революциялық санасының оянуына түрткі болды.
1.2 Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің басталуы
Сычуан көтерілісі орт-н жалғай болуына байланысты, бүкіл қытайда
қолдауға жете алмайды. Біріншіден Ужань провинциясы Қытай провинциясының
нағыз орталығы, жұлын тұтасы деуге болады.
Екінші Ужань үш ірі негізгі қаланы өзіне қосып тұр: Ханькоу және оның
шетелдік концессиялары, Ханьян-Қытайдағы бір ғана маңызды металлургиялық
заводты қала, Учань-әкімшілік және әскери орталықты қала.
Төңкеріс жұмысты Уханьда екі ұйым- Әдеби қоғам және Жалпы гүлдену
қоғамы жүргізіп отырды. Олардың базасы Хубей провинциясындағы Жаңа армия
бөлімдері болып табылды.
1911 жылы шілдеде осы одаққа 1000-ған жауынгерлер мен кіші офицерлер
кірді. Әдеби қоғам басқарушысы Цзянь И-Умен, төңкерісшіл ұсақ топтар
негізіндегі әскери ұйым болып саналады.
Ухань көтеріліс басында 1911 жылы қазанның 6-на, кейін 16 күніне
шегерілді. Бірақ көтеріліске бір апта қалғанда 9 қазанда Ханьнаудағы Орыс
концепциясы территориясында төңкерісшілердің жасырын пәтерінде жарылыс
болып, полиция назарын аудартты. Бұдан белгілі болғандай полиция
төңкерілісшілер тізімін тауып алды.
Бұл жағдай төңкерісті тезірек бастау қажеттілігін тудырды. Келесі күні
поиция Әдеби қоғамның үш мүшесін ұстап алып жазалауы, сондай-ақ
төңкерісшіл пиғылдағы адамдарда әскери бөлімдерден іздеуі жауынгерлер
арасында толқу туғызды.
10 қазан кешке бөлім командирі мен екі жауынгер аралындағы қақтығыс
көтеріліске бастама болды. Көтерілісшілер қару-жарақ қоймасын басып алды.
Бұған осы көтерілісті күтіп отырған төңкерісшілер қатты қуанды, олар да бар
мүмкүндігінше көтерілісті дұрыс пайдалануға ұмтылыс жасады. Бұл Қытай
тарихындағы Синьхай революциясының бірінші парағы еді.
Маньчжурлықтар қолдан билікті тастай қашты, түрмелерден төңкерісшілер
босатылды. Көтерілісшілер алғашқы кезеңнен-ақ өздерінің бытыраңқылығымен,
нашар ұйымдасқандығымен сонымен қатар көтерілісшілер мен қарапайым халық
(көпшілікпен) байланыстың нашарлығымен, нақты жоспарларының жоқтығымен
байқалынып қалды.
Сөйтіп көтерілісшілердің билігі бірден либералдар, саяси тәжірибесі бар
Тан Хуа-лун бастаған топқа жүктелді. Олар ең алдымен конституцаналистермен
кездесіп төңкерісті аяғына дейін жеткізуді, Қытайды республика деп тану
керектігі туралы кеңесті. Алғашқыда консти-р либералды күдіктенгенімен,
мүдде-мақсаттары бір жерден табылуы жалпы көтерілістің тізгіні либералдар
қолына көшті.
Төңкерісшілер либералдарға көтерілістің алғашқы күндері өз талаптарын
қойды. 11 қазанда Учаньда олардың шешімінен, Қытай мемлекеті –
Республикалық деп танылды, қытайдағы бес ұлт-халыққа – қытайлықтар,
маньчжурлар ,монғолдар, мұсылмандар және тибеттіктерге маньчжурлық үшінші
билеу Сюаньтун жыл санауы алынып тасталынғанын жария етіп, қытайлықтардың
жыл санауы бойынша Хуан-ди 4609 жыл санауы енгізілгендігі жөнінде
мәлімдейді[1].
Қысқа мерзімді маньчжурлар үкіметіне қарсы жорық жасау, сол үшін
жаппай көтеріліске үндеу тастады: Хубей провинциясында әскери үкімет
құрылды. Державалары Ханькоудағы шетельдік консулдарға, шетел
державаларының ерекше құқығы мен мүдделері сақталатындығы жөнінде
хабарлады.
Бұл көтеріліс жөнінде История китая атты еңбекте осы көтеріліс
туралы: 10 қазан кешке үкіметтің репрессиялық шарасына қарсы сержант Сюн
Бинку-нен сапербатына батальонынының жауынгерлерін көтеріліске шықты. Қару-
жарақ қоймасын басып алып, түн бойы кескілескен ұрыс болды. Таңертенгілік
көтерілісшілер үкіметтік мекемелерді басып алды. Маньчжур үкіметінің
билеушілері Учаньды тастап шықты, осылайша Учань көтерілісі жеңіске жетті-
делінген.
Бұдан көріп отырғанымыздай Учань көтерілісінің сипаты да, басқа
көтеріліске қарағанда ерекше жалпы халық пен әскерилер арасындағы тығыз
байланысты көреміз.
Сонымен қытайда дағдарыс тереңдей түсті. Оны біз жоғарыда айтқандай
ішкі әлеументтік-саяси жағдай үлкен жарылысқа айналды. Міне Учань
көтерілісі осының нәтижесі.
Учань көтерілісін мемлекеттік әкімшілік басқармада қызмет атқарған Тан
Хуалуна басшылық жасады. Ол өзі ғылымнан хабары бар, сауатты әулетті
отбасынан шыққан адам. Білімі демекші Тан Хуалуна Цзинь-ши ғылыми
дәрежесін, сондай-ақ Жапонияда заң мамандығын иеленген, Хубэй провинциясы,
тіпті Пекиннің саяси өмірімен тығыз байланыс жасап, отырған, танымал тұлға
еді.
Учандік көтеріліс 10 қазан 1911 ж Синьхай революциясының бастауы болды.
Сондықтан да 1911 жылы революция осы сұрақты зерттеуде үлкен мәнге ие.
Учандағы көтеріліс туралы материалдар қытай мақалалары мен орыс
архивтерінде сақталып қалған бұл көтерілістің ұйымдастырушылары мен
басшылары Хубей провинциясындағы революциялық қауымдар еді: әдебиет
қауымдастығы (Вэньсюэшэ) және Жалпыға ортақ прогресс одағы
(Гунцзиньхуй).
Жалпыға ортақ прогресс одағы басында шэньси ортасынан шыққандар (Лю
Гун, Сунь У, Цзяо ДаөФен) ал Әдебиет қауымдастығының басында кіші
буржуазияшылар (Цзян И-у, Лю Яочен, Ван Синь –Чжан Ян Хун-шэн), ал Әдебиет
қауымдастығыныңбасында кіші буржуазияшылар (Цзян И-у, Лю Яочен, Ван Синь
–Чжан Ян Хун-шэн) тұрды.
1911 жылы Хубэеде 8-дивизия және 21 араласқан бригада болды,олар 15 мың
адамға жуық еді. Жақа әскер қатарына крестбяндықтар жағынан және кіші қала
бурдуазияшыларда, революционерлер де армия қатарына алынып, сол жерде
антиманьчжурлікке қарсы үгіт-насихат жүргізді.
24-қыркүйек 1911 жылы Әдебиет қауымдастығының мен Жалпыға ортақ
прогресс одағы көтеріліс жоспарын нақты нақтылап бекітеді. Саяси және
әскери дайындық комитеттерін құрды, басты қолбасшысы болып Цзян И-у-ді, ал
штаб бастығы етіп Сунь У тағайындады. Көтеріліс 6 қазапн күніне
жоспарланды. Бірақ пекин билеушілеріне белгілі болып қалады да Хучуан
наместнигі Хуй Ченуге хабарландырып, Учанге әскер е,нгізеді. Осы
себептерден кейін революционерлер көтерілісті 10 қазанға қалдырады.
Бірақ 9 Қазан күні олардың жоспарын өзгертетін жағдай болды. Бұл күні
штабта Сун У Ханьлодағы орыс концепциясында болған кезде, граната жарылады.
Ол жерге келген орыс милициялары тінту жасау кезінде қару-жарақтар, ақша,
ту ал ең бастысы көтерілісшілер тізімін тауып алады. Бәрін қалауға алу
басталады. Милициялар ұстанғандардың ішінде Лю Гуннің інісі болады, оны
тергеу кезінде революцияның барлық құпияларымен орналасқан дерін айтып
қояды. 9 қазан күні кешке таман полиция Лю-Яо-чэнді, Пэн чу-фанді, Ян Хун-
шэнді және тағы басқа Әдебиет қауымдастығының белсенді мүшелерін қамауға
алады.
Цзян И-у-ға қашып кетуге мүмкіндік туады. 10 қазан күні таңертең
манбчжур билеушілерінің қақпасының алдында Лю Яо-чен, Пэн Чу-фань және ян
Хуй Чэн қаладан шығуға, кіруге тиым салады. Солдаттарға казармадан рұқсат
етілмейді. Полиция отрядтары барлық жерлерді тінтіп, қамауға алып жатты.
Бірақ үш патриоттың олімі және революцилнерлердің тізімі билік органының
қолында болуы туралы сыбыстар тез таралды. Кешке 10 қазан күні 8-батальон
солдаттары мен сержант Сюн БинЛун көтеріліс бастап, қару-жарақ сақталған
сарайды басып алды.
11 қазанда әскери штаб, полиция бөлімшелері көтеріліске шыққан солдаттар
қолында юолды, қала толығымен көтерілісшілер қолында болды. 11-12 қазанда,
ханбянда құлады. Орталық қытай көтерілісінің қолайлы аймағына айналды.11
қазан күні таңертең кеңес комитеттері көтеріліс басшылары кездесті. Олардың
алдында уақытша революциялық билеушілер билігін орнату тапсырмасы тұрды.
Бірақ бұл істі олар өздері істеуге шамалары келмей, жергілікті қытай
чиновниктерін көмекке шақырды. Бірнеше шақырулардан кейін кеңескеХубэй
кеңес комитетінің мүшесі Тан Хуа-лун, оның орынбасары Ся Шоу-кан мен Чжан
Го-жун, комитет мүшесі Юань Юй-лун, Лю Гэн-Цзао, Щэнь Вэй-чжоу сот
палатасының бастығы Ма Цзи Чжан, Учан облысының бастығы Чжан Юй-нань, салық
бастығы Кэ Фэн-ши т.б. келді. Олар революция көмегімен өз мақсаттарын
жүзеге асырмақшы болды: маньчжур билігін өздеріне тиімді билікпен
ауыстырмақшы болды.
Алғашқы сұрақтар мен кеңестер нәтижесінде билеушілердің басшысы – дуду
сайланды. Бұл лауазымға аралас бригада кғомандирі Ли Юань-хун тағайындалды.
Бұл Цинь монархиясына сатылған, көтеріліс кезінде қаладан қаша алмай қалған
еді. Бірақ Ли Юань-хун революцияға қызмет етуден бас тартады. Оны күзетпен
ұстауға бұйрық беріп, өз қызметін бастауын күтеді.
Азаматтық істер министірлігінің қызметіне Тан Хуа-лунуға ұсынылады, ал
бұл лауазымды қуана қарсы алады.
Бірақ көтеріліс басшылары революция тағдыры мен жауап кершіліктер
өздерінде екенін түсінеді.
11 қазан күні олар қайта жиналып, Маулюечуді таңдап алады, ол Ли Юань-
хунді өз қызметіне тускенге дейін әскери-революциялық комитет басшысы
болып, барлық маңызды саяси және әскери сұрақтарды шешетін болды. Ол сол
кеште бірнеше шешім қабылдады.
1. Қытайды республика деп жариялауды.
2. Хубей әскери билеушісін ұйымдастыру, олар әскери министрлер ісі,
азаматтық іс, шетел істерін және әскери штаб істерінен тұрды.
3. Барлық провинцияларға цинь билеушілеріне қарсы көтерілісті бастауға
шақырды.
4. Барлық халыққа үндеулерді дуду әскери билеуші Ли Ю ань-хун атынан
жіберді.
12 қазан күні Маулюечуді бірқатар шешім қабылдады. ә скери іа
министрі Ху Ин, оның орынбасары етіп Ван Чжен-тин, азаматтық істерінен Тан
Хуа-лун, штаб бастығы Ли Юань-хунда қызмет еткен үш 21 бригада офицері Ян-
Кай-цзя болды.
Бұл үндеулерде барлық Хубэй әскерлерінде республикалық билеу формасын
енгізу туралы айтылды. Барлық үндеулерінде учан билеушілері барлық
қытайлықтарға атап көрсетеді – сен тіпті ірі помещик немесе кедей болсаң да
барлығыңның мақасаттарың, қызығушылықтарың маньчжур династиясын құлату және
республика жариялау, мемлекетте тыныштық ин тәртіп орнату.
Қытайлықтарға және маньчжур династияысындағыларға да лагерден кетуге,
өз бауырпларының жағына шығуға үгіттейді.
13 қазан күні революциялық армия құрамына адам алу қарастырылды.
Жұмыскерлер, крестьяндар, студенттер бұған назар аударды. Ерікшілердің
көптігі сонша Учан әскерлери биліктегілері тоқтатуға мәжбүр болды.
Учан билеушісінің негізгі күші крестьяндар мен жұмысшылары маңызды
роль атқарды. Маньчжур билігі қалада құлағаннан кейін олар ертеңмен қару-
жарақтар дайындауға ат салысты.
Бұл арада маньчжур билеушілерінің ... ... ... ... ... көтерілісшілерге
қарсы астыртын әрекет ұйымдастырды. Бұл заговордың басында Ли Юань-хуннің
келісімімен әрекет еткен Кэ Фэн-лин тұрды. Кэ Фэн-линдің уйі штабқа
айналдырылды. Осы жерден Пекинге, Учаньге әскер жіберу туралы телеграмма
жіберілді және осы жерден Учань үкіметіне тыңшылар жіберілді. Күзет
қарауында тұрған Ли Юань-хун болып жатқан оқиғаларды бақылап отырып, өзінің
маңызды әскери тигізе, алатынын сезіп, ЛиЮань-хун дуду лауозымен қабылдауға
шешім шығарды.
17 қазан күні Юсмачан алаңында әскер басшы қызметін қабылдағаны ресми
түрде өткізілді.
Ли Юань-хун қызметті қабылдамай тұрып революционерлер мен
конституционелисте,р 16 қазан күні кеңесте Хубэйде Қытай республикасының
уақытша конституциясын қабылдады. Онда адамдардың тенді сөз бостандығына,
жеке меншікке ие болуына, сауда-саттыққа, демократиялық бостандыққа және
халықтың сайлауға, сайлануға құқы бар делінген. Бірақ Хубэяның барлық халқы
барлық халқы сайлана алама немесе сайлауға қатыса алатыны жөнінде
конституция авторлары еш нәрсе айтпайды.
Жоғары заң жүргізуші орган – парламент, бұл конституция күшіне
енгеннен кейін үш айдан кейін құрылуы керек. Бұл конституция бойынша дуду
үлкен билікке ие болады. Парламенттін жиналмағанын ескерер болсақ, онда
барлық биліктің Ли Юань-хун қолында тұрақтанғанын көреміз. Хубэй
конституциясының әлсіз жақтарына қарамастан, одан булжуазиялық
революциясының бастауын көре аламыз. Бұл құжаттан көтеріліс себебі тек
маньчжур монархиясын құлатуда ғана емес, орнына Қытай революциялық
мемлекетті орнатуда екенін анық көре аламыз. Бірақ конституция тек қағаз
бюетінде ғана қалды.
Учан көтерілісінің қатерлі екенін көрген маньчжур билеушілері 12 қазан
күні әскери министр Инь Чанға екі девизияны Хубэйге бағыттауын тапсырды.
Дивизия басында Юань Ши-кай - Фэн Го-чжан және Дуань Ци-жуй тұрды. Сол
уақытта теңіз миністріне Уханьға соғыс кемелерін Са Чжэнь-бин басқарумен
бағыттады. Ал көтерілісті жаншуға басшылық жасау Инь Чаньге тапсырылды.
Ханькоуды қорғау үшін революциолистер маңызды бөлігі Люцзямо қаласының
жолында соғыс ашты. Көптеген революционистер қолдарына бұрын-сонды қару
алып көрмеген, олар әскери іске соғыс барысында үйренсе де, бұған
қарамастан революционерлер армиясы жеңіске жетіп, қарсыластар Люцзямяоны
беруге мәжбүр болды.
Люцзямаодағы жеңістен кейін, маньчжурлік монархияға қарсы күрес
көптеген провинцияларда басталып кетті. 19 қазанда Ичандща көтеріліс болды.
Бұл көтерілісті жаңа әскер солдаттарының басшысы Тан И-чжи (Әдебиет
қауымдастығы мүшесі)және Ху Юнь-луннан (Жалпыға ортақ прогресс одағы
мүшесі) еді. Бұл көтеріліске бірнеше мың Сычуань-хань-коу темір жолының
құрылысшылары қосылды, Ичан революциясының әскерлері жергілікті тұрғындар
көмегімен Шаши, цзин чжоу және т.б. қалаларда маньчжур билігін құлатты.
Кейбір провинцияларда негізгі күш құпия ұйымдар болды. Гуанхуада
жергілікті уезде Чжан Гоцюан Синьян құаласын алды. Көтерілісшілердің бұл
жеңісі революционерлердің жағдайын жақсартты.
Мемле,кетте революция кең аймақты шарпыды. 22 қазанда Чаншада
көтеріліс болып, Хунанның тәуелсіздігі мен аяқталды. Қарашаның басына қарай
маньчжур империясының билігі Шэньсиде, Шаньсиде, Цзянсиде, Юньнанде құлады.
3 қазан күні Шанхайда көтерілісшілер жеңді. Цинь билеушілері тәжірбиелі
саясаткерді билік басына шақырып, Юань-Шикайді премьер-министретіп
тағайындайды. Юань-Шикайды тағайындауы Ли Юань-хунді қуантты. Ол халық
арасына дүрбелең орнатты, оның айтуы бойынша солтүстік армия Юань-Ши-кай
мен үйретілген офицерлер мен солдаттар оған адал, біздің армия оның
армиясына т-тенп бере алмайды;-деді.
23 қалашада билеушілер армиясы Ханьшуй арқылы өтіп, Ханьянға келді.
Қан төккен ұрыс басталды. Екі жақта да жараланғандар мен өлгендер көп
болды. Революция жағына шығып кеткен кемелер көмегімен Цинь әскерлері
тоқтатылды. Халық әскерлері соғыста тұрақты болды. Олардың әскери білімді
білмеуінің орнын, батырлықтары мен батылдықтары жапты. Сергеевтің жазуы
бойынша Революционерлердің Хань өзеніндегі жалпы саны 1500-3000 адамға
жетті деп жазды. 27 қарашада треволюционерлердің бір бөлігі қарсыластар
жағына шығып кетті. Цинь отрядтары Ханьянға қарай жылжып, таңғы сағат 9-да
басып алынды.
Ханьян басып алынғаннан кейін Учаньда дүрбелең орын алды. Ли Юань-хун
қашып кетті, армия басшылықтарының арасында қайшылықтар туындады.
Хуан Син әскер төмен қаруланғандықтан Учанды қорғаудың мәні жоқ, одан
да Нанкинге барып, сол жерден күш жинау керек деп ойлады. Бірақ бұл ойға
революционерлер командирлерінің шешімдері қарсы болды. Қандай шығын болса
да, олар Учанды қорғайтындарын айтты. Хуан Син өз лауазымынан бас тартып,
шанхайға кетіп қалды.
Уақытша қолбасшы болып Цзян И-у сайланды. Қаланы қорғауда әскер
министрлігінің орынбасары Чжан Чжэнь-у маңызды роль атқарды.Учануға көмекке
қытайдың оңтүстік орталығынан еріктілеркеліп қосылып, армияны толықтырды.
Нәтижесінде туындаған жағдайларда Учан көтерілісінің тарихы куә
болғандай бұл көтерілістің иелері күшті халық – крестияндар, жұмысшылар,
студенттер, кала кедейлері еді. Учандағы маньчжур билігі құлағаннан кеін
жаңа армия құрылды. Чжан Чжун. Тыныштықты қолдау қауымдастығы кеңес
комитеттерін және жергілікті чиновниктерді солтүстік-шығысты тәуелсіз деп
жариялауын қалады.
Үш провинцияның қолбасшысы дуду орнына Лань Тянь-вэяні, ал азаматтық
гуьернатор – У Цзин-лянды қоюға революционерлер үміттенді. Бірақ
ресолюционерлердің барлық жоспарлары қирады. 14 қазанда Чжао Эрсонь Чжан
Цзо-мин мен өзін таңдатуға, ал орынбасары етіп У Цзин-Ляняны таңдатты.
Фэньтянь провинциясындағы барлық билік осы контрреволюциялық топтарға
шоғырланды. Бұл жерде қаржы министрлігі, шетел істері, әскери іс басшысы
Чжан Цзо-лин болған ұйымдар құрылды.
Дәл осындай ерсі әрекеттер 16-17 қарашада цзиминь мен Хэйлунцзян
провинцияларында болды.
Тыныштықты қолдау қауымдастығыреволюциялық қозғалысты басуға
бағыттаплады. Чжан Цзо-лин революционерлерге қарсы күрес бастайды.
Көтерілісшілердің көьіне теңіз жағалауындағы аудандарға қашуға мәжбүр
болды, олар сол жерде көтеріліс ұйымдастырып, маньчжур билігін құлатады.
Лань-Тань-вэй революцияға жанашырлық танытып, жаңа армия бригадасының
командирі қызметінен алынып тасталады.
Тіпті кейбір провинцияларда, ол жердің басшы ретінде Біріккендер
одағының мүшесі тұрса да, шын мәнінде билік оның оның қолында болмады.
Қытай тарихшысы Линь Цзэн-лин айтуы бойынша: Біріккендер одағының бір
мүшесі Ху Хуань-мин өз қызметін солардың қолынан алды.
Қытай ренволюциялық буржуазия маньчжуңрлік монархияны құлатты. Бірақ
билікті өз қолына ала алмады, олар феодалдардың, милитаристердің билеуін
щектей алмады. Олар буржуазиялық республиканы толық мағынасында құра
алмады.
3. 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь Ятсенның
уақытша өкіметінің қызметі Синьхай төңкерісі.
ХХ Басындағы Қытайдың саяси өміріне конституциялымонархияны орнатуға
қозғалыс маңызды фактор болып табылады. Осы сұрақты зерттеу барысында саяси
дағдарысты терең ашуға терең ашуға, мемлекетті Синьхай көтерілісі қамтығаны
толықтай көрсетіледі.
Жоғары радикалдық Қытай буржуазиялық жұмысшы жоспарын үш халық
принциптарын Сунь Ятсен қарастырды, бұл программа маньчжур династиясының
биліктерін құлату, республика құру, жерге құқықты теңестіру туралы мәселе
айтылды. Либеральдік қанаты қытайлық буржуазиялық және либералдық жер
иелері конституциялық монархиялықтарға маньчжур императорларының билігін
бір бөлігіне сақтап қалуы үшін қарсылық білдірді.
Конституциялық-монархия қарсаңындағы Синьхай революциясы қозғалысы
уақыты жағынан салыстырып қарасақ Қытайдың жақа тарихындағы проблемалар мен
сәйкес Кеңес тарихшылары бұл сұраққа көп көңіл бөлмеген, тек бірнеше беттер
ғана арналды. Бірақ Қытайда 1901-1911 ж.ж. революциялық-демократиялық
ұйымдар революцияның жолын бағыт-бағдарын оқайлатты.
Бұл тапсырысқа Фудань университетінің оқытушылары Ху Шэн-у мен Цзинь
Чун-цзидің арнайы монаграфиясы жарық көрді, бұнда конституциялық-
монархияның (1903-1911 ж.ж.) [3] негізгі даму кезеңдері анықталады.
1961 жылы ҚХР Синьхай революциясының 50 жылдығына орай, оның
әлеуметтік негізі, конституциялық-монархиялық жалпы сипаттамасы,
либеральдық ларгердегі ішкі топтар туралы таластар туындай бастады [4].
Бағалы факт түріндегі материялды яғни конституциялық-монархиялық
қозғалыс туралы орыс буржуазиялық историографияларынан ала аламыз [6].
Батыс буржуазиялық әдебиетінде бізді қызықтырар тақырыпта көлемді
зерттеу жұмыстары жоқтың қасы. Камерон мен Винейка [7] зерттеу жұмыстарында
негізінен конституциялық және реформаторлық әдістеріне орналады. Екі
авторда бұл жағдайды Қытай шартына жақын деп атап көрсетіп революционализм
щеті және Синьхай революциясы шынайы және заңдылық процесс ақырындап
конституциялық саяси институттарға үйрене бастады [8].
Көлемді факт түріндегі материал-американдық тарихшы Левенсонның
еқбегінде кездеседі, Лян Ци-чао реформаторға арналған [9], бірақ оның
қызметі қытайдағы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
әлеуметтікөэкономикалық және саяси жылжуға байланысты еді.
Конституциялық-монархия қозғалысындағы басты проблеманы зерттеуде
Синьхай революция атты жинақтың (оның ішінде 4 томында) маңызы зор болып
табылыды. [10].Бұл материалда маньчжур билігі конституциялық әдіс,
конституциялық-монархия ұйым қызметі, Лян Ци-чаоның Гофнн бао
журналындағы мақаласы туралы мәліметтер айтылған. Бірақ толықтай алып
қарағандағы материалдар бұл жинақта проблеманы кешенді түрде көрсетпейді,
бұл жерде маңызды документтер саяси либералды сипаттайтын құжаттар және
1911 жылы революция қарсаңындағы ірі кәсіпкерлер туралы айтылады.
Бағалы және сирек кездесетін материалдар нянку-шежіре-өмірбаяндық,
және әртүрлі либеральдік реформалар лагеріндегі қызметкерлердің түрлі
өмірбаяндары (Чжан Цзянь, Лян Ци-час және т.б.)жазылған [11].
Мағызды материалдар Москва мен Ленинград архивтерінде Орталық
мемлекеттік тарихи архивте Ленинградт институтындағы Азия халықтары
бөліміндегі шығыстанушылар архивтерінде кездеседі. Оларда патша
дипломаттары, конституциялық-монархияға көп көніл бөлген, либераль
лагерінің жоспарлары туралы біршама материалдар сақталған (1910-1911 ж.ж.).
1909-1911ж.ж. Юнстициялық- монархиялық қозғалысқа тап болған жағдай, қте
қиын әрі қарама-қайшылықта еді. Цинь саясаты мемлекет қызығушылықтарымен
саудаласт, саясат аяусыз халықты тонады және Қытайды халықтық дағдарысқа
алып келді. Әлеуметтік экономикалық қиыншылық елдің экономикасын толықтай
құлдырауға алып келді. [12].
Қиындаған әлеуметтік-экономикалық дағдарыс мемлекетте революциялық
жағдай тудырды.
1910 жылы өздерінің түрлі демократиялық ұйымдары өз жұмыстарын
жақсарта түсіп, жаңа армия түрлерін жандандырды. Гуанчжоу көтерілісі 1910-
1911 ж.ж. Бірлескен союз ұйымдастырды, Цинь монархиясының қаншалықты
ыңғайлы екені көрсетілді.
Сыртқы саясат бұл кезеңде қатты шиеленіскен. 1909 жылы желтоқсанда АҚШ-
та нейтрализация туралы жоспарын солтүстік-шығыс Қытайдағы Темір жолға
байланысты. Осы ауданды толық өз қолына алмақшы болды [13].
Бұл кездегі жаңа даму барысында этапта конституциялық-монархиялық
қозғалыс (1909-1911 ж.ж.) қозғалыс кеңесетін комитет кемелері бұл
қозғалыспен байланысты. [14].
Либералді оппозиция Цинь монархия саяси аппаратын бұзбау.а ұмтылды,
және бұл орган билігін орнына қойды.
1909 жылы кеңесу комитет коститиуциялық режим Қытайда Либеральды
помещиктер ойынды өз қолдарына алды [15]. Либеральді буржуазияның
оппозицияның реакциялау саяси ұйымда, сауда- ақша қатынастарды
қатынастарында ауыл шаруашылық қатынастарды қамытуда маңызы зор еді.
Кеңес өкіметі арқылы либеральді-буржуазиылық буржуазиялық және Қытай,а
шетел капиталдарын енгізу қызметін енгізді, бұл келіссөз бойынша арнайы
елшілерді Пекинге жіберуге және 1911 жылы парламентте ақыру туралы жарлыққа
үкім шюғарда.
Кеңес комитеті арқылы либеральді–буржуазиялық және Қытайға шетел
капиталдарын енгізу қызметін енгізді. 19809 жылы Шанхайда келіссөзқө
жүргізілді, ол бойынша арнайы елшілерлі Пекинге жіберуге 1910 жылы қаңтарда
Пекинге келген Кеңес комитеті Сунь Хун-и басқаратын, дауыл секілді сол
сұрақты көтерген еді. Елшілер тағы да мемлекеттік Кеңес мүшелерінде келіп
тексерді де, оларды игілік мағынасына үгіттеді.
Конституциялық-монархиялық соққы бұл уақытша маңызды ұсақ буржуазиялық
интеллигенциялар қамтыды. Тіпті кейбіреулері өздеріне жара салып,
конституция орнату қамымен регентке жазды.
1910 жылы ақпанда алғашқы петинцияда кеңесу коммитеттері Чжан Цзянь
арқылы құрылған еді. Оның құрылысы регентті конституциялық монархияның
ерекшелігіне сендіру, парламенттік режимнің тиімділігін дәлелдеу, Цинь
династиясына пайдасын көрсетті. Бірақ петиция тығыз парламентті ашу
ретсіздіктердің шығуына, және конституциялық реформа жүргізуудегі
қайшылықтар туғызады деген сылтаумен кейінге қалтырылды.
Осыдан кейін елшілер кеңес комитеті, Пекинде тұрып, петициялық
қозғалыстың шеңберін кеңейту, Циньге ықпалын күшейту туралы мәселені
қарастырды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ
БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .8
1. Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс ... ... ... ... 8
2. Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің
басталуы ... ... ... ... ... .15
3. 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь
Ятсенның уақытша өкіметінің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 1912-1913жж. СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІНІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ...28
2.1. Юань Шикайдың билікке
келуі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 8
2.2. Синьхай төңкерісі жылдарындағы шетел державаларының
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3. Екінші төңкеріс және Юань Шикайдың әскери диктатурасының
орнауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.4. Синьхай төңкерісінің
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 59
КІРІСПЕ
Мәселенің өзектілігі. Қазақстан егемендігін алып, тєуелсіз ел болып,
демократиялық, құқықтық және азаматтық қоғам орнату жолына түскен кезеңде
өткен уақыттың мұрасын зерделеу қажеттілігі арта түседі. Әсіресе біз
әлемдік тарихты, жалпы адамзат тарихын зерттеуімізді тоқтатпауымыз керек.
Өйткені жалпы адамзаттың даму заңдылықтары, адамзаттың кішкене бір бөлігі
қазақ халқының дамуындағы заңдылықтарды анықтауға жеңіл қол жеткіземіз.
Қазақстан мемлекеті үшін де, ғылымы үшін де көршілес жатқан алып
мемлекеттердің тарихын білу арқылы біз олардың қоғамы туралы мәліметтер
жүйесін қалыптастырамыз. Олармен қарым-қатынаста, мәдени байланыстарда олар
туралы біліміміз толық болып тұрады. Оның үстіне жалпы білім деңгейіміздің
көтерілгені де жетістік болып табылар еді. Сондықтан Қытай тарихында
маңызды роль ойнаған, ол елдің әрі қарай дамуына әсер еткен, тарихында
өшпес із қалдырған Синьхай төңкерісінің өзектілігі күмән тудырмауы қажет.
Синьхай төңкерісінің тікелей байланысты ғылыми мақалалар жєне
монографиялық зерттеулер жеткілікті. Бұл әсіресе Ресей тарихнамасында жан-
жақты зерттелген мәселе, бірақ зерттеулердің барлығы дерлік кеңестік
кезеңде, ХХ ғасырдың 50-60 жж. жазылған. Ал Қытайда осы бір тарихи оқиға
туралы зерттеулер өте көп болар. Алайда, біз қытай тілін білмегендіктен
Қытай тарихнамасының туындыларын көп қолдана алмадық. Ал Қазақстандық
тарихнамасында Синьхай төңкерісінің туралы зерттеулерді тіпті таба алмадық,
мүмкін кездестіре алмаған шығармыз. Сол себепті де осы ақтаңдақтарды жабу
қажеттілігі Синьхай төңкерісінің зерттеудің ғылыми маңызылдығын арттырады.
Сонымен қатар зерттеу негізінен тєжірибелік қолданыста, яғни алып көрші
туралы ақпараттың өз тілімізде жазылуы сияқты жақтары да бар. Сондықтан
біздің қарастырғалы отырған мәселеміз ғылыми жағынан да, тєжірибелік
қолданыс жағынан да өзекті болуы дау тудырмайды.
Мақсаттары мен міндеттері. ХХ ғасырдағы Қытай тарихындағы әлеуметтік
наразылық тудырған, бір мемлекет ішінде тағы да бір мемлекеттің пайда болуы
туралы оқиғаны зерттеу барысында біздің алдымызда мынадай мақсаттар мен
міндеттер туындайды. Бітіруші ең алдымен Синьхай төңкерісінің не себепті
туындағанын анықтап алуды жөн көріп отыр. Осыған орай Қытайдың сол
уақыттағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дамуы қандай дәрежеде жүргенін
көрсетуді мақсат еттік. Онан кейін анықталған әеуметтік-экономикалық,
әлеуметтік, мәдени және де басқа да факторлардың Синьхай төңкерісінің
шығуына, халық арасындағы қоғамдық қатынастарға тигізген єсерін де
қарастырамыз. Қойылған мақсаттармен қатар Синьхай төңкерісінің басталуы
қалай жүргенін, оның басшылығында кімдер болғанын, олардың мақсаттарын,
құрылған Синьхай төңкерісінің мемлекетінің саяси құрылымын көрсетуді
ұйғарып отырмыз. Сонан соң бітіру жұмысының авторы Синьхай төңкерісішіл
армиясының құрылымы, жорықтарын көрсетуді де жұмыс мақсаттарының қатарына
қояды.
Осы мақсаттарға жету жолында мынадай міндеттерді шешуге тура келеді. Ең
алдымен Синьхай төңкерісінің хронологиялық шеңберін анықтаймыз, сонымен
бірге Қытайдағы экономикалық жағдайдың өзгерістер шын мәнінде халықтың
ашынуын тудырды ма, әлде одан басқа әлеуметтік, мәдени, саяси жағдайдағы
өзгерістердің де біріге ықпалдасуы болды ма? Мұнан кейін біздің алдымызда
шешілуі тиіс міндеттердің бірі көтерілістің туындауында идоелогияның маңызы
қаншалықты болды, деген сұраққа жауап беру.
Келесі шешілуі тиіс міндеттердің бірі Синьхай төңкерісінің басшылары
арасындағы және басшылық пен қарапайым көтерілісшілер арасындағы қарым-
қатынастарды көрсету болып табылады. Синьхай төңкерісінің, оның
басшыларының мақсаттары қандай болды деген сұраққа да жауап беруге
тырысамыз. Синьхай төңкерісішіл армиясы қандай жорықтар жасады және
жорықтардың мақсаты не болды? Жорықтардың нәтижесі қандай, деген сұрақтарға
жауап береміз.Қытай Республикасының ішкі құрлысын анықтау барысында ондағы
қоғамдық және саяси қатынастарды анықтау міндетін шешу де көзделіп отыр.
Міне осы қойылған мақсаттарға жету және міндеттерді шешу мәселесі диплом
жұмысының өзегі болып табылады.
Әдістері мен әдіснамасы. Синьхай төңкерісінің тарихы туралы зерттеу
жұмысын жүргізген уақыттымызда негізінен диалектикалық әдіснаманы
қолдандық. Диалектикалық-материалистік әдіснама қоғам дамуының
заңдылықтарына және оны зерттеудің әдістері жүйесіне негізделеді. Бітіруші
жұмыс барысында анализ, синтез, салыстырмалы-тарихи зерттеу єдістерін
қолданды. Талдау әдісі зерттеліп отырған мәселе туралы мәлімет беретін
тарихи деректермен жұмыс кезінде де, тікелей жұмыс барысында да қолданылды.
Әсіресе Қытайдың ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі революция қарсаңындағы,
яғни Синьхай төңкерісінің алдында, басшылығының революциялық идеясының
қалыптасуы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени жағдайын
анығтау, деректермен жұмыс істеу кезінде берілген мєліметтерге сыни талдау
жасау арқылы деректік мәліметтің шынтуайттылығын анықтау мүмкіндігі туды.
Сонымен қатар талдау әдісін біз монографиялық еңбектердегі берілген тарихи
ақпаратты ғылыми тұрғыдан зерттеген кезеңде де қолдандық. Талдаудан кейін
біз синтез әдісін қолдандық. Синтездеу негізгі бөлімнің параграфтарын
жазған уақытта алынған деректік материалдар мен тарихшы ғалымдардың ойларын
топтастырып, өз ойымызбен толықтыру үшін пайдаландық. Топтастыру жєне
салыстырмалы әдісті қолдану арқылы бітіру жұмысының авторы Синьхай
төңкерісінің туралы тарихи мәліметтерді бір жүйеге келтіріп, мәселенің
хронологиялық шеңберін анықтады.
Диплом жұмысын жазу барысында осылармен қоса біз тарихи объективтілік
принципин ұстандық. Тарихи объективтілік принципіне сәйкес тарихи фактіні
анықтау үстінде біз ешқандай идеологиялық және саяси мақсат көздеген
жоқпыз. Сондықтанда тарихи оқиға туралы тек деректер мен тарихи
зерттеулерде көрсетілген мәліметтер арқылы жазып, ол туралы тек объективті
қорытынды шығаруға тырыстық. Объективтілік принципіне сєйкес біз тарихи
оқиға туралы берген материалдарымызда тарихи факт туралы тек белгілі,
анықталған және сыни анализден өткен ақпаратты қолдандық.
Қолданылған деректер. Деректер саны жағынан да, сапасы жағынан да алуан
түрлі. Кез келген тарихи оқиға туралы біз деректерден мәлімет аламыз. Бұл
деректердің шынтуайтылығы мен тарихилығы мәселесін анықтауға итермелейді.
Бізге белгілі деректер өз ішінде материалдық және жазбаша болып екі үлкен
топқа жіктеледі. Біздің қарастырып отырған мәселемізге байланысты әрине
материалдық деректер де бар екені даусыз, бірақ олар біздің зерттеуімізде
пайдаланылған жоқ. Бітіруші негізінен жазба деректерді пайдаланды. Олардың
өзі өз тарапынан әдеби және құжаттық деректер болып екіге бөлінеді. Кейбір
мәселелерде, әсіресе Қытайдың ХІХ ғасырдағы әлеуметтік-экономикалық
жағдайын анықтаған кезде пайдаланғанды айтпасақ, құжаттық деректерді де біз
зерттеу аясынан тысқары қалдырдық. Біздің негізге қолданғанымыз әдеби
деректер. Олардың қатарында ең алдымен История экономического развития
Китая. 1840-1948. Сборник статистических материалов атты Мәскеуде жарық
көрген [1] Қытай экономикасының ХІХ-ХХ ғасырлардағы даму қарқыны туралы
мәлімет беретін материалдар жинағын атап өткен жөн. Бұл дерек көзі
статистикалық материалдардан, экономикалық құжаттардан топтастан, бізге
Синьхай төңкерісінің қарсаңындағы және көтеріліс кезіндегі ел
экономикасының дамуына байланысты ақпаратты көрсетуге көмектесті. Негізінен
құжаттық дерек болғандықтан біз осы дерек көзіне сыни талдау жасамадық. Бір
жағынан Қытай тілін жетік білмегендіктен де деректе берілген материалдарға
салыстырмалы анализ жасалмады. Алайда мұндай анализ өз кезінде кеңестік
тарихшылардың қолымен өткізілгендіктен біз осы бір дерекке сенім білдірдік.
Келесі қолданылған дерек те бізге Синьхай төңкерісінің шығуына себеп
болған факторларды анықтауда үлкен септігін тигізді. Синьхай төңкерісі
қарсаңында Қытай экономикасында қарама-қайшылықтарға толы құбылыстар орын
алды. Бір жағынан ауылшаруашылығы мен қолөнер дағдарыста болды, екінші
жағынан мануфактуралық өндіріс дамыды. Бірақ мануфактуралық өндірістің
дамуы бүкіл экономикада айтарлықтай үлес алмады. Мұның барлығы А. П.
Болобанның Земледелие и хлебопромышленность Северной Манчжурии деген 1909
жылы Харбинде басып шығарылған [2] еңбегі қолданылды. Әрине бұл еңбекті
тарихнамалық әдебиет ретінде қолдануға да болар еді, бірақ ондағы
келтірілген статистикалық мәліметтердің көптігі мен жан-жақтылығы оны
деректер қатарына қосуға итермеледі.
Тікелей Қытай Республикасының тарихына байланысты қолданылған деректер
қатарында көтерілісшілердің жариялаған заңдары, манифестері, шетелдік
мемлекеттермен арадағы хаттары, Синьхай төңкерісіне басшылық еткен
көсемдердің және көтеріліс кезінде Цин үкіметінің территориясында болған
шетелдікдіктердің естеліктері бар. Аталған деректер нарративтік деректер
қатарына жатып сыни талдаудан өткен. Біз де оларға сыни көзқараспен қарап,
ондағы берілген мәліметтерді басқа деректермен салыстыру арқылы тарихи
шындыққа жақын ақпаратты қолдандық.
Синьхай төңкерісінің байланысты деректер қатарында Манифест о
необходимости уничтожения северных варваров по воле неба деген
көтерілісшілердің ұстанымдық құжаты бар. Құжат біз қолданған басқа деректер
сияқты Синхайская революция деп аталатын [3] жинақта жарияланған.
Манифесте төңкерісісшілердің идеологиялық ұстанымдары, діни сенімдері,
саяси көзқарастары туралы құнды мәліметтер бар.
Келесі дерек көзі де Сунь Ятсен жариялаған халықтық үш принципі [4]
деп аталып, көтерілісшілер басшылығының халыққа үндеуі. Үндеуде Синьхай
төңкерісінің, Қытай республикасының мақсаттары мен ішкі идеологиясы
негізделген.
Келесі Синьхай гемин цзыляо[5] құжаттық деректе Қытай республикасының
қоғамдық қатынастар, экономикалық жүйе, әкімшілік басқару құрылымы туралы
маңызды ақпарат беріледі. Әрине бұл бағдарламалық құжаттағы ұстанымдар сөз
жүзінде қалып, декларация ғана болды. Оның көптеген қағидалары, әсіресе
әділеттілік пен теңдік туралы принциптер шынайы қоғамдық қатынастарда
орындалмады.
Л.И. Касктың Сунь Ятсен и временная конституция Китайской Республики
1912[6] атты мақаласы төңкерісшілердің басшылары ұсынған республикалық
билік жүйесінің құрылымы туралы мәліметтер беріледі. Бұл деректе Қытай
Республикасының саяси билік формасы, мемлекеттік аппарат құрылымы
мәселелеріне көңіл бөлінген. Бұл құжаттық дерек біздің зерттеуімізде
маңызды орын алды.
Осындай деректер қатарында С.Л.Тихвинскиидің Внешнеполитические взгляды
и деятелность Снуь Ятсена [14] шығармасын атап өткеніміз жөн. Бұл
Революциялық құжаттық деректік матиралдар негізінде Синьхай революциясы
кезінде Цин әулетінің астанасы Пекиндегі саяси жағдай, халықтың пікірі,
шенеуніктердің ойлары, билік басындағылардың әрекеті туралы маңызды мәлімет
алуға болады.
Зерттелу деңгейі. Синьхай төңкерісінің тарихы кеңестік тарихнамада
маңызды орын алды. Әсіресе Қытаймен арадағы қатынастар шиленіспеген кезде,
Қытай коммунистік партиясы социалистік революцияда, одан кейін социалистік
құрлысты орнату кезеңінде кеңестік басшылықтың, одан кейін кеңестік
ғылымның көмегіне сүйенді. КСРО-да өз көмегін аямады. Осы кезеңде Қытай
тарихына аса көңіл бөлінген болатын. Қытай тарихында әсіресе тап күресі
мәселесіне баса назар аударылды. Соның ішінде ХХ ғасырдың басында орын
алған Қытай тарихындағы ірі оқиға Синьхай төңкерісі терең зерттелді.
Сондықтан да болар, кеңестік тарихнамадағы Синьхай революция зерттеу
негізінен 50-60 жылдары орын алғаны. Зерттеушілер арасында 1950 жылы
жарық көрген монаграфияны айтуға болады. Онда Қытай тілінде жазылған
деректерге сүйене отырып, көтерілістің шығу себептері, барысы, жеңілу
себептері, тарихи маңызы мәселелері терең де жан-жақты зерттелген. Әрине
зерттеу кеңестік идеология тұрғысынан, марксистік методологияға сүйене
отырып жазылған. Сондықтан да автор шаруалар көтерілісін тура жолға
бастайтын таптың болмағандығын, шаруалардың о бастан революциялық
жеңістерді толығымен пайдалана алмайтындығы тілге тиек етеді.
Сондай зерттеулер қатарында қытайлық тарихшы [16] деген еңбегін атап
өтеміз. Бұл еңбекте ХХ ғасырдың 1911-13 жылдарында орын алған революциялық
қозғалысының тарихы суреттеледі. Синьхай төңкерісін буржуазиялық
революциясы деп атайды. Оның пікірінше, төңкерісшілер бүкіл Қытайдың ұсақ
буржазия топтарының, кейінен ірі алпауыттар мүддесі үшін күрескен және осы
күресі барысында үлкен жетістіктерге жеткен. Синьхай төңкерісін
буржуазиялық революция деп санап, оның басты мақсаты Цинь империясының
құлату мәселесін шешу [16. 265 б.] деген тұжырым жасайды. Ол Синьхай
төңкерісінің одан кейінгі Қытай халқының бостандық үшін күресіне зор
ықпалын тигізді және халық революциясының бастамасы болды, деген ойын алға
тартты. Автор еңбегі негізінен төңкерісшілердің әскери жетістіктеріне аса
көңіл бөліп, негізінен армияның жорықтары мен шайқастары туралы зерттеу
болып есептеледі.
Бұлардан басқа ., , Болдырев Б. Г. , Воронцов В. Б. Миссионеры и
их наследники: Повороты политики США в отношений Китая, Зарецская С. И.
, . , , Сидихменов В. Я. Манчжурские правители Китая және Китай
страницы прошлого, Соловьев Ф. В. Китайское отходничество на Дальнем
востоке России в эпоху капитализма (1861-1917 гг.), еңбектер
қолданылды. Бұлардың барлығы қытай тіліндегі деректерге сүйене отырып,
Синьхай төңкерісі, Қытай экономикасы, әлеуметтік құрылымы, саяси жағдайы
туралы терең зерттеулер болып табылады.
Қазіргі уақытта халық көтерілістері, революциялар, әлеуметтік теңдік
үшін жүргізілген тап күресі мәселесіне ғалымдар кеңестік кезеңдегідей аса
көңіл бөлмейді. Сондықтан да болар тайпиндер көтерілісі туралы орыс тілді
тарихнамада, посткеңестік аумақта ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап бірде
бір зерттеу жүргізілмеді.
1 СИНЬХАЙ ТӨҢКЕРІСІ ЖӘНЕ ЕЛДЕГІ МАНЬЧЖУРЛЫҚ
БИЛІКТІҢ ҚҰЛАУЫ
1. Синьхай төңкерісі қарсаңындағы Сычуандағы көтеріліс
ХХ ғасырда Қытайда жалпы алғанда буржуазиялық революцияның негізі
қаланып болған еді. Оның алғышарттары ретінде жалдамалы жұмысшылар мен бай-
шонжарлардың мал шаруашылықтарда феодалдық меншікке капиталистік
элементтерді қоса пайдалануы, өнеркәсіптің тез қарқынмен дамуы 4
мануфактуралар мен жақты ұсақ өнеркәсіптердің көптеп ашылуымен сипатталды.
1845 жылы және 1913 жылдары аралығында 70-тен астам бытыраңқылықты
сипаттағы көтерілістер болғанымен олардың көпшілігі экономикалық күрестен
аспады.
1911 жылы Қытайдың саяси өмірінде үлкен бетбұрыс басталды. Бұл негізінен
Цинь империясы билеушілері мен либералдық оппазиция арасындағы Қытайдың
бұдан былайғы тағдыры жөніндегі пікірлері үлкен қайшылықтарға, ашық
майданға айналды [1]. Конституциолистер 4 петицияға бөгет қойғаннан соң
негізгі бағыттарын орталықтан провинцияға ауыстырды. Олар үкіметтен 1911
жылы сәуір айында Жоғарғы Кеңес палатасын шақыруды бір топ депутаттар талап
етті, онда: Қазіргі жағдай өте ауыр келесі сессияны күтудің қажеті жоқ,
әйтпесе қысқа уақыт ішінде халық наразылығы күшейіп толқу пайда болады
делінеді [2].
1911 жылы 24 тамызда Ченду провинциясында 10 мың адам митингіге шықты.
Олардың провинция көлемінде салық төлемеу, сауда-сатық және мектептегі оқу
жұмысын тоқтату арқылы, назарларын аудармақшы болды.
1911 жылы 9 шілдеде императордың провинциядағы өкілі Ч. Эрфэн резиденция
аумағындағы демонстранттарға әскерлерге қарсы оқ атуға бұйрық берді. Бұған
жауап ретінде Чэнду провинциясында жаппай наразылық болып, арты қарулы
қақтығысқа жалғасты.
1911 жылы 25 қыркүйекте Сычуан көтерілісшілері Жунсянь қаласын алды.
1911 жылы 25 қыркүйекте Синьцзинь және Шуанлю қалаларында жалғасын тапты.
Қоғамның жоғарғы бөлігі Батыстың экономикалық басқыншылығына қарсылық
көрсете бастады. Бұл қозғалысты Шэньси және шен қызметіндегі адамдар
басқарды. Оларға көпестер, кәсіпкерлер және зиялылар қосылды. Революция
шетел капиталын және ұлттық ақша қаражатын жұмсау мобилизациясын ығыстыруға
бағытталды. 1905-1908 ж.ж. американдық, жапондық және неміс тауарларына 3
көлемді байкот жариялау өтті.
Ескі жаулары көтерілісші шаруалар мен құпия қоғамдардың мүшелерімен
бірге маньчжурлық жүйеге тағы да революционерлер қарсы шықты. 1905 жылдың
ортасында Қытайда және Жапонияда үш үлкен революционерлер ұйымы болды:
Сунь Ятсен басқарған Қытай жандану одағы (Синчжунухэй); Қытай даңқының
жандану одағы (Гуанфухэй) – Чжэцзян және Цзянсу провинцияларының жасырын
ұйымы; және де Хуан Сином және Сун Цзя жон Қытай жаңару одағы
(Хуансинхуэй).
Революционерлердің идеологиялық қарсыластары болып реформашылар, ал
Қытайдың өзінде конституциализмді жақтаушылар шықты.
Билік басында Князь Цин қалды. Ол Цыси және державаны қолдауын
пайдаланды. Шандуньдағы Чжили казармаларына Юань Шикайдың жаңа әскерлері
оралды. 1901 жылы Ли Хунчжанның өлімінен кейін басшылық Хунань тобына өтті.
Әулеттің өмірі көбінесе жаңа әскерге тәуелді болды. Цыси 1907 жылы
Юань Шикайды басты биліктен айырып, Бэйян тобының күшін жоюға үміттенді.
Орыс-жапон соғысының нәтижесінде либеральды оппазиция өсуі Цысидің жол
беруіне әкелді. Юань Шикайдың ұсынуымен 1905-1907 ж.ж. Европаның және АҚШ-
тың конституциялық құрылысын зерттеуге төрелердің басқаруымен арнайы
делегация жіберілді. Бұған көне отырып Цыси 1906 жылы қыркүйекте
конституцияны енгізуге және тек бір жылдан кейін 1907 жылы күзде жоғарғы
кеңесші палатасының және провинциялада кеңесші комитеттердің құрылуына
дайындық жүріп жатқанын жариялады. Бұл дайындық 1916 жылыға дейін созылды.
Император билігі конституцияға және парламентке тәуелді болмады.
1911 жылы мамырда маньчжурлықтар оппозицияларға, сонымен қатар жер
иеленушілерге, көпестерге және кәсіпкерлерге қатты соққы берді. Дәл осы
жағдай қаржының негізгі бөлігін Сычуан, Хубэй, Хунань, Гуандун
провинцияларында Хугуандық темір жолдарының құрылысына жеке акционерлік
серіктестікке салды. Мамыр айында маньчжурлықтар Англияның, Францияның,
Германияның, АҚШ-тың банктік консорциумынан үлкен хугуандық заемға
айырбастау үшін бұл серіктестікті национализациялады.
1911 жылдың мамырлық бұйрықтары министрлер кабинеті және теміржолдар
национализациялау туралы Цин әулетін саяси топтарға және шэньси
сословиесіне дұшпанды және және керек емес етті. Оппозиция жолдары
национализациялауға қарсы шықты. Алдымен көтерілістер Хубэй, Хунань,
Гуандуне провинцияларында басталды. Алайда, өте шиеленісті жағдай Сычуанда
туды.
1911 жылы қыркүйекте-қазанда болған Сычуандық көтеріліс Цин монархиясын
тығырыққа тіреді. Бұл кезде провинцияларда бірінен соң бірі жаңа
көтерілістер басталып жатты. 22 қазанда әскерлер Чаншада келесі күні
Цзюцзянда, 24 қазанда Наньчанда және Небтың баласы бұрыңғыдай заң
шығаруға құқы болды, армияға және флотқа басшылық етті, сонымен қатар өз
еркімен парламентті таратуға құқылы болды.
1908 жылы күзде Цзяйтян ауруы асқынып, Цысидің денсаулығы денсаулығы
нашарлады. Таққа күрес басталды. Икуан Юань Шикайдың қолдауымен өзінің
баласын Лу Лиді отырғысы келді. 1908 жылдың 13 қарашасында Жоғарғы Кеңес
мәжілісінде Цыси Луиді тақтың мұрагері деп жариялады да, ал оның әкесін
Цзайфэнді регент етті.
Оныншы және соңғы цин императоры екі жасар Луй Сюаньтун ("Жалпы
бірлестік", 1908-1911) басқаруымен таққа отырғызылды. 15 қарашада Цыси 73
жасында қайтыс болады. Оған дейін ол Цзайтян императорды уландырған
болатын.
Он жылдың ішінде (1898-1908) тарихи сценадан Гун, Ли Хунчжан, Лю Куньи,
Жуняу, Чжан Чжидун сияқты абыройлы саясаткерлер, тұлғалар шыққан болатын.
Олардың ішінен тек Юань Шикай қалды.
Реген- монархиялық елдерде монарх орнында мемлекетті уақытша басқарып
тұрушы Сианада Цин билігін құлатты. Нәтижесінде Хунань провициясы және
Шэньси Лекинге тәуелді емес екендерін жариялады.
12 ақпанда Луидің жоғарғы биліктен бас тартуы жария болды. Одан басқа
Юань Шикайға императорлық бұйрықпен уақытша мемлекеттік үкімет құруды
тапсырылды. Сөйтіп жоғарғы билік құлаған әулеттен "жаңа армияға" өтті.
Солай 267 жылдан кейін (1644-1912 ж.ж.) Қытайда Цин әулетінің билігі
жойылды. Сонымен бірге Қытай империясы өзінің 2000 жылдық тіршілігін
тоқтатты. Оның орнына Қытай мемлекеті орнады. Бұл ай календарымен Синьхай
жылында болғандықтан, 1911-1912 жылғы көтерілісті "Синьхай революциясы" деп
атады.
Революцияға дейінгі соңғы айлар Сычуандағы көтеріліс ХХ ғасырдың басында
Қытайдағы буржуазиялық революцияның алғы шарттары болған. Қытай
деревнясында, әсіресе қалаға жақын аудандарда тауар шаруашылығы, бір
жағынан жалданушы жұмысшылар, екінші жағынан буржуазиялық жер иелері және
ақсүйектер таптары дамыды. Саудагерлерден имбард иелерінен ұлттық
буржуазия құрылды. Өнеркәсіпте капитализм дамуының 3 сатысы болды: ұсақ
тауарлы өндіріс; мануфактура және ірі машиналы өнеркәсіп
Бұған жауап ретінде 1911 жылы Қытай билеуші таптары әскери кеңес құрды.
Бұдан белгілі болғандай министірлер кабинеті жасақталынды. 13 министірдің 8
маньчжурлар: әсіресе олардың бесеуі Қытай финанс, әскери, теңіз, ішкі істер
министірлігі сияқты негізгі министірліктерді басқарған Ұлы князьдар болды.
Қытай нәсілінен аты бар заты жоқ шетелдер қарсылық саясаты ведмост-н
басқаратын аса танымал емес Шэн Сюань-хуай тағайындалды. Бұл жағдай Цинь
империясы билеушісі тобы мен оппозиция арасындағы шиеленісті одан ары
ұшықтырды [1].
Маньчжур аристократтарын бұдан басқа империалистік мемлекеттердің іс
әрекеттері одан қабылжытты. 1909 жылы регенттін Юань Шикайды астанаға
жіберуі шетелдіктердің оны мықты саясаткер ретінде мойындауы және Цинь
үкіметінен шетел державалары оны қайтадан орнына қоюды талап етуі маньчжур
билеушілеріне үлкен қауіп-қатер туғызды.
Бірінші сәтсіз әрекеттен сабақ алмастан, Цинь үкіметі екінші қателікке
ұрынды. Мамыр айында өкім бойынша Хучуань темір жолын меншіктендіру, темір
жолдың жергілікті халыққа аз мөлшері тиесілі болды да, акцияның ірі көлемі
үкіметке тиесілі болды. Бұл дегеніміз-шаруалар мен қалалық ұсақ буржуй
топтарының темір жол құрылысына салған ақшасын тонау болып табылатын еді.
Әсіресе Сычуан провинциясындағы акция иелеріне үлкен шығын әкелді.
Бұл бұйрық Қытай бойынша жаппай наразылыққа ұшырады. Қытай үкіметі
шетелдін мәселелері банкілерден Англия, Франция, Германия, АҚШ-тан 6 млн.
ф. Ст. Ақша Хучуань темір жолын салу үшін қарыз алды. Негізінде үкімет ұлт
буржуазиясынан темір жолды алуының мақсаты, шетелден ірі капиталистердін
бақылауына беру болып табылады.
1911 жылы шілдеден Сычуанда көтеріліс бұрқ ете қалды. Үкімет әскері
көтерілісшілерді басқанымен, толықтай жеңе алмады. Мұның себебі әскерлердің
(кіші офицерлер) өздері де болып жатқан оқиғаға наразы болатын.
Ал, бұл кезде Пекинде ірі конституцианалист Чжан Цзянь Юань Шикаймен
кездесу жасап, елдегі саяси кризис және оны қалпына келтіру мәселесін
талқылап жатқан еді.
Сычуан көтерілісі империя орталығынан алыста болу себепті, бүкіл
қытайлық көтерілісте шешу рөл атқармады. Дегенмен, Сычуан көтерілісі
Синьхай революциясының алғышарттарының бірі есебінде, Учань көтерілісіне
түрткі болды деп айтсақ артық болмас.
Сонымен Сычуан көтерілісі бүкіл қытайлық революцияның жасалуына, қытай
халқының революциялық санасының оянуына түрткі болды.
1.2 Учань көтерілісі және Синьхай төңкерісінің басталуы
Сычуан көтерілісі орт-н жалғай болуына байланысты, бүкіл қытайда
қолдауға жете алмайды. Біріншіден Ужань провинциясы Қытай провинциясының
нағыз орталығы, жұлын тұтасы деуге болады.
Екінші Ужань үш ірі негізгі қаланы өзіне қосып тұр: Ханькоу және оның
шетелдік концессиялары, Ханьян-Қытайдағы бір ғана маңызды металлургиялық
заводты қала, Учань-әкімшілік және әскери орталықты қала.
Төңкеріс жұмысты Уханьда екі ұйым- Әдеби қоғам және Жалпы гүлдену
қоғамы жүргізіп отырды. Олардың базасы Хубей провинциясындағы Жаңа армия
бөлімдері болып табылды.
1911 жылы шілдеде осы одаққа 1000-ған жауынгерлер мен кіші офицерлер
кірді. Әдеби қоғам басқарушысы Цзянь И-Умен, төңкерісшіл ұсақ топтар
негізіндегі әскери ұйым болып саналады.
Ухань көтеріліс басында 1911 жылы қазанның 6-на, кейін 16 күніне
шегерілді. Бірақ көтеріліске бір апта қалғанда 9 қазанда Ханьнаудағы Орыс
концепциясы территориясында төңкерісшілердің жасырын пәтерінде жарылыс
болып, полиция назарын аудартты. Бұдан белгілі болғандай полиция
төңкерілісшілер тізімін тауып алды.
Бұл жағдай төңкерісті тезірек бастау қажеттілігін тудырды. Келесі күні
поиция Әдеби қоғамның үш мүшесін ұстап алып жазалауы, сондай-ақ
төңкерісшіл пиғылдағы адамдарда әскери бөлімдерден іздеуі жауынгерлер
арасында толқу туғызды.
10 қазан кешке бөлім командирі мен екі жауынгер аралындағы қақтығыс
көтеріліске бастама болды. Көтерілісшілер қару-жарақ қоймасын басып алды.
Бұған осы көтерілісті күтіп отырған төңкерісшілер қатты қуанды, олар да бар
мүмкүндігінше көтерілісті дұрыс пайдалануға ұмтылыс жасады. Бұл Қытай
тарихындағы Синьхай революциясының бірінші парағы еді.
Маньчжурлықтар қолдан билікті тастай қашты, түрмелерден төңкерісшілер
босатылды. Көтерілісшілер алғашқы кезеңнен-ақ өздерінің бытыраңқылығымен,
нашар ұйымдасқандығымен сонымен қатар көтерілісшілер мен қарапайым халық
(көпшілікпен) байланыстың нашарлығымен, нақты жоспарларының жоқтығымен
байқалынып қалды.
Сөйтіп көтерілісшілердің билігі бірден либералдар, саяси тәжірибесі бар
Тан Хуа-лун бастаған топқа жүктелді. Олар ең алдымен конституцаналистермен
кездесіп төңкерісті аяғына дейін жеткізуді, Қытайды республика деп тану
керектігі туралы кеңесті. Алғашқыда консти-р либералды күдіктенгенімен,
мүдде-мақсаттары бір жерден табылуы жалпы көтерілістің тізгіні либералдар
қолына көшті.
Төңкерісшілер либералдарға көтерілістің алғашқы күндері өз талаптарын
қойды. 11 қазанда Учаньда олардың шешімінен, Қытай мемлекеті –
Республикалық деп танылды, қытайдағы бес ұлт-халыққа – қытайлықтар,
маньчжурлар ,монғолдар, мұсылмандар және тибеттіктерге маньчжурлық үшінші
билеу Сюаньтун жыл санауы алынып тасталынғанын жария етіп, қытайлықтардың
жыл санауы бойынша Хуан-ди 4609 жыл санауы енгізілгендігі жөнінде
мәлімдейді[1].
Қысқа мерзімді маньчжурлар үкіметіне қарсы жорық жасау, сол үшін
жаппай көтеріліске үндеу тастады: Хубей провинциясында әскери үкімет
құрылды. Державалары Ханькоудағы шетельдік консулдарға, шетел
державаларының ерекше құқығы мен мүдделері сақталатындығы жөнінде
хабарлады.
Бұл көтеріліс жөнінде История китая атты еңбекте осы көтеріліс
туралы: 10 қазан кешке үкіметтің репрессиялық шарасына қарсы сержант Сюн
Бинку-нен сапербатына батальонынының жауынгерлерін көтеріліске шықты. Қару-
жарақ қоймасын басып алып, түн бойы кескілескен ұрыс болды. Таңертенгілік
көтерілісшілер үкіметтік мекемелерді басып алды. Маньчжур үкіметінің
билеушілері Учаньды тастап шықты, осылайша Учань көтерілісі жеңіске жетті-
делінген.
Бұдан көріп отырғанымыздай Учань көтерілісінің сипаты да, басқа
көтеріліске қарағанда ерекше жалпы халық пен әскерилер арасындағы тығыз
байланысты көреміз.
Сонымен қытайда дағдарыс тереңдей түсті. Оны біз жоғарыда айтқандай
ішкі әлеументтік-саяси жағдай үлкен жарылысқа айналды. Міне Учань
көтерілісі осының нәтижесі.
Учань көтерілісін мемлекеттік әкімшілік басқармада қызмет атқарған Тан
Хуалуна басшылық жасады. Ол өзі ғылымнан хабары бар, сауатты әулетті
отбасынан шыққан адам. Білімі демекші Тан Хуалуна Цзинь-ши ғылыми
дәрежесін, сондай-ақ Жапонияда заң мамандығын иеленген, Хубэй провинциясы,
тіпті Пекиннің саяси өмірімен тығыз байланыс жасап, отырған, танымал тұлға
еді.
Учандік көтеріліс 10 қазан 1911 ж Синьхай революциясының бастауы болды.
Сондықтан да 1911 жылы революция осы сұрақты зерттеуде үлкен мәнге ие.
Учандағы көтеріліс туралы материалдар қытай мақалалары мен орыс
архивтерінде сақталып қалған бұл көтерілістің ұйымдастырушылары мен
басшылары Хубей провинциясындағы революциялық қауымдар еді: әдебиет
қауымдастығы (Вэньсюэшэ) және Жалпыға ортақ прогресс одағы
(Гунцзиньхуй).
Жалпыға ортақ прогресс одағы басында шэньси ортасынан шыққандар (Лю
Гун, Сунь У, Цзяо ДаөФен) ал Әдебиет қауымдастығының басында кіші
буржуазияшылар (Цзян И-у, Лю Яочен, Ван Синь –Чжан Ян Хун-шэн), ал Әдебиет
қауымдастығыныңбасында кіші буржуазияшылар (Цзян И-у, Лю Яочен, Ван Синь
–Чжан Ян Хун-шэн) тұрды.
1911 жылы Хубэеде 8-дивизия және 21 араласқан бригада болды,олар 15 мың
адамға жуық еді. Жақа әскер қатарына крестбяндықтар жағынан және кіші қала
бурдуазияшыларда, революционерлер де армия қатарына алынып, сол жерде
антиманьчжурлікке қарсы үгіт-насихат жүргізді.
24-қыркүйек 1911 жылы Әдебиет қауымдастығының мен Жалпыға ортақ
прогресс одағы көтеріліс жоспарын нақты нақтылап бекітеді. Саяси және
әскери дайындық комитеттерін құрды, басты қолбасшысы болып Цзян И-у-ді, ал
штаб бастығы етіп Сунь У тағайындады. Көтеріліс 6 қазапн күніне
жоспарланды. Бірақ пекин билеушілеріне белгілі болып қалады да Хучуан
наместнигі Хуй Ченуге хабарландырып, Учанге әскер е,нгізеді. Осы
себептерден кейін революционерлер көтерілісті 10 қазанға қалдырады.
Бірақ 9 Қазан күні олардың жоспарын өзгертетін жағдай болды. Бұл күні
штабта Сун У Ханьлодағы орыс концепциясында болған кезде, граната жарылады.
Ол жерге келген орыс милициялары тінту жасау кезінде қару-жарақтар, ақша,
ту ал ең бастысы көтерілісшілер тізімін тауып алады. Бәрін қалауға алу
басталады. Милициялар ұстанғандардың ішінде Лю Гуннің інісі болады, оны
тергеу кезінде революцияның барлық құпияларымен орналасқан дерін айтып
қояды. 9 қазан күні кешке таман полиция Лю-Яо-чэнді, Пэн чу-фанді, Ян Хун-
шэнді және тағы басқа Әдебиет қауымдастығының белсенді мүшелерін қамауға
алады.
Цзян И-у-ға қашып кетуге мүмкіндік туады. 10 қазан күні таңертең
манбчжур билеушілерінің қақпасының алдында Лю Яо-чен, Пэн Чу-фань және ян
Хуй Чэн қаладан шығуға, кіруге тиым салады. Солдаттарға казармадан рұқсат
етілмейді. Полиция отрядтары барлық жерлерді тінтіп, қамауға алып жатты.
Бірақ үш патриоттың олімі және революцилнерлердің тізімі билік органының
қолында болуы туралы сыбыстар тез таралды. Кешке 10 қазан күні 8-батальон
солдаттары мен сержант Сюн БинЛун көтеріліс бастап, қару-жарақ сақталған
сарайды басып алды.
11 қазанда әскери штаб, полиция бөлімшелері көтеріліске шыққан солдаттар
қолында юолды, қала толығымен көтерілісшілер қолында болды. 11-12 қазанда,
ханбянда құлады. Орталық қытай көтерілісінің қолайлы аймағына айналды.11
қазан күні таңертең кеңес комитеттері көтеріліс басшылары кездесті. Олардың
алдында уақытша революциялық билеушілер билігін орнату тапсырмасы тұрды.
Бірақ бұл істі олар өздері істеуге шамалары келмей, жергілікті қытай
чиновниктерін көмекке шақырды. Бірнеше шақырулардан кейін кеңескеХубэй
кеңес комитетінің мүшесі Тан Хуа-лун, оның орынбасары Ся Шоу-кан мен Чжан
Го-жун, комитет мүшесі Юань Юй-лун, Лю Гэн-Цзао, Щэнь Вэй-чжоу сот
палатасының бастығы Ма Цзи Чжан, Учан облысының бастығы Чжан Юй-нань, салық
бастығы Кэ Фэн-ши т.б. келді. Олар революция көмегімен өз мақсаттарын
жүзеге асырмақшы болды: маньчжур билігін өздеріне тиімді билікпен
ауыстырмақшы болды.
Алғашқы сұрақтар мен кеңестер нәтижесінде билеушілердің басшысы – дуду
сайланды. Бұл лауазымға аралас бригада кғомандирі Ли Юань-хун тағайындалды.
Бұл Цинь монархиясына сатылған, көтеріліс кезінде қаладан қаша алмай қалған
еді. Бірақ Ли Юань-хун революцияға қызмет етуден бас тартады. Оны күзетпен
ұстауға бұйрық беріп, өз қызметін бастауын күтеді.
Азаматтық істер министірлігінің қызметіне Тан Хуа-лунуға ұсынылады, ал
бұл лауазымды қуана қарсы алады.
Бірақ көтеріліс басшылары революция тағдыры мен жауап кершіліктер
өздерінде екенін түсінеді.
11 қазан күні олар қайта жиналып, Маулюечуді таңдап алады, ол Ли Юань-
хунді өз қызметіне тускенге дейін әскери-революциялық комитет басшысы
болып, барлық маңызды саяси және әскери сұрақтарды шешетін болды. Ол сол
кеште бірнеше шешім қабылдады.
1. Қытайды республика деп жариялауды.
2. Хубей әскери билеушісін ұйымдастыру, олар әскери министрлер ісі,
азаматтық іс, шетел істерін және әскери штаб істерінен тұрды.
3. Барлық провинцияларға цинь билеушілеріне қарсы көтерілісті бастауға
шақырды.
4. Барлық халыққа үндеулерді дуду әскери билеуші Ли Ю ань-хун атынан
жіберді.
12 қазан күні Маулюечуді бірқатар шешім қабылдады. ә скери іа
министрі Ху Ин, оның орынбасары етіп Ван Чжен-тин, азаматтық істерінен Тан
Хуа-лун, штаб бастығы Ли Юань-хунда қызмет еткен үш 21 бригада офицері Ян-
Кай-цзя болды.
Бұл үндеулерде барлық Хубэй әскерлерінде республикалық билеу формасын
енгізу туралы айтылды. Барлық үндеулерінде учан билеушілері барлық
қытайлықтарға атап көрсетеді – сен тіпті ірі помещик немесе кедей болсаң да
барлығыңның мақасаттарың, қызығушылықтарың маньчжур династиясын құлату және
республика жариялау, мемлекетте тыныштық ин тәртіп орнату.
Қытайлықтарға және маньчжур династияысындағыларға да лагерден кетуге,
өз бауырпларының жағына шығуға үгіттейді.
13 қазан күні революциялық армия құрамына адам алу қарастырылды.
Жұмыскерлер, крестьяндар, студенттер бұған назар аударды. Ерікшілердің
көптігі сонша Учан әскерлери биліктегілері тоқтатуға мәжбүр болды.
Учан билеушісінің негізгі күші крестьяндар мен жұмысшылары маңызды
роль атқарды. Маньчжур билігі қалада құлағаннан кейін олар ертеңмен қару-
жарақтар дайындауға ат салысты.
Бұл арада маньчжур билеушілерінің ... ... ... ... ... көтерілісшілерге
қарсы астыртын әрекет ұйымдастырды. Бұл заговордың басында Ли Юань-хуннің
келісімімен әрекет еткен Кэ Фэн-лин тұрды. Кэ Фэн-линдің уйі штабқа
айналдырылды. Осы жерден Пекинге, Учаньге әскер жіберу туралы телеграмма
жіберілді және осы жерден Учань үкіметіне тыңшылар жіберілді. Күзет
қарауында тұрған Ли Юань-хун болып жатқан оқиғаларды бақылап отырып, өзінің
маңызды әскери тигізе, алатынын сезіп, ЛиЮань-хун дуду лауозымен қабылдауға
шешім шығарды.
17 қазан күні Юсмачан алаңында әскер басшы қызметін қабылдағаны ресми
түрде өткізілді.
Ли Юань-хун қызметті қабылдамай тұрып революционерлер мен
конституционелисте,р 16 қазан күні кеңесте Хубэйде Қытай республикасының
уақытша конституциясын қабылдады. Онда адамдардың тенді сөз бостандығына,
жеке меншікке ие болуына, сауда-саттыққа, демократиялық бостандыққа және
халықтың сайлауға, сайлануға құқы бар делінген. Бірақ Хубэяның барлық халқы
барлық халқы сайлана алама немесе сайлауға қатыса алатыны жөнінде
конституция авторлары еш нәрсе айтпайды.
Жоғары заң жүргізуші орган – парламент, бұл конституция күшіне
енгеннен кейін үш айдан кейін құрылуы керек. Бұл конституция бойынша дуду
үлкен билікке ие болады. Парламенттін жиналмағанын ескерер болсақ, онда
барлық биліктің Ли Юань-хун қолында тұрақтанғанын көреміз. Хубэй
конституциясының әлсіз жақтарына қарамастан, одан булжуазиялық
революциясының бастауын көре аламыз. Бұл құжаттан көтеріліс себебі тек
маньчжур монархиясын құлатуда ғана емес, орнына Қытай революциялық
мемлекетті орнатуда екенін анық көре аламыз. Бірақ конституция тек қағаз
бюетінде ғана қалды.
Учан көтерілісінің қатерлі екенін көрген маньчжур билеушілері 12 қазан
күні әскери министр Инь Чанға екі девизияны Хубэйге бағыттауын тапсырды.
Дивизия басында Юань Ши-кай - Фэн Го-чжан және Дуань Ци-жуй тұрды. Сол
уақытта теңіз миністріне Уханьға соғыс кемелерін Са Чжэнь-бин басқарумен
бағыттады. Ал көтерілісті жаншуға басшылық жасау Инь Чаньге тапсырылды.
Ханькоуды қорғау үшін революциолистер маңызды бөлігі Люцзямо қаласының
жолында соғыс ашты. Көптеген революционистер қолдарына бұрын-сонды қару
алып көрмеген, олар әскери іске соғыс барысында үйренсе де, бұған
қарамастан революционерлер армиясы жеңіске жетіп, қарсыластар Люцзямяоны
беруге мәжбүр болды.
Люцзямаодағы жеңістен кейін, маньчжурлік монархияға қарсы күрес
көптеген провинцияларда басталып кетті. 19 қазанда Ичандща көтеріліс болды.
Бұл көтерілісті жаңа әскер солдаттарының басшысы Тан И-чжи (Әдебиет
қауымдастығы мүшесі)және Ху Юнь-луннан (Жалпыға ортақ прогресс одағы
мүшесі) еді. Бұл көтеріліске бірнеше мың Сычуань-хань-коу темір жолының
құрылысшылары қосылды, Ичан революциясының әскерлері жергілікті тұрғындар
көмегімен Шаши, цзин чжоу және т.б. қалаларда маньчжур билігін құлатты.
Кейбір провинцияларда негізгі күш құпия ұйымдар болды. Гуанхуада
жергілікті уезде Чжан Гоцюан Синьян құаласын алды. Көтерілісшілердің бұл
жеңісі революционерлердің жағдайын жақсартты.
Мемле,кетте революция кең аймақты шарпыды. 22 қазанда Чаншада
көтеріліс болып, Хунанның тәуелсіздігі мен аяқталды. Қарашаның басына қарай
маньчжур империясының билігі Шэньсиде, Шаньсиде, Цзянсиде, Юньнанде құлады.
3 қазан күні Шанхайда көтерілісшілер жеңді. Цинь билеушілері тәжірбиелі
саясаткерді билік басына шақырып, Юань-Шикайді премьер-министретіп
тағайындайды. Юань-Шикайды тағайындауы Ли Юань-хунді қуантты. Ол халық
арасына дүрбелең орнатты, оның айтуы бойынша солтүстік армия Юань-Ши-кай
мен үйретілген офицерлер мен солдаттар оған адал, біздің армия оның
армиясына т-тенп бере алмайды;-деді.
23 қалашада билеушілер армиясы Ханьшуй арқылы өтіп, Ханьянға келді.
Қан төккен ұрыс басталды. Екі жақта да жараланғандар мен өлгендер көп
болды. Революция жағына шығып кеткен кемелер көмегімен Цинь әскерлері
тоқтатылды. Халық әскерлері соғыста тұрақты болды. Олардың әскери білімді
білмеуінің орнын, батырлықтары мен батылдықтары жапты. Сергеевтің жазуы
бойынша Революционерлердің Хань өзеніндегі жалпы саны 1500-3000 адамға
жетті деп жазды. 27 қарашада треволюционерлердің бір бөлігі қарсыластар
жағына шығып кетті. Цинь отрядтары Ханьянға қарай жылжып, таңғы сағат 9-да
басып алынды.
Ханьян басып алынғаннан кейін Учаньда дүрбелең орын алды. Ли Юань-хун
қашып кетті, армия басшылықтарының арасында қайшылықтар туындады.
Хуан Син әскер төмен қаруланғандықтан Учанды қорғаудың мәні жоқ, одан
да Нанкинге барып, сол жерден күш жинау керек деп ойлады. Бірақ бұл ойға
революционерлер командирлерінің шешімдері қарсы болды. Қандай шығын болса
да, олар Учанды қорғайтындарын айтты. Хуан Син өз лауазымынан бас тартып,
шанхайға кетіп қалды.
Уақытша қолбасшы болып Цзян И-у сайланды. Қаланы қорғауда әскер
министрлігінің орынбасары Чжан Чжэнь-у маңызды роль атқарды.Учануға көмекке
қытайдың оңтүстік орталығынан еріктілеркеліп қосылып, армияны толықтырды.
Нәтижесінде туындаған жағдайларда Учан көтерілісінің тарихы куә
болғандай бұл көтерілістің иелері күшті халық – крестияндар, жұмысшылар,
студенттер, кала кедейлері еді. Учандағы маньчжур билігі құлағаннан кеін
жаңа армия құрылды. Чжан Чжун. Тыныштықты қолдау қауымдастығы кеңес
комитеттерін және жергілікті чиновниктерді солтүстік-шығысты тәуелсіз деп
жариялауын қалады.
Үш провинцияның қолбасшысы дуду орнына Лань Тянь-вэяні, ал азаматтық
гуьернатор – У Цзин-лянды қоюға революционерлер үміттенді. Бірақ
ресолюционерлердің барлық жоспарлары қирады. 14 қазанда Чжао Эрсонь Чжан
Цзо-мин мен өзін таңдатуға, ал орынбасары етіп У Цзин-Ляняны таңдатты.
Фэньтянь провинциясындағы барлық билік осы контрреволюциялық топтарға
шоғырланды. Бұл жерде қаржы министрлігі, шетел істері, әскери іс басшысы
Чжан Цзо-лин болған ұйымдар құрылды.
Дәл осындай ерсі әрекеттер 16-17 қарашада цзиминь мен Хэйлунцзян
провинцияларында болды.
Тыныштықты қолдау қауымдастығыреволюциялық қозғалысты басуға
бағыттаплады. Чжан Цзо-лин революционерлерге қарсы күрес бастайды.
Көтерілісшілердің көьіне теңіз жағалауындағы аудандарға қашуға мәжбүр
болды, олар сол жерде көтеріліс ұйымдастырып, маньчжур билігін құлатады.
Лань-Тань-вэй революцияға жанашырлық танытып, жаңа армия бригадасының
командирі қызметінен алынып тасталады.
Тіпті кейбір провинцияларда, ол жердің басшы ретінде Біріккендер
одағының мүшесі тұрса да, шын мәнінде билік оның оның қолында болмады.
Қытай тарихшысы Линь Цзэн-лин айтуы бойынша: Біріккендер одағының бір
мүшесі Ху Хуань-мин өз қызметін солардың қолынан алды.
Қытай ренволюциялық буржуазия маньчжуңрлік монархияны құлатты. Бірақ
билікті өз қолына ала алмады, олар феодалдардың, милитаристердің билеуін
щектей алмады. Олар буржуазиялық республиканы толық мағынасында құра
алмады.
3. 1912 ж. Қытай Республикасының құрылуы және Сунь Ятсенның
уақытша өкіметінің қызметі Синьхай төңкерісі.
ХХ Басындағы Қытайдың саяси өміріне конституциялымонархияны орнатуға
қозғалыс маңызды фактор болып табылады. Осы сұрақты зерттеу барысында саяси
дағдарысты терең ашуға терең ашуға, мемлекетті Синьхай көтерілісі қамтығаны
толықтай көрсетіледі.
Жоғары радикалдық Қытай буржуазиялық жұмысшы жоспарын үш халық
принциптарын Сунь Ятсен қарастырды, бұл программа маньчжур династиясының
биліктерін құлату, республика құру, жерге құқықты теңестіру туралы мәселе
айтылды. Либеральдік қанаты қытайлық буржуазиялық және либералдық жер
иелері конституциялық монархиялықтарға маньчжур императорларының билігін
бір бөлігіне сақтап қалуы үшін қарсылық білдірді.
Конституциялық-монархия қарсаңындағы Синьхай революциясы қозғалысы
уақыты жағынан салыстырып қарасақ Қытайдың жақа тарихындағы проблемалар мен
сәйкес Кеңес тарихшылары бұл сұраққа көп көңіл бөлмеген, тек бірнеше беттер
ғана арналды. Бірақ Қытайда 1901-1911 ж.ж. революциялық-демократиялық
ұйымдар революцияның жолын бағыт-бағдарын оқайлатты.
Бұл тапсырысқа Фудань университетінің оқытушылары Ху Шэн-у мен Цзинь
Чун-цзидің арнайы монаграфиясы жарық көрді, бұнда конституциялық-
монархияның (1903-1911 ж.ж.) [3] негізгі даму кезеңдері анықталады.
1961 жылы ҚХР Синьхай революциясының 50 жылдығына орай, оның
әлеуметтік негізі, конституциялық-монархиялық жалпы сипаттамасы,
либеральдық ларгердегі ішкі топтар туралы таластар туындай бастады [4].
Бағалы факт түріндегі материялды яғни конституциялық-монархиялық
қозғалыс туралы орыс буржуазиялық историографияларынан ала аламыз [6].
Батыс буржуазиялық әдебиетінде бізді қызықтырар тақырыпта көлемді
зерттеу жұмыстары жоқтың қасы. Камерон мен Винейка [7] зерттеу жұмыстарында
негізінен конституциялық және реформаторлық әдістеріне орналады. Екі
авторда бұл жағдайды Қытай шартына жақын деп атап көрсетіп революционализм
щеті және Синьхай революциясы шынайы және заңдылық процесс ақырындап
конституциялық саяси институттарға үйрене бастады [8].
Көлемді факт түріндегі материал-американдық тарихшы Левенсонның
еқбегінде кездеседі, Лян Ци-чао реформаторға арналған [9], бірақ оның
қызметі қытайдағы ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы
әлеуметтікөэкономикалық және саяси жылжуға байланысты еді.
Конституциялық-монархия қозғалысындағы басты проблеманы зерттеуде
Синьхай революция атты жинақтың (оның ішінде 4 томында) маңызы зор болып
табылыды. [10].Бұл материалда маньчжур билігі конституциялық әдіс,
конституциялық-монархия ұйым қызметі, Лян Ци-чаоның Гофнн бао
журналындағы мақаласы туралы мәліметтер айтылған. Бірақ толықтай алып
қарағандағы материалдар бұл жинақта проблеманы кешенді түрде көрсетпейді,
бұл жерде маңызды документтер саяси либералды сипаттайтын құжаттар және
1911 жылы революция қарсаңындағы ірі кәсіпкерлер туралы айтылады.
Бағалы және сирек кездесетін материалдар нянку-шежіре-өмірбаяндық,
және әртүрлі либеральдік реформалар лагеріндегі қызметкерлердің түрлі
өмірбаяндары (Чжан Цзянь, Лян Ци-час және т.б.)жазылған [11].
Мағызды материалдар Москва мен Ленинград архивтерінде Орталық
мемлекеттік тарихи архивте Ленинградт институтындағы Азия халықтары
бөліміндегі шығыстанушылар архивтерінде кездеседі. Оларда патша
дипломаттары, конституциялық-монархияға көп көніл бөлген, либераль
лагерінің жоспарлары туралы біршама материалдар сақталған (1910-1911 ж.ж.).
1909-1911ж.ж. Юнстициялық- монархиялық қозғалысқа тап болған жағдай, қте
қиын әрі қарама-қайшылықта еді. Цинь саясаты мемлекет қызығушылықтарымен
саудаласт, саясат аяусыз халықты тонады және Қытайды халықтық дағдарысқа
алып келді. Әлеуметтік экономикалық қиыншылық елдің экономикасын толықтай
құлдырауға алып келді. [12].
Қиындаған әлеуметтік-экономикалық дағдарыс мемлекетте революциялық
жағдай тудырды.
1910 жылы өздерінің түрлі демократиялық ұйымдары өз жұмыстарын
жақсарта түсіп, жаңа армия түрлерін жандандырды. Гуанчжоу көтерілісі 1910-
1911 ж.ж. Бірлескен союз ұйымдастырды, Цинь монархиясының қаншалықты
ыңғайлы екені көрсетілді.
Сыртқы саясат бұл кезеңде қатты шиеленіскен. 1909 жылы желтоқсанда АҚШ-
та нейтрализация туралы жоспарын солтүстік-шығыс Қытайдағы Темір жолға
байланысты. Осы ауданды толық өз қолына алмақшы болды [13].
Бұл кездегі жаңа даму барысында этапта конституциялық-монархиялық
қозғалыс (1909-1911 ж.ж.) қозғалыс кеңесетін комитет кемелері бұл
қозғалыспен байланысты. [14].
Либералді оппозиция Цинь монархия саяси аппаратын бұзбау.а ұмтылды,
және бұл орган билігін орнына қойды.
1909 жылы кеңесу комитет коститиуциялық режим Қытайда Либеральды
помещиктер ойынды өз қолдарына алды [15]. Либеральді буржуазияның
оппозицияның реакциялау саяси ұйымда, сауда- ақша қатынастарды
қатынастарында ауыл шаруашылық қатынастарды қамытуда маңызы зор еді.
Кеңес өкіметі арқылы либеральді-буржуазиылық буржуазиялық және Қытай,а
шетел капиталдарын енгізу қызметін енгізді, бұл келіссөз бойынша арнайы
елшілерді Пекинге жіберуге және 1911 жылы парламентте ақыру туралы жарлыққа
үкім шюғарда.
Кеңес комитеті арқылы либеральді–буржуазиялық және Қытайға шетел
капиталдарын енгізу қызметін енгізді. 19809 жылы Шанхайда келіссөзқө
жүргізілді, ол бойынша арнайы елшілерлі Пекинге жіберуге 1910 жылы қаңтарда
Пекинге келген Кеңес комитеті Сунь Хун-и басқаратын, дауыл секілді сол
сұрақты көтерген еді. Елшілер тағы да мемлекеттік Кеңес мүшелерінде келіп
тексерді де, оларды игілік мағынасына үгіттеді.
Конституциялық-монархиялық соққы бұл уақытша маңызды ұсақ буржуазиялық
интеллигенциялар қамтыды. Тіпті кейбіреулері өздеріне жара салып,
конституция орнату қамымен регентке жазды.
1910 жылы ақпанда алғашқы петинцияда кеңесу коммитеттері Чжан Цзянь
арқылы құрылған еді. Оның құрылысы регентті конституциялық монархияның
ерекшелігіне сендіру, парламенттік режимнің тиімділігін дәлелдеу, Цинь
династиясына пайдасын көрсетті. Бірақ петиция тығыз парламентті ашу
ретсіздіктердің шығуына, және конституциялық реформа жүргізуудегі
қайшылықтар туғызады деген сылтаумен кейінге қалтырылды.
Осыдан кейін елшілер кеңес комитеті, Пекинде тұрып, петициялық
қозғалыстың шеңберін кеңейту, Циньге ықпалын күшейту туралы мәселені
қарастырды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz