Жұмағали Тілеулин – ХХ ғ. көрнекті қайраткері
КІРІСПЕ
1. АЛАШ ӨТКЕН ЖОЛ
1.1 ХХ ғасыр басындағы елдегі саяси хал.ахуал
1.2 Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш қозғалысы
1.3 Алаш баспасөзі
1.4 Зиялылар қатарында . Жұмағали Тілеулин
2. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН . ХХ ғ. КӨРНЕКТІ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Жұмағали Тілеулин өмірінен
2.2 Үш арыстың берік достығы (Мағжан, Міржақып, Жұмағали)
2.3 Ұстаздық еткен жалықпас... (Жұмағали . Қазпедтехникумның директоры)
2.4 Денсаулық сақшысы (Жұмағали . фельдшер)
3. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН . АЛАШ АРДАҒЫ, ПУБЛИЦИСТ
3.1 Адам жанын емдеген...
3.2 Денсаулық жайында бірер сөз... (Ж.Тілеулиннің денсаулық тақырыбындағы мақалалары)
3.3 Қаламы төселген публицист (Оқу.ағарту, саяси.әлеуметтік тақырыптағы мақалалары)
3.4 Алаш ардағы
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. АЛАШ ӨТКЕН ЖОЛ
1.1 ХХ ғасыр басындағы елдегі саяси хал.ахуал
1.2 Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш қозғалысы
1.3 Алаш баспасөзі
1.4 Зиялылар қатарында . Жұмағали Тілеулин
2. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН . ХХ ғ. КӨРНЕКТІ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Жұмағали Тілеулин өмірінен
2.2 Үш арыстың берік достығы (Мағжан, Міржақып, Жұмағали)
2.3 Ұстаздық еткен жалықпас... (Жұмағали . Қазпедтехникумның директоры)
2.4 Денсаулық сақшысы (Жұмағали . фельдшер)
3. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН . АЛАШ АРДАҒЫ, ПУБЛИЦИСТ
3.1 Адам жанын емдеген...
3.2 Денсаулық жайында бірер сөз... (Ж.Тілеулиннің денсаулық тақырыбындағы мақалалары)
3.3 Қаламы төселген публицист (Оқу.ағарту, саяси.әлеуметтік тақырыптағы мақалалары)
3.4 Алаш ардағы
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. АЛАШ ӨТКЕН ЖОЛ
1.1 ХХ ғасыр басындағы елдегі саяси хал-ахуал
1.2 Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш қозғалысы
1.3 Алаш баспасөзі
1.4 Зиялылар қатарында – Жұмағали Тілеулин
2. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН – ХХ ғ. КӨРНЕКТІ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Жұмағали Тілеулин өмірінен
2. Үш арыстың берік достығы (Мағжан, Міржақып, Жұмағали)
2.3 Ұстаздық еткен жалықпас... (Жұмағали - Қазпедтехникумның директоры)
2.4 Денсаулық сақшысы (Жұмағали - фельдшер)
3. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН – АЛАШ АРДАҒЫ, ПУБЛИЦИСТ
3.1 Адам жанын емдеген...
3.2 Денсаулық жайында бірер сөз... (Ж.Тілеулиннің денсаулық тақырыбындағы
мақалалары)
3. Қаламы төселген публицист (Оқу-ағарту, саяси-әлеуметтік тақырыптағы
мақалалары)
4. Алаш ардағы
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен
тәуелсіздіктің жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерін
шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік
деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы
үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмірді көкседі. Шын
мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен, әрі
осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, талғам-танымдары
жан-жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-
жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан
халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның
интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей
кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын
алған ірі тұлғаларымызға “байшыл”, “кертартпа”, “діншілдер” деп ойдан
шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге
цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, сол кездегі идеология қазақ
халқының дарынды, дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін
аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік
көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке “қажетсіз” санап, жетпіс
жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім
болып келген алаш азаматтарының қайта оралуы халқымыздың сана-сезімін бір
сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін бергені тарихи ақиқат.
Дегенмен, ұлттық еркіндік пен бостандықты аңсаған, сол жолда тынымсыз еңбек
еткен, патша үкіметімен қудаланған Алаш азаматтарының қанша аттары бізге
әлі белгісіз болып отыр. Белгілі тарихшы, академик Манаш Қозыбаевтың
айтуынша, 1937-1938 жылдары Қазақстанда 103 мың адам қуғын-сүргінге ұшырап,
соның 23 мыңы атылыпты[i]. Республика Президенті Н. Назарбаевтың
жарлығымен 1997 жыл жалпы ұлттық татулық және саяси қуғын-сүргінге түскен
аяулы азаматтарымызды еске алу жылы деп белгіленгенде, солардың
бірталайының аты аталып, еске алынды. Дегенмен әлде де көптеген
боздақтарымыздың есімі жұртшылыққа толық мәлім емес.
Ендеше, осы біртуар ұлдарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған
қызметін жан-жақты, терең зерттеу, олардың әрқайсысын халық арасында
насихаттау – бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті, өзекті мәселе. Осы
мақсатпен ХХ ғасырдың басында қазақ қоғамында ғұмыр кешкен, бүгінгі күнге
дейін халыққа толық танылмай келген қоғам қайраткері, Алашорданың мүшесі,
“Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінде жарияланған көптеген мақалалардың
авторы, ұлттық публицистиканың дамуына салмақты үлес қосқан дәрігер
Жұмағали Тілеулин жайында сөз қозғағалы отырмын.
Зерттеудің өзектілігі. Сол кезде ат төбеліндей аз ғана ұлттық
интеллигенция өкілдері патшалық Ресейдің отаршылдық саясатынан құтылудың,
ұлт бостандығы үшін күресудің бірден-бір жолы – баспасөз бетінде халыққа
сөз айтып, елдің санасында сілкініс туғызу деп білді. Сондықтан да халықты
мәдени-рухани ағарту мақсатымен ХХ ғасыр басындағы қазақтың оқыған
азаматтары газет-журнал шығаруға басты назар аударды.
Бұл деген сөз, баспасөз бен оның басы-қасында жүретін шығарушылардың
қай заманда болсын халық өмірінде алар орны жоғары болатынын дәлелдейді.
Өйткені, мерзімді баспасөз - өмір айнасы. Ал осы өмір шындығын, заманның
қоғамдық-саяси ахуалын аңғартатын – публицистер екені даусыз.
Жұмағали Тілеулин де өз заманының білгір публицисі бола білген.
Сондықтан өз дәуірінің суреткері Ж.Тілеулиннің журналистік, публицистік
мұраларын саралап-салмақтау кейінгі толқын буынға үлгі-өнеге, берері мол
дәріс болып табылады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қайраткері, публицист Ж.Тілеулиннің жан
даусымен көтерген өзекті мәселелері тәуелсіз мемлекетімізде дәл қазіргі
күні де ешқандай мәнін жоймағанын аңғарту, тарихи сабақтастықтың нағыз
айғағын көрсету керек. Себебі, тарихтан сабақ алмай, оның бай тәжірибесінен
үйренбей, өткен дәуірдегі таңдаулы публицистердің тәжірибесін зерттеп,
зерделемей, көкейге түймей нағыз патриоттарды тәрбиелеу мүмкін емес.
Тәрбиенің басы – тарих, сол арқылы патриотизмді күшейту қажет. Бұл жұмыстың
өзектілігі де осында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмағали Тілеулин – ХХ ғасырдың басында
өмір сүрген қоғам қайраткері, мамандығы фельдшер болғанменен “сегіз қырлы,
бір сырлы” азамат еді. Ол өз дәуірінің білгір дәрігері болып қана қоймай,
ұстаздыққа, ғылымға, оқу-ағарту ісіне бой түзеп, патша үкіметінің қазақ
халқына жасаған озбырлығына қарсы шығып, онысын баспасөзде азаттық
мазмұндағы мақалалар жариялау арқылы көрсеткен ірі қайраткер еді. Бірақ та
осыған дейін Жұмағали Тілеулиннің баспасөз тарихындағы атқарған елеулі
қызметін талдап жазған еңбек жоқ. Оның журналист ретіндегі тұлғасын ашып
көрсетерлік дүние еш жерде кездеспеген болып отыр. Тек қана 2005 жылы
“Жібек жолы” баспасынан шыққан жазушы Қайролла Мұқановтың орыс тілінде
“Жумагали Тлеулин – деятель “Алашорды” деген еңбегі жарық көрді. Автор бұл
еңбегінде Ж.Тілеулиннің өмірі мен қызметін ғана зерттеп, талдайды да,
публицистикалық шығармаларына көп тоқталмайды.
Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Мағжан Жұмабаев, Бақытжан Қанапиянов,
Төлеген Қажыбаев, Гүлнәр Дулатова сынды жазушылардың кей еңбектерінде
Жұмағалидың атын кездестіруге болады. Дегенмен оның публицистика
саласындағы ұланғайыр қызметіне талдау жасайтын еңбектерді кездестіре
алмадым. Ал осы ғылыми жұмыс Жұмағали Тілеулиннің өмірі мен қызметі,
публицистикалық шығармаларын талдап, зерттеуге, сөйтіп оның онша мәлім емес
қырларын ашуға арналған.
Ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың басында қазақ жерінде түрлі
эпидемиялардың кең өріс алуы бізге мәлім. Сол кезде көптеген ауруларға
шалдыққан қазақ халқы ұлтжанды кәсіби дәрігерлерге мұқтаж, зәру болғаны
анық. Ал кеңестік заманда қазаққа – “оқымысты жұрт емес, ғылым, білім,
өнерден бос, құралақан” деп қара жабылып, теріс пиғылдағы ой пәрменді түрде
насихатталған болатын. Осының бір айғағы ретінде “..У узбеков раньше была
арабская писменность, а у казахов ее вообще не было, да и откуда у кочевых
народов она могла быть”[ii] деген тұжырымды келтіруге болады. Осы кезде
қазақ халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, қазақ арасынан ұстаз, заңгер,
дәрігер мамандығын игеруге бел буған қайраткерлердің шығуы заңды еді. Олар
шықты да. Соның ішінде – Жұмағали Тілеулиннің фельдшерлік қызметін айрықша
атап өтуге тұрарлық. Ол губерниялық денсаулық сақтау бөлімінде қызмет
жасаумен қатар, адамның денін баспасөз арқылы да сақтап қалуға тырысты.
Оның бір дәлелі ретінде – Жұмағалидың денсаулық сақтау мәселесіне қатысты
баспасөзде жарық көрген мақалалары мен пайдалы кеңестерін атауға болады.
Міне, бұл ғылыми жұмыста, өз халқының жанашыры болған Жұмағалидың
денсаулық жайынан сөз қозғаған мақалалары алғаш рет талданады. Бұл –
біріншіден.
Екіншіден, осы уақытқа дейін Жұмағали Тілеулиннің аты аталып, кейбір
әдебиеттерде кездесіп жүргенменен, оның публицистика жолындағы ізденістері
еш жерде зерттеліп қарастырылмаған. Осында Жұмағали Тілеулиннің
публицистикалық шығармашылық жолы тұңғыш рет қарастырылады.
Үшіншіден, Жұмағалидың әртүрлі мерзімді басылымдарда жарық көрген
публицистикалық шығармаларының тізімі жасалды.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Жұмыстың
теориялық негізін белгілі зерттеушілер: М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов,
Ғ.Ахмедов және басқа да ғалымдардың еңбектері құрады. Жұмағали Тілеулин
өмірі мен қызметіне қатысты жазушы, зерттеуші С.Сейфуллин, Қ.Мұқанов,
Б.Қанапиянов, Г.Дулатова, Т.Қажыбаев және басқа да жазушылардың еңбектері
мен жарияланымдары пайдаланылды. Ж.Тілеулиннің публицистік қырын ашуға
Ү.Субханбердинаның “Айқап” пен “Қазақ” кітаптары, сондай-ақ, Жұмағалидың
1911-17 ж.ж. аралығында “Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінде жарияланған
мақалалары жәрдемдесті.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. ХХ ғасыр басындағы ғұмыр кешіп,
қоғамдық-саяси, құқықтық ой-пікірді дамытуға үлес қосқан қазақ қайраткері
Жұмағали Тілеулин хақында кейінгі ұрпаққа мұра болып қалатындай із қалдыру
қажет. Өйткені, өткен ғасырдың ойшылдары жайында жүргізілген әрбір зерттеу
– тарихтың әлі ашылмай жатқан беттеріне біршама сәуле түсірері айқын. Яғни,
қазақ зиялыларының өмірі мен қызметін зерделеу - кейінгі жас буынның рухани
санасына нұр құйылып, көкірегі мақтаныш сезіміне, патриотизм идеясына толып
жетілуіне себеп болады.
Сонымен бірге, Жұмағали Тілеулин публицистикасының қазақ баспасөзі
тарихынан алатын орны мен ролін көрсету – негізгі мақсат ретінде алынды.
Ғылыми жұмыстың негізгі зерттеу объектісі – Жұмағали Тілеулиннің
публицистік шығармашылығы болып табылады. Оның публицистік қызметін сөз
еткенде, 1911-1927 жылдар аралығындағы жазған сын-мақалалары, фельетон,
хабарлары тілге тиек етіледі, мысалға етіп алынады.
Негізгі қайнар көзі ретінде Ж. Тілеулиннің әр алуан тақырыптағы, атап
айтатын болсақ, “Мұсылмандар тіршілігіне тиісті мәселелер”, “Баспасөз” бас
мақаласы, “Ат үстінде көрген түс”, “Мейірімді төре” фельетондары, “Ұлтшыл
жігіт”, “Жалпы мұсылман съезі”, “Айқапты” үлкейту туралы”, “Оян, қазақ!”
туралы”, “Қара жүз қажы яки “Қорғанский”, “Қызылжар уезінде”, “Денсаулық”,
“Науқас һәм оның емделуі”, “Әуелгі байлық - денсаулық”, “Денсаулық
жайында”, “Жұқпалы аурулар” сынды денсаулық тақырыбына арналған бірқатар
мақалаларын республикалық ұлттық кітапханадан тауып алып, мұрағаттарын
ақтарып, қолжазбаларын жинастырдым.
Зерттеудің құрылымы. Жұмағали Тілеулин – сан салалы, жан-жақты тұлға.
Ғылыми жұмыс Ж.Тілеулиннің бар қырын айқындайтын кіріспе, негізгі бөлім,
қорытындыдан құралған. Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, зерттелу деңгейі,
ғылыми жаңалығы, теориялық және әдістемелік негіздері, мақсаты мен
міндеттері, негізгі зерттеу объектісі, құрылымы баяндалады.
Ғылыми жұмыстың негізгі бөлімі 3 тарауға бөлінген. Бірінші тарау “ХХ
ғасыр басындағы елдегі саяси хал-ахуал”, “Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш
қозғалысы”, “Алаш баспасөзі” және “Зиялылар қатарында – Жұмағали Тілеулин”
атты бөлімдерден тұрады. Яғни, бұл тарауда сол кездегі патшалық Ресейдің
отарлау саясатының қазақ жерінде кең өріс алып, қазақтың ауыр халы
суреттеледі. Орыстың бұл озбырлық саясатына қарсы азаттық пен
тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ат төбеліндей аз ғана
ұлттық интеллигенцияның саяси аренаға сап түзеп шығуы да сөз етіледі.
Сонымен бірге, ұлт бостандығы үшін күресудің бірден-бір жолы – баспасөз
бетінде халыққа сөз айту деп білген алаш азаматтарының газет-журнал
шығаруға ат салысқаны баяндалады. Алаш арыстарының қатарында Жұмағали
Тілеулиннің де алар орны орасан зор екені көрсетіледі.
Негізгі бөлімнің екінші тарауы “Жұмағали Тілеулин өмірінен”, “Үш
арыстың берік достығы (Мағжан, Міржақып, Жұмағали)”, “Ұстаздық еткен
жалықпас... (Жұмағали - Қазпедтехникумның директоры)”, “Денсаулық сақшысы
(Жұмағали - фельдшер)” деген төрт бөлімнен құралады. Бұл деген сөз, екінші
тарау Жұмағали Тілеулиннің өмірі мен қызметіне арналғандығын көрсетеді.
Оның алаштың екі арысы Мағжан Жұмабаев пен Міржақып Дулатовпен жан аяспас
дос, пікірлес болғандығы жайында көптеген деректер беріледі. Жұмағалидың
Қызылжар қаласында Қазақ педагогикалық техникумның директоры болып,
ұстаздық етіп жүрген жылдары суреттеледі, өз мамандығы бойынша губерниялық
денсаулық сақтау бөлімінде фельдшерлік қызметін абыроймен атқарғаны да
баяндалады.
Үшінші тарау Адам жанын емдеген, Денсаулық жайында бірер
сөз...(Ж.Тілеулиннің денсаулық тақырыбындағы мақалалары), Қаламы төселген
публицист (Оқу-ағарту, саяси-әлеуметтік тақырыптағы мақалалары), Алаш
ардағы атты бөлімдерден құралады. Бұл тарау Жұмағали Тілеулиннің
баспасөздегі алып қызметін талдауға арналған, оның публицист ретіндегі
тұлғасын ашып көрсетуге бағытталған. Жұмағалидың өз мамандығы бойынша қалам
тербеп, денсаулық кепілі деп тазалықты насихаттап, елдің тұрмыс мәдениетін
көтеруді күн тәртібіне қойғаны, енді бірде өнер-білімсіз өр асуға
болмайтынын айтып, жеткіншектердің оқып білім алуына жол ашып, жағдай
туғызуды талап еткені көрсетіледі. Сонымен қатар, Жұмағалидың халқының
қамын жеген біртуар азаматы, “Алаш” партиясының мүшесі, ұлтжанды Алаш
ардақтыларының бірегейі болғандығы бағамдалады.
1. АЛАШ ӨТКЕН ЖОЛ
1.1 ХХ ғасыр басындағы елдегі саяси хал-ахуал. Қазір - өзгерістер
заманы. Қоғамның даму бағыты, идеологиялық бағдарлар ғана емес, кешегі
өткен тарихқа деген көзқарастың өзі мүлдем жаңа сипат алды. Қазан
төңкерісінен соң қазақтың күні шығып, айы туды деп шаттанып келсек, сол
төңкерістен соң көп ұзамай қазақ халқының тең жартысы аштықтан опат
болғанын енді біліп отырмыз. Қазақтың бұрынғы көптеген би, батырларын,
хандарын үстем тап өкілдері деп қаралап келсек, олар қазақтың ұлт ретінде
жойылып кетпеуі үшін жан салып күрескен қаһармандар екен. Басқа да ақты
қара, қараны ақ деген кездеріміз шаш етектен.
Енді соның бәрін өз атымен атап, әрқайсысын өз орнына қою қажеттігі
туды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанның тарихи өмірінде елеулі өзгерістерге
толы, аса бір алмағайып оқиғалар болған еді. Атап айтқанда, бұл кезеңде
Қазақстанның барлық территориясы Ресей империясының ішкі отарына айналып,
өзінің саяси-экономикалық дербестігінен айрылған, орыс мемлекетінің
құрамдас бөлігі ретінде танылды.
Ресей империясының қазақ жерін отарлау саясаты, негізінде, үш бағытпен
жүзеге асырылды:
1. Қазақ жерінің шекараларына әскери-стратегиялық маңызы бар
бекіністер салу және оларға Орталық Ресей мен Сібір аймағын мекен еткен
казактарды шоғырландыру;
2. Саяси-құқықтық реформа жасау арқылы қазақ халқын өзін-өзі басқару,
билік жүргізу процесінен айырып, патша өкіметінің отарлық саясатын тиімді
түрде іс жүзіне асыратын басқаруды енгізу;
3. Экономикалық саясатпен, яғни салық салу жүйесі арқылы жергілікті
халықты қанау;
Патша үкіметі қазақ халқы мекендеген жерді мемлекеттің меншігі деп
жариялап, шұрайлы шабындықтар мен құнарлы егіндіктерді қоныс аудару қорына,
патша әулетінің меншігіне, казак-орыс әскерлерін орналастыру қажеттігіне
және басқа мақсаттарға пайдалану үшін күштеп тартып алып отырды.
Отарлаушылар осындай жолдармен бұрын қазақ қауымы пайдаланып келген 45
миллионнан астам десятина жерге қожалық етті. Революцияға дейін Россия
империясының әртүрлі аймақтарында патша үкіметінің қарулы тірегі ретінде
орналастырылған 11 казак-орыс әскерлерінің төртеуі (Орынбор, Сібір, Орал
және Жетісу казак-орыс әскерлері) Қазақстанда мекен тепкен еді.
“Орыс империясы саясатының қазақ жерінде кең қанат жаюы, негізінде,
Орталық Ресей мен Сібір аймағындағы казактар мен орыс шаруаларын қазақ
жеріне көшіріп, қоныстандырумен күшейтілді. Мұндай тәсіл басқа халыққа
қарсы отарлау саясатын жүргізетін мемлекеттердің басты, заңды
функцияларының бірі болып табылатыны ақиқат. Себебі, империя орталығынан
шалғай, қашық жатқан кең даланы отарлық саясаттың шеңберінде ұстап тұру
оңай шаруа емес. Осы мәселеге терең, көрегенділікпен үңіле білген патша
өкіметі қазақ жеріне орыстарды қоныстандыруды мемлекеттік маңызы бар іс
ретінде таныды.
Қазақ еңбекшілері, бір жағынан, патша үкіметінің отарлау саясатының
қасіретін, екінші жағынан, ауыл мен қаладағы үстем таптар езгісінің
ауыртпалығын көтерді.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың ене бастауы өлкеде өнеркәсіп
орындарының, темір жолдардың пайда болуына және бүкіл елдің көп ұлтты
жұмысшы табының құрамдас бөлігі ретіндегі қазақ жұмысшы табының қалыптаса
бастауына негіз болды. Алайда өлке жұмысшыларының саны өте аз әрі олардың
ұйымдасу дәрежесі нашар еді.
Қазақ өлкесіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуал таптық,
аграрлық және ұлттық мәселелердің шиеленісуімен ерекшеленеді. Қазақстанда
осы шиеленістен орын алған аграрлық және ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдық
пен феодалдық езгіге қарсы бағытталды, сонымен бірге россиялық азаттық
қозғалыстың құрамдас бөлігіне айналды.
1.2 Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш қозғалысы. ХХ ғасырдың бас кезінен
өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс өз алдына
буржуазиялық-демократиялық мақсат-міндеттерді: ұлттың тең хұқықтық,
халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел теңдігін
қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру сияқты міндеттерді қойды. Бұл
істің басы-қасында қазақтың ат төбеліндей аз ғана тұңғыш интеллигенттері
болды.
“1897 және 1917 жылдар аралығында Қазақстанның орыс тұрғындарының саны
екі есе өсіп, олар өлке халқының бестен бір бөлігін құрды. Кең қоныстандыру
саясатымен бір мезгілде қазақтарды христиан дініне шоқындыру, орыс оқу
орындары, әкімшілік жүйесі арқылы пәрменді түрде орыстандыру саясаты
жүргізілді.
Міне, осы айтылған жағдайлар ұлттық тәуелсіздік үшін күрес жүгін
ауырлата түсіп, оның алдына жаңа талаптар қойды. Ендігі уақытта батырлар
бастаған қол түзіп, көтеріліске шығу өз мәнін жоғалтты. Қалыптасқан, жаңа
саяси жағдайға лайық жаңа күрес құралдары, жаңа әдіс-айла, ең негізгісі
осылармен халықты қаруландырып, қоғамдық қозғалысты бастап кете алатын
саяси әлеуметтік күш керек болды. Қазақ қоғамында ондай күштің қалыптасып
келе жатқанын ХХ ғасыр басындағы саяси оқиғалар көрсетіп берді. Ол күш –
патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған, сан жағынан аз
болғанымен, саяси күрес қазанында қайнап, тез ысыла бастаған ұлттық
интеллигенция еді”[iii].
Олардың бір бөлігі бірінші орыс революциясының әсерімен және елдің
орталық аудандарында, сондай-ақ кейбір ұлт аймақтарында көптеп құрыла
бастаған әртүрлі бағыттағы саяси партиялардың ықпалымен қазақ қауымының
әлеуметтік топтарының мүддесін білдіретін саяси ұйымдар құруға және
өлкедегі буржуазиялық-демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға
талпынды. Соның алғашқы көрінісінің бірі 1905 жылдың соңында Орал қаласында
өткен қазақ интеллигенциясы өкілдерінің бес облыстық делегаттық съезінде
“Қазақ конституциялық демократиялық” партиясын құру жөніндегі әрекет еді.
Мұндай әрекет 1906 жылдың басында Семей қаласында да орын алды. Қазақ
топырағында кадет партиясының бөлімшесін құру жөніндегі осы іс-қимылдың
басында кейін 1917 жылы Алаш партиясын ұйымдастырушылардың бірі Әлихан
Бөкейханов болды. Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Ә.
Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саяси аренаға
шыққан алғашқы қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған
және оны сынға алып жүрген кадеттер партиясын өздеріне үлгі тұтты. Басқаша
айтқанда, буржуазияның және буржуазияланған помещиктердің өкілі болған
кадет партиясына іш тартқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ интеллигенциясының
алғашқы легінің бір тобы ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанды буржуазиялық
қатынастарға бейімдегісі келіп, феодалдық қатынастар үстем болған қазақ
қауымын дамудың байшылдық жолына түсіруге жол көрсетпек ниетте болды.
Мәмбет Қойгелдиев Алашорданың өмірге келуін былайша сипаттайды: “Тар
таптық, партиялық принцип абсолютке көтерілген кеңестік тарихтану Алашорда
үкіметінің пайда болуын ең алдымен қазақ буржуазиялық-ұлтшыл
интеллигенциясының кеңес өкіметі мен большевиктер партиясы қызметіне қарсы
бағытталған әрекетімен байланыстырды. Ал, мемлекеттік бірліктің белгілі бір
таптың белсенді саяси қызметі нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге отарлық
езгіге қарсы күрес жағдайында жалпы ұлттық сұраныс нәтижесінде өмірге
келіп, белгілі бір кезеңге дейін ұлттық бірлік, тұтастыққа, жалпы ұлттық
мүддеге қызмет етуі табиғи құбылыс екендігі есепке алынбады. Бұл –
біріншіден.
Екіншіден, Алашорда үкіметінің өмірге келуіне тікелей себепші болған
жағдай уақытша үкіметтің басқа да шет аймақтардағыдай Қазақстанда да ең
өзекті ұлттық мәселелерді шеше алмаған әлжуаз, тұрақсыз саяси билікке
айналуы, оның арты бүкіл империяны қамтыған анархияға, зорлық пен
зомбылыққа ұласуы еді. Қазақстанда жер мәселесінің шешілмеуі,
қоныстанушылар легінің толастамауы, атты казак әскері, қарулы солдат пен
қоныстанушылардың панасыз жергілікті халық үстінен жүргізген озбырлығының
өрши түсуі соның айғағы болатын”[iv].
Шынында да, бір жағынан ұлттық еркіндік үшін күрес жаңа тыныс алып,
халықтың өз бостандығы жолында шешуші майданға шығуға даярлығы анық
байқалса, екінші жағынан, керісінше, отаршыл күштер мен оның жергілікті
сүйеніш-тіректері ұлт-азаттық қозғалысты басып-жаншуға бейімділік танытты.
Сөйтіп, ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен
тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам
қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан
білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары
ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір
жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Олардың ішінде Әлихан
Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов,
Мұхаметжан Тынышбаев, Мұстафа Шоқай, Елдес Омаров, Халел Досмұхамедов,
Жұмағали Тілеулин сынды т.б. ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті
қайраткерлері бар. Философ А. Қасабековтың пайымдауынша: “Ұлттық
интеллигенция өмірдің объективті жағдайларын өзгертуді күшпен емес, сананы
сол процеске енгізу арқылы өзгерту керек деп уағыздады. Олардың негізгі
идеялары – бостандық, тәуелсіздік, отаршылдық езгіден құтылу жолдары және
қазақ халқын жалпы адамзаттық құндылыққа жақындастыру болды”[v].
Қазақ интеллигенттерінің басым көпшілігі әмбебап мамандар еді: олар
ғылыми жұмыспен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар
шығару қам-қарекетімен де, көркем шығармашылықпен де қатар айналысты. Басқа
сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ қауымының рухани сұраныстарына
мүмкіндігінше толық жауап беруге ат салысты. “Айқап” журналын және “Қазақ”
газетін шығару арқылы олар халықты оқуға, мәдениетке, көшпелі шаруаларды
отырықшылдыққа шақыруда, шаруашылықты жүргізудің прогрестік формаларын,
әйел теңдігін насихаттауда патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырған
отаршылдық саясатқа қарсы пікір қалыптастыруда айтарлықтай оңды істер
тындырды.
Алаш партиясы және оның жетекшісі Ә. Бөкейханов Қазан төңкерісінің
жеңісін қабылдаған жоқ және Кеңес өкіметінің Қазақстанда жеңіске жетуіне
қарсы болды. Бөкейханов және басқа Алаш партиясының басшылары тығырықтан
шығудың жолын Қазақстанды буржуазиялық автономия деп жариялаудан іздеді.
“1917 жылғы желтоқсанның 13-інде Орынборда өткен “бүкілқазақтық” екінші
съезд Х. Ғаббасовтың автономия туралы баяндамасын тыңдай келіп, Уақытша
үкімет құлағаннан кейін “бүкіл елді...жайлаған жаппай күйреу...мен
анархиядан құтылу үшін” қазақтың территориялық-ұлттық автономиясын құру
қажет деп тапты. Сонымен қатар “қазақ-қырғыз облыстарының автономиясына
“Алаш” деген ат беру” жөнінде шешім қабылдады. “Съезд Алаш автономиясы
Бөкей ордасын, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстарын,
Ферғана, Самарқан облыстары мен Амудария аймағын, Закаспий облысының
қазақтар мекендеген уездерін, сол сияқты Алтай губерниясының қазақтар
мекендеген болыстарын біріктіретінін мәлімдеді. Осы аталған территорияның
жер, су байлықтары, жер астындағы және оның үстіндегі барлық қазына Алаш
автономиясының меншігі деп жарияланды. Съезд шешімдерінде Алаш
автономиясындағы бүкіл атқарушы үкіметті дереу қолына алу үшін “Уақытша
халық кеңесі” немесе Алаштың ордасы (Алашорда) құрылғандығы жарияланды.
Алашорда аталған “Уақытша халық кеңесі” 25 адамнан тұру керектігі, ал
үкіметтегі 10 орын қазақ автономиясын мекендейтін орыстар мен басқа да ұлт
өкілдеріне берілетіндігі съезд қарарларында атап көрсетілді”[vi].
Ғасыр басындағы қазақ зиялыларының ұлттық мемлекет құруға бағытталған
әрекеті сол кезеңдердегі ащы өмір талабынан туындаған бірден-бір тура шешім
болатын. 1917 жылғы желтоқсанда өткен жалпықазақ съезі сайлаған заңды
Алашорда үкіметі сол кездегі қазақ қоғамында көзге ұрып тұрған
экономикалық, әлеуметтік және рухани мәселелерді қазақ оқығандары тарапынан
терең ұғыну арнасында пайда болған және сол мәселелерді шешуге бар күш-
жігерін жұмсауға даяр ұлтжандылық пиғылдағы билік еді.
1.3 Алаш баспасөзі. ХХ ғасырдың 1910-шы жылдарға дейін ұлтшылдар
отаршылдыққа қарсы пікірін жеке-жеке айтса, 10-шы жылдардан кейін
ұйымдасуды тілек қылды. Жеке қара басының пікірін көпшіліктің пікірі қылуға
тырысып, отаршылдыққа қарсы әлеуметшілдік пікір туғызуға тырысты. Осы
мақсатты жарыққа шығару ниетімен, әр жерде қазақ тілінде баспасөздер көріне
бастады. 1910-шы жылдарға шейін қазақ ұлтшылдары ұлтшылдық пікірлерін шет
пұшпақтап, татардың “Уақыт”, “Тәржіман”, “Жұлдыз” сияқты газеттері арқылы
жазды. Бірақ олар қазақ даласына көп тарай алмай, бірен-саран кісі ғана
алдырды. 10-шы жылдан кейін қазақтың өз тілінде, ұлтшылдардың қолынан
күндік баспасөздер шыға бастады.
“ХХ ғасыр басындағы қазақтың оқыған азаматтары газет-журнал шығаруға
басты назар аударды. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатынан құтылудың, ұлт
бостандығы үшін күресудің бірден-бір жолы – баспасөз бетінде халыққа сөз
айтып, елдің санасында сілкініс туғызу арқылы қазақ азаматтығына қол
жеткізу деп білді”[vii].
1911 жылдан шыға бастаған “Айқап” журналы, 1913 жылдан жарық көріп,
жалпыұлттық басылымға айналған “Қазақ” газеті және басқа басылымдар отарлық
езгі мен феодалдық мешеулікке қарсы күрес идеологиясының қалыптасуына
қызмет етті. Қазақ елінің өзін-өзі басқару, яғни ұлттық мүддесін қорғай
алатын мемлекеттік жүйе құру құқын метрополияға мойындату, түбінде дербес
мемлекет құру, қазақ жерлеріне ішкі Ресейден қоныс аударуға шек қою,
европалық озық тәжірибені пайдалана отырып дәстүрлі мал шаруашылығын
өркендету, сонымен бірге егіншіліктің, өнеркәсіптің өніп-өсуін қамтамасыз
ету, жеке адам құқын және басқа демократиялық принциптерді қадір тұту,
ұлттық мәдениет, оқу жүйесінің, тілдің дамуына қажет жағдай жасау және
басқа ұғым-түсініктер бұл идеологияның негізгі арқауына айналды.
Қазақ тілінде ең алғаш баспасөздердің ішінде көрнекті маңызы болған
Троицкіде Мұқаметжан Сералин шығарған “Айқап” журналы. Бұл журнал – қазақ
ұлтшылдарының пікіріне әлеуметтік маңыз беріп, көпшілікті ең алғаш өз
маңына ұйымдастыра бастаған бірінші баспасөз еді.
Яғни, “Айқап” 1911 жылдың қаңтарынан бастап, шыққан қазақ тіліндегі
бірінші журнал еді. Журналдың неліктен “Айқап” деп аталуының себебін
М.Сералин: “біздің қазақтың неше жерде “қап” деп қапы қалғаны көп. Сол
себепте “Айқап” болды”, - дейді. “1911-1915 жылдары тұрақты түрде
шығарылып, қазақ елінің түкпір-түкпіріне таралған тұңғыш журнал ХХ ғасыр
басындағы тарихи қайшылығы мол күрделі кезеңнің айнасы бола білді.
“Айқапта” жарық көрген шығармалар ғасыр басындағы қоғамдық-саяси ахуалды
аңғартып, сол кездегі өмір шындығының негізгі дерек көзіне айналды”[viii].
Сонымен бірге бүгінгі күні тарих дерегі ретінде, ғасыр басындағы ел
өмірінен ақпарат беретін “Қазақ” газетінің алар орны ерекше. Бұл газет екі
жойқын соғыстың – І-ші дүниежүзілік соғыс және азамат соғысы, 1916 жылғы
ұлт-азаттық көтерілістің, екі қоғамдық саяси төңкерістің (Ақпан төңкерісі,
Қазан төңкерісі), төрт саяси биліктің (патша үкіметі, Уақытша үкімет,
Алашорда үкіметі, Кеңес үкіметі) куәсі болды. “Қазақ” газетінің ХХ ғасырдың
басындағы еліміз тарихының дерегі ретіндегі орны Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтар атымен айқындалады.
Бұл басылымның қазақ халқының ұлттық даму жолындағы маңызды рөлі
жайында көптеген пікірлер бар. Солардың ішінде де газет туралы сол
кезеңдегі ел зиялыларының нақты тұжырымдарға құрылған ойлары ерекше әсер
қалдырды. Мысалы, “Қазақ” газеті 1916-жылға шейін “Айқапта” айтылып жүрген
пікірлерге, тыңнан жаңа пікір қосқан жоқ. “Айқап” шала піскен мәселелерді
дұрыстап пісірді. Көмескі пікірлерді айқындады, сонымен қатар, “Қазақпен”
Қазақтың тілі туды. Таза Қазақ тілінде шыққан баспасөз “Қазақ” газеті ғана
болды. “Қазақ” газетінің тілінен өрбіп, қазақша оқу құралдары шықты.
“Қазақ” газеті ұлтшылдық пікірді дәуірлетті. Көпшіліктің пікірі, күші
“Айқап” тан “Қазақ” қа ауды. Сондықтан “Қазақ” шыққан соң, “Айқап” көп
ұзамай жабылды”[ix].
“Қазақ” газеті 1913 жылдың 2 ақпанынан бастап 1918 жылдың 16
қыркүйегіне дейін Орынборда шығып тұрған, ұлттық баспасөздің, әдебиет пен
мәдениеттің дамуына үлкен ықпал еткен басылым еді. Оның редакторы – Ахмет
Байтұрсынов еді. Газетте Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Ш.Құдайбердиев, С.
Дөнентаев, М. Шоқаев, М. Жұмабаев, Б. Майлин, т.б. қазақ қаламгерлерінің
публицистикалық, көркем шығармалары жарық көрді. Сол кездегі қазақ саяси
өмірі мен қоғамдық ойының белсенді өкілдері ұлттық басылым төңірегіне
тоғысуы – кездейсоқ жағдай емес еді. Оларды бірлесе қимылдауға, қосылып іс-
әрекет жасауға итермелеген – ғасыр басындағы қазақ жеріндегі қоғамдық-саяси
ахуал, елдің ауыр халы еді.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов Ресейдің саяси жағдайының
өзгеруіне байланысты туындаған комитеттер құру, қазақ съездерін өткізу, өз
жеріне өзі ие болу мақсатында құрылтайға депутаттар сайлау, Алаш партиясы
мен Алашорда үкіметін құру, түптеп келгенде ұлттық автономияға қол жеткізу
сияқты ұлт алдында ірі, ауқымды істерге “Қазақ” ашық араласып, ұйтқы бола
білді. Бұл істердің қажеттілігі мен маңызы, барысы мен туындаған
қиыншылықтардан шығудың жолдары туралы жазады. Сол арқылы “Қазақ”, бұрын
қазақ даласында болып көрмеген, саяси құбылыстарға толы құнды жазба
деректер көзіне айналды.
Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтың “Қазақ”
газетінде жарияланған мақалаларының ерекшелігі, олардың өздері шығарып
отырған газетке үлкен үміт артып, оған аса үлкен жауапкершілікпен
қарағандығы. “Қазақ” газетінің бетіндегі алғашқы сөздерін “Заманына қарай
амалы” деген сөз бар – деп бастаған Ахандар сол заман талабына сай амал
жасауға көмектесетін нәрсенің бірі газет екендігін айта келе: “Әуелі газет
– халықтың көзі, құлағы һәм тілі” – деп газеттің халық өмірінде алар орнын
жоғары бағалап, сол газет арқылы: “Дүниенің төріне тырысқандар төрден орын
алып жатыр. Тырыспағандар есікте қалып жатыр. Есікте қалмай төрге
тырмысалық. Басқалар төрге қалай бара жатқанына қарап, біз де солардың
істегенін істейік”- деп, қазағын өзге ғасырлардан орны бөлек ХХ ғасырға
лайық іс қылуға, яғни газет шығаруға шақырды.
Осылай өз жұмыстарын “Қазақ” газетінің айқындаудан бастаған оның
шығарушылары, газет жұмысын ел мүддесіне сай ұйымдастырып, оны ел керегіне
жаратуға барын салды. Өздерінің мақсаты: “...ананы-мынаны жазып, қағаздың
төрт бетін шұбарлап, тасқа басып шығару” – емес, елді жақсылыққа бастап,
жаманшылықтан сақтайтын газет шығару екендігін айтты.
Қорыта айтсақ, “Айқап” журналы мен “Қазақ” газеті қазақ өмірінің аса
бір күрделі кезеңнің шежіресіне баға жетпес дерек көздері болды.
1.4 Зиялылар қатарында – Жұмағали Тілеулин. Жоғарыдағы сөздің түйіні –
сол кездегі қазақ елінде халықтың ұлттық сана-сезімін алғашқы оятушы үш
арысымыз - Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов екені
даусыз. “Революциядан бұрынғы кезде қазақ жастарының ұлттық сезімінің көзін
ашқан Ахаңның “Масасы”, Жақаңның “Оян, қазағы”, Әлекеңнің орыс тілінде де,
қазақ тілінде де жазған мақалалары еді. Осы үш адам халқының қамын жегені
үшін патшаның түрмесінде де отырды, айдауда да болды, революциядан кейін
совет түрмесінде, айдауында, лагерінде де болды, осы кісілердің соңына
ерген басқа азаматтар да сондай азаптарды көрді, ақырында совет жендеттері
атты. Қазақ халқының ұлт азаттығы қозғалысының алғашқы идеологтары осы
адамдар еді”[x].
Ал осы, қазақ халқының ұлт азаттығы қозғалысының тұңғыш идеологтары
болған Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұмабаевтардың ізімен
жүрген, ұлттық еркіндік пен бостандықты аңсаған, сол жолда тынымсыз еңбек
еткен, патша үкіметімен қудаланған Алаш азаматтарының бізге әлі белгісіз
болып отырғандары қаншама!? Белгілі тарихшы Манаш Қозыбаевтың айтуынша,
1937-1938 жылдары Қазақстанда 103 мың адам қуғын-сүргінге ұшырап, соның 23
мыңы атылып кеткен[xi]. Ал 1997 жыл жалпы ұлттық татулық және саяси
қуғын-сүргінге түскен аяулы азаматтарымызды еске алу жылы деп
белгіленгенде, алаштардың бірталайының аты аталып, еске алынған еді.
Дегенмен әлде де көптеген боздақтарымыздың есімі жұртшылыққа толық мәлім
емес.
Енді, осы біртуар ұлдарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған қызметін
жан-жақты, терең зерттеу, олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау –
бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселе емес пе!? Ендеше ХХ
ғасырдың басында қазақ қоғамында ғұмыр кешкен, осы күнге дейін халыққа
толық танылмай келген қоғам қайраткері, жоғарыда айтылған Алашорданың
мүшесі, “Айқап” пен “Қазақ”-та жарық көрген көптеген мақалалардың авторы,
белгілі жазушы, публицист, ақын, дарынды қайраткер Міржақып Дулатов пен
сыршыл ақын, көрнекті педагог, тамаша азамат Мағжан Жұмабаевтың жақын
жолдасы, дәрігер Жұмағали Тілеулин туралы ойымды өрбітпекші едім. Міржақып
Дулатовтың қызы Гүлнәрдің: “Жұмағали - әкемнің жан досы. Құдайға шүкір,
еліміз егемендік алғанының арқасында әкем мен ақын досы Мағжанның қасиетті
есімдері халқына қайтып оралып, еңбектері қайта жарияланып жатыр. Ал
Жұмағали Тілеулин жайында жұрт әлі аз біледі”[xii] деуі алаштың бір арысы
Жұмағали жайында өз алдына сөз қозғауға бізге түрткі болғандай.
Жоғарыда айтып өткенімдей, ел өміріне келген революциялық дүмпулер мен
аумалы-төкпелі аласапыран кезең қазақтың көзі ашық, оқыған зиялы
азаматтарын болып жатқан төңкерісшіл ахуал бейтарап қалдырмаған еді.
Бодандық ноқтасына мойынсұнып болған туған халқының тағдырына алаң Алаш
азаматтары бір тудың астына біріккен ел тәуелсіздігі жолындағы күреске
үндеді. Ахметтің масасы болып ызыңдап, ауыл үйді аралай жүріп сезім,
санасы ұйқыдағы қазақ жұртын мазаласа, ақберген ақын Міржақып оян, қазақ!
деп сары даланы жаңғырықтыра ұран салды. Ал Жұмағали сияқты білімді, ел
тағдырына бір азаматтай толғаныспен қарап қана қоймай, қолдан келер көмек-
жәрдемін де аянып қалмауға бекінген бір ниеттегілер алаштың көсем серкелері
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов туын көтерген “Алаш” партиясының
төңірегіне ұйысты. Жұмағали Тілеулин “Алаш” партиясы уездік комитетінің
мүшесі болып сайланды. Осы тұстарда Жұмағали Ахмет Байтұрсыновпен, Қошке
Кемеңгеровпен, Әбікей Сәтбаевпен жақынырақ танысып қана қоймай, ұрандас
ұрпақтың алдыңғы саптағы өкілдері ретінде “Алаш” партиясының сол тұстағы
саясатын кеңінен таратуға, ел ішіне барып үгіт-көпшілік жұмыстарын бірлесе
жүргізуге мұрындық болды.
2. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН – ХХ ғ. КӨРНЕКТІ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Жұмағали Тілеулиннің өмірінен. Жұмағали Тілеулин ХХ ғасырдың бас
кезіндегі қазақ арасында саусақпен санарлықтай ғана арнаулы білімі бар
сауатты дәрігер ғана емес, халықтың ойын оятып, оқу-өнерге, мәдениетке
үндеген саналы күрескер, қаламын сан-салаға тербеген сындарлы жазушы,
жастардың жан-ашыр ұстазы - салиқалы ағартушы да болған азамат.
Жұмағали Тілеулин 1890 жылы Көкше өңіріндегі қазіргі Айыртау ауданының
Шұқыркөл деген жерінде дүниеге келген. Оның әкесі Тілеулі кәдімгі Абылай
ханның атақты батырларының бірі - бәсентиін Айтбайдың немересі. Ел ішіне
ертеден тарап, кейінгі ұрпаққа жеткен аңыз-әңгімелерге қарағанда, албырт та
адуын қас батыр жас кезінде бір жалаға ұшырап, Ертіс бойындағы қалың
бәсентиіннен бөлініп, осы Айыртау маңына келіп, Борлық өзенінің бойына
қоныстаныпты. Жазықсыз жаза кесіп, бейкүнә басын оққа тіккен рубасыларының
рабайсыз шешіміне шыдамаған шалт қимылды шәлкес батыр биік жардан атымен
өзенге қарғып кетіп, Ертістің екінші бетіне шығып, қайтып ол жаққа қарасын
көрсетпесе керек. Тәуекелмен тау жығып, дария тоқтататын жігіттің өрлігі
мен ерлігіне тәнті болған ел ағалары артынан ауылын ертіп жіберіпті.
Ақылман Абылай көзі тірісінде бір баласын хан көтермек болып, Орта
жүздің бай-бағландары мен би-батырларын тегіс шақырып, Көкше баурайына
жинағанда Керей Әлдебек бимен бірге Қасым төреге шығып, ат ойнатып, айбат
көрсететіні де Айтбай батырдың осы әділетсіздікке төзбейтін өр мінезі екені
де даусыз. Қаздауысты Қазыбек бидің бір қызына үйленген Айтбайдан алты ұл
туып, Борлық бойы мен Сырымбет саласында алты ауыл боп отырған. Соның
біреуінен тарайтын Тілеуліден Шәймерден, Есім, Мұқаш, Сәпи және Жұмағали
сынды бес ұл туады.
“Тілеуліден Шаймерден, Мұқаш, Есім, Сәпи және Жұмағали туған. Одан
әрі тарата айтсақ Шаймерденнен Қайыржан, Күлзи және Бота; Мұқаштан екі ұл,
үш қыз болған; Есімнен Науан (майданда опат болған), Қамаш, Аманқұл деген
ұлдары есен-сау, қазір екеуі де Сарысай ауылында тұрады; Сәпиден Күляш
(ақын Бақытжан Қанапияновтың анасы), Ләйлә деген қыздары, Қуандық, Әскер,
Сүйіндік, Болат, Бекет туады; Жұмағалиден үш ұл болған. Соның екеуі Ерік
пен Ғазиз “халық жауының” балалары ретінде соғыста айып батальонында алғы
шептегі ұрыстарда опат болған. Ал бұл күнде көзі тірі, (ол сол айып
батальонында ұрысқа қатысқан) медицина ғылымдарының докторы Серік
Жұмағалиұлы Алматыда тұрады”[xiii].
Көзі ашық, көкірегі ояу Шәймерден зерек те зейінді, алғыр да ақылды
інісі Жұмағалидың ауыл молдасынан алған біліммен шектеліп қалмай, одан әрі
оқып, білімді де білікті азамат болуына көп күш салады. Бұған оның бала
күнінен бірге өскен досы осы өңірде алғаш шыққан оқыған дәрігер Құсайын
Темірбековтің көп пайдасы тиеді.
Құсайын Темірбеков өз заманының аса зерделі, асқан зиялы азаматы
болған. Он тоғызыншы ғасырдың аяқ шенінде Омбы әскери-медицина училищесін
үздік бітіріп, әскери дәрігер атағын алып шығып, Қызылжар қаласында қызмет
істеген. Ат-ізін суытпай туған өңіріне жиі келіп жүріп, ол денсаулық сақтау
ісіне ұйытқы болып, жерлестерін өнер-білімге шақырып, жастарды оқуға
тартқан. Жас Жұмағалидың да оқуға ынтасын байқап, қанатының астына алған
ол, алдымен, оны орысша оқытып, өзі бітірген Омбы медицина училищесіне
түсуіне қолұшын береді. Жазушы Төлеген Қажыбаев Жұмағали жайлы мақаласында
Ерсін Ерғалиев деген азаматтың естелігіне сүйенсек, Райханның әкесі
Құсайын Темірбеков өз дәуірінің оқыған, зиялы азаматы болған. Омбының
әскери-медициналық училищесін бітіріп, Көкшетау дуанында дәрігерлік қызмет
атқарған. Кейін туған ауылы Қараталға келіп мектеп салдырып, бала оқытумен
айналысады. Ол ашқан мектептен Біләл Малдабаев, Шахмет Құсайынов, Жұмағали
Тілеулиндер білім алған. 1927 жылы сол Біләл Малдабаев Айыртау өңірінің
ордалы білім шаңырағына айналған қос қабатты мектеп үйін салдырғанын ел
тарихынан білеміз[xiv]дейді.
Училищені 1913 жылы ойдағыдай тәмәмдаған Жұмағали Тілеулин өзі өскен
аймақта дәрігер болып істейді. Әкесіндей боп кеткен абзал ұстазы Құсайынның
қызы Райханға үйленеді. Әкесінің ақыл-кеңесімен, қалтқысыз қамқорлығымен
тиянақты білім алған Райхан өз ортасының үлгі-өнегесі, гүлі мен көркі
болады. Әрі бет біткеннің бәдендісі, асқан сұлу ол жаны ізгі, жаңалыққа,
жақсылыққа құштар болған көрінеді. Төңкерістің алдындағы жылдары
тәркіленуге тиіс болған М.Дулатовтың "Оян, қазақ!" кітабының мың данасын
жары екеуі өз үйінде жасырып, аман сақтап қалған. Ұлт-азаттығы жолындағы
күресінде, ағартушы ұстаздық қызметінде Жұмағалиды қолдап, жігерлендіріп,
желпіндіріп отырған.
Төлеген Қажыбаев Райхан туралы былайша әңгімелейді: Құсайын
Темірбековтің сұлу да ақылды Райхан деген қызы болған. Қызылжар қаласынан
білім алған. Айттырып қойған жеріне бармай, өзі сүйген Жұмағалиге тұрмысқа
шыққан. Ерсін Ерғалиев: Екі-үш күн өткен соң пәуескемен бір көркем жас
жігіт келді. Райхан анасымен, көрші-қолаңмен қоштасып, сол жігітпен қол
ұстасып, тұрмысқа шығып кетті. Кейін білдім, сол жігіт 15 жылдық Қазақстан
ауылының азаматы Жұмағали Тілеулин екен деп еске алады[xv].
Көптеген деректерге сүйінетін болсақ, Жұмағали Тілеулин ақын Мағжан
Жұмабаев, публицист Міржақып Дулатовпен жан аяспас дос, пікірлес
болғандарын аңғарамыз. Осы тұста Гүлнәр апайдың: “Жұмағали да, әкем мен
Мағжан сияқты, Алашорданың белсенді мүшесі болған қайраткер. Ол Омбыда
әскери-медицина училищесін бітірген дәрігер. Медицина жайында көп жазған
кісі. Қыр халқының әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты, денсаулығы жөнінде жазған
көкейкесті мақалалары “Қазақ”, “Алаш” газеттері мен “Айқап” журналында жиі
жарияланып тұрған. Жиырмасыншы жылдары Қызылжарда педагогикалық һәм
фельдшерлік техникум ашып, өзі оның тұңғыш директоры болған. Ахмет
Байтұрсыновпен, Әбікей Сәтбаевпен жақын қарым-қатынаста болып, араласып
тұрған. Оның сол кісілермен және әкеммен бірге түскен суреті де болатын.
Қызылжардағы үйінде бала күнімде әкеммен менің де болғаным бар. Зайыбы
Райхан-апа бет біткеннің бәдендісі, асқан сұлу әйел болатын.
Алашорда мүшелерін, олардың ішінде Мұхтар Әуезов те бар, алғаш
соттаған тұста Жұмағали Тілеулинге бес жыл беріліп, ол жазасын Орталық
қаратопырақты аймақтағы Павлов қаласында өтеп қайтты. Келген соң да
қудалап, қыр соңынан қалмайтын болған соң, Әбікей Сәтбаев сияқты
Қырғызстанға кетіп қап, Бішкекте мұғалім болды. Ақыры отыз жетінің алапаты
қоймай, асыл ер атылып кетті”[xvi] деген Жұмағали Тілеулин туралы деректі
әңгімесін келтіруге болады.
Жұмағалидың өз жұртын озық елдер қатарынан көруді көксеген
жоғарыдағыдай ұлтжандылығы, елінің азат ертеңін ойлап, қашан да халқының
қамын жеген едіге азаматтығы оны қазақ қырында ұлт-азаттық қозғалысының
туын көтерген "Алаш" партиясына алып келді. Кейін ол оның белсенді мүшесі
болып қана қоймай, серкелерінің де біріне айналды.
Саяси қызметті ол ұйымдастырушылық жұмыспен тығыз ұштастырды.
Қызылжарда педагогикалық һәм фельдшерлік техникум ашып, өзі оның тұңғыш
директоры болады. Ол техникумнан тек Қазақстанның терістігінде ғана емес,
исі қазақ даласына есімі таныс талай зиялы азаматтар қанат қағып түлеп
ұшты. Онда Мағжан Жұмабаев, Сейітбаттал Мұстафин тәрізді тарландар дәріс
берді. Бұл жылдары Жұмағали Тілеулин - Ахмет Байтұрсынов, Әбікей Сәтбаев
сияқты ұлы ағартушылармен тығыз байланыста болды. Алайда, "Алаш"
партиясының ой-ниетін әу бастан-ақ құп көрмей, мүшелерін қуғындаған Кеңес
өкіметі ұлт зиялыларына қысымды барған сайын үдетіп, қуғын-сүргінді күшейте
түсті. Алашорда серкелерінің қатарында он сегізінші жылы тұтқындалып, 3 жыл
түрмеге отырып шыққан Жұмағали жиырмасыншы жылдардың аяқ шеніндегі қуғын-
сүргіннің екінші толқынына тап болып, тағы да қамауға алынып, 2 жыл
тұтқында отырған соң, Ресейдің Орталық қаратопырақты аймағына жер
аударылды. Онда Белозер аудандық ауруханасында дәрігер болады. Айдауда
жүріп те ол қаламын қолдан түсірмей, жергілікті газеттерге дәрігерлік кеңес
жазады, медицинаның күрделі мәселелерін зерделеп, зерттеулер жүргізеді.
37-нің зұлматы басталып, Жұмағали қайтадан қамауға алынады. Адам
тағдырын Ішкі Істер комиссариатының “үштігі” шешетін шақта Жұмағали
Тілеулинді Түркістан әскери округінің трибуналы соттап, ату жазасына кесті.
Үкім 1938 жылдың ақпанында жүзеге асырылды.
2.2 Үш арыстың берік достығы (Міржақып, Мағжан, Жұмағали). Міржақып
Дулатов пен Мағжан Жұмабаев қазақ халқының ертеңі үшін жандарын пида еткен
ардақты азаматтар екені белгілі. Олардың абзал есімдері тарих беттерінде
алтын әріптермен жазылған.
Міржақып – алаш ардақтыларының бірі, публицист, ұстаз, жазушы болған.
Оның әлі де талай қырларын ашқан еңбектер жарық көріп жатыр. Міржақып
Дулатов талантының ашылу сәті езілген қазақ халқының тарихи аренаға шыққан
төңкерістік күрестер мен шайқастар дәуіріне дәлме-дәл келді. Болашаққа
деген нық сеніммен жігерленген оның шығармашылығы қазақ халқының бостандығы
мен теңдігі жолындағы күресімен тығыз байланысты, ол халықты оянуға,
білімге, оқу-ағартуға, күреске үндеді.
Мағжан Жұмабаев та ғалым, тәжірибелі шебер оқытушы, асқан педагог,
алаш арысы, публицист, ал ең бастысы халқын сүйген ақын еді. Ол ешкімге
ұқсамайтын өзгеше, аса талантты біртума ақын. Оның өзіне ғана тән үні,
таңғажайып әуенді жыры бар, бұның қайнар көзі халық поэзиясының тұңғиық
тереңінде[xvii].
Осы екі біртума қайраткердің өмірі Жұмағали Тілеулин өмірімен біте
қайнасып, үшеуі жан достар болғанын сипаттайтын деректер көзі міне, бүгінгі
күні ашылып жарық көруде.
Ең алғаш Жұмағали Тілеулин туралы қысқаша ақпар берген 1989 жылы
“Жазушы” баспасынан шыққан Мағжан Жұмабаевтың кітабы. Бұнда:
Көкшетаулық,
Денге саулық
Ақ жаулық.
Жерді шарлап,
Жыладым зарлап,
Ғали жоқ,[xviii] - деген Мағжан ақынның достық әзілінде Ғали деп отырғаны
Жұмағали екен.
Бұл эпиграммадан Жұмағали Тілеулиннің көкшетаулық екені анық. Кейін
“Жұлдыз” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. АЛАШ ӨТКЕН ЖОЛ
1.1 ХХ ғасыр басындағы елдегі саяси хал-ахуал
1.2 Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш қозғалысы
1.3 Алаш баспасөзі
1.4 Зиялылар қатарында – Жұмағали Тілеулин
2. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН – ХХ ғ. КӨРНЕКТІ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Жұмағали Тілеулин өмірінен
2. Үш арыстың берік достығы (Мағжан, Міржақып, Жұмағали)
2.3 Ұстаздық еткен жалықпас... (Жұмағали - Қазпедтехникумның директоры)
2.4 Денсаулық сақшысы (Жұмағали - фельдшер)
3. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН – АЛАШ АРДАҒЫ, ПУБЛИЦИСТ
3.1 Адам жанын емдеген...
3.2 Денсаулық жайында бірер сөз... (Ж.Тілеулиннің денсаулық тақырыбындағы
мақалалары)
3. Қаламы төселген публицист (Оқу-ағарту, саяси-әлеуметтік тақырыптағы
мақалалары)
4. Алаш ардағы
ҚОРЫТЫНДЫ
СІЛТЕМЕЛЕР
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен
тәуелсіздіктің жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерін
шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік
деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары ұлт болашағы
үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмірді көкседі. Шын
мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен, әрі
осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, талғам-танымдары
жан-жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-
жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан
халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның
интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей
кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын
алған ірі тұлғаларымызға “байшыл”, “кертартпа”, “діншілдер” деп ойдан
шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге
цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, сол кездегі идеология қазақ
халқының дарынды, дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін
аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік
көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке “қажетсіз” санап, жетпіс
жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Тәуелсіздікке қолы жеткен қазақ жұртына есімдері тарихта беймәлім
болып келген алаш азаматтарының қайта оралуы халқымыздың сана-сезімін бір
сілкіндіріп, рухани өмірімізге өлшеусіз серпін бергені тарихи ақиқат.
Дегенмен, ұлттық еркіндік пен бостандықты аңсаған, сол жолда тынымсыз еңбек
еткен, патша үкіметімен қудаланған Алаш азаматтарының қанша аттары бізге
әлі белгісіз болып отыр. Белгілі тарихшы, академик Манаш Қозыбаевтың
айтуынша, 1937-1938 жылдары Қазақстанда 103 мың адам қуғын-сүргінге ұшырап,
соның 23 мыңы атылыпты[i]. Республика Президенті Н. Назарбаевтың
жарлығымен 1997 жыл жалпы ұлттық татулық және саяси қуғын-сүргінге түскен
аяулы азаматтарымызды еске алу жылы деп белгіленгенде, солардың
бірталайының аты аталып, еске алынды. Дегенмен әлде де көптеген
боздақтарымыздың есімі жұртшылыққа толық мәлім емес.
Ендеше, осы біртуар ұлдарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған
қызметін жан-жақты, терең зерттеу, олардың әрқайсысын халық арасында
насихаттау – бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті, өзекті мәселе. Осы
мақсатпен ХХ ғасырдың басында қазақ қоғамында ғұмыр кешкен, бүгінгі күнге
дейін халыққа толық танылмай келген қоғам қайраткері, Алашорданың мүшесі,
“Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінде жарияланған көптеген мақалалардың
авторы, ұлттық публицистиканың дамуына салмақты үлес қосқан дәрігер
Жұмағали Тілеулин жайында сөз қозғағалы отырмын.
Зерттеудің өзектілігі. Сол кезде ат төбеліндей аз ғана ұлттық
интеллигенция өкілдері патшалық Ресейдің отаршылдық саясатынан құтылудың,
ұлт бостандығы үшін күресудің бірден-бір жолы – баспасөз бетінде халыққа
сөз айтып, елдің санасында сілкініс туғызу деп білді. Сондықтан да халықты
мәдени-рухани ағарту мақсатымен ХХ ғасыр басындағы қазақтың оқыған
азаматтары газет-журнал шығаруға басты назар аударды.
Бұл деген сөз, баспасөз бен оның басы-қасында жүретін шығарушылардың
қай заманда болсын халық өмірінде алар орны жоғары болатынын дәлелдейді.
Өйткені, мерзімді баспасөз - өмір айнасы. Ал осы өмір шындығын, заманның
қоғамдық-саяси ахуалын аңғартатын – публицистер екені даусыз.
Жұмағали Тілеулин де өз заманының білгір публицисі бола білген.
Сондықтан өз дәуірінің суреткері Ж.Тілеулиннің журналистік, публицистік
мұраларын саралап-салмақтау кейінгі толқын буынға үлгі-өнеге, берері мол
дәріс болып табылады.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ қайраткері, публицист Ж.Тілеулиннің жан
даусымен көтерген өзекті мәселелері тәуелсіз мемлекетімізде дәл қазіргі
күні де ешқандай мәнін жоймағанын аңғарту, тарихи сабақтастықтың нағыз
айғағын көрсету керек. Себебі, тарихтан сабақ алмай, оның бай тәжірибесінен
үйренбей, өткен дәуірдегі таңдаулы публицистердің тәжірибесін зерттеп,
зерделемей, көкейге түймей нағыз патриоттарды тәрбиелеу мүмкін емес.
Тәрбиенің басы – тарих, сол арқылы патриотизмді күшейту қажет. Бұл жұмыстың
өзектілігі де осында.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жұмағали Тілеулин – ХХ ғасырдың басында
өмір сүрген қоғам қайраткері, мамандығы фельдшер болғанменен “сегіз қырлы,
бір сырлы” азамат еді. Ол өз дәуірінің білгір дәрігері болып қана қоймай,
ұстаздыққа, ғылымға, оқу-ағарту ісіне бой түзеп, патша үкіметінің қазақ
халқына жасаған озбырлығына қарсы шығып, онысын баспасөзде азаттық
мазмұндағы мақалалар жариялау арқылы көрсеткен ірі қайраткер еді. Бірақ та
осыған дейін Жұмағали Тілеулиннің баспасөз тарихындағы атқарған елеулі
қызметін талдап жазған еңбек жоқ. Оның журналист ретіндегі тұлғасын ашып
көрсетерлік дүние еш жерде кездеспеген болып отыр. Тек қана 2005 жылы
“Жібек жолы” баспасынан шыққан жазушы Қайролла Мұқановтың орыс тілінде
“Жумагали Тлеулин – деятель “Алашорды” деген еңбегі жарық көрді. Автор бұл
еңбегінде Ж.Тілеулиннің өмірі мен қызметін ғана зерттеп, талдайды да,
публицистикалық шығармаларына көп тоқталмайды.
Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллин, Мағжан Жұмабаев, Бақытжан Қанапиянов,
Төлеген Қажыбаев, Гүлнәр Дулатова сынды жазушылардың кей еңбектерінде
Жұмағалидың атын кездестіруге болады. Дегенмен оның публицистика
саласындағы ұланғайыр қызметіне талдау жасайтын еңбектерді кездестіре
алмадым. Ал осы ғылыми жұмыс Жұмағали Тілеулиннің өмірі мен қызметі,
публицистикалық шығармаларын талдап, зерттеуге, сөйтіп оның онша мәлім емес
қырларын ашуға арналған.
Ғылыми жаңалығы. ХХ ғасырдың басында қазақ жерінде түрлі
эпидемиялардың кең өріс алуы бізге мәлім. Сол кезде көптеген ауруларға
шалдыққан қазақ халқы ұлтжанды кәсіби дәрігерлерге мұқтаж, зәру болғаны
анық. Ал кеңестік заманда қазаққа – “оқымысты жұрт емес, ғылым, білім,
өнерден бос, құралақан” деп қара жабылып, теріс пиғылдағы ой пәрменді түрде
насихатталған болатын. Осының бір айғағы ретінде “..У узбеков раньше была
арабская писменность, а у казахов ее вообще не было, да и откуда у кочевых
народов она могла быть”[ii] деген тұжырымды келтіруге болады. Осы кезде
қазақ халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған, қазақ арасынан ұстаз, заңгер,
дәрігер мамандығын игеруге бел буған қайраткерлердің шығуы заңды еді. Олар
шықты да. Соның ішінде – Жұмағали Тілеулиннің фельдшерлік қызметін айрықша
атап өтуге тұрарлық. Ол губерниялық денсаулық сақтау бөлімінде қызмет
жасаумен қатар, адамның денін баспасөз арқылы да сақтап қалуға тырысты.
Оның бір дәлелі ретінде – Жұмағалидың денсаулық сақтау мәселесіне қатысты
баспасөзде жарық көрген мақалалары мен пайдалы кеңестерін атауға болады.
Міне, бұл ғылыми жұмыста, өз халқының жанашыры болған Жұмағалидың
денсаулық жайынан сөз қозғаған мақалалары алғаш рет талданады. Бұл –
біріншіден.
Екіншіден, осы уақытқа дейін Жұмағали Тілеулиннің аты аталып, кейбір
әдебиеттерде кездесіп жүргенменен, оның публицистика жолындағы ізденістері
еш жерде зерттеліп қарастырылмаған. Осында Жұмағали Тілеулиннің
публицистикалық шығармашылық жолы тұңғыш рет қарастырылады.
Үшіншіден, Жұмағалидың әртүрлі мерзімді басылымдарда жарық көрген
публицистикалық шығармаларының тізімі жасалды.
Ғылыми жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері. Жұмыстың
теориялық негізін белгілі зерттеушілер: М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов,
Ғ.Ахмедов және басқа да ғалымдардың еңбектері құрады. Жұмағали Тілеулин
өмірі мен қызметіне қатысты жазушы, зерттеуші С.Сейфуллин, Қ.Мұқанов,
Б.Қанапиянов, Г.Дулатова, Т.Қажыбаев және басқа да жазушылардың еңбектері
мен жарияланымдары пайдаланылды. Ж.Тілеулиннің публицистік қырын ашуға
Ү.Субханбердинаның “Айқап” пен “Қазақ” кітаптары, сондай-ақ, Жұмағалидың
1911-17 ж.ж. аралығында “Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінде жарияланған
мақалалары жәрдемдесті.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. ХХ ғасыр басындағы ғұмыр кешіп,
қоғамдық-саяси, құқықтық ой-пікірді дамытуға үлес қосқан қазақ қайраткері
Жұмағали Тілеулин хақында кейінгі ұрпаққа мұра болып қалатындай із қалдыру
қажет. Өйткені, өткен ғасырдың ойшылдары жайында жүргізілген әрбір зерттеу
– тарихтың әлі ашылмай жатқан беттеріне біршама сәуле түсірері айқын. Яғни,
қазақ зиялыларының өмірі мен қызметін зерделеу - кейінгі жас буынның рухани
санасына нұр құйылып, көкірегі мақтаныш сезіміне, патриотизм идеясына толып
жетілуіне себеп болады.
Сонымен бірге, Жұмағали Тілеулин публицистикасының қазақ баспасөзі
тарихынан алатын орны мен ролін көрсету – негізгі мақсат ретінде алынды.
Ғылыми жұмыстың негізгі зерттеу объектісі – Жұмағали Тілеулиннің
публицистік шығармашылығы болып табылады. Оның публицистік қызметін сөз
еткенде, 1911-1927 жылдар аралығындағы жазған сын-мақалалары, фельетон,
хабарлары тілге тиек етіледі, мысалға етіп алынады.
Негізгі қайнар көзі ретінде Ж. Тілеулиннің әр алуан тақырыптағы, атап
айтатын болсақ, “Мұсылмандар тіршілігіне тиісті мәселелер”, “Баспасөз” бас
мақаласы, “Ат үстінде көрген түс”, “Мейірімді төре” фельетондары, “Ұлтшыл
жігіт”, “Жалпы мұсылман съезі”, “Айқапты” үлкейту туралы”, “Оян, қазақ!”
туралы”, “Қара жүз қажы яки “Қорғанский”, “Қызылжар уезінде”, “Денсаулық”,
“Науқас һәм оның емделуі”, “Әуелгі байлық - денсаулық”, “Денсаулық
жайында”, “Жұқпалы аурулар” сынды денсаулық тақырыбына арналған бірқатар
мақалаларын республикалық ұлттық кітапханадан тауып алып, мұрағаттарын
ақтарып, қолжазбаларын жинастырдым.
Зерттеудің құрылымы. Жұмағали Тілеулин – сан салалы, жан-жақты тұлға.
Ғылыми жұмыс Ж.Тілеулиннің бар қырын айқындайтын кіріспе, негізгі бөлім,
қорытындыдан құралған. Кіріспеде зерттеудің өзектілігі, зерттелу деңгейі,
ғылыми жаңалығы, теориялық және әдістемелік негіздері, мақсаты мен
міндеттері, негізгі зерттеу объектісі, құрылымы баяндалады.
Ғылыми жұмыстың негізгі бөлімі 3 тарауға бөлінген. Бірінші тарау “ХХ
ғасыр басындағы елдегі саяси хал-ахуал”, “Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш
қозғалысы”, “Алаш баспасөзі” және “Зиялылар қатарында – Жұмағали Тілеулин”
атты бөлімдерден тұрады. Яғни, бұл тарауда сол кездегі патшалық Ресейдің
отарлау саясатының қазақ жерінде кең өріс алып, қазақтың ауыр халы
суреттеледі. Орыстың бұл озбырлық саясатына қарсы азаттық пен
тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ат төбеліндей аз ғана
ұлттық интеллигенцияның саяси аренаға сап түзеп шығуы да сөз етіледі.
Сонымен бірге, ұлт бостандығы үшін күресудің бірден-бір жолы – баспасөз
бетінде халыққа сөз айту деп білген алаш азаматтарының газет-журнал
шығаруға ат салысқаны баяндалады. Алаш арыстарының қатарында Жұмағали
Тілеулиннің де алар орны орасан зор екені көрсетіледі.
Негізгі бөлімнің екінші тарауы “Жұмағали Тілеулин өмірінен”, “Үш
арыстың берік достығы (Мағжан, Міржақып, Жұмағали)”, “Ұстаздық еткен
жалықпас... (Жұмағали - Қазпедтехникумның директоры)”, “Денсаулық сақшысы
(Жұмағали - фельдшер)” деген төрт бөлімнен құралады. Бұл деген сөз, екінші
тарау Жұмағали Тілеулиннің өмірі мен қызметіне арналғандығын көрсетеді.
Оның алаштың екі арысы Мағжан Жұмабаев пен Міржақып Дулатовпен жан аяспас
дос, пікірлес болғандығы жайында көптеген деректер беріледі. Жұмағалидың
Қызылжар қаласында Қазақ педагогикалық техникумның директоры болып,
ұстаздық етіп жүрген жылдары суреттеледі, өз мамандығы бойынша губерниялық
денсаулық сақтау бөлімінде фельдшерлік қызметін абыроймен атқарғаны да
баяндалады.
Үшінші тарау Адам жанын емдеген, Денсаулық жайында бірер
сөз...(Ж.Тілеулиннің денсаулық тақырыбындағы мақалалары), Қаламы төселген
публицист (Оқу-ағарту, саяси-әлеуметтік тақырыптағы мақалалары), Алаш
ардағы атты бөлімдерден құралады. Бұл тарау Жұмағали Тілеулиннің
баспасөздегі алып қызметін талдауға арналған, оның публицист ретіндегі
тұлғасын ашып көрсетуге бағытталған. Жұмағалидың өз мамандығы бойынша қалам
тербеп, денсаулық кепілі деп тазалықты насихаттап, елдің тұрмыс мәдениетін
көтеруді күн тәртібіне қойғаны, енді бірде өнер-білімсіз өр асуға
болмайтынын айтып, жеткіншектердің оқып білім алуына жол ашып, жағдай
туғызуды талап еткені көрсетіледі. Сонымен қатар, Жұмағалидың халқының
қамын жеген біртуар азаматы, “Алаш” партиясының мүшесі, ұлтжанды Алаш
ардақтыларының бірегейі болғандығы бағамдалады.
1. АЛАШ ӨТКЕН ЖОЛ
1.1 ХХ ғасыр басындағы елдегі саяси хал-ахуал. Қазір - өзгерістер
заманы. Қоғамның даму бағыты, идеологиялық бағдарлар ғана емес, кешегі
өткен тарихқа деген көзқарастың өзі мүлдем жаңа сипат алды. Қазан
төңкерісінен соң қазақтың күні шығып, айы туды деп шаттанып келсек, сол
төңкерістен соң көп ұзамай қазақ халқының тең жартысы аштықтан опат
болғанын енді біліп отырмыз. Қазақтың бұрынғы көптеген би, батырларын,
хандарын үстем тап өкілдері деп қаралап келсек, олар қазақтың ұлт ретінде
жойылып кетпеуі үшін жан салып күрескен қаһармандар екен. Басқа да ақты
қара, қараны ақ деген кездеріміз шаш етектен.
Енді соның бәрін өз атымен атап, әрқайсысын өз орнына қою қажеттігі
туды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанның тарихи өмірінде елеулі өзгерістерге
толы, аса бір алмағайып оқиғалар болған еді. Атап айтқанда, бұл кезеңде
Қазақстанның барлық территориясы Ресей империясының ішкі отарына айналып,
өзінің саяси-экономикалық дербестігінен айрылған, орыс мемлекетінің
құрамдас бөлігі ретінде танылды.
Ресей империясының қазақ жерін отарлау саясаты, негізінде, үш бағытпен
жүзеге асырылды:
1. Қазақ жерінің шекараларына әскери-стратегиялық маңызы бар
бекіністер салу және оларға Орталық Ресей мен Сібір аймағын мекен еткен
казактарды шоғырландыру;
2. Саяси-құқықтық реформа жасау арқылы қазақ халқын өзін-өзі басқару,
билік жүргізу процесінен айырып, патша өкіметінің отарлық саясатын тиімді
түрде іс жүзіне асыратын басқаруды енгізу;
3. Экономикалық саясатпен, яғни салық салу жүйесі арқылы жергілікті
халықты қанау;
Патша үкіметі қазақ халқы мекендеген жерді мемлекеттің меншігі деп
жариялап, шұрайлы шабындықтар мен құнарлы егіндіктерді қоныс аудару қорына,
патша әулетінің меншігіне, казак-орыс әскерлерін орналастыру қажеттігіне
және басқа мақсаттарға пайдалану үшін күштеп тартып алып отырды.
Отарлаушылар осындай жолдармен бұрын қазақ қауымы пайдаланып келген 45
миллионнан астам десятина жерге қожалық етті. Революцияға дейін Россия
империясының әртүрлі аймақтарында патша үкіметінің қарулы тірегі ретінде
орналастырылған 11 казак-орыс әскерлерінің төртеуі (Орынбор, Сібір, Орал
және Жетісу казак-орыс әскерлері) Қазақстанда мекен тепкен еді.
“Орыс империясы саясатының қазақ жерінде кең қанат жаюы, негізінде,
Орталық Ресей мен Сібір аймағындағы казактар мен орыс шаруаларын қазақ
жеріне көшіріп, қоныстандырумен күшейтілді. Мұндай тәсіл басқа халыққа
қарсы отарлау саясатын жүргізетін мемлекеттердің басты, заңды
функцияларының бірі болып табылатыны ақиқат. Себебі, империя орталығынан
шалғай, қашық жатқан кең даланы отарлық саясаттың шеңберінде ұстап тұру
оңай шаруа емес. Осы мәселеге терең, көрегенділікпен үңіле білген патша
өкіметі қазақ жеріне орыстарды қоныстандыруды мемлекеттік маңызы бар іс
ретінде таныды.
Қазақ еңбекшілері, бір жағынан, патша үкіметінің отарлау саясатының
қасіретін, екінші жағынан, ауыл мен қаладағы үстем таптар езгісінің
ауыртпалығын көтерді.
Қазақстанға капиталистік қатынастардың ене бастауы өлкеде өнеркәсіп
орындарының, темір жолдардың пайда болуына және бүкіл елдің көп ұлтты
жұмысшы табының құрамдас бөлігі ретіндегі қазақ жұмысшы табының қалыптаса
бастауына негіз болды. Алайда өлке жұмысшыларының саны өте аз әрі олардың
ұйымдасу дәрежесі нашар еді.
Қазақ өлкесіндегі әлеуметтік-экономикалық және саяси хал-ахуал таптық,
аграрлық және ұлттық мәселелердің шиеленісуімен ерекшеленеді. Қазақстанда
осы шиеленістен орын алған аграрлық және ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдық
пен феодалдық езгіге қарсы бағытталды, сонымен бірге россиялық азаттық
қозғалыстың құрамдас бөлігіне айналды.
1.2 Ұлттық еркіндікті ту еткен Алаш қозғалысы. ХХ ғасырдың бас кезінен
өрістей бастаған қазақ қауымына тән қоғамдық қозғалыс өз алдына
буржуазиялық-демократиялық мақсат-міндеттерді: ұлттың тең хұқықтық,
халықтың мәдениетін көтеру, оқу-ағарту ісін жетілдіру, әйел теңдігін
қамтамасыз ету, көшпелілерді отырықшыландыру сияқты міндеттерді қойды. Бұл
істің басы-қасында қазақтың ат төбеліндей аз ғана тұңғыш интеллигенттері
болды.
“1897 және 1917 жылдар аралығында Қазақстанның орыс тұрғындарының саны
екі есе өсіп, олар өлке халқының бестен бір бөлігін құрды. Кең қоныстандыру
саясатымен бір мезгілде қазақтарды христиан дініне шоқындыру, орыс оқу
орындары, әкімшілік жүйесі арқылы пәрменді түрде орыстандыру саясаты
жүргізілді.
Міне, осы айтылған жағдайлар ұлттық тәуелсіздік үшін күрес жүгін
ауырлата түсіп, оның алдына жаңа талаптар қойды. Ендігі уақытта батырлар
бастаған қол түзіп, көтеріліске шығу өз мәнін жоғалтты. Қалыптасқан, жаңа
саяси жағдайға лайық жаңа күрес құралдары, жаңа әдіс-айла, ең негізгісі
осылармен халықты қаруландырып, қоғамдық қозғалысты бастап кете алатын
саяси әлеуметтік күш керек болды. Қазақ қоғамында ондай күштің қалыптасып
келе жатқанын ХХ ғасыр басындағы саяси оқиғалар көрсетіп берді. Ол күш –
патшалық отарлау аппараты өзіне қызметке даярлаған, сан жағынан аз
болғанымен, саяси күрес қазанында қайнап, тез ысыла бастаған ұлттық
интеллигенция еді”[iii].
Олардың бір бөлігі бірінші орыс революциясының әсерімен және елдің
орталық аудандарында, сондай-ақ кейбір ұлт аймақтарында көптеп құрыла
бастаған әртүрлі бағыттағы саяси партиялардың ықпалымен қазақ қауымының
әлеуметтік топтарының мүддесін білдіретін саяси ұйымдар құруға және
өлкедегі буржуазиялық-демократиялық сипаттағы қоғамдық қозғалысты басқаруға
талпынды. Соның алғашқы көрінісінің бірі 1905 жылдың соңында Орал қаласында
өткен қазақ интеллигенциясы өкілдерінің бес облыстық делегаттық съезінде
“Қазақ конституциялық демократиялық” партиясын құру жөніндегі әрекет еді.
Мұндай әрекет 1906 жылдың басында Семей қаласында да орын алды. Қазақ
топырағында кадет партиясының бөлімшесін құру жөніндегі осы іс-қимылдың
басында кейін 1917 жылы Алаш партиясын ұйымдастырушылардың бірі Әлихан
Бөкейханов болды. Демек, бірінші орыс революциясы жылдарында Ә.
Бөкейхановтың төңірегіне топтасқан қазақ зиялылары өздерінің саяси аренаға
шыққан алғашқы қадамдарында сол кезде патша үкіметіне оппозицияда болған
және оны сынға алып жүрген кадеттер партиясын өздеріне үлгі тұтты. Басқаша
айтқанда, буржуазияның және буржуазияланған помещиктердің өкілі болған
кадет партиясына іш тартқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ интеллигенциясының
алғашқы легінің бір тобы ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанды буржуазиялық
қатынастарға бейімдегісі келіп, феодалдық қатынастар үстем болған қазақ
қауымын дамудың байшылдық жолына түсіруге жол көрсетпек ниетте болды.
Мәмбет Қойгелдиев Алашорданың өмірге келуін былайша сипаттайды: “Тар
таптық, партиялық принцип абсолютке көтерілген кеңестік тарихтану Алашорда
үкіметінің пайда болуын ең алдымен қазақ буржуазиялық-ұлтшыл
интеллигенциясының кеңес өкіметі мен большевиктер партиясы қызметіне қарсы
бағытталған әрекетімен байланыстырды. Ал, мемлекеттік бірліктің белгілі бір
таптың белсенді саяси қызметі нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге отарлық
езгіге қарсы күрес жағдайында жалпы ұлттық сұраныс нәтижесінде өмірге
келіп, белгілі бір кезеңге дейін ұлттық бірлік, тұтастыққа, жалпы ұлттық
мүддеге қызмет етуі табиғи құбылыс екендігі есепке алынбады. Бұл –
біріншіден.
Екіншіден, Алашорда үкіметінің өмірге келуіне тікелей себепші болған
жағдай уақытша үкіметтің басқа да шет аймақтардағыдай Қазақстанда да ең
өзекті ұлттық мәселелерді шеше алмаған әлжуаз, тұрақсыз саяси билікке
айналуы, оның арты бүкіл империяны қамтыған анархияға, зорлық пен
зомбылыққа ұласуы еді. Қазақстанда жер мәселесінің шешілмеуі,
қоныстанушылар легінің толастамауы, атты казак әскері, қарулы солдат пен
қоныстанушылардың панасыз жергілікті халық үстінен жүргізген озбырлығының
өрши түсуі соның айғағы болатын”[iv].
Шынында да, бір жағынан ұлттық еркіндік үшін күрес жаңа тыныс алып,
халықтың өз бостандығы жолында шешуші майданға шығуға даярлығы анық
байқалса, екінші жағынан, керісінше, отаршыл күштер мен оның жергілікті
сүйеніш-тіректері ұлт-азаттық қозғалысты басып-жаншуға бейімділік танытты.
Сөйтіп, ХХ ғасырдың басында қазақ халқы саяси аренаға, азаттық пен
тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам
қайраткерлерін шығарды. Ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан
білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматтары
ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір
жаршыларының тұңғыш қарлығаштары бола білді. Олардың ішінде Әлихан
Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов,
Мұхаметжан Тынышбаев, Мұстафа Шоқай, Елдес Омаров, Халел Досмұхамедов,
Жұмағали Тілеулин сынды т.б. ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті
қайраткерлері бар. Философ А. Қасабековтың пайымдауынша: “Ұлттық
интеллигенция өмірдің объективті жағдайларын өзгертуді күшпен емес, сананы
сол процеске енгізу арқылы өзгерту керек деп уағыздады. Олардың негізгі
идеялары – бостандық, тәуелсіздік, отаршылдық езгіден құтылу жолдары және
қазақ халқын жалпы адамзаттық құндылыққа жақындастыру болды”[v].
Қазақ интеллигенттерінің басым көпшілігі әмбебап мамандар еді: олар
ғылыми жұмыспен де, оқу-ағарту ісімен де, алғашқы қазақ тілінде басылымдар
шығару қам-қарекетімен де, көркем шығармашылықпен де қатар айналысты. Басқа
сөзбен айтқанда, олар сол кездегі қазақ қауымының рухани сұраныстарына
мүмкіндігінше толық жауап беруге ат салысты. “Айқап” журналын және “Қазақ”
газетін шығару арқылы олар халықты оқуға, мәдениетке, көшпелі шаруаларды
отырықшылдыққа шақыруда, шаруашылықты жүргізудің прогрестік формаларын,
әйел теңдігін насихаттауда патша үкіметі тарапынан жүргізіліп отырған
отаршылдық саясатқа қарсы пікір қалыптастыруда айтарлықтай оңды істер
тындырды.
Алаш партиясы және оның жетекшісі Ә. Бөкейханов Қазан төңкерісінің
жеңісін қабылдаған жоқ және Кеңес өкіметінің Қазақстанда жеңіске жетуіне
қарсы болды. Бөкейханов және басқа Алаш партиясының басшылары тығырықтан
шығудың жолын Қазақстанды буржуазиялық автономия деп жариялаудан іздеді.
“1917 жылғы желтоқсанның 13-інде Орынборда өткен “бүкілқазақтық” екінші
съезд Х. Ғаббасовтың автономия туралы баяндамасын тыңдай келіп, Уақытша
үкімет құлағаннан кейін “бүкіл елді...жайлаған жаппай күйреу...мен
анархиядан құтылу үшін” қазақтың территориялық-ұлттық автономиясын құру
қажет деп тапты. Сонымен қатар “қазақ-қырғыз облыстарының автономиясына
“Алаш” деген ат беру” жөнінде шешім қабылдады. “Съезд Алаш автономиясы
Бөкей ордасын, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстарын,
Ферғана, Самарқан облыстары мен Амудария аймағын, Закаспий облысының
қазақтар мекендеген уездерін, сол сияқты Алтай губерниясының қазақтар
мекендеген болыстарын біріктіретінін мәлімдеді. Осы аталған территорияның
жер, су байлықтары, жер астындағы және оның үстіндегі барлық қазына Алаш
автономиясының меншігі деп жарияланды. Съезд шешімдерінде Алаш
автономиясындағы бүкіл атқарушы үкіметті дереу қолына алу үшін “Уақытша
халық кеңесі” немесе Алаштың ордасы (Алашорда) құрылғандығы жарияланды.
Алашорда аталған “Уақытша халық кеңесі” 25 адамнан тұру керектігі, ал
үкіметтегі 10 орын қазақ автономиясын мекендейтін орыстар мен басқа да ұлт
өкілдеріне берілетіндігі съезд қарарларында атап көрсетілді”[vi].
Ғасыр басындағы қазақ зиялыларының ұлттық мемлекет құруға бағытталған
әрекеті сол кезеңдердегі ащы өмір талабынан туындаған бірден-бір тура шешім
болатын. 1917 жылғы желтоқсанда өткен жалпықазақ съезі сайлаған заңды
Алашорда үкіметі сол кездегі қазақ қоғамында көзге ұрып тұрған
экономикалық, әлеуметтік және рухани мәселелерді қазақ оқығандары тарапынан
терең ұғыну арнасында пайда болған және сол мәселелерді шешуге бар күш-
жігерін жұмсауға даяр ұлтжандылық пиғылдағы билік еді.
1.3 Алаш баспасөзі. ХХ ғасырдың 1910-шы жылдарға дейін ұлтшылдар
отаршылдыққа қарсы пікірін жеке-жеке айтса, 10-шы жылдардан кейін
ұйымдасуды тілек қылды. Жеке қара басының пікірін көпшіліктің пікірі қылуға
тырысып, отаршылдыққа қарсы әлеуметшілдік пікір туғызуға тырысты. Осы
мақсатты жарыққа шығару ниетімен, әр жерде қазақ тілінде баспасөздер көріне
бастады. 1910-шы жылдарға шейін қазақ ұлтшылдары ұлтшылдық пікірлерін шет
пұшпақтап, татардың “Уақыт”, “Тәржіман”, “Жұлдыз” сияқты газеттері арқылы
жазды. Бірақ олар қазақ даласына көп тарай алмай, бірен-саран кісі ғана
алдырды. 10-шы жылдан кейін қазақтың өз тілінде, ұлтшылдардың қолынан
күндік баспасөздер шыға бастады.
“ХХ ғасыр басындағы қазақтың оқыған азаматтары газет-журнал шығаруға
басты назар аударды. Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатынан құтылудың, ұлт
бостандығы үшін күресудің бірден-бір жолы – баспасөз бетінде халыққа сөз
айтып, елдің санасында сілкініс туғызу арқылы қазақ азаматтығына қол
жеткізу деп білді”[vii].
1911 жылдан шыға бастаған “Айқап” журналы, 1913 жылдан жарық көріп,
жалпыұлттық басылымға айналған “Қазақ” газеті және басқа басылымдар отарлық
езгі мен феодалдық мешеулікке қарсы күрес идеологиясының қалыптасуына
қызмет етті. Қазақ елінің өзін-өзі басқару, яғни ұлттық мүддесін қорғай
алатын мемлекеттік жүйе құру құқын метрополияға мойындату, түбінде дербес
мемлекет құру, қазақ жерлеріне ішкі Ресейден қоныс аударуға шек қою,
европалық озық тәжірибені пайдалана отырып дәстүрлі мал шаруашылығын
өркендету, сонымен бірге егіншіліктің, өнеркәсіптің өніп-өсуін қамтамасыз
ету, жеке адам құқын және басқа демократиялық принциптерді қадір тұту,
ұлттық мәдениет, оқу жүйесінің, тілдің дамуына қажет жағдай жасау және
басқа ұғым-түсініктер бұл идеологияның негізгі арқауына айналды.
Қазақ тілінде ең алғаш баспасөздердің ішінде көрнекті маңызы болған
Троицкіде Мұқаметжан Сералин шығарған “Айқап” журналы. Бұл журнал – қазақ
ұлтшылдарының пікіріне әлеуметтік маңыз беріп, көпшілікті ең алғаш өз
маңына ұйымдастыра бастаған бірінші баспасөз еді.
Яғни, “Айқап” 1911 жылдың қаңтарынан бастап, шыққан қазақ тіліндегі
бірінші журнал еді. Журналдың неліктен “Айқап” деп аталуының себебін
М.Сералин: “біздің қазақтың неше жерде “қап” деп қапы қалғаны көп. Сол
себепте “Айқап” болды”, - дейді. “1911-1915 жылдары тұрақты түрде
шығарылып, қазақ елінің түкпір-түкпіріне таралған тұңғыш журнал ХХ ғасыр
басындағы тарихи қайшылығы мол күрделі кезеңнің айнасы бола білді.
“Айқапта” жарық көрген шығармалар ғасыр басындағы қоғамдық-саяси ахуалды
аңғартып, сол кездегі өмір шындығының негізгі дерек көзіне айналды”[viii].
Сонымен бірге бүгінгі күні тарих дерегі ретінде, ғасыр басындағы ел
өмірінен ақпарат беретін “Қазақ” газетінің алар орны ерекше. Бұл газет екі
жойқын соғыстың – І-ші дүниежүзілік соғыс және азамат соғысы, 1916 жылғы
ұлт-азаттық көтерілістің, екі қоғамдық саяси төңкерістің (Ақпан төңкерісі,
Қазан төңкерісі), төрт саяси биліктің (патша үкіметі, Уақытша үкімет,
Алашорда үкіметі, Кеңес үкіметі) куәсі болды. “Қазақ” газетінің ХХ ғасырдың
басындағы еліміз тарихының дерегі ретіндегі орны Әлихан Бөкейханов, Ахмет
Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтар атымен айқындалады.
Бұл басылымның қазақ халқының ұлттық даму жолындағы маңызды рөлі
жайында көптеген пікірлер бар. Солардың ішінде де газет туралы сол
кезеңдегі ел зиялыларының нақты тұжырымдарға құрылған ойлары ерекше әсер
қалдырды. Мысалы, “Қазақ” газеті 1916-жылға шейін “Айқапта” айтылып жүрген
пікірлерге, тыңнан жаңа пікір қосқан жоқ. “Айқап” шала піскен мәселелерді
дұрыстап пісірді. Көмескі пікірлерді айқындады, сонымен қатар, “Қазақпен”
Қазақтың тілі туды. Таза Қазақ тілінде шыққан баспасөз “Қазақ” газеті ғана
болды. “Қазақ” газетінің тілінен өрбіп, қазақша оқу құралдары шықты.
“Қазақ” газеті ұлтшылдық пікірді дәуірлетті. Көпшіліктің пікірі, күші
“Айқап” тан “Қазақ” қа ауды. Сондықтан “Қазақ” шыққан соң, “Айқап” көп
ұзамай жабылды”[ix].
“Қазақ” газеті 1913 жылдың 2 ақпанынан бастап 1918 жылдың 16
қыркүйегіне дейін Орынборда шығып тұрған, ұлттық баспасөздің, әдебиет пен
мәдениеттің дамуына үлкен ықпал еткен басылым еді. Оның редакторы – Ахмет
Байтұрсынов еді. Газетте Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, Ш.Құдайбердиев, С.
Дөнентаев, М. Шоқаев, М. Жұмабаев, Б. Майлин, т.б. қазақ қаламгерлерінің
публицистикалық, көркем шығармалары жарық көрді. Сол кездегі қазақ саяси
өмірі мен қоғамдық ойының белсенді өкілдері ұлттық басылым төңірегіне
тоғысуы – кездейсоқ жағдай емес еді. Оларды бірлесе қимылдауға, қосылып іс-
әрекет жасауға итермелеген – ғасыр басындағы қазақ жеріндегі қоғамдық-саяси
ахуал, елдің ауыр халы еді.
Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов Ресейдің саяси жағдайының
өзгеруіне байланысты туындаған комитеттер құру, қазақ съездерін өткізу, өз
жеріне өзі ие болу мақсатында құрылтайға депутаттар сайлау, Алаш партиясы
мен Алашорда үкіметін құру, түптеп келгенде ұлттық автономияға қол жеткізу
сияқты ұлт алдында ірі, ауқымды істерге “Қазақ” ашық араласып, ұйтқы бола
білді. Бұл істердің қажеттілігі мен маңызы, барысы мен туындаған
қиыншылықтардан шығудың жолдары туралы жазады. Сол арқылы “Қазақ”, бұрын
қазақ даласында болып көрмеген, саяси құбылыстарға толы құнды жазба
деректер көзіне айналды.
Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатовтың “Қазақ”
газетінде жарияланған мақалаларының ерекшелігі, олардың өздері шығарып
отырған газетке үлкен үміт артып, оған аса үлкен жауапкершілікпен
қарағандығы. “Қазақ” газетінің бетіндегі алғашқы сөздерін “Заманына қарай
амалы” деген сөз бар – деп бастаған Ахандар сол заман талабына сай амал
жасауға көмектесетін нәрсенің бірі газет екендігін айта келе: “Әуелі газет
– халықтың көзі, құлағы һәм тілі” – деп газеттің халық өмірінде алар орнын
жоғары бағалап, сол газет арқылы: “Дүниенің төріне тырысқандар төрден орын
алып жатыр. Тырыспағандар есікте қалып жатыр. Есікте қалмай төрге
тырмысалық. Басқалар төрге қалай бара жатқанына қарап, біз де солардың
істегенін істейік”- деп, қазағын өзге ғасырлардан орны бөлек ХХ ғасырға
лайық іс қылуға, яғни газет шығаруға шақырды.
Осылай өз жұмыстарын “Қазақ” газетінің айқындаудан бастаған оның
шығарушылары, газет жұмысын ел мүддесіне сай ұйымдастырып, оны ел керегіне
жаратуға барын салды. Өздерінің мақсаты: “...ананы-мынаны жазып, қағаздың
төрт бетін шұбарлап, тасқа басып шығару” – емес, елді жақсылыққа бастап,
жаманшылықтан сақтайтын газет шығару екендігін айтты.
Қорыта айтсақ, “Айқап” журналы мен “Қазақ” газеті қазақ өмірінің аса
бір күрделі кезеңнің шежіресіне баға жетпес дерек көздері болды.
1.4 Зиялылар қатарында – Жұмағали Тілеулин. Жоғарыдағы сөздің түйіні –
сол кездегі қазақ елінде халықтың ұлттық сана-сезімін алғашқы оятушы үш
арысымыз - Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов екені
даусыз. “Революциядан бұрынғы кезде қазақ жастарының ұлттық сезімінің көзін
ашқан Ахаңның “Масасы”, Жақаңның “Оян, қазағы”, Әлекеңнің орыс тілінде де,
қазақ тілінде де жазған мақалалары еді. Осы үш адам халқының қамын жегені
үшін патшаның түрмесінде де отырды, айдауда да болды, революциядан кейін
совет түрмесінде, айдауында, лагерінде де болды, осы кісілердің соңына
ерген басқа азаматтар да сондай азаптарды көрді, ақырында совет жендеттері
атты. Қазақ халқының ұлт азаттығы қозғалысының алғашқы идеологтары осы
адамдар еді”[x].
Ал осы, қазақ халқының ұлт азаттығы қозғалысының тұңғыш идеологтары
болған Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Мағжан Жұмабаевтардың ізімен
жүрген, ұлттық еркіндік пен бостандықты аңсаған, сол жолда тынымсыз еңбек
еткен, патша үкіметімен қудаланған Алаш азаматтарының бізге әлі белгісіз
болып отырғандары қаншама!? Белгілі тарихшы Манаш Қозыбаевтың айтуынша,
1937-1938 жылдары Қазақстанда 103 мың адам қуғын-сүргінге ұшырап, соның 23
мыңы атылып кеткен[xi]. Ал 1997 жыл жалпы ұлттық татулық және саяси
қуғын-сүргінге түскен аяулы азаматтарымызды еске алу жылы деп
белгіленгенде, алаштардың бірталайының аты аталып, еске алынған еді.
Дегенмен әлде де көптеген боздақтарымыздың есімі жұртшылыққа толық мәлім
емес.
Енді, осы біртуар ұлдарымыздың өмірі мен халық үшін атқарған қызметін
жан-жақты, терең зерттеу, олардың әрқайсысын халық арасында насихаттау –
бүгінгі күн тәртібінде тұрған көкейтесті мәселе емес пе!? Ендеше ХХ
ғасырдың басында қазақ қоғамында ғұмыр кешкен, осы күнге дейін халыққа
толық танылмай келген қоғам қайраткері, жоғарыда айтылған Алашорданың
мүшесі, “Айқап” пен “Қазақ”-та жарық көрген көптеген мақалалардың авторы,
белгілі жазушы, публицист, ақын, дарынды қайраткер Міржақып Дулатов пен
сыршыл ақын, көрнекті педагог, тамаша азамат Мағжан Жұмабаевтың жақын
жолдасы, дәрігер Жұмағали Тілеулин туралы ойымды өрбітпекші едім. Міржақып
Дулатовтың қызы Гүлнәрдің: “Жұмағали - әкемнің жан досы. Құдайға шүкір,
еліміз егемендік алғанының арқасында әкем мен ақын досы Мағжанның қасиетті
есімдері халқына қайтып оралып, еңбектері қайта жарияланып жатыр. Ал
Жұмағали Тілеулин жайында жұрт әлі аз біледі”[xii] деуі алаштың бір арысы
Жұмағали жайында өз алдына сөз қозғауға бізге түрткі болғандай.
Жоғарыда айтып өткенімдей, ел өміріне келген революциялық дүмпулер мен
аумалы-төкпелі аласапыран кезең қазақтың көзі ашық, оқыған зиялы
азаматтарын болып жатқан төңкерісшіл ахуал бейтарап қалдырмаған еді.
Бодандық ноқтасына мойынсұнып болған туған халқының тағдырына алаң Алаш
азаматтары бір тудың астына біріккен ел тәуелсіздігі жолындағы күреске
үндеді. Ахметтің масасы болып ызыңдап, ауыл үйді аралай жүріп сезім,
санасы ұйқыдағы қазақ жұртын мазаласа, ақберген ақын Міржақып оян, қазақ!
деп сары даланы жаңғырықтыра ұран салды. Ал Жұмағали сияқты білімді, ел
тағдырына бір азаматтай толғаныспен қарап қана қоймай, қолдан келер көмек-
жәрдемін де аянып қалмауға бекінген бір ниеттегілер алаштың көсем серкелері
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов туын көтерген “Алаш” партиясының
төңірегіне ұйысты. Жұмағали Тілеулин “Алаш” партиясы уездік комитетінің
мүшесі болып сайланды. Осы тұстарда Жұмағали Ахмет Байтұрсыновпен, Қошке
Кемеңгеровпен, Әбікей Сәтбаевпен жақынырақ танысып қана қоймай, ұрандас
ұрпақтың алдыңғы саптағы өкілдері ретінде “Алаш” партиясының сол тұстағы
саясатын кеңінен таратуға, ел ішіне барып үгіт-көпшілік жұмыстарын бірлесе
жүргізуге мұрындық болды.
2. ЖҰМАҒАЛИ ТІЛЕУЛИН – ХХ ғ. КӨРНЕКТІ ҚАЙРАТКЕРІ
2.1 Жұмағали Тілеулиннің өмірінен. Жұмағали Тілеулин ХХ ғасырдың бас
кезіндегі қазақ арасында саусақпен санарлықтай ғана арнаулы білімі бар
сауатты дәрігер ғана емес, халықтың ойын оятып, оқу-өнерге, мәдениетке
үндеген саналы күрескер, қаламын сан-салаға тербеген сындарлы жазушы,
жастардың жан-ашыр ұстазы - салиқалы ағартушы да болған азамат.
Жұмағали Тілеулин 1890 жылы Көкше өңіріндегі қазіргі Айыртау ауданының
Шұқыркөл деген жерінде дүниеге келген. Оның әкесі Тілеулі кәдімгі Абылай
ханның атақты батырларының бірі - бәсентиін Айтбайдың немересі. Ел ішіне
ертеден тарап, кейінгі ұрпаққа жеткен аңыз-әңгімелерге қарағанда, албырт та
адуын қас батыр жас кезінде бір жалаға ұшырап, Ертіс бойындағы қалың
бәсентиіннен бөлініп, осы Айыртау маңына келіп, Борлық өзенінің бойына
қоныстаныпты. Жазықсыз жаза кесіп, бейкүнә басын оққа тіккен рубасыларының
рабайсыз шешіміне шыдамаған шалт қимылды шәлкес батыр биік жардан атымен
өзенге қарғып кетіп, Ертістің екінші бетіне шығып, қайтып ол жаққа қарасын
көрсетпесе керек. Тәуекелмен тау жығып, дария тоқтататын жігіттің өрлігі
мен ерлігіне тәнті болған ел ағалары артынан ауылын ертіп жіберіпті.
Ақылман Абылай көзі тірісінде бір баласын хан көтермек болып, Орта
жүздің бай-бағландары мен би-батырларын тегіс шақырып, Көкше баурайына
жинағанда Керей Әлдебек бимен бірге Қасым төреге шығып, ат ойнатып, айбат
көрсететіні де Айтбай батырдың осы әділетсіздікке төзбейтін өр мінезі екені
де даусыз. Қаздауысты Қазыбек бидің бір қызына үйленген Айтбайдан алты ұл
туып, Борлық бойы мен Сырымбет саласында алты ауыл боп отырған. Соның
біреуінен тарайтын Тілеуліден Шәймерден, Есім, Мұқаш, Сәпи және Жұмағали
сынды бес ұл туады.
“Тілеуліден Шаймерден, Мұқаш, Есім, Сәпи және Жұмағали туған. Одан
әрі тарата айтсақ Шаймерденнен Қайыржан, Күлзи және Бота; Мұқаштан екі ұл,
үш қыз болған; Есімнен Науан (майданда опат болған), Қамаш, Аманқұл деген
ұлдары есен-сау, қазір екеуі де Сарысай ауылында тұрады; Сәпиден Күляш
(ақын Бақытжан Қанапияновтың анасы), Ләйлә деген қыздары, Қуандық, Әскер,
Сүйіндік, Болат, Бекет туады; Жұмағалиден үш ұл болған. Соның екеуі Ерік
пен Ғазиз “халық жауының” балалары ретінде соғыста айып батальонында алғы
шептегі ұрыстарда опат болған. Ал бұл күнде көзі тірі, (ол сол айып
батальонында ұрысқа қатысқан) медицина ғылымдарының докторы Серік
Жұмағалиұлы Алматыда тұрады”[xiii].
Көзі ашық, көкірегі ояу Шәймерден зерек те зейінді, алғыр да ақылды
інісі Жұмағалидың ауыл молдасынан алған біліммен шектеліп қалмай, одан әрі
оқып, білімді де білікті азамат болуына көп күш салады. Бұған оның бала
күнінен бірге өскен досы осы өңірде алғаш шыққан оқыған дәрігер Құсайын
Темірбековтің көп пайдасы тиеді.
Құсайын Темірбеков өз заманының аса зерделі, асқан зиялы азаматы
болған. Он тоғызыншы ғасырдың аяқ шенінде Омбы әскери-медицина училищесін
үздік бітіріп, әскери дәрігер атағын алып шығып, Қызылжар қаласында қызмет
істеген. Ат-ізін суытпай туған өңіріне жиі келіп жүріп, ол денсаулық сақтау
ісіне ұйытқы болып, жерлестерін өнер-білімге шақырып, жастарды оқуға
тартқан. Жас Жұмағалидың да оқуға ынтасын байқап, қанатының астына алған
ол, алдымен, оны орысша оқытып, өзі бітірген Омбы медицина училищесіне
түсуіне қолұшын береді. Жазушы Төлеген Қажыбаев Жұмағали жайлы мақаласында
Ерсін Ерғалиев деген азаматтың естелігіне сүйенсек, Райханның әкесі
Құсайын Темірбеков өз дәуірінің оқыған, зиялы азаматы болған. Омбының
әскери-медициналық училищесін бітіріп, Көкшетау дуанында дәрігерлік қызмет
атқарған. Кейін туған ауылы Қараталға келіп мектеп салдырып, бала оқытумен
айналысады. Ол ашқан мектептен Біләл Малдабаев, Шахмет Құсайынов, Жұмағали
Тілеулиндер білім алған. 1927 жылы сол Біләл Малдабаев Айыртау өңірінің
ордалы білім шаңырағына айналған қос қабатты мектеп үйін салдырғанын ел
тарихынан білеміз[xiv]дейді.
Училищені 1913 жылы ойдағыдай тәмәмдаған Жұмағали Тілеулин өзі өскен
аймақта дәрігер болып істейді. Әкесіндей боп кеткен абзал ұстазы Құсайынның
қызы Райханға үйленеді. Әкесінің ақыл-кеңесімен, қалтқысыз қамқорлығымен
тиянақты білім алған Райхан өз ортасының үлгі-өнегесі, гүлі мен көркі
болады. Әрі бет біткеннің бәдендісі, асқан сұлу ол жаны ізгі, жаңалыққа,
жақсылыққа құштар болған көрінеді. Төңкерістің алдындағы жылдары
тәркіленуге тиіс болған М.Дулатовтың "Оян, қазақ!" кітабының мың данасын
жары екеуі өз үйінде жасырып, аман сақтап қалған. Ұлт-азаттығы жолындағы
күресінде, ағартушы ұстаздық қызметінде Жұмағалиды қолдап, жігерлендіріп,
желпіндіріп отырған.
Төлеген Қажыбаев Райхан туралы былайша әңгімелейді: Құсайын
Темірбековтің сұлу да ақылды Райхан деген қызы болған. Қызылжар қаласынан
білім алған. Айттырып қойған жеріне бармай, өзі сүйген Жұмағалиге тұрмысқа
шыққан. Ерсін Ерғалиев: Екі-үш күн өткен соң пәуескемен бір көркем жас
жігіт келді. Райхан анасымен, көрші-қолаңмен қоштасып, сол жігітпен қол
ұстасып, тұрмысқа шығып кетті. Кейін білдім, сол жігіт 15 жылдық Қазақстан
ауылының азаматы Жұмағали Тілеулин екен деп еске алады[xv].
Көптеген деректерге сүйінетін болсақ, Жұмағали Тілеулин ақын Мағжан
Жұмабаев, публицист Міржақып Дулатовпен жан аяспас дос, пікірлес
болғандарын аңғарамыз. Осы тұста Гүлнәр апайдың: “Жұмағали да, әкем мен
Мағжан сияқты, Алашорданың белсенді мүшесі болған қайраткер. Ол Омбыда
әскери-медицина училищесін бітірген дәрігер. Медицина жайында көп жазған
кісі. Қыр халқының әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты, денсаулығы жөнінде жазған
көкейкесті мақалалары “Қазақ”, “Алаш” газеттері мен “Айқап” журналында жиі
жарияланып тұрған. Жиырмасыншы жылдары Қызылжарда педагогикалық һәм
фельдшерлік техникум ашып, өзі оның тұңғыш директоры болған. Ахмет
Байтұрсыновпен, Әбікей Сәтбаевпен жақын қарым-қатынаста болып, араласып
тұрған. Оның сол кісілермен және әкеммен бірге түскен суреті де болатын.
Қызылжардағы үйінде бала күнімде әкеммен менің де болғаным бар. Зайыбы
Райхан-апа бет біткеннің бәдендісі, асқан сұлу әйел болатын.
Алашорда мүшелерін, олардың ішінде Мұхтар Әуезов те бар, алғаш
соттаған тұста Жұмағали Тілеулинге бес жыл беріліп, ол жазасын Орталық
қаратопырақты аймақтағы Павлов қаласында өтеп қайтты. Келген соң да
қудалап, қыр соңынан қалмайтын болған соң, Әбікей Сәтбаев сияқты
Қырғызстанға кетіп қап, Бішкекте мұғалім болды. Ақыры отыз жетінің алапаты
қоймай, асыл ер атылып кетті”[xvi] деген Жұмағали Тілеулин туралы деректі
әңгімесін келтіруге болады.
Жұмағалидың өз жұртын озық елдер қатарынан көруді көксеген
жоғарыдағыдай ұлтжандылығы, елінің азат ертеңін ойлап, қашан да халқының
қамын жеген едіге азаматтығы оны қазақ қырында ұлт-азаттық қозғалысының
туын көтерген "Алаш" партиясына алып келді. Кейін ол оның белсенді мүшесі
болып қана қоймай, серкелерінің де біріне айналды.
Саяси қызметті ол ұйымдастырушылық жұмыспен тығыз ұштастырды.
Қызылжарда педагогикалық һәм фельдшерлік техникум ашып, өзі оның тұңғыш
директоры болады. Ол техникумнан тек Қазақстанның терістігінде ғана емес,
исі қазақ даласына есімі таныс талай зиялы азаматтар қанат қағып түлеп
ұшты. Онда Мағжан Жұмабаев, Сейітбаттал Мұстафин тәрізді тарландар дәріс
берді. Бұл жылдары Жұмағали Тілеулин - Ахмет Байтұрсынов, Әбікей Сәтбаев
сияқты ұлы ағартушылармен тығыз байланыста болды. Алайда, "Алаш"
партиясының ой-ниетін әу бастан-ақ құп көрмей, мүшелерін қуғындаған Кеңес
өкіметі ұлт зиялыларына қысымды барған сайын үдетіп, қуғын-сүргінді күшейте
түсті. Алашорда серкелерінің қатарында он сегізінші жылы тұтқындалып, 3 жыл
түрмеге отырып шыққан Жұмағали жиырмасыншы жылдардың аяқ шеніндегі қуғын-
сүргіннің екінші толқынына тап болып, тағы да қамауға алынып, 2 жыл
тұтқында отырған соң, Ресейдің Орталық қаратопырақты аймағына жер
аударылды. Онда Белозер аудандық ауруханасында дәрігер болады. Айдауда
жүріп те ол қаламын қолдан түсірмей, жергілікті газеттерге дәрігерлік кеңес
жазады, медицинаның күрделі мәселелерін зерделеп, зерттеулер жүргізеді.
37-нің зұлматы басталып, Жұмағали қайтадан қамауға алынады. Адам
тағдырын Ішкі Істер комиссариатының “үштігі” шешетін шақта Жұмағали
Тілеулинді Түркістан әскери округінің трибуналы соттап, ату жазасына кесті.
Үкім 1938 жылдың ақпанында жүзеге асырылды.
2.2 Үш арыстың берік достығы (Міржақып, Мағжан, Жұмағали). Міржақып
Дулатов пен Мағжан Жұмабаев қазақ халқының ертеңі үшін жандарын пида еткен
ардақты азаматтар екені белгілі. Олардың абзал есімдері тарих беттерінде
алтын әріптермен жазылған.
Міржақып – алаш ардақтыларының бірі, публицист, ұстаз, жазушы болған.
Оның әлі де талай қырларын ашқан еңбектер жарық көріп жатыр. Міржақып
Дулатов талантының ашылу сәті езілген қазақ халқының тарихи аренаға шыққан
төңкерістік күрестер мен шайқастар дәуіріне дәлме-дәл келді. Болашаққа
деген нық сеніммен жігерленген оның шығармашылығы қазақ халқының бостандығы
мен теңдігі жолындағы күресімен тығыз байланысты, ол халықты оянуға,
білімге, оқу-ағартуға, күреске үндеді.
Мағжан Жұмабаев та ғалым, тәжірибелі шебер оқытушы, асқан педагог,
алаш арысы, публицист, ал ең бастысы халқын сүйген ақын еді. Ол ешкімге
ұқсамайтын өзгеше, аса талантты біртума ақын. Оның өзіне ғана тән үні,
таңғажайып әуенді жыры бар, бұның қайнар көзі халық поэзиясының тұңғиық
тереңінде[xvii].
Осы екі біртума қайраткердің өмірі Жұмағали Тілеулин өмірімен біте
қайнасып, үшеуі жан достар болғанын сипаттайтын деректер көзі міне, бүгінгі
күні ашылып жарық көруде.
Ең алғаш Жұмағали Тілеулин туралы қысқаша ақпар берген 1989 жылы
“Жазушы” баспасынан шыққан Мағжан Жұмабаевтың кітабы. Бұнда:
Көкшетаулық,
Денге саулық
Ақ жаулық.
Жерді шарлап,
Жыладым зарлап,
Ғали жоқ,[xviii] - деген Мағжан ақынның достық әзілінде Ғали деп отырғаны
Жұмағали екен.
Бұл эпиграммадан Жұмағали Тілеулиннің көкшетаулық екені анық. Кейін
“Жұлдыз” ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz