Жер бедері
Мазмұны.
І Кіріспе.
І тарау
1.1. Жер бедері.
1.2. Климаты.
1.3. Табиғат зоналары.
ІІ тарау
2.1. Ішкі сулар.
2.2. Австралияның физикалық.географиялық аймақтарына сипаттама.
ІІІ Қорытынды.
ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер.
І Кіріспе.
І тарау
1.1. Жер бедері.
1.2. Климаты.
1.3. Табиғат зоналары.
ІІ тарау
2.1. Ішкі сулар.
2.2. Австралияның физикалық.географиялық аймақтарына сипаттама.
ІІІ Қорытынды.
ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Австралияның байырғы халқы (абориген). 19 ғ-дың аяғында құрлықты түгел қоныстады (саны 250-300 мың адам еді). А-дың ішінде тілі мен нәсілі жөнінен дүние жүзінің басқа халықтарынан оқшау тұрған 500-ден аса тайпа болды. Әр тайпа өзінің ерекше диалектісінде сөйледі. Кезбе аңшы және жеміс-жидек теруші А. 19 ғ-ға дейін алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүріп, мезолит дәуіріндегідей тас қаруларды пайдаланды. Тайпа аралық айырбас кеңінен дамыды. Әрбір тайпа территориялық, экономикалық жағынан бірнеше дербес «жергілікті топтарға» бөлінді. 18 ғ-дың аяғында Европадан келген отаршылар А-ды қырып-жойып, ішкі Австралияның құнарсыз аудандарына ығыстырды. Осының салдарынан 1966 ж. А-дың саны 40 мыңға дейін азайды. Бұрынғы тайпалардың қалдықтары негізінен Батыс және Солтүстік Австралияда. Діні – тотемизм, магия. Ұлт Австралияның негізгі халқы. Саны 11,5 млн-нан астам (1966). Австралия – түгелдей Англиядан, Шотландиядан және Ирландиядан қоныс аударғандардың ұрпақтары ағылшын тілінің Австралиялық диалектісінде сөйлейді. Діні – христиан .
Австралияның байырғы халқы (абориген). 19 ғ-дың аяғында құрлықты түгел қоныстады (саны 250-300 мың адам еді). А-дың ішінде тілі мен нәсілі жөнінен дүние жүзінің басқа халықтарынан оқшау тұрған 500-ден аса тайпа болды. Әр тайпа өзінің ерекше диалектісінде сөйледі. Кезбе аңшы және жеміс-жидек теруші А. 19 ғ-ға дейін алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүріп, мезолит дәуіріндегідей тас қаруларды пайдаланды. Тайпа аралық айырбас кеңінен дамыды. Әрбір тайпа территориялық, экономикалық жағынан бірнеше дербес «жергілікті топтарға» бөлінді. 18 ғ-дың аяғында Европадан келген отаршылар А-ды қырып-жойып, ішкі Австралияның құнарсыз аудандарына ығыстырды. Осының салдарынан 1966 ж. А-дың саны 40 мыңға дейін азайды. Бұрынғы тайпалардың қалдықтары негізінен Батыс және Солтүстік Австралияда. Діні – тотемизм, магия. Ұлт Австралияның негізгі халқы. Саны 11,5 млн-нан астам (1966). Австралия – түгелдей Англиядан, Шотландиядан және Ирландиядан қоныс аударғандардың ұрпақтары ағылшын тілінің Австралиялық диалектісінде сөйлейді. Діні – христиан .
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Ә.Жұмәділов, Х.Қыдырбаев «Қазақстан қорықтары» Алматы 1980.
2. А.Ф. Ковшарь «Заповедникий Казахстана» Алма-ата, Наука КССР 1989.
3. «Заповедники средний Азии и Казахстана» Энциклопедия Іч.
4. А.Ф. Ковшарь, А.А.Иващенко «Заповедник Аксу-Джабагалы» Кайнар 1982.
5. С.Қаженбаев, С. Махмутов «Табиғатты қорғау» А, 1990.
6. В.А Коринская, В.А Щенев «Материктер мен мұхиттар географиясы» Алматы, Рауан 1982.
7. Қ.Карписов, Ә.Бейсенова, М. Қалиев «Қазақстанның физикалық географиясы» Алматы, Рауан 1996.
8. Ә. Бірмағанбетұлы, К. Жүнісқызы «Табиғаттану» Алматы, Рауан 1997.
9. «Қазақстанның Ұлттық Энциклопедиясы» І т
10. В.Власов «Материктер мен мұхиттардың физикалық геграфиясы»
11. Бейсенова Ә «Экология негіздері».
1. Ә.Жұмәділов, Х.Қыдырбаев «Қазақстан қорықтары» Алматы 1980.
2. А.Ф. Ковшарь «Заповедникий Казахстана» Алма-ата, Наука КССР 1989.
3. «Заповедники средний Азии и Казахстана» Энциклопедия Іч.
4. А.Ф. Ковшарь, А.А.Иващенко «Заповедник Аксу-Джабагалы» Кайнар 1982.
5. С.Қаженбаев, С. Махмутов «Табиғатты қорғау» А, 1990.
6. В.А Коринская, В.А Щенев «Материктер мен мұхиттар географиясы» Алматы, Рауан 1982.
7. Қ.Карписов, Ә.Бейсенова, М. Қалиев «Қазақстанның физикалық географиясы» Алматы, Рауан 1996.
8. Ә. Бірмағанбетұлы, К. Жүнісқызы «Табиғаттану» Алматы, Рауан 1997.
9. «Қазақстанның Ұлттық Энциклопедиясы» І т
10. В.Власов «Материктер мен мұхиттардың физикалық геграфиясы»
11. Бейсенова Ә «Экология негіздері».
Мазмұны.
І Кіріспе.
І тарау
1.1. Жер бедері.
1.2. Климаты.
1.3. Табиғат зоналары.
ІІ тарау
2.1. Ішкі сулар.
2.2. Австралияның физикалық-географиялық аймақтарына сипаттама.
ІІІ Қорытынды.
ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Австралияның байырғы халқы (абориген). 19 ғ-дың аяғында құрлықты түгел
қоныстады (саны 250-300 мың адам еді). А-дың ішінде тілі мен нәсілі жөнінен
дүние жүзінің басқа халықтарынан оқшау тұрған 500-ден аса тайпа болды. Әр
тайпа өзінің ерекше диалектісінде сөйледі. Кезбе аңшы және жеміс-жидек
теруші А. 19 ғ-ға дейін алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүріп, мезолит
дәуіріндегідей тас қаруларды пайдаланды. Тайпа аралық айырбас кеңінен
дамыды. Әрбір тайпа территориялық, экономикалық жағынан бірнеше дербес
жергілікті топтарға бөлінді. 18 ғ-дың аяғында Европадан келген отаршылар
А-ды қырып-жойып, ішкі Австралияның құнарсыз аудандарына ығыстырды. Осының
салдарынан 1966 ж. А-дың саны 40 мыңға дейін азайды. Бұрынғы тайпалардың
қалдықтары негізінен Батыс және Солтүстік Австралияда. Діні – тотемизм,
магия. Ұлт Австралияның негізгі халқы. Саны 11,5 млн-нан астам (1966).
Австралия – түгелдей Англиядан, Шотландиядан және Ирландиядан қоныс
аударғандардың ұрпақтары ағылшын тілінің Австралиялық диалектісінде
сөйлейді. Діні – христиан .
Австралия – көлемі жағынан біздің планетаның ең кішкентай, ең құрғақ
және халық ең аз қоныстанған материгі. Мұнда біз үшін әдеттегіден өзгеше
көріністер көп – ақ: солтүстікке қарай – жүрген сайын ыстық,оңтүстікке
қарай-суық бола түседі. Мұнда басқа континенттерде кездеспеитін өсімдіктер
мен жануарлар айрықша көп.Австралия толығымен оңтстік жарты шарда
жатыр(латынша austral – оңтүстік деген сөз).Материкте,Тасмания аралында
және ұсақ аралдарында бір ғана мемлекет Австралия Одағы орналасқан.Оның
астанасы-Канберра қаласы.
Австралия жағаларының пішіні. Африканың жағалары сияқты ,
Австралияның жағалары да аз тілімденген. Мұнда қойнаулар аз: олардың ең
қолайлылары материктің оңтүстік –шығысына орналасқан, онда ірі порттар
салынған. Материктің солтүстік жағалауының жағалық сызығы көп тілімденген.
Австралияға Үнді мұхиты мен Тынық мұхитының жылы суы ұласып жатады .
Температура жағдайлары маржандардың өсуіне мүмкіндік бере,блардан ғажайып
пішнді әктасты құрылыстар пайда болады.Сондықтан Австралияның солтүстік-
шығыс бөлігін бойлай жағалық сызықтың пішінін қайталағандай болып , үлкен
Тосқауыл рифі деп аталатын дүние жүзіндегі ең үлкен маржан рифі 2 мың км
–ден астам қашықтыққа созылып жатады.
Австралияны ашу және зерттеу тарихы. Европалықтар Австралияны адам
тұратын материктердің бәрінен кейін ашты .Европадан шалғай әрі оқшау
орналасуы оның ашылуына кедергі келтірді .Ежлден –ақ ғалымдар оңтүстік
тропиктен оңтүстікке таман жатқан жер бар деп жорамалдаған .Бұл жерді
голландықтар ашқан . он жетінші ғасырдың бірінші жартысында олрға
материктің бүкіл солтүстік ,батыс және оңтүстік –батыс жағалауы түгелдей
дерлік белгілі болған . Австралияны жақсы білу үшін голландиялық теңізде
жүзуші Абель Тасман экспедициясының зор маңызы болды .Ол материктің
олтүстік және солтүстік-батыс жағасын зерттеп, 1642ж.кейін өзінің атымен
аталған Тасмания аралын ашты.Австралияның шығыс жағалауын он сегізінші
ғасырдың екінші жартысында ағылшнның аса көрнекті теңізде жүзушісі және
зерттеушісі Джеймс Кук ашқан болатын (қосарбетті қараңдар). Кук
зерттеулерінің нәтижесінде оңтүстікте үлкен материктің бар екндігі туралы
аңыз біржолата жоққа шығарылды және Австралияның бұрын жұрттың
ойлағанындай белгісіз Антарктикалық материктің бөлігі емес ,дербес материк
екені дәлелденді.
ХҮІІІ ғасырдың аяғынан бастап Австралияны игеру жұмысы басталды.
Ағылшын үкіметі әуелі Австралияға қылмыскерлерді жер аударды. Материктің
оңтүстік – шығысында айдалған адамдардың қонысы ретінде сидней қаласы бой
көтерді. Австралияда мал өсіру үшін пайдалануға болатын жақсы жайылымдар
европалықтардың назарын аударды. Сондықтан материктің ішкі аудандарын
зерттеу европалық қоныс аударушылардың малдары үшін жайылымдар мен су
іздестіруден басталды.
Аса бай алтын кен орындарының ашылуына байланысты ХІХ ғасырдың
ортасында Австралияға көптеген бақыт іздеушілер ағылды.Осы кезде Англия
бүкіл материкті өзінің отары деп жарияланды.
Африканың жер бедері сияқты, Австралияның жер бедері де айтарлықтай күрделі
емес. Оның негізінде Австралия платформасы жатыр. Материктің шығысында өте
мүжілген, ежелгі қатпарлы аласа таулар – Үлкен Суайрық жота жатыр. Жарықтар
мен өзен аңғарлары тауларды жекелеген тау сілемдеріне бөледі.Олардың
шыңдары әдетте күмбез тәрізді болып келеді. Таулардың шығыс беткейлері
теңізге тік құлама жасайды, ал батыс беткейлері едәуір түйетайлы болады.
Таулардың ең биік бөліктері қиыр оңтүстік – шығыста орналасқан. Ол батысқа
қарай төмендеп, шөгінді жыныстардың қалың қабаты жапқан Орталық ойпатқа
ауысады. Материктің батыс бөлігі көтеріңкі
келеді. Материктің батыс бөлігі көтеріңкі келеді. Мұнда биіктігі 400-600м
болатын кең байтақ таулы үстірт бар. Үстірттің әр жерінен таңғажайып
пішінді,
аласа таулар шығып тұрса, баурайын шағыл мен құм басып жатады. Австралия
– сөнбеген вулкандар мен қазіргі мұз басу кездеспейтін бірден бір материк.
(Ол неліктен?)
Өзінің даму процесінде материк көтерілуге, төмен түсуге және жарылуға
ұшыраған. Иілу және жарылу нәтижесінде құрлықтың едәуір бөлігі Тынық
мұхитының түбіне түсіп кеткен, одан Жаңа Гвинея және Тасмания аралдары
бөлініп шыққан.
Климаты.
Австралияның және көршілес аралдардың климаттық жағдайлары олардың
көпшілік бөлігінің экватор мен тропикке жақын біршама жылы су
бассейндерінің қоршауында жатқанына байланысты болады және жылына 140-тан
180-ккал см2-ге дейінгі күн радиациясының жоғарғы жиынтығымен сипатталады.
Тек 350 оңтүстік ендіктен оңтүстікке қарай жатқан Тасмания мен Жаңа
Зеландия аралдары ғана 120 ккал см2-ден кемірек алады. Австралияның климат
жағдайларының қалыптасуында Тынық Мұхит пен оның үстіндегі солтүстік және
оңтүстік жарты шардың пассатты ауа ағыстары жүйесінің, сондай-ақ қыста
едәуір салқындап, жазда күшті ысып кететін Австралияның континентті
массивтерінің ролі зор.
Өзінің географиялық жағдайы мен орографиялық ерекшелігі бойынша
Австралия 100 оңтүстік ендіктен оңтүстікке қарайғы Африкаға біршама ұқсас
келеді, климат жағдайларының қалыптасу заңдылықтары да біркелкі болады.
Тынық мұхиттың экваторға жақын шығыс бөлігіндегі атмосфераның айналым
жағдайы январь мен июльде біршама болады. Алайда материктің батысында
атмосфера айналымында елеулі өзгерістер байқалып, жылдың маусымдары
арасында үлкен айырмашылық туғызады. Июльде экваторлық
қолат және бүкіл пассаттық айналым жүйесі солтүстікке қарай ығысады. Бұл
оңтүстік жарты шардан, солтүстік жарты шарға қарай, Азия құрлығы жақта ауа
тасқындары жүйесін жасайды. Солтүстік жарты шар пассатты Азияға жақындаған
сайын материктің үстіндегі төменгі қысым аймағына қарай ауытқуға ұшырайды
және оңтүстік шығыс жазығы муссонына ауысады. Оңтүстік жарты шардың пассаты
осы себептердің әсерінен солтүстік жарты шарға оңтүстік батыс экваторлық
муссоны түрінле келеді. Ылғалдың негізгі массасын бұл кезеңде солтүстік
жарты шар алады. Оңтүстік жарты шарда жауын-шашын оңтүстік шығыс пассат өз
жолында тауға кездескен жерлерде
ғана жауады. Австралияның көптеген аудары мен аралдарында бұл кезде
қуаңшылық болады. Австралияның қиыр оңтүстігі, Тасмания мен жаңа Зеландия
июльде бұл аудандардың барлығына едәуір мөлшерде жауын-шашын әкелетін
қоңыржай ендіктер айналымның ықпалына ұшырайды. Январьда, Австралия
неғұрлым күшті ысып, Азия салқындаған кезде ауа ағысының бөліну реті
өзгереді. Австралиядағы төмендегі қысым аймағына тек оңтүстік жарты шардан
ғана емес, сондай-ақ солтүстік жарты шардан да ауа келеді. Солтүстік жарты
шар пассаты жердің айналу әсерінен ауытқуға ұшырайды және экваторға таяу
жерде меридиан бағытына жақындайды. Экватордан өткеннен кейін солтүстік
батысқа қарай бағыт алып, Австралияның солтүстік бөлігі мен оңтүстік жарты
шар аралдарына ылғалды экваторлық муссон түрінде өтеді. Оңтүстік жарты шар
пассаты бар минимумы бойынша ең төмен өлшемнің ықпал етуіне қарай Австралия
үстінде айрықша күшті әсер етеді, әрі Тынық мұхиттың батыс бөлігі мен
Австралияның шығыс жағалауларында тура шығысқа қарайғы дерлік бағыт алады,
бұл жерлерде мол ылғал қалдырады. Шығыс Австралия тауларынан асып, ол
біршама құрғақ ауа тасқынына айналады.
Сөйтіп, Австралия материгінің шеткі бөліктері мен аралдарында январьда
көп мөлшерде жауын-шашын түседі, ол кезде солтүстік жарты шарда жауын-шашын
мөлшері күрт азаяды. Австралияның оңтүстік батысы мен оңтүстігі январьда
оңтүстік-Үнді максимумның шеткі шығыс аймағының және жауын-шашын бермейтін
оңтүстік желдердің ықпалына ұшырайды.
Тасмания мен Жаңа Зеландияның оңтүстігінде қыстағыдай ауа массасының
батысқа ауысуы басым болып, жаңбыр жауады. Аралдардың температуралық, типті
экватордан едәуір қашықтықта, жыл бойына бірқалыпты болады. Бірақ Австралия
әсіресе оның ішкі бөлітері үшін температураның жылдық, тәуліктік едәуір
ауытқуы тән.
Австралия мен көрші аралдар мынадай климаттық белдеулерге енеді.
Шегінде ұқсас аралдар мен Жаңа Гвинея солтүстік
бөлігі жатқан экваторлық белдеуде ылғалды экваторлық ауа массасы үнемі
басым болады және ауа ағыны өрлей түседі. Бұл жауын-шашынның, оның жылдық
қосындысының бірқалыпты таралуын және ылғалданудың бірқалыпты болуын
қамтамасыз етеді. Температура жыл бойына өзгермейді дерлік. Теңіз
деңгейінен шамалы биіктіктегі орташа айлық температура +24 пен +280 С
арасында ауытқиды. Биіктеген сайын температура төмендейді, алайда оның
барысы бірқалыпты болып қалады.
Субэкваторлық белдеудің шегіне Австралияның солтүстігіне Жаңа
Гвинеяның оңтүстігі мен көрші ұсақ аралдар кіреді. Климаты маусымдылығының
айқын білінуімен, әсіресе материкте айқын білінуімен сипатталады. Жауын-
шашын жазда көп мөлшерде жауады. Қысқы кезең құрақ келеді, алайда аралдарда
мол пассатқа қатысты алғанда ық жақтағы тау баурайларында ғана айқын
байқалады. Алайда таудың жел жақ баурайларында жауын-шашын қыста да жауады,
әйткенмен жазбен салыстырғанда оның мөлшері едәуір азаяды. Жылдық жауын-
шашын мөлшері бұған рельефі қолайлы ықпал жасайтын аудандарда өте көп.
Материкте температураның ауытқу амплитудасы едәуір, алайда ең салқын айдың
орташа температурасы 200 С-ден төмен болған емес дерлік. Аралдардағы
темпераеуралық айырмашылық экваторлық белдеудегі сияқты соншалықты аз.
Австралиядағы тропикалық белдеу аридтік жағдайлардың басым болып
келетіндігімен сипатталады. Тропиктік белдеудің Шығыс бөлігі, яғни
солтүстігі мен оңтүстік-шығысынан басқа жағалаулары мен Шығыс-Австралия
таулары бүкіл жыл бойына Оңтүстік –Тынық мұқит максимумы мен пассаттық
айналымның батыс аймағының ықпалына ұшырайды және бірқалыпты ылғал климаты
келеді. Австралияның шығысында жауын-шашын бүкіл жыл бойына мол жауады.
Құрғақ кезең болмайды, бірақ жауын-шашын қысқа қарағанда
жазда едәуір көп жауады. Бұл жауын-шашын әкелетін оңтүстік –шығыс пассаты
әрекетінің қысқа қарағанда недәуір интенсивті келуімен түсіндіріледі.
Температураның ауытқу амплитудасы Австралияның солтүстігіне қарағанда
анағұрлым көп климатқа сондай-ақ таулы рельефтердің де әсері бар.
Материктің ішкі аудандарында бүкіл бой ына континентальды тропиктік
ауа басым болады және жылдық жауын-шашын қосындысы 250 миллиметрден
аспайды.Салыстырмалы ылғалдылық 30-40 %-ке тең, ал жылдық әсіресе тәуліктік
температуралық амплитуда өте үлкен (соңғысы 35-400 С-қа жетуі мүмкін).
Қыста оңтүстіктен суық ауа массасының енуіне байланысты суық бірден
түседі. Топырақ бетіндегі аяз – 50 С-ге жетеді.
Австралияның қиыр оңтүстігі, Тасманияның солтүстігі мен Жаңа
Зеландияның Солтүстік аралдары субтропиктік климат белдеуінің алабына
енеді. Материктің оңтүстік-батысында жауын-шашын тек қыста жауады дерлік
және оның мөлшері батыстан шығысқа қарай кеми береді. Жазда аймақ Оңтүстік
Үндінің максимумының ықпалыеа ұшырайды. Температура жағдайы әсіресе жазда
өте тұрақсыз. Әдетте оның бұзылыуы солтүстіктен күшті ысыған ауаның кіруіне
байланысты, ол кейде 400С-ден де асып түседі, алайда оңтүстіктен жиі-жиі
келетін суық пен ылғалды желдер бұл жылы ауа ағысын ауыстырып тұрады.
Австралияның оңтүстік-шығысында, Тасманияның солтүстігі мен Жаңа
Зеландияда климат бірқалыпты ылғалды, жауын-шашын жазда ең көп жауады; оны
шығыс және солтүстік-шығыс желдері тікелей теңіз жақтан әкеледі. Қыста
жауын-шашын полярлық фронтқа байланысты. Тропикалық фронттан бұл аймақ
қыста орташа температурасының неғұрлым төмен болуымен ерекшеленеді.
(+5,+100С). Тауда аяз -200С-ге дейін болады.
Австралияның оңтүстік жағалауларының орта бөлігі Эйр түбегінің екі
жағынан жауын-шашынды өте аз алады және маусымдық температураның
едәуір айырмашылығымен сипатталады. Жауын-шашын онда қыста аз мөлшерде
жауады.
Тасманияның оңтүстік бөліктері мен Жаңа Зеландия қоңыржай белдеуге
енеді. Бұл аралдардың климат жағдайлары үлкен ылғалдылық және
температурасының бір қалыптылығымен көзге түседі. Батыс айналымының тұрақты
әсері әсіресе жауын-шашынның батыс жағалауларда және таудың батыс
баурайларында мол түсуіне жағддай туғызады. Қыстағы аяз -5, 70С-ге дейін
болатын таулы аудандардан өзге жерлерде жаз бен қыстағы температураның
айырмашылығы шамалы болады.
Австралия жерінің көбі тропиктік (18-300 оңтүстік ендік), солтүстігі
субэкваторлық, оңтүстігі субтропиктік ендікте жатыр. Шығыс жағалауының
климаты (солтүстіктен 300 оңтүстік ендікке дейін) тропиктік, теңіздік. Күн
радиациясы үнемі жоғары болады: 590-750 кдж (см2*жыл); сондықтан
Австралияның барлық аудандарында температура тұрақты болады. Австралия
түгелімен дерлік 20, 280 С жазғы және 12, 200 С қысқы изотермалар
аралығында жатыр. Солтүстік Австралияның климаты ыстық болады: жаздың ең
жылы айы январь иен қыстың ең суық айы июль температурасының айырмашылығы
шамалы.
Тропиктік ішкі аудандар мен субтропиктік белдеулерде температураның
маусымдық ауытқуы анық байқалады. Январьдың температурасы 400 С-тан жоғары
болатын ең ыстық аудан солтүстік облыста. Температураның абсолют максимумы
Клонкарриде (Квинсленд) 53,10 С, абсолют минимумы Австралияның ішкі
аудандарында -40, -60 С-қа дейін. Тұрақты аяз (-220 С-қа дейін) тек
оңтүстік-шығысындағы Австралия Альпісінде болады. Австралия жағалауының аз
тілімденуі, құрлықтың батыстан шығысқа қарай созылып жатуы, үлкен Суайрық
жотаның Тынық мұхиттан соғатын ылғалды жерге бөгет жасауы орталық аймақта
климаттың құрғақ болуына әсерін тигізеді. Австралия жерінің 38%-де жауын-
шашынның жылдық мөлшері 250мм-ден аспайды.
Солтүстік пен оңтүстіктен соғатын ылғалды желге қарсы тұратын
кедергінің жоқтығынан Австралияда ұзаққа сзылатын қуаңшылық болмайды.
Құрлықтың солтүстігі мен шығысындағы 500 мм-ден 2000 мм-ге дейін жетеді.
Солтүстігіне жауын-шашынды солтүстік-батыстан соғатын экваторлық ылғалды
муссон, ал шығысына Шығыс Австралия жылы ағысы үстінде пайда болатын
ылғалды ауаны Тынық мұхиттан соғатын пассаттар әкеледі. Жауын-шашынның ең
көп жері – Кэрнс қаласының маңы (2243-ммдей). Үлкен суайрық жотадан
батысқа қарай жауын-шашын мөлшері күрт азайып, батыс жағалауында 250 мм
шамасында ғана болады.
Австралияда тропиктік құрғақ климат басым. Оның территориясының
13 –іне ғана жауын –шашын жекілікті немесе мол түседі. Австралия – барлық
жағынан ұланғайыр су айдыны қоршап жатқан шағын материк. Ол неліктен ең
құрғақ материк болады? Бұл ең алдымен материктің физикалық – географиялық
орнына байланысты болатынын енді сендер білесіңдер: оны дәл ортасынан
дерлік Оңтүстік тропик кесіп өтеді, демек, материктің көп бөлігінде жоғары
атмосфералық қысым белдеуі басым болады. Бұл белдеуде төмендейтін ауа
ағындары, пассаттар мен жауын – шашынсыз, бұлтсыз ауа райы басым болып
тұрады.
Австралия Оңтүстік Африка алып жатқан климаттық белдеулерде
орналасқанымен, мұнда температура жоғары, ал жауын – шашын әлдеқайда аз
түседі. Оның себебі: материк батыстан шығысқа қарай едәуір созылып
жатқандықтан, континенттік ауа массалары қалыптасады,сондай – ақ материктің
мұхит деңгейінен биіктігі де шамалы.
Материкте жауын – шашын қалай бөлінеді және оны қалайша түсіндіруге
болады? Солтүстік Австралия с у б э к в а т о р л ы қ к л и м а т т ы қ б
е л д е у – д е жатыр. Жазда (желтоқсан – ақпан) бұл белдеуге ылғалды
экваторлық ауа массалары мол жауын – шашын әкеледі. Қыста (маусым – тамыз)
мұнда
төмендейтін ауа ағындары бір тропиктік құрғақ
ауа басым болатындықтан, жауын – шашын аз түседі.
Т р о п и к т і к б е л д е у д і ң шығысында ылғалды, ал батысы
мен орталығында – құрғақ аймақтар қалыптасады. Үлкен Суайрық жотаның шығыс
беткейлері жыл бойы Тынық мұхиттан келетін теңіздік ауа массаларының
ықпалында болады. Мұхиттың жылы ағысының әсерімен ауаның ылғалға қанығуы
күшейе түседі.Сондықтан тау беткейлерінде жауын – шашын мол түседі.
Материктің ішкі жазық бөліктеріне пассаттар құрғақ күйінде келеді, оларда
жыл бойы жауын – шашын аз түседі.
Африканың табиғат зоналарының орналасуындағы сияқты, Австралияның
табиғат зоналарының орналасуында да ендік зоналық жақсы байқалады.
Африкадағы секілді, Австралияда да саванналар мен шөлдер зонасы кең алқапты
алып жатады. Материктің орталық және батыс бөліктерінде шөлдер мен
шөлейттер орналасқан. Бұл зонаны солтүстігінен, шығысынан, оңтүстік-
шығысынан және оңтүстік-батысынан саванналар қоршап жатады.
Органикалық дүниесінің ерекшеліктері. Табиғат Австралияда ерте
замандарда Жер шарында тіршілік еткен және басқа материктерде жойылып
кеткен түрлерге жақын көптеген өсімдіктер мен жануарлар сақталған орасан
зор қорық жасағандай. Мұның мәнісі: Австралия мен оның маңдайындағы аралдар
өзге материктерден өте ертеде бөлініп кеткен және олардың органикалық
дүниесі ұзақ уақыт бойы оқшау дамыған. Материктегі өсімдіктер түрлерінің
75% - ке дейінгі мөлшері Австралияда ғана кезеседі. Оларға өте алуан түрлі
болып келетін эвкалиптердің көптеген түрлері жатады. Австралия
эвкалиптерден, қараған, басқа материктерде кездеспейтін жапырақсыз, жіп
тәрізді бұтақтар бар казуариндер өседі. Көшпелі құм қырқалары мен тасты
қорымдарда өсімдіктер мүлде жоқ деуге болады. Африкаға қарама-қарсы,
Австралияда оазистер жоқ, бірақ оның шөлдері, мысалы, Сахара секілді
тіршіліксіз болып көрінбейді. Алып кенгурудің бойы 3м-ге жетеді. Бойы 30см
болатын қортық кенгуру де бар. Мұнда суырға ұқсайтын вомбаттар да
мекендейді. Эвкалипті ормандардан қалталы аю коаланы кездестіруге болады.
Ол ағаштардың басында мекендеп, аз қимылдайтын түнгі тіршілік иесі.
Тасмания аралында өте сирек кездесетін жыртқыш-қалталы пері сақталған.
Терісіне бола жаппай қырып-жоюға душар болған ірі кенгурулар, вомбаттар,
коалалар қазір сирек кездеседі. Құстар дүниесі де өте бай және ерекше.
Ғалымдар оларды бұл жерге оңтүстік-шығыс Азиядан келген деп жорамалдайды.
Бұрын материктің бүкіл халқын байырғы тұрғындар құрайтын. Олар Австралияның
табиғат жағдайлары адамның тіршілігі үшін неғұрлым қолайлы болып табылатын
оңтүстік-шығысына орналасқан. Материкке европалықтар келгеннен кейін және
қой шаруашылығының дамуына байланысты байырғы тұрғындарды материктің ішкі
жағына – құрғақшылықты аудандарға ығыстырып, оларды аштан өлуге душар
еткен. Оның үстіне европалықтар Автралиялықтарды аяусыз қырған, оларды
өлтірген, ішетін асын, құдықтағы суды уландырған. Осындай айуандықтың
нәтижесінде бүкіл тасманиялықтар құрып біткен. Ал материктегі байырғы
халықтың саны күрт азайған. Қазір Австралия аборигендердің саны бар болғаны
50 мыңға жуық адам болып отыр. Аборигендер шөлді аудандарда орналасқан
резервацияларда (байырғы тұрғындарды күштеп қоныстандыруға арналған
территориялар) қайыршылық жағдайларда тұрады. Аборигендердің бір бөлігі
фермаларда мардымсыз ақы үшін бақташы және жұмысшы ретінде батырақ болып
жұмыс істейді. Басқалары әлі де жартылай кезбе аңшылар мен терімшілердің
өмір салтын жалғастыруда. Аборигендердің арасында дарынды және білімді
адамдар бар. Өздігінен суретші болған Наматжирдің картиналары бүкіл дүние
жүзіне белгілі.
Өсімдігі. Австралияның органикалық дүниесі ортаңғы бор дәуірінен бері
жеке дара дамып келеді. Сондықтан оның өсімдік дүниесі басқа
құрлықтардағыдан мүлде өзгеше. Өсімдік түрлерінің 75%-і эндемиктер,
Австралия биогеографиялық аймағына жатады. Солтүстік
шығысында тропиктік мәңгі жасыл, оңтүстік-шығысы мен оңтүстік-батысында
тропикке таяу эвкалипт ормандары өседі. Құрлықтың ортасына қарай, климаттың
континенттігі артқан сайын, ылғалыды тропиктің ормандар тропикке таяу
құрғақ эикалипт орманына, селдір орманға, саваннаға айналады. Австралияның
орталық құрғақ бөлігінде бұталы шөпті өсімдіктер көп кездеседі.
Шөлейттерінде тікенді, бұталы тоғайлар, шөлдерінде астық тұқымдастар өседі.
Өсімдік қорларының ішінде саванналар мен шөлейттегі табиғи жайылымдардың
маңызы зор. Ағашы кесуге жарамды ормандар құрлық көлемінің 2%-і ғана. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе.
І тарау
1.1. Жер бедері.
1.2. Климаты.
1.3. Табиғат зоналары.
ІІ тарау
2.1. Ішкі сулар.
2.2. Австралияның физикалық-географиялық аймақтарына сипаттама.
ІІІ Қорытынды.
ІҮ Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Австралияның байырғы халқы (абориген). 19 ғ-дың аяғында құрлықты түгел
қоныстады (саны 250-300 мың адам еді). А-дың ішінде тілі мен нәсілі жөнінен
дүние жүзінің басқа халықтарынан оқшау тұрған 500-ден аса тайпа болды. Әр
тайпа өзінің ерекше диалектісінде сөйледі. Кезбе аңшы және жеміс-жидек
теруші А. 19 ғ-ға дейін алғашқы қауымдық құрылыста өмір сүріп, мезолит
дәуіріндегідей тас қаруларды пайдаланды. Тайпа аралық айырбас кеңінен
дамыды. Әрбір тайпа территориялық, экономикалық жағынан бірнеше дербес
жергілікті топтарға бөлінді. 18 ғ-дың аяғында Европадан келген отаршылар
А-ды қырып-жойып, ішкі Австралияның құнарсыз аудандарына ығыстырды. Осының
салдарынан 1966 ж. А-дың саны 40 мыңға дейін азайды. Бұрынғы тайпалардың
қалдықтары негізінен Батыс және Солтүстік Австралияда. Діні – тотемизм,
магия. Ұлт Австралияның негізгі халқы. Саны 11,5 млн-нан астам (1966).
Австралия – түгелдей Англиядан, Шотландиядан және Ирландиядан қоныс
аударғандардың ұрпақтары ағылшын тілінің Австралиялық диалектісінде
сөйлейді. Діні – христиан .
Австралия – көлемі жағынан біздің планетаның ең кішкентай, ең құрғақ
және халық ең аз қоныстанған материгі. Мұнда біз үшін әдеттегіден өзгеше
көріністер көп – ақ: солтүстікке қарай – жүрген сайын ыстық,оңтүстікке
қарай-суық бола түседі. Мұнда басқа континенттерде кездеспеитін өсімдіктер
мен жануарлар айрықша көп.Австралия толығымен оңтстік жарты шарда
жатыр(латынша austral – оңтүстік деген сөз).Материкте,Тасмания аралында
және ұсақ аралдарында бір ғана мемлекет Австралия Одағы орналасқан.Оның
астанасы-Канберра қаласы.
Австралия жағаларының пішіні. Африканың жағалары сияқты ,
Австралияның жағалары да аз тілімденген. Мұнда қойнаулар аз: олардың ең
қолайлылары материктің оңтүстік –шығысына орналасқан, онда ірі порттар
салынған. Материктің солтүстік жағалауының жағалық сызығы көп тілімденген.
Австралияға Үнді мұхиты мен Тынық мұхитының жылы суы ұласып жатады .
Температура жағдайлары маржандардың өсуіне мүмкіндік бере,блардан ғажайып
пішнді әктасты құрылыстар пайда болады.Сондықтан Австралияның солтүстік-
шығыс бөлігін бойлай жағалық сызықтың пішінін қайталағандай болып , үлкен
Тосқауыл рифі деп аталатын дүние жүзіндегі ең үлкен маржан рифі 2 мың км
–ден астам қашықтыққа созылып жатады.
Австралияны ашу және зерттеу тарихы. Европалықтар Австралияны адам
тұратын материктердің бәрінен кейін ашты .Европадан шалғай әрі оқшау
орналасуы оның ашылуына кедергі келтірді .Ежлден –ақ ғалымдар оңтүстік
тропиктен оңтүстікке таман жатқан жер бар деп жорамалдаған .Бұл жерді
голландықтар ашқан . он жетінші ғасырдың бірінші жартысында олрға
материктің бүкіл солтүстік ,батыс және оңтүстік –батыс жағалауы түгелдей
дерлік белгілі болған . Австралияны жақсы білу үшін голландиялық теңізде
жүзуші Абель Тасман экспедициясының зор маңызы болды .Ол материктің
олтүстік және солтүстік-батыс жағасын зерттеп, 1642ж.кейін өзінің атымен
аталған Тасмания аралын ашты.Австралияның шығыс жағалауын он сегізінші
ғасырдың екінші жартысында ағылшнның аса көрнекті теңізде жүзушісі және
зерттеушісі Джеймс Кук ашқан болатын (қосарбетті қараңдар). Кук
зерттеулерінің нәтижесінде оңтүстікте үлкен материктің бар екндігі туралы
аңыз біржолата жоққа шығарылды және Австралияның бұрын жұрттың
ойлағанындай белгісіз Антарктикалық материктің бөлігі емес ,дербес материк
екені дәлелденді.
ХҮІІІ ғасырдың аяғынан бастап Австралияны игеру жұмысы басталды.
Ағылшын үкіметі әуелі Австралияға қылмыскерлерді жер аударды. Материктің
оңтүстік – шығысында айдалған адамдардың қонысы ретінде сидней қаласы бой
көтерді. Австралияда мал өсіру үшін пайдалануға болатын жақсы жайылымдар
европалықтардың назарын аударды. Сондықтан материктің ішкі аудандарын
зерттеу европалық қоныс аударушылардың малдары үшін жайылымдар мен су
іздестіруден басталды.
Аса бай алтын кен орындарының ашылуына байланысты ХІХ ғасырдың
ортасында Австралияға көптеген бақыт іздеушілер ағылды.Осы кезде Англия
бүкіл материкті өзінің отары деп жарияланды.
Африканың жер бедері сияқты, Австралияның жер бедері де айтарлықтай күрделі
емес. Оның негізінде Австралия платформасы жатыр. Материктің шығысында өте
мүжілген, ежелгі қатпарлы аласа таулар – Үлкен Суайрық жота жатыр. Жарықтар
мен өзен аңғарлары тауларды жекелеген тау сілемдеріне бөледі.Олардың
шыңдары әдетте күмбез тәрізді болып келеді. Таулардың шығыс беткейлері
теңізге тік құлама жасайды, ал батыс беткейлері едәуір түйетайлы болады.
Таулардың ең биік бөліктері қиыр оңтүстік – шығыста орналасқан. Ол батысқа
қарай төмендеп, шөгінді жыныстардың қалың қабаты жапқан Орталық ойпатқа
ауысады. Материктің батыс бөлігі көтеріңкі
келеді. Материктің батыс бөлігі көтеріңкі келеді. Мұнда биіктігі 400-600м
болатын кең байтақ таулы үстірт бар. Үстірттің әр жерінен таңғажайып
пішінді,
аласа таулар шығып тұрса, баурайын шағыл мен құм басып жатады. Австралия
– сөнбеген вулкандар мен қазіргі мұз басу кездеспейтін бірден бір материк.
(Ол неліктен?)
Өзінің даму процесінде материк көтерілуге, төмен түсуге және жарылуға
ұшыраған. Иілу және жарылу нәтижесінде құрлықтың едәуір бөлігі Тынық
мұхитының түбіне түсіп кеткен, одан Жаңа Гвинея және Тасмания аралдары
бөлініп шыққан.
Климаты.
Австралияның және көршілес аралдардың климаттық жағдайлары олардың
көпшілік бөлігінің экватор мен тропикке жақын біршама жылы су
бассейндерінің қоршауында жатқанына байланысты болады және жылына 140-тан
180-ккал см2-ге дейінгі күн радиациясының жоғарғы жиынтығымен сипатталады.
Тек 350 оңтүстік ендіктен оңтүстікке қарай жатқан Тасмания мен Жаңа
Зеландия аралдары ғана 120 ккал см2-ден кемірек алады. Австралияның климат
жағдайларының қалыптасуында Тынық Мұхит пен оның үстіндегі солтүстік және
оңтүстік жарты шардың пассатты ауа ағыстары жүйесінің, сондай-ақ қыста
едәуір салқындап, жазда күшті ысып кететін Австралияның континентті
массивтерінің ролі зор.
Өзінің географиялық жағдайы мен орографиялық ерекшелігі бойынша
Австралия 100 оңтүстік ендіктен оңтүстікке қарайғы Африкаға біршама ұқсас
келеді, климат жағдайларының қалыптасу заңдылықтары да біркелкі болады.
Тынық мұхиттың экваторға жақын шығыс бөлігіндегі атмосфераның айналым
жағдайы январь мен июльде біршама болады. Алайда материктің батысында
атмосфера айналымында елеулі өзгерістер байқалып, жылдың маусымдары
арасында үлкен айырмашылық туғызады. Июльде экваторлық
қолат және бүкіл пассаттық айналым жүйесі солтүстікке қарай ығысады. Бұл
оңтүстік жарты шардан, солтүстік жарты шарға қарай, Азия құрлығы жақта ауа
тасқындары жүйесін жасайды. Солтүстік жарты шар пассатты Азияға жақындаған
сайын материктің үстіндегі төменгі қысым аймағына қарай ауытқуға ұшырайды
және оңтүстік шығыс жазығы муссонына ауысады. Оңтүстік жарты шардың пассаты
осы себептердің әсерінен солтүстік жарты шарға оңтүстік батыс экваторлық
муссоны түрінле келеді. Ылғалдың негізгі массасын бұл кезеңде солтүстік
жарты шар алады. Оңтүстік жарты шарда жауын-шашын оңтүстік шығыс пассат өз
жолында тауға кездескен жерлерде
ғана жауады. Австралияның көптеген аудары мен аралдарында бұл кезде
қуаңшылық болады. Австралияның қиыр оңтүстігі, Тасмания мен жаңа Зеландия
июльде бұл аудандардың барлығына едәуір мөлшерде жауын-шашын әкелетін
қоңыржай ендіктер айналымның ықпалына ұшырайды. Январьда, Австралия
неғұрлым күшті ысып, Азия салқындаған кезде ауа ағысының бөліну реті
өзгереді. Австралиядағы төмендегі қысым аймағына тек оңтүстік жарты шардан
ғана емес, сондай-ақ солтүстік жарты шардан да ауа келеді. Солтүстік жарты
шар пассаты жердің айналу әсерінен ауытқуға ұшырайды және экваторға таяу
жерде меридиан бағытына жақындайды. Экватордан өткеннен кейін солтүстік
батысқа қарай бағыт алып, Австралияның солтүстік бөлігі мен оңтүстік жарты
шар аралдарына ылғалды экваторлық муссон түрінде өтеді. Оңтүстік жарты шар
пассаты бар минимумы бойынша ең төмен өлшемнің ықпал етуіне қарай Австралия
үстінде айрықша күшті әсер етеді, әрі Тынық мұхиттың батыс бөлігі мен
Австралияның шығыс жағалауларында тура шығысқа қарайғы дерлік бағыт алады,
бұл жерлерде мол ылғал қалдырады. Шығыс Австралия тауларынан асып, ол
біршама құрғақ ауа тасқынына айналады.
Сөйтіп, Австралия материгінің шеткі бөліктері мен аралдарында январьда
көп мөлшерде жауын-шашын түседі, ол кезде солтүстік жарты шарда жауын-шашын
мөлшері күрт азаяды. Австралияның оңтүстік батысы мен оңтүстігі январьда
оңтүстік-Үнді максимумның шеткі шығыс аймағының және жауын-шашын бермейтін
оңтүстік желдердің ықпалына ұшырайды.
Тасмания мен Жаңа Зеландияның оңтүстігінде қыстағыдай ауа массасының
батысқа ауысуы басым болып, жаңбыр жауады. Аралдардың температуралық, типті
экватордан едәуір қашықтықта, жыл бойына бірқалыпты болады. Бірақ Австралия
әсіресе оның ішкі бөлітері үшін температураның жылдық, тәуліктік едәуір
ауытқуы тән.
Австралия мен көрші аралдар мынадай климаттық белдеулерге енеді.
Шегінде ұқсас аралдар мен Жаңа Гвинея солтүстік
бөлігі жатқан экваторлық белдеуде ылғалды экваторлық ауа массасы үнемі
басым болады және ауа ағыны өрлей түседі. Бұл жауын-шашынның, оның жылдық
қосындысының бірқалыпты таралуын және ылғалданудың бірқалыпты болуын
қамтамасыз етеді. Температура жыл бойына өзгермейді дерлік. Теңіз
деңгейінен шамалы биіктіктегі орташа айлық температура +24 пен +280 С
арасында ауытқиды. Биіктеген сайын температура төмендейді, алайда оның
барысы бірқалыпты болып қалады.
Субэкваторлық белдеудің шегіне Австралияның солтүстігіне Жаңа
Гвинеяның оңтүстігі мен көрші ұсақ аралдар кіреді. Климаты маусымдылығының
айқын білінуімен, әсіресе материкте айқын білінуімен сипатталады. Жауын-
шашын жазда көп мөлшерде жауады. Қысқы кезең құрақ келеді, алайда аралдарда
мол пассатқа қатысты алғанда ық жақтағы тау баурайларында ғана айқын
байқалады. Алайда таудың жел жақ баурайларында жауын-шашын қыста да жауады,
әйткенмен жазбен салыстырғанда оның мөлшері едәуір азаяды. Жылдық жауын-
шашын мөлшері бұған рельефі қолайлы ықпал жасайтын аудандарда өте көп.
Материкте температураның ауытқу амплитудасы едәуір, алайда ең салқын айдың
орташа температурасы 200 С-ден төмен болған емес дерлік. Аралдардағы
темпераеуралық айырмашылық экваторлық белдеудегі сияқты соншалықты аз.
Австралиядағы тропикалық белдеу аридтік жағдайлардың басым болып
келетіндігімен сипатталады. Тропиктік белдеудің Шығыс бөлігі, яғни
солтүстігі мен оңтүстік-шығысынан басқа жағалаулары мен Шығыс-Австралия
таулары бүкіл жыл бойына Оңтүстік –Тынық мұқит максимумы мен пассаттық
айналымның батыс аймағының ықпалына ұшырайды және бірқалыпты ылғал климаты
келеді. Австралияның шығысында жауын-шашын бүкіл жыл бойына мол жауады.
Құрғақ кезең болмайды, бірақ жауын-шашын қысқа қарағанда
жазда едәуір көп жауады. Бұл жауын-шашын әкелетін оңтүстік –шығыс пассаты
әрекетінің қысқа қарағанда недәуір интенсивті келуімен түсіндіріледі.
Температураның ауытқу амплитудасы Австралияның солтүстігіне қарағанда
анағұрлым көп климатқа сондай-ақ таулы рельефтердің де әсері бар.
Материктің ішкі аудандарында бүкіл бой ына континентальды тропиктік
ауа басым болады және жылдық жауын-шашын қосындысы 250 миллиметрден
аспайды.Салыстырмалы ылғалдылық 30-40 %-ке тең, ал жылдық әсіресе тәуліктік
температуралық амплитуда өте үлкен (соңғысы 35-400 С-қа жетуі мүмкін).
Қыста оңтүстіктен суық ауа массасының енуіне байланысты суық бірден
түседі. Топырақ бетіндегі аяз – 50 С-ге жетеді.
Австралияның қиыр оңтүстігі, Тасманияның солтүстігі мен Жаңа
Зеландияның Солтүстік аралдары субтропиктік климат белдеуінің алабына
енеді. Материктің оңтүстік-батысында жауын-шашын тек қыста жауады дерлік
және оның мөлшері батыстан шығысқа қарай кеми береді. Жазда аймақ Оңтүстік
Үндінің максимумының ықпалыеа ұшырайды. Температура жағдайы әсіресе жазда
өте тұрақсыз. Әдетте оның бұзылыуы солтүстіктен күшті ысыған ауаның кіруіне
байланысты, ол кейде 400С-ден де асып түседі, алайда оңтүстіктен жиі-жиі
келетін суық пен ылғалды желдер бұл жылы ауа ағысын ауыстырып тұрады.
Австралияның оңтүстік-шығысында, Тасманияның солтүстігі мен Жаңа
Зеландияда климат бірқалыпты ылғалды, жауын-шашын жазда ең көп жауады; оны
шығыс және солтүстік-шығыс желдері тікелей теңіз жақтан әкеледі. Қыста
жауын-шашын полярлық фронтқа байланысты. Тропикалық фронттан бұл аймақ
қыста орташа температурасының неғұрлым төмен болуымен ерекшеленеді.
(+5,+100С). Тауда аяз -200С-ге дейін болады.
Австралияның оңтүстік жағалауларының орта бөлігі Эйр түбегінің екі
жағынан жауын-шашынды өте аз алады және маусымдық температураның
едәуір айырмашылығымен сипатталады. Жауын-шашын онда қыста аз мөлшерде
жауады.
Тасманияның оңтүстік бөліктері мен Жаңа Зеландия қоңыржай белдеуге
енеді. Бұл аралдардың климат жағдайлары үлкен ылғалдылық және
температурасының бір қалыптылығымен көзге түседі. Батыс айналымының тұрақты
әсері әсіресе жауын-шашынның батыс жағалауларда және таудың батыс
баурайларында мол түсуіне жағддай туғызады. Қыстағы аяз -5, 70С-ге дейін
болатын таулы аудандардан өзге жерлерде жаз бен қыстағы температураның
айырмашылығы шамалы болады.
Австралия жерінің көбі тропиктік (18-300 оңтүстік ендік), солтүстігі
субэкваторлық, оңтүстігі субтропиктік ендікте жатыр. Шығыс жағалауының
климаты (солтүстіктен 300 оңтүстік ендікке дейін) тропиктік, теңіздік. Күн
радиациясы үнемі жоғары болады: 590-750 кдж (см2*жыл); сондықтан
Австралияның барлық аудандарында температура тұрақты болады. Австралия
түгелімен дерлік 20, 280 С жазғы және 12, 200 С қысқы изотермалар
аралығында жатыр. Солтүстік Австралияның климаты ыстық болады: жаздың ең
жылы айы январь иен қыстың ең суық айы июль температурасының айырмашылығы
шамалы.
Тропиктік ішкі аудандар мен субтропиктік белдеулерде температураның
маусымдық ауытқуы анық байқалады. Январьдың температурасы 400 С-тан жоғары
болатын ең ыстық аудан солтүстік облыста. Температураның абсолют максимумы
Клонкарриде (Квинсленд) 53,10 С, абсолют минимумы Австралияның ішкі
аудандарында -40, -60 С-қа дейін. Тұрақты аяз (-220 С-қа дейін) тек
оңтүстік-шығысындағы Австралия Альпісінде болады. Австралия жағалауының аз
тілімденуі, құрлықтың батыстан шығысқа қарай созылып жатуы, үлкен Суайрық
жотаның Тынық мұхиттан соғатын ылғалды жерге бөгет жасауы орталық аймақта
климаттың құрғақ болуына әсерін тигізеді. Австралия жерінің 38%-де жауын-
шашынның жылдық мөлшері 250мм-ден аспайды.
Солтүстік пен оңтүстіктен соғатын ылғалды желге қарсы тұратын
кедергінің жоқтығынан Австралияда ұзаққа сзылатын қуаңшылық болмайды.
Құрлықтың солтүстігі мен шығысындағы 500 мм-ден 2000 мм-ге дейін жетеді.
Солтүстігіне жауын-шашынды солтүстік-батыстан соғатын экваторлық ылғалды
муссон, ал шығысына Шығыс Австралия жылы ағысы үстінде пайда болатын
ылғалды ауаны Тынық мұхиттан соғатын пассаттар әкеледі. Жауын-шашынның ең
көп жері – Кэрнс қаласының маңы (2243-ммдей). Үлкен суайрық жотадан
батысқа қарай жауын-шашын мөлшері күрт азайып, батыс жағалауында 250 мм
шамасында ғана болады.
Австралияда тропиктік құрғақ климат басым. Оның территориясының
13 –іне ғана жауын –шашын жекілікті немесе мол түседі. Австралия – барлық
жағынан ұланғайыр су айдыны қоршап жатқан шағын материк. Ол неліктен ең
құрғақ материк болады? Бұл ең алдымен материктің физикалық – географиялық
орнына байланысты болатынын енді сендер білесіңдер: оны дәл ортасынан
дерлік Оңтүстік тропик кесіп өтеді, демек, материктің көп бөлігінде жоғары
атмосфералық қысым белдеуі басым болады. Бұл белдеуде төмендейтін ауа
ағындары, пассаттар мен жауын – шашынсыз, бұлтсыз ауа райы басым болып
тұрады.
Австралия Оңтүстік Африка алып жатқан климаттық белдеулерде
орналасқанымен, мұнда температура жоғары, ал жауын – шашын әлдеқайда аз
түседі. Оның себебі: материк батыстан шығысқа қарай едәуір созылып
жатқандықтан, континенттік ауа массалары қалыптасады,сондай – ақ материктің
мұхит деңгейінен биіктігі де шамалы.
Материкте жауын – шашын қалай бөлінеді және оны қалайша түсіндіруге
болады? Солтүстік Австралия с у б э к в а т о р л ы қ к л и м а т т ы қ б
е л д е у – д е жатыр. Жазда (желтоқсан – ақпан) бұл белдеуге ылғалды
экваторлық ауа массалары мол жауын – шашын әкеледі. Қыста (маусым – тамыз)
мұнда
төмендейтін ауа ағындары бір тропиктік құрғақ
ауа басым болатындықтан, жауын – шашын аз түседі.
Т р о п и к т і к б е л д е у д і ң шығысында ылғалды, ал батысы
мен орталығында – құрғақ аймақтар қалыптасады. Үлкен Суайрық жотаның шығыс
беткейлері жыл бойы Тынық мұхиттан келетін теңіздік ауа массаларының
ықпалында болады. Мұхиттың жылы ағысының әсерімен ауаның ылғалға қанығуы
күшейе түседі.Сондықтан тау беткейлерінде жауын – шашын мол түседі.
Материктің ішкі жазық бөліктеріне пассаттар құрғақ күйінде келеді, оларда
жыл бойы жауын – шашын аз түседі.
Африканың табиғат зоналарының орналасуындағы сияқты, Австралияның
табиғат зоналарының орналасуында да ендік зоналық жақсы байқалады.
Африкадағы секілді, Австралияда да саванналар мен шөлдер зонасы кең алқапты
алып жатады. Материктің орталық және батыс бөліктерінде шөлдер мен
шөлейттер орналасқан. Бұл зонаны солтүстігінен, шығысынан, оңтүстік-
шығысынан және оңтүстік-батысынан саванналар қоршап жатады.
Органикалық дүниесінің ерекшеліктері. Табиғат Австралияда ерте
замандарда Жер шарында тіршілік еткен және басқа материктерде жойылып
кеткен түрлерге жақын көптеген өсімдіктер мен жануарлар сақталған орасан
зор қорық жасағандай. Мұның мәнісі: Австралия мен оның маңдайындағы аралдар
өзге материктерден өте ертеде бөлініп кеткен және олардың органикалық
дүниесі ұзақ уақыт бойы оқшау дамыған. Материктегі өсімдіктер түрлерінің
75% - ке дейінгі мөлшері Австралияда ғана кезеседі. Оларға өте алуан түрлі
болып келетін эвкалиптердің көптеген түрлері жатады. Австралия
эвкалиптерден, қараған, басқа материктерде кездеспейтін жапырақсыз, жіп
тәрізді бұтақтар бар казуариндер өседі. Көшпелі құм қырқалары мен тасты
қорымдарда өсімдіктер мүлде жоқ деуге болады. Африкаға қарама-қарсы,
Австралияда оазистер жоқ, бірақ оның шөлдері, мысалы, Сахара секілді
тіршіліксіз болып көрінбейді. Алып кенгурудің бойы 3м-ге жетеді. Бойы 30см
болатын қортық кенгуру де бар. Мұнда суырға ұқсайтын вомбаттар да
мекендейді. Эвкалипті ормандардан қалталы аю коаланы кездестіруге болады.
Ол ағаштардың басында мекендеп, аз қимылдайтын түнгі тіршілік иесі.
Тасмания аралында өте сирек кездесетін жыртқыш-қалталы пері сақталған.
Терісіне бола жаппай қырып-жоюға душар болған ірі кенгурулар, вомбаттар,
коалалар қазір сирек кездеседі. Құстар дүниесі де өте бай және ерекше.
Ғалымдар оларды бұл жерге оңтүстік-шығыс Азиядан келген деп жорамалдайды.
Бұрын материктің бүкіл халқын байырғы тұрғындар құрайтын. Олар Австралияның
табиғат жағдайлары адамның тіршілігі үшін неғұрлым қолайлы болып табылатын
оңтүстік-шығысына орналасқан. Материкке европалықтар келгеннен кейін және
қой шаруашылығының дамуына байланысты байырғы тұрғындарды материктің ішкі
жағына – құрғақшылықты аудандарға ығыстырып, оларды аштан өлуге душар
еткен. Оның үстіне европалықтар Автралиялықтарды аяусыз қырған, оларды
өлтірген, ішетін асын, құдықтағы суды уландырған. Осындай айуандықтың
нәтижесінде бүкіл тасманиялықтар құрып біткен. Ал материктегі байырғы
халықтың саны күрт азайған. Қазір Австралия аборигендердің саны бар болғаны
50 мыңға жуық адам болып отыр. Аборигендер шөлді аудандарда орналасқан
резервацияларда (байырғы тұрғындарды күштеп қоныстандыруға арналған
территориялар) қайыршылық жағдайларда тұрады. Аборигендердің бір бөлігі
фермаларда мардымсыз ақы үшін бақташы және жұмысшы ретінде батырақ болып
жұмыс істейді. Басқалары әлі де жартылай кезбе аңшылар мен терімшілердің
өмір салтын жалғастыруда. Аборигендердің арасында дарынды және білімді
адамдар бар. Өздігінен суретші болған Наматжирдің картиналары бүкіл дүние
жүзіне белгілі.
Өсімдігі. Австралияның органикалық дүниесі ортаңғы бор дәуірінен бері
жеке дара дамып келеді. Сондықтан оның өсімдік дүниесі басқа
құрлықтардағыдан мүлде өзгеше. Өсімдік түрлерінің 75%-і эндемиктер,
Австралия биогеографиялық аймағына жатады. Солтүстік
шығысында тропиктік мәңгі жасыл, оңтүстік-шығысы мен оңтүстік-батысында
тропикке таяу эвкалипт ормандары өседі. Құрлықтың ортасына қарай, климаттың
континенттігі артқан сайын, ылғалыды тропиктің ормандар тропикке таяу
құрғақ эикалипт орманына, селдір орманға, саваннаға айналады. Австралияның
орталық құрғақ бөлігінде бұталы шөпті өсімдіктер көп кездеседі.
Шөлейттерінде тікенді, бұталы тоғайлар, шөлдерінде астық тұқымдастар өседі.
Өсімдік қорларының ішінде саванналар мен шөлейттегі табиғи жайылымдардың
маңызы зор. Ағашы кесуге жарамды ормандар құрлық көлемінің 2%-і ғана. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz