Мәдениет – ұлт-тіл тұтастығы
Кіріспе
«Аударма» деген түсініктің ауқымы өте кең. Бір тілден екінші тілге өлең, әр түрлі мазмұндағы көркем проза, ғылыми. көпшілік кітаптар, дипломатиялық құжаттар, іс. қағаздары, саяси қайраткерлердің мақалалары мен сөздері, газет материалдары, әр тілде сөйлейтіндіктен аудармашыға жүгінуге мәжбүр болатын адамдардың сөздері т.б. аударылады. Аударманың мақсаты. түпнұсқа тілін білмейтін оқушыны немесе тыңдаушыны берілген текспен немесе ауызша айтылған сөздің мазмұнымен неұрлым жақынырақ таныстыру: бір тілде жазылған мәтінді екінші тіл арқылы жеткізу. Сонымен қатар осы іс. әрекет арқылы алынған нәтиже, мәтін, туынды «аударма» деп аталады.
Аударма тарихында түпнұсқаның бұрмалануы, ондағы ойдың көмескіленуі сияқты жағдайлар өте көп болған.
Бұл әсіресе, көркем әдебиет пен қоғамдық. саяси еңбектерге қатысты.
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттің тілдік ерекшеліктері аударма әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде көркем өнері: туындының эстетикалық функция, прагматикалық сипаты. баршасы тілді иеленуші халықтың рухани. мәдени ұлттық танымның мүддесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа бағындырылады. Көркем аудармаға екі түрлі талап қойылады; біріншіден, аударылып отырған шығарманың негізгі идеясының екінші тілде дұрыс берілуі, ал екіншіден, шығарманың көркемдік қасиетінің толық сақталуы. Соңғы талап сол аударылып отырған жазушының тек оның өзіне ғана тән тілектерін, белгілі дәрежеге сөз бояулары арқылы әдемі суреттелулері арқылы, характерлердің саналуан болып қабысулары арқылы бүркемелеп қойған жасырын сырларын аудармашының түсінуіне байланысты. Әрине аударма екінші тілде қайта жасалған көркем шығарма болғандықтан аудармашылар түпнұсқаны жай ғана түсініп қоймай, оны екінші тілге көркем етіп жеткізу үшін шығармашылық елегінен өткізеді. Бұл елек аудармашының күшіне, мәдениетне, аудармаға сіңірген еңбегіне қарай нәтиже береді.
Көркем шығарманың әр алуан қырлары мен сырлары болады: табиғат көріністері суреттеледі, адамның ішкі сыры (монолог) шертіледі, көңіл күйі, сезім дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстармен психологиялық тебіреністер ашылады, тағысын тағылар. Бұлар кейде суреттеу түрінде, кейде баяндау түрінде берілсе, кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен беріліп отырады. Аудармада осылардың бәрін өз қырымен, өз сырымен, өз бояуымен жеткізу керек.
Жұмысымыздың тақырыбы «Ұлттық этнотұрмыстық белгілердің орыс тілінде берілуі»
«Аударма» деген түсініктің ауқымы өте кең. Бір тілден екінші тілге өлең, әр түрлі мазмұндағы көркем проза, ғылыми. көпшілік кітаптар, дипломатиялық құжаттар, іс. қағаздары, саяси қайраткерлердің мақалалары мен сөздері, газет материалдары, әр тілде сөйлейтіндіктен аудармашыға жүгінуге мәжбүр болатын адамдардың сөздері т.б. аударылады. Аударманың мақсаты. түпнұсқа тілін білмейтін оқушыны немесе тыңдаушыны берілген текспен немесе ауызша айтылған сөздің мазмұнымен неұрлым жақынырақ таныстыру: бір тілде жазылған мәтінді екінші тіл арқылы жеткізу. Сонымен қатар осы іс. әрекет арқылы алынған нәтиже, мәтін, туынды «аударма» деп аталады.
Аударма тарихында түпнұсқаның бұрмалануы, ондағы ойдың көмескіленуі сияқты жағдайлар өте көп болған.
Бұл әсіресе, көркем әдебиет пен қоғамдық. саяси еңбектерге қатысты.
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттің тілдік ерекшеліктері аударма әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде көркем өнері: туындының эстетикалық функция, прагматикалық сипаты. баршасы тілді иеленуші халықтың рухани. мәдени ұлттық танымның мүддесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа бағындырылады. Көркем аудармаға екі түрлі талап қойылады; біріншіден, аударылып отырған шығарманың негізгі идеясының екінші тілде дұрыс берілуі, ал екіншіден, шығарманың көркемдік қасиетінің толық сақталуы. Соңғы талап сол аударылып отырған жазушының тек оның өзіне ғана тән тілектерін, белгілі дәрежеге сөз бояулары арқылы әдемі суреттелулері арқылы, характерлердің саналуан болып қабысулары арқылы бүркемелеп қойған жасырын сырларын аудармашының түсінуіне байланысты. Әрине аударма екінші тілде қайта жасалған көркем шығарма болғандықтан аудармашылар түпнұсқаны жай ғана түсініп қоймай, оны екінші тілге көркем етіп жеткізу үшін шығармашылық елегінен өткізеді. Бұл елек аудармашының күшіне, мәдениетне, аудармаға сіңірген еңбегіне қарай нәтиже береді.
Көркем шығарманың әр алуан қырлары мен сырлары болады: табиғат көріністері суреттеледі, адамның ішкі сыры (монолог) шертіледі, көңіл күйі, сезім дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстармен психологиялық тебіреністер ашылады, тағысын тағылар. Бұлар кейде суреттеу түрінде, кейде баяндау түрінде берілсе, кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен беріліп отырады. Аудармада осылардың бәрін өз қырымен, өз сырымен, өз бояуымен жеткізу керек.
Жұмысымыздың тақырыбы «Ұлттық этнотұрмыстық белгілердің орыс тілінде берілуі»
Кіріспе
Аударма деген түсініктің ауқымы өте кең. Бір тілден екінші тілге
өлең, әр түрлі мазмұндағы көркем проза, ғылыми- көпшілік кітаптар,
дипломатиялық құжаттар, іс- қағаздары, саяси қайраткерлердің мақалалары мен
сөздері, газет материалдары, әр тілде сөйлейтіндіктен аудармашыға жүгінуге
мәжбүр болатын адамдардың сөздері т.б. аударылады. Аударманың мақсаты-
түпнұсқа тілін білмейтін оқушыны немесе тыңдаушыны берілген текспен немесе
ауызша айтылған сөздің мазмұнымен неұрлым жақынырақ таныстыру: бір тілде
жазылған мәтінді екінші тіл арқылы жеткізу. Сонымен қатар осы іс- әрекет
арқылы алынған нәтиже, мәтін, туынды аударма деп аталады.
Аударма тарихында түпнұсқаның бұрмалануы, ондағы ойдың көмескіленуі
сияқты жағдайлар өте көп болған.
Бұл әсіресе, көркем әдебиет пен қоғамдық- саяси еңбектерге қатысты.
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттің тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде көркем өнері: туындының
эстетикалық функция, прагматикалық сипаты- баршасы тілді иеленуші халықтың
рухани- мәдени ұлттық танымның мүддесінен шығуды көздейді. Көркем
аударманың тілі де сол мақсатқа бағындырылады. Көркем аудармаға екі түрлі
талап қойылады; біріншіден, аударылып отырған шығарманың негізгі идеясының
екінші тілде дұрыс берілуі, ал екіншіден, шығарманың көркемдік қасиетінің
толық сақталуы. Соңғы талап сол аударылып отырған жазушының тек оның өзіне
ғана тән тілектерін, белгілі дәрежеге сөз бояулары арқылы әдемі
суреттелулері арқылы, характерлердің саналуан болып қабысулары арқылы
бүркемелеп қойған жасырын сырларын аудармашының түсінуіне байланысты. Әрине
аударма екінші тілде қайта жасалған көркем шығарма болғандықтан
аудармашылар түпнұсқаны жай ғана түсініп қоймай, оны екінші тілге көркем
етіп жеткізу үшін шығармашылық елегінен өткізеді. Бұл елек аудармашының
күшіне, мәдениетне, аудармаға сіңірген еңбегіне қарай нәтиже береді.
Көркем шығарманың әр алуан қырлары мен сырлары болады: табиғат
көріністері суреттеледі, адамның ішкі сыры (монолог) шертіледі, көңіл күйі,
сезім дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстармен психологиялық
тебіреністер ашылады, тағысын тағылар. Бұлар кейде суреттеу түрінде, кейде
баяндау түрінде берілсе, кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен
беріліп отырады. Аудармада осылардың бәрін өз қырымен, өз сырымен, өз
бояуымен жеткізу керек.
Жұмысымыздың тақырыбы Ұлттық этнотұрмыстық белгілердің орыс тілінде
берілуі
Зерттеудің өзектілігі. Аударматану ғылымында түпнұсқа тілдері
ерекшеліктердің сақталуына қатысты біршама зерттеулер жүргізілген.
Аударылатын тілдің ұлттық бітімге негіздері қалай игерілгендігі турасында
еңбектер аз.
Қазақ ғылымында дербес, арнайы, зерттеуді талап етіп отырған
салалардың бірі – аударма әдебиеттің тілі. Аударма теориясы ғылымның бір
саласы болып әлі жетілмегендігін, әлі төл күйінде, әрі кеткенде қалыптасып
есею күйінде ғана екендігін бұдан жарты ғасырдай уақыт бұрын М. Әуезов
атап өткен болатын [1;3] Ғұлама жазушының тәржіма ғылыми – аударматану
турасындағы тұжырымы маңызын жоғалтқан жоқ, өйткені қазақ филологиясында -
әдебиеттанымдық жағынан да, тілтанымдық жағынан да – қазірге дейін аударма
теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері аударматану ғылымының
объектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен бірлік тұлғалары, аударманың
нормасы, тәржіма ісіне қойылатын, талаптар сияқты маңызды жағдаяттардың
оның- қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес.
Осы ғасыр бойында, әсіресе соңғы жартығасырда қазақ мәдениетiнде
өзге тілден қазақша аударудың бай тәжірибесінен жинақталды. Ал қандай да
бір тәжірибиенің негізінде ғылыми тұжырымдарды түйіндеу, теориалық
негіздемені қалыптастыру – бір тілден екінші тілге аударудың нысандарын,
түрлерімен тәсілдерін қамтитын, өзге де бірнеше ғылым тармақтарымен тығыз
байланысты, әлеуметтік, мәдени, шығармашылық, коммуникативтік қызметі бар
тұтас жүйе аударма- мәдениеттің феномені, мәдениеттер байланысына тән
құбылыс, ұлт мәдениеті мен ұлттық тілдің жеке адамды тәрбиелеудегі рөлі
мейлінше артып отырған қазіргі кездегі кезеңде қазақ тілінде жасалған
аударманың рухани- мәдени, тілді байыту қызметі, тәржімә әдебиетте қазақ
тілінің лексикалық- фразеологиялық құрамының игерілуіндегі сипаттар тарихи-
иәдени тұрғыдан, мәдениеттер байланысын мен тілдер ықпалдастығы
аспектісінде зерттеуінің маңызы зор.
Еліміздіңдің рухани дамуындағы бағыттардың бірі – дүниежүізілік
ақпараттар алмасудың сапалы деңгейіне көтерілу; ақпартаттық база жасау;
ақпараттық анықтамалық ресурстар құру. Шет мемлекеттер мен ҚР-ның саяси-
әлеуметтік байланыстары, қарым-қатынастары жөнінде нақты ақпараттарды
жинау, қабылдау,өңдеу,жеткізу жүйесі бар бір тілден екінші тілге аудару
ісімен тығыз байланысты. Аталған жағдаяаттарға орай соңғы онжылдық
көлемінде аударылу процесінің объектісі ұлғайды, көркем аудармамен қоса,
күнделікті баспасөз материалдары, публицистикалық стильдің әралуан
жанрлары, саяси қайраткерлердің сөздері мен баяндамалары, ресми құжаттар
(жарлықтар, бұйрықтар, өкілдер, өнімдер жардығар мен ережелер, қатнас
қағаздары), кинофильмдер, жарнамалар негізінен аудармамен жолы арқылы
жүзеге асырылуда – жазба аудармамен қатар ауызша аударма (ілеспе аударма
және қосарлас аударма) жеке жанр ретінде байқала бастады. Сондай-ақ бұрын
бір тілден екінші тілге аудару процесі орыс тілі мен қазақ тілінің арасында
көрініс тауып келген болса, енді өзге де еуропалық тілдерден және араб
парсы, қытай, жапон, түрік тілдерінен қазақ тіліне тікелей аудару
тәжірибесі белгі беріп отыр. Қазақ тілімен өзге тілдерге тәржімалау ісі де
жоғары деңгейде қалыптасқан. Қазіргі жаңа қоғамдағы еңбек, қарым-
қатынастары шетел тілдерін оқып-үйренуді, шетел тілдері туралы білім
дағдыны еңбек процесінде пайдалануды талап етіп отыр: осыған байланысты
аудармашылық кәсіп жаппай сипат алуда. Байырғы тәжірибенің негізінде бір
тілден екінші тілге аудару процесіндегі ортақ заңдылықтарды, тілдердің
өзара ықпалдасуын, бір-біріне қарым-қатысын ғылыми тұрғыдан қорыту -
егеменді Қазақстан Республикасымен рухани-мәдени, әлеуметтік-саяси
байланыстары орныққан халықтар мен қазақ халқы арасындағы тіларалық
коммуникацияның оңтайлы, ұтымды, білікті деңгейде қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттелуi. Аударма ғылымында этнотұрмыстық белгiнiң этно- этникалық
ерекшелiктердiң сақталуына қатысты бiршама зерттеулер жүргiзiлген.Олар
Коныленко М. “Основы этнолингвистики”, В.С.Виноградов “Перевод. Общие
лексические вопросы”, А.Алдашева “Аударматану: лингвистикалық және
лингвомәдени мәселелерi”, Нурланова К.Ш. “Человек и мир. Казхская
национальная идея ”, Н.Ж. Шаханова “Мир традиционной культуры казахов”, М.
Муканов “Этнопсихическая специфика невербальных коммуникативных знаков”,
және тағы басқа еңбектерде көрсетiлген.Бiрақ, әлi жеке тақырып ретiнде
қарастырылмаған.
Зерттеудің мақсаты Мәдениетаралық және тіларалық байланыстардың
нәтижесі –аударманың ұлттық мәдениетте ықпалын анықтау.
-тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, бір- біріне ықпалын
танытатын, ұлттық мәдени нышанға ие тілдік единицаларды
(лингвокультуремаларды, атап айтқанда этнобелгілерді) талдау.
- көркем аударма материалдарнегізінде аудармадағы сөз таңдау,
сәйкестік заңдылықтарын айқындау;
- аударманың сапасын анықтау;
Осы жұмысымызда этнотұрмыстық белгілердің мағынасын ашу үшін
салыстырмалы әдіс қолданылды.
Дипломдық жұмысымыздың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындымен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде көркем аударма әдебиеттің түрлеріне жалпы түсінік
беріліп, көркем аударма жайлы айта отырып сонымен қатар Қ.Жұмаділовтiң
орыс тіліндегі ерекше туындылары туралы айтылады.
Екінші бөлімде мәдениетпен тіл тұтастығы айтылып баламасыз
лексика және ұлттық этникалық мәдениетте этнотұрмыстық белгінің алатын
орны жайлы түсініктер берілген.
Үшінші бөлімде Қ.Жұмаділовтің шығармаларындағы этнотұрмыстық
белгілердің аударылу ерекшеліктері туралы, аударылу барысында қолданылған
әдіс- тәсілдер туралы айтылады.
1- Бөлім. Көркем аударма- дербес шығармашылық туынды
Қазақ мәдениетінде, тұтас бір кезең бойында жинақталған аударма қоры
бар. Жанрлық, стильдік жағына келгенде аударманың түрлері де әралуан.
Көркем әдебиеттің қай-қай тармағы да аударма елегінен өтті; ғылыми, әдебиет
пен көсемсөз стилі жанрларының ағарту, білім беру, мақсатындағы кітаптар
мен оқулықтардың көпшілігінің өз кезегінде мазмұны мен құрылымы жағынан
өзге тілдегі түпнұсқаға иек артуы да басым болды. Сөз жоқ, әр жанрды немесе
әр стильді дербес бөліп алып, аударма ерекшелігі тұрғысынан қарастыруға
болады. Бұл аударматанудың дербес теориясының аспектісі. Әр тармақтың
түпнұсқа мен аударма арасындағы барша, айырым-белгілері мен ортақ
заңдылықтарын бүге- шүгесіне дейін талдау, айталық, орыс тіл білімінде
жоғары деңгейде қалыптасқан.Дербес мәселелерді талдап барып, Жекеден
жалпыға қарай принципімен жүріп, одан әрі жалпы теория негіздерін қалау –
дұрыс, ұтымды бағыт.
Дегенмен, мәселенің ғылыми жағын сөз еткенде, қазақ тіліне
аударылған барша нұсқауларды кешенді тұрғыдан топтастыруға мүмкіндік
беретін басқа заңды факторлар жа жоқ емес. Белгілі бір бір заңдылықтарға
сүйене отырып, ұзақ мерзім бойында жүргізіліп келген аударма нұсқауларды
шартты түрде көркем аударма әдебиет және арнаулы ақпаратты әдебиет деген
қос топқа жіктеуге болады. Шарттылықтың бұлай болуына жол ашатын дәйек –
ойлаудың типі.
Аударма жұмысы -жеке адамның ойлау-психикалық қызметінің жемісі;
аударманың психолингвистика ғылымына ұштасатын жағы осында. Жазылған дүние
сондай-ақ қабылдаушының да ойлау-пайымдау қабілет деңгейін ескереді,
адамның ойлау психикалық әрекеті, қоршаған дүниені өз пайымынан өткізуді
бірізді, тұйық, механикалық түрде жүрмейді. Ой-психика қоршаған дүниені
логикалық шындыққа сәйкес тура қабылдайды немесе көріп-білген мағлұматынан
әсер алады, алған мағлұматын өзге құбылыстармен теңестіреді, шендестіреді,
образдар, суреттер жасайды; міне, осылардан барып психолингвистика ғылымы
ойлаудың образды типі және ойлаудың логикалық типі деген түрлерді
ажыратады.
Көркем әдебиет-ойлаудың образды типінің нәтижесі; ал ғылыми әдебиет,
көсемсөз, ресми стиль тармақтарының ақпарат беру, ақпаратты логикалық,
ғылыми, дүниетанымдық шындыққа сәйкес етіп, астарламай тура, дәл жеткізу
функциялары ойлаудың логикалық типі арқылы жүзеге асырылады. Бұдан, әрине,
тіл қызметіндегі әр алуан функционалдық стильдердің өзіндік бет-бейнесі
көмескіленіп кетеді деген ұғым тумаса керек. Әр стиль, стильдің құрамына
кіретін, подстильдер - өз алдына жеке-жеке стильдік, тілдік
ерекшеліктерімен дараланатын күрделі салалар. Әсіресе бұл көсем сөздің
жанрлық түрлерінде айқынырақ; очерк, репортаж, сұхбат сияқты шағын, ішкі
тармақтардың төл тілде жазылуында да, өзге тілден аударылуында да ойлаудың
логикалық типі мен ойлаудың образдылық типі бір-бірімен астасып жатады.
Жалпы алғанда, тіл мен ойлау-психика қызметінің арасындағы қарым-қатынас -
өте күрделі мәселе. Бұған жол-жөнекей, хабардар ету мақсатында ғана соғып
отырғанымыздың себебі бар: өйткені ойлау-писхикалық қызметтің көп сипаты
аударма жұмысымен айналысқан істе нақтырақ байқалады. Туындыны төл тілде
жазатын адамның ой-психика қызметі еркін, шектеусіз. Оның пішін жағынан да,
мазмұн жағынан жаңалық ашуына өріс кең. Ал өзге тілден аударма жасаушылық
ойлау қимыл-әрекетінің алдына шекара жатады.
Ақпаратты (арнаулы) әдебиет қоғамдық-саяси, ресми, ғылыми мазмұндағы
тәржіма үлгілерін қамтиды. Бір қарағанда жеке-жеке, дербес аспектілерді
қарастырылуға тиіс қоғамдық – саяси, ғылыми немесе ресми мазмұндағы
әдебиеттерді біртұтас ыңғайда зерттеуге негіз болатын дәйек – олардың
негізгі функциясы.
Ақпараттың (арнаулы) аударманың негізгі қызметі – түпнұсқада
айтылған мәліметті, ақпаратты екінші тіл арқылы қабылдаушыға (рецепторға)
нақты, дәл, ақиқат шындыққа сәйкес түрліде жеткізу. Тәржімалы бұл түрінде
экспресивті функция негізгі рөл атқармайды, алайда бұндай үлгілерде негізгі
хабарлау, хабарды дәлме-дәл жеткізу қызметіне осы хабарға қабылдаушының
білгілі бір көзқарасын, пікірін туғызу функциясы, яғни ықпал ету қызметі де
ілесе жүріп отыратындығын жоққа шығаруға болмайды. Егер әдеби көркем
аудармада динамикалық баламалының тәсілі пайдаланылса (немесе адекватты,
балама және еркін аударма), ақпаратты әдебиетте сөзбе-сөз аударма, баламаны
аудару амалдары қолданылады. Сонымен қатар материалдың мазмұнына қарай бір
мәтіннің өзінде бірнеше тәсілдің қатар жұмсалатындығы да аталып өтіледі.
Мәселен, А.В. Федоровтың пікірінше существуют и переходные или смешанные
типы материала (например, художественной литературе-произведения на
производственные термины с обилием терминов, фактических сведений и т.п.,
внаучной литературе - произведения популярного жанра с исполь-
зованием выразительынх средств художественной образности), [2;37]
Ақпаратты, мәліметті дәл жеткізу мүддесімен қатар ақпаратты
(арнаулы) әдебиетті аударуда ең алдымен қабылдаушының ұлттық ерекшеліктері
ескерілуге тиіс. Өзге тілдерден өзіңнің негізгі ана тіліне аударылған
материалдарды оқу (есту, тыңдау) барысында қабылдаушыға тілдік-стильдік
кедергілер кездеспеуі қажет. Алайда бұл ақпаратты аудармаға қатысты шартты
түрде ұғынылуға тиісті талап: өйткені кейбір ақпараттың мазмұндағы
әдебиеттің тәржімасында мазмұнды сақтау; түпнұсқаның мәні мен стилін
жеткізу; баяндаудың ұғылықты әрі табиғи сипатта болуы; аударма мәтіннің нақ
түпнұсқадай әсер туғызуы тәрізді міндеттердің баршасының үдесінен бірдей
шығу мүддесі көзделмейді. Мәселен, ғылыми стиль үлгілерінің, оқу-ағарту
әдебиетінің (айталық, математика оқулықтарында) тәржімасында ақпараттың,
пәннің негізгі мазмұнының фактілік жағына көңіл бөледі де, қолданылатын
күші тілдік-стильдік құрамдар осы мүддеге бағындырылады. Аталған
міндеттерге қатысты өзге де стильдік тармақтардың өзіндік тілдік-стильдік
ерекшеліктері бар. Бір тілдегі нақты бір функционалдық стильдің қалыпты
тілдік-стильдік құралдарының екінші тілге аударылып берілуінің тармақтала,
дербес қарастырылатын мәселелері сан салалы. Әсіресе синтаксистік құрылым
ыңғайынан қарағанда салыстырылатын екі тілдің айырым белгілері жан-жақты.
1.1. Аударма әдебиеттің түрлері
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан
туындайтын жазушылық, шеберлік, және жазушылық қаламгерлік даралығы (стилі)
мен таланты, эстетикалық, функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі
жазушының танымдық-психологиялық қабілет деңгейі сияқты сан алуан
проблемалары бар.
Көркем әдебиет тілінің де өзге функционалдық стильдерге қарағанда
иірімі мол, кез келген прозалық шығармадағы лексикалық-грамматиканың
құралдардың көлемін, көкжиегін дәлелдеп көрсету, жалпыхалықтық, әдеби
немесе ауызекі сөйлеу тілі элементтерінің бір-бірімен жандаса
қолданылуының, әр сөздің стильдік рецептен құбылуының алуан түрлі
себептерін – ғылыми тілімен айтқанда, тілдік құралдардың көркем әдебиеттегі
атауыштық (номинациялық, референттік), қабылдаушыға әсер ету
(прагматикалық), қабылдаушының, оқырманның рухани тармағына ықпал жасау,
жан-дүниесіне, адамгершілігіне тағылым-өнегені насихаттау сияқты
қызметтерді жеткіудегі рөлін, орын анықтау - өз алдына бір бөлек, бірақ
әдебиеттанымдық қағидаттармен ұштасып жататын маңызды факторлар.
Эстетикалық функция – көркем әдебиеттің басты функциясы. Бұл –
арнаулы ақпараттың әдебиеттен басты айырмасы. Көркем әдебиеттің екінші және
маңызды белгісі – оның образдылығы, жалпыхалықтың тілдік қордағы
элементтерді пайдалану мүмкіндігінің болуы. Бұлар -көркем шығарма тілдің
өзіндік табиғатын, өзіндік сөз қиюын айқындайтын басты факторлар [5;37.]
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әңгіме, повесть, роман
– сол халықтың ұлттық көркемөнер, туындының эстетикалық функциясы,
прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық
танымдық үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа
бағындырылады.
Көркем өнер ретінде аударма әдебиет жеке адамға ақиқат өмірінің
сырлы суретін барынша жеткізуі керек. Көркемделіп жасалған ақиқат дүниенің,
бейнесін жасап шығаратын құрал – тіл. Шығармасын ұлттық этникасы, тіл
жағынан топтасқан қауым - өз ұлты, өз халқы қабылдайтынын білетін, яғни
нақты арналған аудиториясы бар қаламгер, өз ана тілінде жазғанында тілдік
құралдардан пайдлану, стильдік түрлендіру, сөз шығармашылығы жағынан еркін.
Ал аударма жасайтын қаламгер мұндай еркіндікке бара алмайды. Тәржімашының
алдында екі жақт, бір-бірімен ауыр, қос міндет тұрады. Осының бірі:
- түпнұсқаның мазмұнын, сюжеттін, түпнұсқа авторының негізгі
иедеясын мүмкіндігінше толық сақтау;
- аударылатын тілдің – қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын,
нормаларын қадағалау.
Көркем аударманың мынандай айырым белгілері бар:
а) көркем аударма – ойлаудың образдылық типінің жемісі, демек, мұнда
индивидуалдық даралық, шығармашылық ізденіс бар;
ә) бірақ ізденістің шеңберіне шек қойылады, өткені аударманың
алдында жатқан мазмұн – құрылымы дайын мәтін шығармашылық еркіндікке
жіберілмейді;
б) көркем аударма да төл әдебиет сияқты эстетикалық қызмет атқаруы
керек;
в) көркем аударма төл әдебиет сияқты тұнымды, тұщымды кедір-бұдырсыз
оқылуы қажет;
г) сондықтан аудармада қазақ тілінің табиғи күйі, сөз қолдану,
емлелік нормалары сақталуға тиіс.
Бірін-бірі тізерлеп, тұсап, аударманы қаламгер ретінде тым
бастамдыққа жібере қоймайтын межелердің арасында белгілі-бір өлшемдестік
(симметрия) бар. Көркем аударманың лингвистикалық табиғатын айту – осы
өлшемдістіктің заңдылықтарын анықтау. Көркем аудармада қазақ тілі сөздік
құралының, грамматикалық-стилистік жүйесінің, стильдік құралдарының
қолданылуындағы тәуір тұстардың немесе кемшіл жақтардың болатындығы аталған
талаптардың тең атқарылғанына немесе бірінің екіншісіне ырық бермей, бірі
екіншісінен басым болып келетініне байланысты. Демек, түпнұсқаның мазмұны
үшін қазақ сөзі, айшықты тіркесі, синтаксистік тұтастық неліктен алынған;
түпнұсқаның идеялық – көркемдік санасы аударманың бойына қандай тәсілмен,
қалай ендірілген дегендер, басқа алуан түрлі сипаттар тікелей ретелгенде,
көп мәселенің күрмеуі шешіледі.
1.2. Жұмаділовтің ерекше туындылары орыс тілінде
Жұмаділов Қабдеш- 1936 жылы, Шынжақ өлкесі, Тарбағатай аймағы,
Шәуешек ауданында дүниеге келген.Ол қазақ Совет жазушысы. Оның мынандай
ерекше туындылары бізге танымал: Бақыт жолында романы, Көкей кесті
романы, Қаздар қайтып барады әңгімелері, Саржайлау повес және
әңгімелері, Соңғы көш романы, Тағдыр романы, Шарайна роман, повес
және әңгімелері. Осылардың ішінде оқырманның сезімі мен көңіл күйін
баурайтын ең ерекше туындылары Көкейкесті, Соңғы көш, Бақыт жолында
деген романдары.
Көрнекті қаламгер Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Қабдеш Жұмаділовтың
Шығыс Түркістан қазақтарының өмірінен жазылған Соңғы көш роман- дилогиясы
оқырман жұртшылыққа кеңінен танымал. Бұл романда сол кездегі заманның мал
өсіріп, көшіп қонған қазақ халқының өмірі баяндалады. Әсіресе,
отырықшылыққа енді үйрене бастаған қазақ халқының жай- күйі көркем
суреттелген.
Қабдеш Жұмаділов- өзінің лирикалық жоспарда жазылған сыршыл
әңгімелерімен, Көкейкесті, Соңғы көш атты романдарымен оқушы жүрегіне
жол тапқан жазушы. Көкейкесті романында бүгінгі жастар өмірі, жас жігіт
Жәнібектің қиын сындардан өтіп, біртіндеп азаматтық биікке көтерілуі оның
туған жерге, адамға деген қарым- қатынасы, алғашқы махаббаты шұрайлы тілмен
шабытты суреттелген.Ал әңгімелерде ауыл еңбеккерлері мен қала зиялылары,
студент қауым, тірлігі нанымды бейнесін тапқан. Жинаққа кірген
шығармалардың қай- қайсысы да оқиға шынайлығымен, тіл көркемдігімен
сүйсіндіреді.
Қабдеш Жұмаділовтің шығармаларының ішінде Көкейкесті романы орыс
тілінде Зов, Соңғы көш роман- дилогиясы- Последнее кочевье деген
атпен аударылған.
Көкейкестіроманын- Зов деген атпен жарыққа шығарған көрнекті
аудармашы Н.Скалковский болатын. Ол аударманың қыр- сырын сақтай отырып,
көркем аударған.
Ал енді Соңғы көш романына келетін болсақ, мұны Қ.Жұмаділовтың
шығармашылық жағынан көп жыл бойы аудармашы ретінде жұмыстас болған.
А.Смойленко Последнее кочевье деген атпен аударып,орыс оқырман халқына
өзінің аудармашылық шеберлігімен тәнті еткен.
2- Бөлім. Мәдениет – ұлт-тіл тұтастығы.
Мәдениет – ұлт-тіл үштігі бір-бірімен тығыз байланыстағы ұғымдар.
Ұлт мәдениеті мен ұлт тілі-ұлт тұтастығының негізгі белгісі. Мәдениет
ұлттық тарихи даму бойында жинақталған материалдық рухани құндылықтарының
жиынтығы, мәдениеттің ұлттық негізгі дүмпуі күшті әлеуметтік уақиғаларға
қарамастан, әрқашанда тұрақты және мәдениет – ортақ нышан белгілері бар
біртұтас жүйе.
Мәдениет – қоршаған ортаны, әлемді жай, сырт көзбен бақылау немесе
қоршаған ортаға бейімделу емес, жеке адамның (социум), халықтың өз ұлттық
этникалық ерекшеліктері арқылы айнала дүниеге реакция жасауы, оны өз ұлттық
мінез-құлқы, пайымы шұғылданатын кәсібі арқылы талып-білуі, алған таным
пайымдауын бағалауы. Әрбір ұлттың өзіне тән таным пайымы, қоршаған ортаға
қарым-қатынасы тіл арқылы танылады. Тіл – халықтың болмысы, жаратылысы, ол
мәдениетпен тығыз байланысты, тіл мәденитеттің дамуын, қалыптасуын,
деңгейін көрсететін, мәдениеттің ажырамас бөлігі. Тіл – ойды жеткізудің
негізгі құралы, сонымен қатар тіл – материалдық рухани мәдениетті танып
білудің, ұлт мәдениеті көрніісінің ұлт мәдениеті өмір сүруінің негізгі
арнасы; белгілі бір халықтың мәдениеті мен ақпаратты жинақтау және сақтау
(аккумуляция) қызметін атқаратын басты форма. Демек, тіл арқылы мәдениет
суреттеледі, рухани және материалдық мәдениеттің барлық белгілері тіл
арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Әр халықтың тілі – ұлттық бітімінің
өзгелерге ұқсамайтын айрықша нышанын ғасырдан ғасырға ұластырып, тұтас
күйінде жеткізетін қуатты құрал.
Жазылған туынды (речевое произведение) ретінде аударма әдебиет – төл
әдебиеттің құрамдас бір бөлігі. Демек, аударма әдебиет те төл, ұлттық
әдебиет сияқты көркемдік-эстетикалық қызмет атқарады, бұл қызметке қоса
аударманың әлем халықтарының мәдениетімен әдебиетіндегі таңдаулы үлгілермен
таныстыру, әлемдік өркениетке жақындату міндеті де бар.
Ұлттық мәдениет-жеке адамның (тұтас халықтың) рухани интеллектуалдық
баюының қайнары, алайда дүниежүзілік өркениет, мәдени, ғылыми, білім-ілім
баспалдақтарында өзгелермен нық теңестіре қатар тұру үшін ұлттық
мәдениеттің игілігімен, өнегесімен шектеліп қалу жеткіліксіз
Адам факторының тілдегі көрінісін, тіл мен сол тілді иеленуші
адамның (тұтас бір халықтың) ойнау-пайымдау қабілетінің арасындағы
байланысты ұлттық мәдениеттің ұлт тіліне ықпалын зерттеуде аударма әдебиет
көп көмек жасайды. Аударма әдебиетті түпнұсқамен салыстыру бірнеше тілдерде
бар универсалды бір ұғым, образ, стереотиптер үшін жұмсалатын тілдік
единицалардың ұлттық мәдени құндылығын дәлірек танытуға мүмкіндік береді.
Ұлттық этникалық мәдениеттің ерекшеліктері ұлттық бітімнің және
рухани құндылықтардың ұлттық сипаттары адам санасына орнықпас символдық,
образды метафоралық ойды көркемдеп жеткізуге эталон-үлгі болатын тілдік
единицалардың семантикасынан, ішкі нысанынан байқалып тұрады. Ұлттық
мәдениет әсіресе коммуникативтік актіге қатысушылардың сөз әдебінен, адам
келбетінің, психологиясының суреттелуімен, уақыт пен кеңістікке, іс-қимылға
қатысты атаулардан, туыстық, ресми-бейресми қарым-қатынастардың баршасынан
да белгі береді. Айталық кез келген көркем туындының баяндау тәсілінің
басты тілі диалог кейіпкерлердің өзара сөйлесу әрекеті; ал диалогте сөйлеу
этикетінің тұрақты компоненттері болады; амандасу, өзіне назар аударту,
пікір алмасудың тізімі сөйлеушінің бірінің қолында болу, қоштасу, ойды
тиянақтау, құптау-қолдау сияқты күрделі компоненттері бар диалогтың
коммуникативтік актінің жүруіне вербалды емес (невербальный) ерекшеліктер
де ілеседі. Сөйлесудің вербалды емес компоненттеріне сөйлесудің ырғағы,
дауыс мәнері диалогтың мазмұнына қарай қол, көз, иық, бас сияқты дене
мүшелерінің қимылы, ымдау сияқты паралингвистикалық амалдар, яғни сөз
(речь) процесінен тыс тәсілдер жатады.
Паралингвистикалық ерекшеліктер халықтардың барлығына да тән және
олар – этнос мәдениетінің әр көрінісі. Өнер үлгілерінің басқа түрлерінде
(мәселен, сахна, кино өнерінде) сөйлеу этикетінің вербалды емес белгілерін
жеткізу тым қиын емес. Ал жазба нұсқаларында коммуникативтік актінің
барысында ақпарат-пікір алмасудың толыққанды дәрежесіне қол жеткізуге
дәнекер қызметін атқаратын паралингвистикалық компоненттер мәтінде тілдік
тұлғалармен (сөзбен сөз тіркесімен) белгіленеді. Бір халықтың сөйлеу
этикетіне таным, дене қимылы, сөйлеу ырғағы, дауыс мәнері сияқты сипаттар
екінші халықтың сөйлеу этикетінде – ұлттық мәдениетінде жоқ болуы мүмкін.
Мысалы, суреттеліп отырған оқиғаға, тосын жағдайда қарым-қатысты,
ақпараттан алған әсерді вербалды емес түрде көрсететін, орыс халқының
сөйлеу этикетінде кездесетін паралингвистикалық компонент – всплеснуть
руками (Сөздіктегі баламасы қолын соғу) немесе вскрикнуть (сөздіктегі
баламасы айқайлап жіберу.) Таңғалысты,болған оқиғадан алған әсерді
білдіруде қазақ әдебиетіне қолды соғу немесе айқайлап жіберу тән емес .
Ғасырлар бойындағы халықтар мәдениетінің етене араласуының
нәтижесінен қазақтың ұлттық мәдениетіне, ұлттық салт-дәстүріне сыналап
енген, өзге мәдениелік белгілер мен сипаттарды тұжырымдау этика,
философия, дүниетаным, әлеуметнама (социалогия) ғылымдарының аясында енді-
енді қолға алына бастаған шаруалардың бірі. Өзге мәдениелік белгілер мен
сипаттардың зерттелуі, мәдениет пен фактілерінің позитивті және негативті
жақтарын ажыратып баяндау, қоғам мүшесін қалыптастыру, жеке адамды
тәрбиелеу ісінде ұлттық бітім мен ұлттық ойсана факторы алдындағы қатарға
шығып отырған қазіргі қоғам дамуы жайында аса маңызды іс және бұл күрделі
проблема. Көркем аудармаларда кездесетін өзге мәдениетке тән қаратпа
мысалдары (голубушка, милая, брат, сударыня, тетушка) қазақшалауда
аудармашылар ұлттық колориті қанық, айналайын, қалқам, шырағым, қарындас,
жеңгей, апай, тәріздес нысандарды қоспайды, стильдік баяуы бейтарап
элементтерді алады немесе баламалар жасайды. Бұдан шығаратын қорытынды
түпнұсқа мен аударма әдебиеттің тілін салыстыру арқылы мәдениетаралық
қатынастырдың кейбір белгілерін, ұлттық пайымдау мен ұлттық ой-санаға әсер
ықпалын бағандауға ғылыми жинақтауға негіз етуге болады.
Лингвомәдениеттану ғылымының негізгі бағыттары осы ғасырдың соңғы
бөлігінде, ғасырлар тоғысқан тұста әлемдік озық лингвистика тілтанымының
теориялық бағыттарын структуралық лингвистикадан өзгешелеу жаңа арналарға
яғни, тілді жеке адаммен, оның ойлау өрісімен және рухани практикалық
қызметімен байланыстыра қарауға қарай бұрып отыр.
Лингвомәдениетнама немесе лингвомәдениеттану (лингвокультурология)
саласындағы басты бағыт– ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне өзара
ықпалы, бұнда мәдениет ұғымы рассматривается применительно к аспектам
взаимодействия с языковой личностью
Лингвомәдениетнама соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениетнаманың
культурология түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым. Бұл саланың
объектілері, единицалары мен пәні жайындағы орыс тіл біліміндегі алғашқы
көзқарастар. Осы ғылым саласының объектісі турасындағы тұжырым біреу, ол–
ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі, тіл арқылы
беріледі.
Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатысы. Әсіресе мәдениеттің тілге
ықпалы мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың
дүние танымы мен мәдениетінде ерекшелік бар; бұл ерекшелік тілге
сіңдіріледі дегеннің бастапқы негізі Э.Сенир мен Б.Уорофтың Лингвистикалық
ықтималдық теориясында (теория лингвистической относительный) қаланған
болатын.
Әр халықтың мәденитетінің арасындағы айырмашылықтардың бар екендігі
ақиқат факт. Алайда ХХ ғасырдың өн бойында өзге де ұлт ғылымдарындағы
сияқты, қазақ ғылымында да бұл шындық көмескіленіп, мәдениет ұғымы ұлтқа
қатыссыз, ұлттық бітімнен бөлек өзге мәдениеттермен синтездеуге болатын
категория ретінде абстрактілі түрде ұғындырылғаны мәлім. Ал жаңа қоғамдық
қарым-қатынастарға көшкен қазіргі қауімдастықтың сипаттары ұлттық бітімді
танытатын өлшеусіз құндылықтардың бірі – төл мәдениет, екіншісі – төл
екендігін мойындатып отыр. Бұл қос қатар бір-біріне ықпалдас, бірінен бірі
ажырамайтын құндықлықтар қазіргі қоғам талабы алға шығарған жеке адамды
(қоғам мүшелерін) тәрбиелеу, жеке адамның интеллектуалдық ой-өрісін дұрыс
қалыптастыру бағытының негізіне айналып келеді.
Лнгвомәдениетнама саласы- этнолингвистикамен де, лингво-
мәдениеттану мен де ортақтасатын ғылым; алайда оның ауқымы соңғыларға
қарағанда анағұрлым кең; лингвомәдениетнама әрбір тілдік единицаның белгілі
бір халықтың төл элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі,
өзгелермен ауыс-түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм,
мақал-мәтел екендігін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп
есептелген сөз ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси, адамгершілік,тұрмыстық
нормалары мен қағидаттарынан қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге
назар аударады. Және де бұл жекелеген тілдік фактілер төңірегінде жай,
қарапайым шолу, болжам айту деген сөз емес, ұлттық мәдениеті мен ұлттық
тілді өзара байланыстырады, бір-біріне әсері айқын фактілерін жүйелі түрде
топтастыру; ішкі формасы арқылы белгілі бір ұлтқа ғана тән екендігін
танытатын тілдік единицалардың коммуникативтік қызметінің айырым
белгілерін, сапаларын анықтау.
Екі немесе бірнеше халықтың материалдық мәдениетін (еңбек құралдары,
үй-тұрмыс заттары, ұлттық киім-кешек пен тағам түрлері) және рухани
мәдениетін (дүниетаным, адамгершілік, имандылық, тәрбие, білім беру, заң,
философия, этика, ғылым, өнер, мифология және дін) білдіретін тілдік
единицаларды түпнұсқа мен аударма нұсқа негізінде салыстыру жеке адамның
интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюіне ықпал жасайды, халықтың белгілі бір
хронологиялық мерзімде бір-біріне саяси, әлеуметтік, экономикалық және
мәдени әсерінің деңгейін анықтауға септігін тигізеді, сондай-ақ және ең
бастысы бр тілдің лексикалық-граматикалық, фразеологиялық жүйесі,
образдылық құралдары ауқымының қаншалықты екендігін көрсетеді.
Халықтық эпостарда, аңыз-жырларда, өткен ғасырлардағы ақын-
жыраулардың шығармаларында және басқа да дереккөздерде сақталған
этноатаулар сияқты басқа да бірқатар тілдік единицаларда да ұлттық
мәдениеттен ақпарат беретіннышан болады.Бұндай нышан тілдік единицаның
бірінде имплицитті түрде (жасырын, байқалмайтын); екіншісінде эксплицитті
түрде (анық, айқын) көрініп, танылып тұруы мүмкін. Басқаша айтқанда,
тілдегі кейбір тұлғалардың сыртқы нысанының өзі ұлттық бітімді байқатып
тұрады, ал кейбір жекелеген сөз, тіркес, фразаның нақты бір
ұлтқа,мәдениетке тән белгісі қолданысқа түскенде ғана айқындалады.
Аудармашының лингвоэтникалық құзіреті осындай единицаларды
(лингвокультуремаларды) ажырата білуіне байланысты.
Орыс тілінің фразеологиялық жүйесінің ұлттық менталитетке қарым-
қатысын зерттеген В.Телия ұлттық мәдениет пен этностың ұлттық -танымдық
сипатын фразалық тіркестермен қатар халық мәдениетінің рәсімдік нысандары
(ритуальные формы), паремологиялық қор, образ эталондар жүйесі, символ
сөздер және символды таныта алатын сөз тіркестері, теологиялық атаулар,
қанатты сөздер мен орамдар арқылы ажыратуға болатынын дәлелдейді
Бұл айтылғандардың аударма әдебиет тілінің лингвистикалық
ерекшеліктерін айқындатуға тікелей қатысы бар. Өйткені екі халықтың
қоршаған материалдық және рухани дүниені танып-білуі, алған танымын
жеткізетін (бейнелейтін) тілдік амалдары әртүрлі.
Ақпаратты, мәліметті имплицитті түсінуі, ойды жеткізуі, жеткізу
процесінде тілдегі құрылымдық амал-тәсілдерді игеруі жағынан қарағанда,
ойды берудің концептуалдық құралдарын пайдаланатын тілдер де және ойды
берудің эмоционалдық құралдарын пайдаланатын тілдер де бар. Қазақ тілі де,
орыс тілі де ойды нақты атаумен беруден гөрі эмоционалдық экспрессивтік
құралдармен беруге бейім тілдер: екі тілдің әлеуеті осындай мағынаға өзек
болатын образ символдары әртүрлі, сондықтан да екі тілде де образ бейнесі,
мағнасы жағынан жуықтасатын немесе бір-біріне мүлдем қарама-қайшы теңеулер,
фразалық тіркестер, қанатты сөздер, сөз – символдар бар. Аудармашының
көздеген мүддесі аударма мәтінді төл тілдің табиғи қалпымен жасау; сол
себепті де түпнұсқадағы сөздің, сөз тіркесінің сыртқы формасынын емес,
негізгі стильдік көркемдік мақсатынан шыға отырып,ол қазақ тілінің
номинациялау образ жасау, бейнелеп айту қорындағы ұлттық нышаны бар
үлгілерді, халықтық стереотиптерді қолданылады. Ұлттық нышанға ие
тұлғалар қазақ тілінің фразеологиялық жүйесінің, теңеулер жүйесінің, діни
ұғымдардың, сөйлеу әдебіне қатысты сөздер мен сөз тіркестерінің, тұрмыстық
атаулардың қоладынысынан көрінеді.
Әр халықтың тіліндегі ұлт мәдениетінің басты сипаттарының
белгіленуі, мәдениеттің тілдегі көрінсі қоршаған ортаның тіл арқылы
суреттелуіндегі ұлттық мәдениетіне, этникасына тән өзгешеліктер турасындағы
мәліметтер жоғарыда аталғандармен қатар уақыт пен кеңістікке, сөйлеу
әдебіне қатысты параметрлерде, сондай-ақ сөздің басқа да бірқатар
лексикалық-синтаксистикалық топтарында сақталған және жинақталған.
2.1.Көркем аудармадағы баламасыз лексика
Аударматанудың теориялық және практикалық мәселелері талданатын
еңбектердің барлығында да екінші тілде мағналық – ұғымдық көлемі жағынан
сәйкес келмейтін, сол себепті аударылуы қиындық келтіретін, болмаса
тәржімалағанда суреттеу, түсіндіру, шамаластыра аударуды қажет ететін
сөздер тобы аталады, олар баламасыз лексика (безэквивалентная лексика)
деген терминмен белгіленеді.
Баламасыз лексика-халықтық ұлттық мәдени ерекшеліктерін танытатын
атаулар; реалийлер; ғалымдардың көрсеткішіне, баламасыз лексика дегеніміз –
слова, сужающие для выражения понятий, отсутствующих в иной культуре и в
ином языке, слова относящиеся к частным культурным элементам характерным
только для культуры А и отсутствующим в культуре Б, а также слова, не
имеющие эквивалентов за переделами языка, к которому принадлежит [10; 53]
Баламасыз лексика – көркем шығарманың тақырыбына, мазмұнына
байланысты бір халықтың мәдени тұрмыстық тіршілігіндегі ұғымдармен
түсініктердің, заттардың атаулары, адамдардың арасындағы әлеуметтік қарым-
қатынастар мен діни, саяси көзқарастарға қатысты терминдер, стандартты
қалыптар. Бұндай лексикалық единицалар (сөздер мен сөз тіркестері)
сөздіктерге тіркелмейді, тіркелген жағдайда да суреттеу, шамаластыра аудару
(уподобияющий перевод) амалымен жүзеге асырылады. Лексикографиялық
рәсімдегендігі өзге тілдегі мәдени ұлттық ерекшеліктерге тән атауларды
аудару мүмкін емес деген пікір тудырмайды, дәл тұрақты лекскикалық
сәйекеситігі көрсетілмегенмен де, аударма мәтіндерде жүргізілген талдау
көркем әдебиетті реалий атауларын эстетикалық функцияға нұқсан
келтірмейтіндей дәрежеде аударуға болатынын дәлелдейді.
Бір халықтың мәдениетіне тән сипаттарды айрымдарды атайтын сөздерді
аудару аудармашының лингвоэтникалық құзыретінің жан-жақты болуын талап
етеді.
Этнотұрмыстық белгі ұлттық мәдениетті белгілейтін басқа да атаулар
функционалды қызметі жағынан басым (доминант) элементтер; олардың
контекстегі функционалдық-коммуникативтік қызметі жоғары. Демек, оларды
түсіріп тастау түпнұсқаның мазмұнын сақтау талабына нұқсан келтіреді.
Сондықтан аудармашы текстегі қолданылған, қазақ тіліне мәдени танымдық
сипаты, ұғымдық-мағналық көлемі жағынан сәйкестіктері жоқ атаулардың түпкі
мағнасын. контекстегі стилдік жүгінің ауқымына назар аударуға тиіс.
Аударманың сапасын бағалаудың екі жақты межесі аудармаға да талап-
міндеттер жүктелетінін көрсетеді.
Аударма мәтіннің айтылған талаптардың үдесінен шығуы аудармашы- ның
ойлау-психикалық қабілетіне, білім-біліктілігіне тікелей байланысты.
Түпнұсқадағы ойды қалай, қандай әдіс-тәсілдермен жеткізудің
амалдарын іздестіру барысында аудармашы негізгі материалды анализдеу және
синтездеу процестерін бастан өткереді; яғни түпнұсқа негізгі идеясын, мән-
мазмұнын талдап түсіну және осы идея мен мазмұнды екінші тілдің әлеуеті
арқылы жеткізу проблемаларын шешуге тиіс болады. Аудару процесі
тәржымашылық қызмет үшін:
– жалпы бағдарлы ақпаратты (фоновая информация) білу
– екі тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымын жетік меңгеру
талаптарын қояды.
Бір тілден екінші тілге тәржімалау барысында аудармашының жалпы
бағдарлы ақпаратпен танысу, білу қажеттігін осы мәселені зерттеуші
ғалымдардың қай-қайсысы да атап өтеді [5; 94] Фондық білімі (кейбір
еңбекшілерде фондық ақпарат, фондық мәлімет деп те аталады) ұғымының
тәржіма процесі үшін елеулі маңызы бар; бұл ұғым совокупность преставлений
о том что составляет реальный фон, на котором развивается картина жизни
другой страны, другого народа [19;116] деген түсінікті білдіреді. Демек,
аудару процесі барысында екі тілді жетік меңгеріп қана қою, осы межеге
сүйену жеткіліксіз; аударма мәтіннің белгілі бір талаптарға сай болуы үшін
түпнұсқаның сюжеті мен мазмұнына негіз болған тақырыпты айтқандай түсетін
бірқатар мәліметтермен танысуға тура келеді. Тәжірибелі аудармашылар
түпнұсқа авторының өзге де шығармаларын оқиды, оның жазушының шеберлігіне
тән болып есептелетін басты-басты стильдік-тілдік құралдарды аңдап
аңғарады; шығарма оқиғасына желісіне негіз етілген тарихи мерзімнің
ерекшеліктеріне қатысты өзге де мағлұматтарды зерттейді; сөйтіп жалпы
алғанда, тәржіма үшін қажетті тарихи, этномәдениет, әлеуметтік мәдениет,
ұлттық бітім турасындағы өзінің жалпы білім-тәжірибесін жинақтайды. Жалпы
бағдарлы ақпаратты білу, танысу, көлемі халықтар арасындағы мәдени
байланыстар өрісінің деңгейімен байланысты.
Мәдени ынтымақтастықтың неғұрлым тығыз болған сайын, өзге халық, ұлт
жөніндегі әлеуметтік-мәдени дерек мағлұматтардың көлемі де соғұрлым толыға
түседі. Фондық ақпарат соынмен қатар белгілі бір халықтың тарихын,нақты бір
кезеңдегі лингвомәдени ой-өрісін аңғаруды да қажет етеді.
Жалпы бағдарлы ақпаратты меңгеру және оны әрдайым назарда ұстап
отыру тәржіма нұсқаның толымды санада жасалуына ықпалын тигізеді.
Қазақ мәдениетіндегі аударма тәжірибесіне араласқан қаламгерлердің,
кәсіби аудармашылардың қай-қайсысында да жалпы бағдарлы ақпаратты меңгеру
деңгейі өте жоғары, бұған тілдерді иеленуші халықтардың орналасу
аймақтарының бірыңғайлылығы, жықындығы. Сондай-ақ бірыңғай саяси бағытты
ұсатануы, экономиканы, шаруашылықты, мәдениетті бірыңғай бағытта дамытуы,
өзге тілдің қазақ тіліне қарқынды ықпалы және т.б. экстралингвистикалық
факторлар әсер етті.
Аударылған тілдегі сөздің мүсінделуі күрделі. Қазақ тілі сөзінің
мағналары мен стильдік реңкі, релеванттық ерекшеліктері, сөздердің
синтакистік түпнұсқа мәтіннің өресінен ұзай алмайды. Бұдан аударманың
сапасы, аудармашыға қойылатын талаптар аударылған нұсқаны бағалаудың межее-
крийтерилері қандай деген өзекті жайт алға шығады. Жазылған туынды
ретіндегі аударма әдебиеттің ұлттық мәдениеттегі орны оның сапасының қандай
екендігімен анықталады.
Аударма нұсқаның қандай болуы керектігін анықтайтын талаптар мен
ұстанымдар әр түрлі. Бірқатар зерттеушілер түпнұсқаның жалпы мағнасын
түсіндіріп беру жеткілікті деп есептейді. (больше смысла и меньше
грамматики) эстетикалық қызметі түпнұсқаның ықпалымен барабар болуымен
аталып өтіледі; түпнұсқаның тілі мен стилін мейілінше қатаң сақтау
қажеттігі де айтылады. Осылараға байланысты ғалымдар дәл аударма,
толыққанды аударма, тәріздес аталымдар қолданылады.
Қазақ ғылымында осы саланың басты сипатын анықтайтын негізгі
ұстанымдар - әдебиеттанудың ғылыми аспектілерін шеңберінде сөз етіледі,
бұнда аударма әдебиетке қойылатын талаптар көбінекөп аудармашының қабілеті,
аударымпаздық шеберлігі, шығарма мазмұны мен тақырыбының, түпнұсқа
авторының өзіндік қаламгерлік тілі мен стилінің тәржімадағы көрінісі
ыңғайында қарастырылады.
Әрбір көркем аударманың бүге-шігесіне дейін талдаушылар аударманың
аударма екендігі сезілмей, түпнұсқаның өзі басқа тілде емес, біздің ана
тілімізде жазылғандай болуын түпнұсқаның стилін сақтауға, түпнұсқаның
бойындағы барын беруге, қазақ тілінде қаншалықты орамды болып шыққанына
мағынасының қазақ оқушысына айнымай жетуіне аударушы екі тілді де,
оның ішкі әдемілігін, өмір шындығын қапысыз түсінуіне Қарапайым
түсінікті болуына екі мәтіннің бір-біріне дәлме-дәл балама болуына
қол жеткенде ғана тәжірманың сапа-дәрежесі мінсіз болады деп есептейді. [3;
55]Осындай, бір-бірімен үндес талаптардың қойылуынан көркем әдеби аудармаға
сәтті (жақсы) аударма, ортақол аударма, сәтсіз (нашар) аударма деген баға
беріледі де, сәтті, ортақол, ұтымсыз болудың белгісі қайсы деген сауалдың
жауабы тасада қалып қояды.
Бұл айтылғандар көркем аударманың төңірегінде шоғырланған. Анығында,
өзге тілден қазақшаланған дүниенің сапасын айқындау – көркем әдебиетпен
бірге арнаулы ақпаратты мәтіннің тәржімасы үшін де аса қажетті фактор.
Аударма мәтіннің шығарма ретіндегі тұтастығына баға беруде мәтіннің
коммуникативті функционалды қасиетін анықтаудың маңызы үлкен. Ақпаратты,
мәліметті жеткізу жағынан немесе экспресивті әсері, эстетикалық тұжырымы
жағынан түпнұсқа сияқты қызмет атқаруы-аударманың коммникативті
–функционалдық белгісі. Басқаша айтқанда, түпнұсқа қандай ақпараттық,
экспрессиялық, тәрбиелеу, насихаттау, ықпал ету қызметін атқарса, аударма
мәтін де осы мүддеден шығуы тиіс. Бұл-аударманы бағалаудың бір межесі.
Мәтіннің коммникативті-функционалдық белгісін нақтылайтын екінші
меже-екі тілдегі мәтіндер семантикалық-құрылымдық жағынан мүмкіндігінше бір-
біріне жақын түсуге тиіс. Бұл айрықша мәнді меже-өлшем, өйткені аударманың
сәтті шығуы, болмаса ортақол дүние болуы қазақ тілі сөздерінің, құрылымдық
жүйесінің ұтым шерілуіне тікелей байланысты. Түпнұсқаның мазмұндық-идеялық
тұлғасының аудармада мүмкіндігінше жеткізілуі алғашқы мәтіннің барлық
ерекшеліктерін сол сөз емес. Керісінше, өзге тілдегі мәтіннің семантикалық-
құрылымдық ұжымдасуына тұс алып қалғанда, аударма мәтін өзіне жүктелген
міндеттерді атқара алмайды. Аударма жасауда дайын контекстегі сөздер мен
синтаксистік тұтастықтың өрісінен шығып, функционалдық қызметі жағынан
сәйкес келетін балама іздеуге-ауытқушылықтарға жол беруге болады, алайда
баламалар, семантика- лық сәйкестіктерді игеру мазмұнға нұқсан келтіретін
алшақтықтарды тудырмауға тиіс. Сонымен, аударма әдебиеттің 2 түрінің де
санасына баға беретін екі меже-өлшем бар:
1) түпнұсқа мен аударма мәтін арасында коммуникативтік теңбе-теңдік
болуы керек;
2) аударма мәтін қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Аударма деген түсініктің ауқымы өте кең. Бір тілден екінші тілге
өлең, әр түрлі мазмұндағы көркем проза, ғылыми- көпшілік кітаптар,
дипломатиялық құжаттар, іс- қағаздары, саяси қайраткерлердің мақалалары мен
сөздері, газет материалдары, әр тілде сөйлейтіндіктен аудармашыға жүгінуге
мәжбүр болатын адамдардың сөздері т.б. аударылады. Аударманың мақсаты-
түпнұсқа тілін білмейтін оқушыны немесе тыңдаушыны берілген текспен немесе
ауызша айтылған сөздің мазмұнымен неұрлым жақынырақ таныстыру: бір тілде
жазылған мәтінді екінші тіл арқылы жеткізу. Сонымен қатар осы іс- әрекет
арқылы алынған нәтиже, мәтін, туынды аударма деп аталады.
Аударма тарихында түпнұсқаның бұрмалануы, ондағы ойдың көмескіленуі
сияқты жағдайлар өте көп болған.
Бұл әсіресе, көркем әдебиет пен қоғамдық- саяси еңбектерге қатысты.
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттің тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке де тән. Белгілі бір халықтың тілінде көркем өнері: туындының
эстетикалық функция, прагматикалық сипаты- баршасы тілді иеленуші халықтың
рухани- мәдени ұлттық танымның мүддесінен шығуды көздейді. Көркем
аударманың тілі де сол мақсатқа бағындырылады. Көркем аудармаға екі түрлі
талап қойылады; біріншіден, аударылып отырған шығарманың негізгі идеясының
екінші тілде дұрыс берілуі, ал екіншіден, шығарманың көркемдік қасиетінің
толық сақталуы. Соңғы талап сол аударылып отырған жазушының тек оның өзіне
ғана тән тілектерін, белгілі дәрежеге сөз бояулары арқылы әдемі
суреттелулері арқылы, характерлердің саналуан болып қабысулары арқылы
бүркемелеп қойған жасырын сырларын аудармашының түсінуіне байланысты. Әрине
аударма екінші тілде қайта жасалған көркем шығарма болғандықтан
аудармашылар түпнұсқаны жай ғана түсініп қоймай, оны екінші тілге көркем
етіп жеткізу үшін шығармашылық елегінен өткізеді. Бұл елек аудармашының
күшіне, мәдениетне, аудармаға сіңірген еңбегіне қарай нәтиже береді.
Көркем шығарманың әр алуан қырлары мен сырлары болады: табиғат
көріністері суреттеледі, адамның ішкі сыры (монолог) шертіледі, көңіл күйі,
сезім дүниесі баяндалады, философиялық толғаныстармен психологиялық
тебіреністер ашылады, тағысын тағылар. Бұлар кейде суреттеу түрінде, кейде
баяндау түрінде берілсе, кейде асқақ пафоспен, кейде ұтымды афоризммен
беріліп отырады. Аудармада осылардың бәрін өз қырымен, өз сырымен, өз
бояуымен жеткізу керек.
Жұмысымыздың тақырыбы Ұлттық этнотұрмыстық белгілердің орыс тілінде
берілуі
Зерттеудің өзектілігі. Аударматану ғылымында түпнұсқа тілдері
ерекшеліктердің сақталуына қатысты біршама зерттеулер жүргізілген.
Аударылатын тілдің ұлттық бітімге негіздері қалай игерілгендігі турасында
еңбектер аз.
Қазақ ғылымында дербес, арнайы, зерттеуді талап етіп отырған
салалардың бірі – аударма әдебиеттің тілі. Аударма теориясы ғылымның бір
саласы болып әлі жетілмегендігін, әлі төл күйінде, әрі кеткенде қалыптасып
есею күйінде ғана екендігін бұдан жарты ғасырдай уақыт бұрын М. Әуезов
атап өткен болатын [1;3] Ғұлама жазушының тәржіма ғылыми – аударматану
турасындағы тұжырымы маңызын жоғалтқан жоқ, өйткені қазақ филологиясында -
әдебиеттанымдық жағынан да, тілтанымдық жағынан да – қазірге дейін аударма
теориясының басты дәйектемелері, шешуші негіздері аударматану ғылымының
объектісі мен ұстанымдары, әдіс-тәсілдері мен бірлік тұлғалары, аударманың
нормасы, тәржіма ісіне қойылатын, талаптар сияқты маңызды жағдаяттардың
оның- қанығы ғылыми тұрғыдан анықталған емес.
Осы ғасыр бойында, әсіресе соңғы жартығасырда қазақ мәдениетiнде
өзге тілден қазақша аударудың бай тәжірибесінен жинақталды. Ал қандай да
бір тәжірибиенің негізінде ғылыми тұжырымдарды түйіндеу, теориалық
негіздемені қалыптастыру – бір тілден екінші тілге аударудың нысандарын,
түрлерімен тәсілдерін қамтитын, өзге де бірнеше ғылым тармақтарымен тығыз
байланысты, әлеуметтік, мәдени, шығармашылық, коммуникативтік қызметі бар
тұтас жүйе аударма- мәдениеттің феномені, мәдениеттер байланысына тән
құбылыс, ұлт мәдениеті мен ұлттық тілдің жеке адамды тәрбиелеудегі рөлі
мейлінше артып отырған қазіргі кездегі кезеңде қазақ тілінде жасалған
аударманың рухани- мәдени, тілді байыту қызметі, тәржімә әдебиетте қазақ
тілінің лексикалық- фразеологиялық құрамының игерілуіндегі сипаттар тарихи-
иәдени тұрғыдан, мәдениеттер байланысын мен тілдер ықпалдастығы
аспектісінде зерттеуінің маңызы зор.
Еліміздіңдің рухани дамуындағы бағыттардың бірі – дүниежүізілік
ақпараттар алмасудың сапалы деңгейіне көтерілу; ақпартаттық база жасау;
ақпараттық анықтамалық ресурстар құру. Шет мемлекеттер мен ҚР-ның саяси-
әлеуметтік байланыстары, қарым-қатынастары жөнінде нақты ақпараттарды
жинау, қабылдау,өңдеу,жеткізу жүйесі бар бір тілден екінші тілге аудару
ісімен тығыз байланысты. Аталған жағдаяаттарға орай соңғы онжылдық
көлемінде аударылу процесінің объектісі ұлғайды, көркем аудармамен қоса,
күнделікті баспасөз материалдары, публицистикалық стильдің әралуан
жанрлары, саяси қайраткерлердің сөздері мен баяндамалары, ресми құжаттар
(жарлықтар, бұйрықтар, өкілдер, өнімдер жардығар мен ережелер, қатнас
қағаздары), кинофильмдер, жарнамалар негізінен аудармамен жолы арқылы
жүзеге асырылуда – жазба аудармамен қатар ауызша аударма (ілеспе аударма
және қосарлас аударма) жеке жанр ретінде байқала бастады. Сондай-ақ бұрын
бір тілден екінші тілге аудару процесі орыс тілі мен қазақ тілінің арасында
көрініс тауып келген болса, енді өзге де еуропалық тілдерден және араб
парсы, қытай, жапон, түрік тілдерінен қазақ тіліне тікелей аудару
тәжірибесі белгі беріп отыр. Қазақ тілімен өзге тілдерге тәржімалау ісі де
жоғары деңгейде қалыптасқан. Қазіргі жаңа қоғамдағы еңбек, қарым-
қатынастары шетел тілдерін оқып-үйренуді, шетел тілдері туралы білім
дағдыны еңбек процесінде пайдалануды талап етіп отыр: осыған байланысты
аудармашылық кәсіп жаппай сипат алуда. Байырғы тәжірибенің негізінде бір
тілден екінші тілге аудару процесіндегі ортақ заңдылықтарды, тілдердің
өзара ықпалдасуын, бір-біріне қарым-қатысын ғылыми тұрғыдан қорыту -
егеменді Қазақстан Республикасымен рухани-мәдени, әлеуметтік-саяси
байланыстары орныққан халықтар мен қазақ халқы арасындағы тіларалық
коммуникацияның оңтайлы, ұтымды, білікті деңгейде қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттелуi. Аударма ғылымында этнотұрмыстық белгiнiң этно- этникалық
ерекшелiктердiң сақталуына қатысты бiршама зерттеулер жүргiзiлген.Олар
Коныленко М. “Основы этнолингвистики”, В.С.Виноградов “Перевод. Общие
лексические вопросы”, А.Алдашева “Аударматану: лингвистикалық және
лингвомәдени мәселелерi”, Нурланова К.Ш. “Человек и мир. Казхская
национальная идея ”, Н.Ж. Шаханова “Мир традиционной культуры казахов”, М.
Муканов “Этнопсихическая специфика невербальных коммуникативных знаков”,
және тағы басқа еңбектерде көрсетiлген.Бiрақ, әлi жеке тақырып ретiнде
қарастырылмаған.
Зерттеудің мақсаты Мәдениетаралық және тіларалық байланыстардың
нәтижесі –аударманың ұлттық мәдениетте ықпалын анықтау.
-тіл мен мәдениеттің өзара байланысын, бір- біріне ықпалын
танытатын, ұлттық мәдени нышанға ие тілдік единицаларды
(лингвокультуремаларды, атап айтқанда этнобелгілерді) талдау.
- көркем аударма материалдарнегізінде аудармадағы сөз таңдау,
сәйкестік заңдылықтарын айқындау;
- аударманың сапасын анықтау;
Осы жұмысымызда этнотұрмыстық белгілердің мағынасын ашу үшін
салыстырмалы әдіс қолданылды.
Дипломдық жұмысымыздың құрылымы: кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындымен, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші бөлімде көркем аударма әдебиеттің түрлеріне жалпы түсінік
беріліп, көркем аударма жайлы айта отырып сонымен қатар Қ.Жұмаділовтiң
орыс тіліндегі ерекше туындылары туралы айтылады.
Екінші бөлімде мәдениетпен тіл тұтастығы айтылып баламасыз
лексика және ұлттық этникалық мәдениетте этнотұрмыстық белгінің алатын
орны жайлы түсініктер берілген.
Үшінші бөлімде Қ.Жұмаділовтің шығармаларындағы этнотұрмыстық
белгілердің аударылу ерекшеліктері туралы, аударылу барысында қолданылған
әдіс- тәсілдер туралы айтылады.
1- Бөлім. Көркем аударма- дербес шығармашылық туынды
Қазақ мәдениетінде, тұтас бір кезең бойында жинақталған аударма қоры
бар. Жанрлық, стильдік жағына келгенде аударманың түрлері де әралуан.
Көркем әдебиеттің қай-қай тармағы да аударма елегінен өтті; ғылыми, әдебиет
пен көсемсөз стилі жанрларының ағарту, білім беру, мақсатындағы кітаптар
мен оқулықтардың көпшілігінің өз кезегінде мазмұны мен құрылымы жағынан
өзге тілдегі түпнұсқаға иек артуы да басым болды. Сөз жоқ, әр жанрды немесе
әр стильді дербес бөліп алып, аударма ерекшелігі тұрғысынан қарастыруға
болады. Бұл аударматанудың дербес теориясының аспектісі. Әр тармақтың
түпнұсқа мен аударма арасындағы барша, айырым-белгілері мен ортақ
заңдылықтарын бүге- шүгесіне дейін талдау, айталық, орыс тіл білімінде
жоғары деңгейде қалыптасқан.Дербес мәселелерді талдап барып, Жекеден
жалпыға қарай принципімен жүріп, одан әрі жалпы теория негіздерін қалау –
дұрыс, ұтымды бағыт.
Дегенмен, мәселенің ғылыми жағын сөз еткенде, қазақ тіліне
аударылған барша нұсқауларды кешенді тұрғыдан топтастыруға мүмкіндік
беретін басқа заңды факторлар жа жоқ емес. Белгілі бір бір заңдылықтарға
сүйене отырып, ұзақ мерзім бойында жүргізіліп келген аударма нұсқауларды
шартты түрде көркем аударма әдебиет және арнаулы ақпаратты әдебиет деген
қос топқа жіктеуге болады. Шарттылықтың бұлай болуына жол ашатын дәйек –
ойлаудың типі.
Аударма жұмысы -жеке адамның ойлау-психикалық қызметінің жемісі;
аударманың психолингвистика ғылымына ұштасатын жағы осында. Жазылған дүние
сондай-ақ қабылдаушының да ойлау-пайымдау қабілет деңгейін ескереді,
адамның ойлау психикалық әрекеті, қоршаған дүниені өз пайымынан өткізуді
бірізді, тұйық, механикалық түрде жүрмейді. Ой-психика қоршаған дүниені
логикалық шындыққа сәйкес тура қабылдайды немесе көріп-білген мағлұматынан
әсер алады, алған мағлұматын өзге құбылыстармен теңестіреді, шендестіреді,
образдар, суреттер жасайды; міне, осылардан барып психолингвистика ғылымы
ойлаудың образды типі және ойлаудың логикалық типі деген түрлерді
ажыратады.
Көркем әдебиет-ойлаудың образды типінің нәтижесі; ал ғылыми әдебиет,
көсемсөз, ресми стиль тармақтарының ақпарат беру, ақпаратты логикалық,
ғылыми, дүниетанымдық шындыққа сәйкес етіп, астарламай тура, дәл жеткізу
функциялары ойлаудың логикалық типі арқылы жүзеге асырылады. Бұдан, әрине,
тіл қызметіндегі әр алуан функционалдық стильдердің өзіндік бет-бейнесі
көмескіленіп кетеді деген ұғым тумаса керек. Әр стиль, стильдің құрамына
кіретін, подстильдер - өз алдына жеке-жеке стильдік, тілдік
ерекшеліктерімен дараланатын күрделі салалар. Әсіресе бұл көсем сөздің
жанрлық түрлерінде айқынырақ; очерк, репортаж, сұхбат сияқты шағын, ішкі
тармақтардың төл тілде жазылуында да, өзге тілден аударылуында да ойлаудың
логикалық типі мен ойлаудың образдылық типі бір-бірімен астасып жатады.
Жалпы алғанда, тіл мен ойлау-психика қызметінің арасындағы қарым-қатынас -
өте күрделі мәселе. Бұған жол-жөнекей, хабардар ету мақсатында ғана соғып
отырғанымыздың себебі бар: өйткені ойлау-писхикалық қызметтің көп сипаты
аударма жұмысымен айналысқан істе нақтырақ байқалады. Туындыны төл тілде
жазатын адамның ой-психика қызметі еркін, шектеусіз. Оның пішін жағынан да,
мазмұн жағынан жаңалық ашуына өріс кең. Ал өзге тілден аударма жасаушылық
ойлау қимыл-әрекетінің алдына шекара жатады.
Ақпаратты (арнаулы) әдебиет қоғамдық-саяси, ресми, ғылыми мазмұндағы
тәржіма үлгілерін қамтиды. Бір қарағанда жеке-жеке, дербес аспектілерді
қарастырылуға тиіс қоғамдық – саяси, ғылыми немесе ресми мазмұндағы
әдебиеттерді біртұтас ыңғайда зерттеуге негіз болатын дәйек – олардың
негізгі функциясы.
Ақпараттың (арнаулы) аударманың негізгі қызметі – түпнұсқада
айтылған мәліметті, ақпаратты екінші тіл арқылы қабылдаушыға (рецепторға)
нақты, дәл, ақиқат шындыққа сәйкес түрліде жеткізу. Тәржімалы бұл түрінде
экспресивті функция негізгі рөл атқармайды, алайда бұндай үлгілерде негізгі
хабарлау, хабарды дәлме-дәл жеткізу қызметіне осы хабарға қабылдаушының
білгілі бір көзқарасын, пікірін туғызу функциясы, яғни ықпал ету қызметі де
ілесе жүріп отыратындығын жоққа шығаруға болмайды. Егер әдеби көркем
аудармада динамикалық баламалының тәсілі пайдаланылса (немесе адекватты,
балама және еркін аударма), ақпаратты әдебиетте сөзбе-сөз аударма, баламаны
аудару амалдары қолданылады. Сонымен қатар материалдың мазмұнына қарай бір
мәтіннің өзінде бірнеше тәсілдің қатар жұмсалатындығы да аталып өтіледі.
Мәселен, А.В. Федоровтың пікірінше существуют и переходные или смешанные
типы материала (например, художественной литературе-произведения на
производственные термины с обилием терминов, фактических сведений и т.п.,
внаучной литературе - произведения популярного жанра с исполь-
зованием выразительынх средств художественной образности), [2;37]
Ақпаратты, мәліметті дәл жеткізу мүддесімен қатар ақпаратты
(арнаулы) әдебиетті аударуда ең алдымен қабылдаушының ұлттық ерекшеліктері
ескерілуге тиіс. Өзге тілдерден өзіңнің негізгі ана тіліне аударылған
материалдарды оқу (есту, тыңдау) барысында қабылдаушыға тілдік-стильдік
кедергілер кездеспеуі қажет. Алайда бұл ақпаратты аудармаға қатысты шартты
түрде ұғынылуға тиісті талап: өйткені кейбір ақпараттың мазмұндағы
әдебиеттің тәржімасында мазмұнды сақтау; түпнұсқаның мәні мен стилін
жеткізу; баяндаудың ұғылықты әрі табиғи сипатта болуы; аударма мәтіннің нақ
түпнұсқадай әсер туғызуы тәрізді міндеттердің баршасының үдесінен бірдей
шығу мүддесі көзделмейді. Мәселен, ғылыми стиль үлгілерінің, оқу-ағарту
әдебиетінің (айталық, математика оқулықтарында) тәржімасында ақпараттың,
пәннің негізгі мазмұнының фактілік жағына көңіл бөледі де, қолданылатын
күші тілдік-стильдік құрамдар осы мүддеге бағындырылады. Аталған
міндеттерге қатысты өзге де стильдік тармақтардың өзіндік тілдік-стильдік
ерекшеліктері бар. Бір тілдегі нақты бір функционалдық стильдің қалыпты
тілдік-стильдік құралдарының екінші тілге аударылып берілуінің тармақтала,
дербес қарастырылатын мәселелері сан салалы. Әсіресе синтаксистік құрылым
ыңғайынан қарағанда салыстырылатын екі тілдің айырым белгілері жан-жақты.
1.1. Аударма әдебиеттің түрлері
Көркем әдебиет – айрықша күрделі жанр. Оның әдебиет қисынынан
туындайтын жазушылық, шеберлік, және жазушылық қаламгерлік даралығы (стилі)
мен таланты, эстетикалық, функцияны, мазмұн мен пішінді жеткізудегі
жазушының танымдық-психологиялық қабілет деңгейі сияқты сан алуан
проблемалары бар.
Көркем әдебиет тілінің де өзге функционалдық стильдерге қарағанда
иірімі мол, кез келген прозалық шығармадағы лексикалық-грамматиканың
құралдардың көлемін, көкжиегін дәлелдеп көрсету, жалпыхалықтық, әдеби
немесе ауызекі сөйлеу тілі элементтерінің бір-бірімен жандаса
қолданылуының, әр сөздің стильдік рецептен құбылуының алуан түрлі
себептерін – ғылыми тілімен айтқанда, тілдік құралдардың көркем әдебиеттегі
атауыштық (номинациялық, референттік), қабылдаушыға әсер ету
(прагматикалық), қабылдаушының, оқырманның рухани тармағына ықпал жасау,
жан-дүниесіне, адамгершілігіне тағылым-өнегені насихаттау сияқты
қызметтерді жеткіудегі рөлін, орын анықтау - өз алдына бір бөлек, бірақ
әдебиеттанымдық қағидаттармен ұштасып жататын маңызды факторлар.
Эстетикалық функция – көркем әдебиеттің басты функциясы. Бұл –
арнаулы ақпараттың әдебиеттен басты айырмасы. Көркем әдебиеттің екінші және
маңызды белгісі – оның образдылығы, жалпыхалықтың тілдік қордағы
элементтерді пайдалану мүмкіндігінің болуы. Бұлар -көркем шығарма тілдің
өзіндік табиғатын, өзіндік сөз қиюын айқындайтын басты факторлар [5;37.]
Көркем әдебиет стилінің әдебиеттік, тілдік ерекшеліктері аударма
әдебиетке тән. Белгілі бір халықтың тілінде жазылған әңгіме, повесть, роман
– сол халықтың ұлттық көркемөнер, туындының эстетикалық функциясы,
прагматикалық сипаты – баршасы тілді иеленуші халықтың рухани-мәдени ұлттық
танымдық үдесінен шығуды көздейді. Көркем аударманың тілі де сол мақсатқа
бағындырылады.
Көркем өнер ретінде аударма әдебиет жеке адамға ақиқат өмірінің
сырлы суретін барынша жеткізуі керек. Көркемделіп жасалған ақиқат дүниенің,
бейнесін жасап шығаратын құрал – тіл. Шығармасын ұлттық этникасы, тіл
жағынан топтасқан қауым - өз ұлты, өз халқы қабылдайтынын білетін, яғни
нақты арналған аудиториясы бар қаламгер, өз ана тілінде жазғанында тілдік
құралдардан пайдлану, стильдік түрлендіру, сөз шығармашылығы жағынан еркін.
Ал аударма жасайтын қаламгер мұндай еркіндікке бара алмайды. Тәржімашының
алдында екі жақт, бір-бірімен ауыр, қос міндет тұрады. Осының бірі:
- түпнұсқаның мазмұнын, сюжеттін, түпнұсқа авторының негізгі
иедеясын мүмкіндігінше толық сақтау;
- аударылатын тілдің – қазақ тілінің табиғи заңдылықтарын,
нормаларын қадағалау.
Көркем аударманың мынандай айырым белгілері бар:
а) көркем аударма – ойлаудың образдылық типінің жемісі, демек, мұнда
индивидуалдық даралық, шығармашылық ізденіс бар;
ә) бірақ ізденістің шеңберіне шек қойылады, өткені аударманың
алдында жатқан мазмұн – құрылымы дайын мәтін шығармашылық еркіндікке
жіберілмейді;
б) көркем аударма да төл әдебиет сияқты эстетикалық қызмет атқаруы
керек;
в) көркем аударма төл әдебиет сияқты тұнымды, тұщымды кедір-бұдырсыз
оқылуы қажет;
г) сондықтан аудармада қазақ тілінің табиғи күйі, сөз қолдану,
емлелік нормалары сақталуға тиіс.
Бірін-бірі тізерлеп, тұсап, аударманы қаламгер ретінде тым
бастамдыққа жібере қоймайтын межелердің арасында белгілі-бір өлшемдестік
(симметрия) бар. Көркем аударманың лингвистикалық табиғатын айту – осы
өлшемдістіктің заңдылықтарын анықтау. Көркем аудармада қазақ тілі сөздік
құралының, грамматикалық-стилистік жүйесінің, стильдік құралдарының
қолданылуындағы тәуір тұстардың немесе кемшіл жақтардың болатындығы аталған
талаптардың тең атқарылғанына немесе бірінің екіншісіне ырық бермей, бірі
екіншісінен басым болып келетініне байланысты. Демек, түпнұсқаның мазмұны
үшін қазақ сөзі, айшықты тіркесі, синтаксистік тұтастық неліктен алынған;
түпнұсқаның идеялық – көркемдік санасы аударманың бойына қандай тәсілмен,
қалай ендірілген дегендер, басқа алуан түрлі сипаттар тікелей ретелгенде,
көп мәселенің күрмеуі шешіледі.
1.2. Жұмаділовтің ерекше туындылары орыс тілінде
Жұмаділов Қабдеш- 1936 жылы, Шынжақ өлкесі, Тарбағатай аймағы,
Шәуешек ауданында дүниеге келген.Ол қазақ Совет жазушысы. Оның мынандай
ерекше туындылары бізге танымал: Бақыт жолында романы, Көкей кесті
романы, Қаздар қайтып барады әңгімелері, Саржайлау повес және
әңгімелері, Соңғы көш романы, Тағдыр романы, Шарайна роман, повес
және әңгімелері. Осылардың ішінде оқырманның сезімі мен көңіл күйін
баурайтын ең ерекше туындылары Көкейкесті, Соңғы көш, Бақыт жолында
деген романдары.
Көрнекті қаламгер Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Қабдеш Жұмаділовтың
Шығыс Түркістан қазақтарының өмірінен жазылған Соңғы көш роман- дилогиясы
оқырман жұртшылыққа кеңінен танымал. Бұл романда сол кездегі заманның мал
өсіріп, көшіп қонған қазақ халқының өмірі баяндалады. Әсіресе,
отырықшылыққа енді үйрене бастаған қазақ халқының жай- күйі көркем
суреттелген.
Қабдеш Жұмаділов- өзінің лирикалық жоспарда жазылған сыршыл
әңгімелерімен, Көкейкесті, Соңғы көш атты романдарымен оқушы жүрегіне
жол тапқан жазушы. Көкейкесті романында бүгінгі жастар өмірі, жас жігіт
Жәнібектің қиын сындардан өтіп, біртіндеп азаматтық биікке көтерілуі оның
туған жерге, адамға деген қарым- қатынасы, алғашқы махаббаты шұрайлы тілмен
шабытты суреттелген.Ал әңгімелерде ауыл еңбеккерлері мен қала зиялылары,
студент қауым, тірлігі нанымды бейнесін тапқан. Жинаққа кірген
шығармалардың қай- қайсысы да оқиға шынайлығымен, тіл көркемдігімен
сүйсіндіреді.
Қабдеш Жұмаділовтің шығармаларының ішінде Көкейкесті романы орыс
тілінде Зов, Соңғы көш роман- дилогиясы- Последнее кочевье деген
атпен аударылған.
Көкейкестіроманын- Зов деген атпен жарыққа шығарған көрнекті
аудармашы Н.Скалковский болатын. Ол аударманың қыр- сырын сақтай отырып,
көркем аударған.
Ал енді Соңғы көш романына келетін болсақ, мұны Қ.Жұмаділовтың
шығармашылық жағынан көп жыл бойы аудармашы ретінде жұмыстас болған.
А.Смойленко Последнее кочевье деген атпен аударып,орыс оқырман халқына
өзінің аудармашылық шеберлігімен тәнті еткен.
2- Бөлім. Мәдениет – ұлт-тіл тұтастығы.
Мәдениет – ұлт-тіл үштігі бір-бірімен тығыз байланыстағы ұғымдар.
Ұлт мәдениеті мен ұлт тілі-ұлт тұтастығының негізгі белгісі. Мәдениет
ұлттық тарихи даму бойында жинақталған материалдық рухани құндылықтарының
жиынтығы, мәдениеттің ұлттық негізгі дүмпуі күшті әлеуметтік уақиғаларға
қарамастан, әрқашанда тұрақты және мәдениет – ортақ нышан белгілері бар
біртұтас жүйе.
Мәдениет – қоршаған ортаны, әлемді жай, сырт көзбен бақылау немесе
қоршаған ортаға бейімделу емес, жеке адамның (социум), халықтың өз ұлттық
этникалық ерекшеліктері арқылы айнала дүниеге реакция жасауы, оны өз ұлттық
мінез-құлқы, пайымы шұғылданатын кәсібі арқылы талып-білуі, алған таным
пайымдауын бағалауы. Әрбір ұлттың өзіне тән таным пайымы, қоршаған ортаға
қарым-қатынасы тіл арқылы танылады. Тіл – халықтың болмысы, жаратылысы, ол
мәдениетпен тығыз байланысты, тіл мәденитеттің дамуын, қалыптасуын,
деңгейін көрсететін, мәдениеттің ажырамас бөлігі. Тіл – ойды жеткізудің
негізгі құралы, сонымен қатар тіл – материалдық рухани мәдениетті танып
білудің, ұлт мәдениеті көрніісінің ұлт мәдениеті өмір сүруінің негізгі
арнасы; белгілі бір халықтың мәдениеті мен ақпаратты жинақтау және сақтау
(аккумуляция) қызметін атқаратын басты форма. Демек, тіл арқылы мәдениет
суреттеледі, рухани және материалдық мәдениеттің барлық белгілері тіл
арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Әр халықтың тілі – ұлттық бітімінің
өзгелерге ұқсамайтын айрықша нышанын ғасырдан ғасырға ұластырып, тұтас
күйінде жеткізетін қуатты құрал.
Жазылған туынды (речевое произведение) ретінде аударма әдебиет – төл
әдебиеттің құрамдас бір бөлігі. Демек, аударма әдебиет те төл, ұлттық
әдебиет сияқты көркемдік-эстетикалық қызмет атқарады, бұл қызметке қоса
аударманың әлем халықтарының мәдениетімен әдебиетіндегі таңдаулы үлгілермен
таныстыру, әлемдік өркениетке жақындату міндеті де бар.
Ұлттық мәдениет-жеке адамның (тұтас халықтың) рухани интеллектуалдық
баюының қайнары, алайда дүниежүзілік өркениет, мәдени, ғылыми, білім-ілім
баспалдақтарында өзгелермен нық теңестіре қатар тұру үшін ұлттық
мәдениеттің игілігімен, өнегесімен шектеліп қалу жеткіліксіз
Адам факторының тілдегі көрінісін, тіл мен сол тілді иеленуші
адамның (тұтас бір халықтың) ойнау-пайымдау қабілетінің арасындағы
байланысты ұлттық мәдениеттің ұлт тіліне ықпалын зерттеуде аударма әдебиет
көп көмек жасайды. Аударма әдебиетті түпнұсқамен салыстыру бірнеше тілдерде
бар универсалды бір ұғым, образ, стереотиптер үшін жұмсалатын тілдік
единицалардың ұлттық мәдени құндылығын дәлірек танытуға мүмкіндік береді.
Ұлттық этникалық мәдениеттің ерекшеліктері ұлттық бітімнің және
рухани құндылықтардың ұлттық сипаттары адам санасына орнықпас символдық,
образды метафоралық ойды көркемдеп жеткізуге эталон-үлгі болатын тілдік
единицалардың семантикасынан, ішкі нысанынан байқалып тұрады. Ұлттық
мәдениет әсіресе коммуникативтік актіге қатысушылардың сөз әдебінен, адам
келбетінің, психологиясының суреттелуімен, уақыт пен кеңістікке, іс-қимылға
қатысты атаулардан, туыстық, ресми-бейресми қарым-қатынастардың баршасынан
да белгі береді. Айталық кез келген көркем туындының баяндау тәсілінің
басты тілі диалог кейіпкерлердің өзара сөйлесу әрекеті; ал диалогте сөйлеу
этикетінің тұрақты компоненттері болады; амандасу, өзіне назар аударту,
пікір алмасудың тізімі сөйлеушінің бірінің қолында болу, қоштасу, ойды
тиянақтау, құптау-қолдау сияқты күрделі компоненттері бар диалогтың
коммуникативтік актінің жүруіне вербалды емес (невербальный) ерекшеліктер
де ілеседі. Сөйлесудің вербалды емес компоненттеріне сөйлесудің ырғағы,
дауыс мәнері диалогтың мазмұнына қарай қол, көз, иық, бас сияқты дене
мүшелерінің қимылы, ымдау сияқты паралингвистикалық амалдар, яғни сөз
(речь) процесінен тыс тәсілдер жатады.
Паралингвистикалық ерекшеліктер халықтардың барлығына да тән және
олар – этнос мәдениетінің әр көрінісі. Өнер үлгілерінің басқа түрлерінде
(мәселен, сахна, кино өнерінде) сөйлеу этикетінің вербалды емес белгілерін
жеткізу тым қиын емес. Ал жазба нұсқаларында коммуникативтік актінің
барысында ақпарат-пікір алмасудың толыққанды дәрежесіне қол жеткізуге
дәнекер қызметін атқаратын паралингвистикалық компоненттер мәтінде тілдік
тұлғалармен (сөзбен сөз тіркесімен) белгіленеді. Бір халықтың сөйлеу
этикетіне таным, дене қимылы, сөйлеу ырғағы, дауыс мәнері сияқты сипаттар
екінші халықтың сөйлеу этикетінде – ұлттық мәдениетінде жоқ болуы мүмкін.
Мысалы, суреттеліп отырған оқиғаға, тосын жағдайда қарым-қатысты,
ақпараттан алған әсерді вербалды емес түрде көрсететін, орыс халқының
сөйлеу этикетінде кездесетін паралингвистикалық компонент – всплеснуть
руками (Сөздіктегі баламасы қолын соғу) немесе вскрикнуть (сөздіктегі
баламасы айқайлап жіберу.) Таңғалысты,болған оқиғадан алған әсерді
білдіруде қазақ әдебиетіне қолды соғу немесе айқайлап жіберу тән емес .
Ғасырлар бойындағы халықтар мәдениетінің етене араласуының
нәтижесінен қазақтың ұлттық мәдениетіне, ұлттық салт-дәстүріне сыналап
енген, өзге мәдениелік белгілер мен сипаттарды тұжырымдау этика,
философия, дүниетаным, әлеуметнама (социалогия) ғылымдарының аясында енді-
енді қолға алына бастаған шаруалардың бірі. Өзге мәдениелік белгілер мен
сипаттардың зерттелуі, мәдениет пен фактілерінің позитивті және негативті
жақтарын ажыратып баяндау, қоғам мүшесін қалыптастыру, жеке адамды
тәрбиелеу ісінде ұлттық бітім мен ұлттық ойсана факторы алдындағы қатарға
шығып отырған қазіргі қоғам дамуы жайында аса маңызды іс және бұл күрделі
проблема. Көркем аудармаларда кездесетін өзге мәдениетке тән қаратпа
мысалдары (голубушка, милая, брат, сударыня, тетушка) қазақшалауда
аудармашылар ұлттық колориті қанық, айналайын, қалқам, шырағым, қарындас,
жеңгей, апай, тәріздес нысандарды қоспайды, стильдік баяуы бейтарап
элементтерді алады немесе баламалар жасайды. Бұдан шығаратын қорытынды
түпнұсқа мен аударма әдебиеттің тілін салыстыру арқылы мәдениетаралық
қатынастырдың кейбір белгілерін, ұлттық пайымдау мен ұлттық ой-санаға әсер
ықпалын бағандауға ғылыми жинақтауға негіз етуге болады.
Лингвомәдениеттану ғылымының негізгі бағыттары осы ғасырдың соңғы
бөлігінде, ғасырлар тоғысқан тұста әлемдік озық лингвистика тілтанымының
теориялық бағыттарын структуралық лингвистикадан өзгешелеу жаңа арналарға
яғни, тілді жеке адаммен, оның ойлау өрісімен және рухани практикалық
қызметімен байланыстыра қарауға қарай бұрып отыр.
Лингвомәдениетнама немесе лингвомәдениеттану (лингвокультурология)
саласындағы басты бағыт– ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне өзара
ықпалы, бұнда мәдениет ұғымы рассматривается применительно к аспектам
взаимодействия с языковой личностью
Лингвомәдениетнама соңғы жылдарда лингвистика мен мәдениетнаманың
культурология түйіскен тұсынан туындап отырған жаңа ғылым. Бұл саланың
объектілері, единицалары мен пәні жайындағы орыс тіл біліміндегі алғашқы
көзқарастар. Осы ғылым саласының объектісі турасындағы тұжырым біреу, ол–
ұлттық мәдениеттің және рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі, тіл арқылы
беріледі.
Тіл мен мәдениеттің өзара қарым-қатысы. Әсіресе мәдениеттің тілге
ықпалы мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың
дүние танымы мен мәдениетінде ерекшелік бар; бұл ерекшелік тілге
сіңдіріледі дегеннің бастапқы негізі Э.Сенир мен Б.Уорофтың Лингвистикалық
ықтималдық теориясында (теория лингвистической относительный) қаланған
болатын.
Әр халықтың мәденитетінің арасындағы айырмашылықтардың бар екендігі
ақиқат факт. Алайда ХХ ғасырдың өн бойында өзге де ұлт ғылымдарындағы
сияқты, қазақ ғылымында да бұл шындық көмескіленіп, мәдениет ұғымы ұлтқа
қатыссыз, ұлттық бітімнен бөлек өзге мәдениеттермен синтездеуге болатын
категория ретінде абстрактілі түрде ұғындырылғаны мәлім. Ал жаңа қоғамдық
қарым-қатынастарға көшкен қазіргі қауімдастықтың сипаттары ұлттық бітімді
танытатын өлшеусіз құндылықтардың бірі – төл мәдениет, екіншісі – төл
екендігін мойындатып отыр. Бұл қос қатар бір-біріне ықпалдас, бірінен бірі
ажырамайтын құндықлықтар қазіргі қоғам талабы алға шығарған жеке адамды
(қоғам мүшелерін) тәрбиелеу, жеке адамның интеллектуалдық ой-өрісін дұрыс
қалыптастыру бағытының негізіне айналып келеді.
Лнгвомәдениетнама саласы- этнолингвистикамен де, лингво-
мәдениеттану мен де ортақтасатын ғылым; алайда оның ауқымы соңғыларға
қарағанда анағұрлым кең; лингвомәдениетнама әрбір тілдік единицаның белгілі
бір халықтың төл элементі, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз сөзі,
өзгелермен ауыс-түйіс емес, өз меншігіндегі сөз, сөз тіркесі, афоризм,
мақал-мәтел екендігін дәлелдейтін белгі қайсы; ұлттық бет-пішіні бар деп
есептелген сөз ұлттық әлеуметтік, этникалық, саяси, адамгершілік,тұрмыстық
нормалары мен қағидаттарынан қандай мәлімет жеткізе алады дегенді зерттеуге
назар аударады. Және де бұл жекелеген тілдік фактілер төңірегінде жай,
қарапайым шолу, болжам айту деген сөз емес, ұлттық мәдениеті мен ұлттық
тілді өзара байланыстырады, бір-біріне әсері айқын фактілерін жүйелі түрде
топтастыру; ішкі формасы арқылы белгілі бір ұлтқа ғана тән екендігін
танытатын тілдік единицалардың коммуникативтік қызметінің айырым
белгілерін, сапаларын анықтау.
Екі немесе бірнеше халықтың материалдық мәдениетін (еңбек құралдары,
үй-тұрмыс заттары, ұлттық киім-кешек пен тағам түрлері) және рухани
мәдениетін (дүниетаным, адамгершілік, имандылық, тәрбие, білім беру, заң,
философия, этика, ғылым, өнер, мифология және дін) білдіретін тілдік
единицаларды түпнұсқа мен аударма нұсқа негізінде салыстыру жеке адамның
интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюіне ықпал жасайды, халықтың белгілі бір
хронологиялық мерзімде бір-біріне саяси, әлеуметтік, экономикалық және
мәдени әсерінің деңгейін анықтауға септігін тигізеді, сондай-ақ және ең
бастысы бр тілдің лексикалық-граматикалық, фразеологиялық жүйесі,
образдылық құралдары ауқымының қаншалықты екендігін көрсетеді.
Халықтық эпостарда, аңыз-жырларда, өткен ғасырлардағы ақын-
жыраулардың шығармаларында және басқа да дереккөздерде сақталған
этноатаулар сияқты басқа да бірқатар тілдік единицаларда да ұлттық
мәдениеттен ақпарат беретіннышан болады.Бұндай нышан тілдік единицаның
бірінде имплицитті түрде (жасырын, байқалмайтын); екіншісінде эксплицитті
түрде (анық, айқын) көрініп, танылып тұруы мүмкін. Басқаша айтқанда,
тілдегі кейбір тұлғалардың сыртқы нысанының өзі ұлттық бітімді байқатып
тұрады, ал кейбір жекелеген сөз, тіркес, фразаның нақты бір
ұлтқа,мәдениетке тән белгісі қолданысқа түскенде ғана айқындалады.
Аудармашының лингвоэтникалық құзіреті осындай единицаларды
(лингвокультуремаларды) ажырата білуіне байланысты.
Орыс тілінің фразеологиялық жүйесінің ұлттық менталитетке қарым-
қатысын зерттеген В.Телия ұлттық мәдениет пен этностың ұлттық -танымдық
сипатын фразалық тіркестермен қатар халық мәдениетінің рәсімдік нысандары
(ритуальные формы), паремологиялық қор, образ эталондар жүйесі, символ
сөздер және символды таныта алатын сөз тіркестері, теологиялық атаулар,
қанатты сөздер мен орамдар арқылы ажыратуға болатынын дәлелдейді
Бұл айтылғандардың аударма әдебиет тілінің лингвистикалық
ерекшеліктерін айқындатуға тікелей қатысы бар. Өйткені екі халықтың
қоршаған материалдық және рухани дүниені танып-білуі, алған танымын
жеткізетін (бейнелейтін) тілдік амалдары әртүрлі.
Ақпаратты, мәліметті имплицитті түсінуі, ойды жеткізуі, жеткізу
процесінде тілдегі құрылымдық амал-тәсілдерді игеруі жағынан қарағанда,
ойды берудің концептуалдық құралдарын пайдаланатын тілдер де және ойды
берудің эмоционалдық құралдарын пайдаланатын тілдер де бар. Қазақ тілі де,
орыс тілі де ойды нақты атаумен беруден гөрі эмоционалдық экспрессивтік
құралдармен беруге бейім тілдер: екі тілдің әлеуеті осындай мағынаға өзек
болатын образ символдары әртүрлі, сондықтан да екі тілде де образ бейнесі,
мағнасы жағынан жуықтасатын немесе бір-біріне мүлдем қарама-қайшы теңеулер,
фразалық тіркестер, қанатты сөздер, сөз – символдар бар. Аудармашының
көздеген мүддесі аударма мәтінді төл тілдің табиғи қалпымен жасау; сол
себепті де түпнұсқадағы сөздің, сөз тіркесінің сыртқы формасынын емес,
негізгі стильдік көркемдік мақсатынан шыға отырып,ол қазақ тілінің
номинациялау образ жасау, бейнелеп айту қорындағы ұлттық нышаны бар
үлгілерді, халықтық стереотиптерді қолданылады. Ұлттық нышанға ие
тұлғалар қазақ тілінің фразеологиялық жүйесінің, теңеулер жүйесінің, діни
ұғымдардың, сөйлеу әдебіне қатысты сөздер мен сөз тіркестерінің, тұрмыстық
атаулардың қоладынысынан көрінеді.
Әр халықтың тіліндегі ұлт мәдениетінің басты сипаттарының
белгіленуі, мәдениеттің тілдегі көрінсі қоршаған ортаның тіл арқылы
суреттелуіндегі ұлттық мәдениетіне, этникасына тән өзгешеліктер турасындағы
мәліметтер жоғарыда аталғандармен қатар уақыт пен кеңістікке, сөйлеу
әдебіне қатысты параметрлерде, сондай-ақ сөздің басқа да бірқатар
лексикалық-синтаксистикалық топтарында сақталған және жинақталған.
2.1.Көркем аудармадағы баламасыз лексика
Аударматанудың теориялық және практикалық мәселелері талданатын
еңбектердің барлығында да екінші тілде мағналық – ұғымдық көлемі жағынан
сәйкес келмейтін, сол себепті аударылуы қиындық келтіретін, болмаса
тәржімалағанда суреттеу, түсіндіру, шамаластыра аударуды қажет ететін
сөздер тобы аталады, олар баламасыз лексика (безэквивалентная лексика)
деген терминмен белгіленеді.
Баламасыз лексика-халықтық ұлттық мәдени ерекшеліктерін танытатын
атаулар; реалийлер; ғалымдардың көрсеткішіне, баламасыз лексика дегеніміз –
слова, сужающие для выражения понятий, отсутствующих в иной культуре и в
ином языке, слова относящиеся к частным культурным элементам характерным
только для культуры А и отсутствующим в культуре Б, а также слова, не
имеющие эквивалентов за переделами языка, к которому принадлежит [10; 53]
Баламасыз лексика – көркем шығарманың тақырыбына, мазмұнына
байланысты бір халықтың мәдени тұрмыстық тіршілігіндегі ұғымдармен
түсініктердің, заттардың атаулары, адамдардың арасындағы әлеуметтік қарым-
қатынастар мен діни, саяси көзқарастарға қатысты терминдер, стандартты
қалыптар. Бұндай лексикалық единицалар (сөздер мен сөз тіркестері)
сөздіктерге тіркелмейді, тіркелген жағдайда да суреттеу, шамаластыра аудару
(уподобияющий перевод) амалымен жүзеге асырылады. Лексикографиялық
рәсімдегендігі өзге тілдегі мәдени ұлттық ерекшеліктерге тән атауларды
аудару мүмкін емес деген пікір тудырмайды, дәл тұрақты лекскикалық
сәйекеситігі көрсетілмегенмен де, аударма мәтіндерде жүргізілген талдау
көркем әдебиетті реалий атауларын эстетикалық функцияға нұқсан
келтірмейтіндей дәрежеде аударуға болатынын дәлелдейді.
Бір халықтың мәдениетіне тән сипаттарды айрымдарды атайтын сөздерді
аудару аудармашының лингвоэтникалық құзыретінің жан-жақты болуын талап
етеді.
Этнотұрмыстық белгі ұлттық мәдениетті белгілейтін басқа да атаулар
функционалды қызметі жағынан басым (доминант) элементтер; олардың
контекстегі функционалдық-коммуникативтік қызметі жоғары. Демек, оларды
түсіріп тастау түпнұсқаның мазмұнын сақтау талабына нұқсан келтіреді.
Сондықтан аудармашы текстегі қолданылған, қазақ тіліне мәдени танымдық
сипаты, ұғымдық-мағналық көлемі жағынан сәйкестіктері жоқ атаулардың түпкі
мағнасын. контекстегі стилдік жүгінің ауқымына назар аударуға тиіс.
Аударманың сапасын бағалаудың екі жақты межесі аудармаға да талап-
міндеттер жүктелетінін көрсетеді.
Аударма мәтіннің айтылған талаптардың үдесінен шығуы аудармашы- ның
ойлау-психикалық қабілетіне, білім-біліктілігіне тікелей байланысты.
Түпнұсқадағы ойды қалай, қандай әдіс-тәсілдермен жеткізудің
амалдарын іздестіру барысында аудармашы негізгі материалды анализдеу және
синтездеу процестерін бастан өткереді; яғни түпнұсқа негізгі идеясын, мән-
мазмұнын талдап түсіну және осы идея мен мазмұнды екінші тілдің әлеуеті
арқылы жеткізу проблемаларын шешуге тиіс болады. Аудару процесі
тәржымашылық қызмет үшін:
– жалпы бағдарлы ақпаратты (фоновая информация) білу
– екі тілдің лексикалық-грамматикалық құрылымын жетік меңгеру
талаптарын қояды.
Бір тілден екінші тілге тәржімалау барысында аудармашының жалпы
бағдарлы ақпаратпен танысу, білу қажеттігін осы мәселені зерттеуші
ғалымдардың қай-қайсысы да атап өтеді [5; 94] Фондық білімі (кейбір
еңбекшілерде фондық ақпарат, фондық мәлімет деп те аталады) ұғымының
тәржіма процесі үшін елеулі маңызы бар; бұл ұғым совокупность преставлений
о том что составляет реальный фон, на котором развивается картина жизни
другой страны, другого народа [19;116] деген түсінікті білдіреді. Демек,
аудару процесі барысында екі тілді жетік меңгеріп қана қою, осы межеге
сүйену жеткіліксіз; аударма мәтіннің белгілі бір талаптарға сай болуы үшін
түпнұсқаның сюжеті мен мазмұнына негіз болған тақырыпты айтқандай түсетін
бірқатар мәліметтермен танысуға тура келеді. Тәжірибелі аудармашылар
түпнұсқа авторының өзге де шығармаларын оқиды, оның жазушының шеберлігіне
тән болып есептелетін басты-басты стильдік-тілдік құралдарды аңдап
аңғарады; шығарма оқиғасына желісіне негіз етілген тарихи мерзімнің
ерекшеліктеріне қатысты өзге де мағлұматтарды зерттейді; сөйтіп жалпы
алғанда, тәржіма үшін қажетті тарихи, этномәдениет, әлеуметтік мәдениет,
ұлттық бітім турасындағы өзінің жалпы білім-тәжірибесін жинақтайды. Жалпы
бағдарлы ақпаратты білу, танысу, көлемі халықтар арасындағы мәдени
байланыстар өрісінің деңгейімен байланысты.
Мәдени ынтымақтастықтың неғұрлым тығыз болған сайын, өзге халық, ұлт
жөніндегі әлеуметтік-мәдени дерек мағлұматтардың көлемі де соғұрлым толыға
түседі. Фондық ақпарат соынмен қатар белгілі бір халықтың тарихын,нақты бір
кезеңдегі лингвомәдени ой-өрісін аңғаруды да қажет етеді.
Жалпы бағдарлы ақпаратты меңгеру және оны әрдайым назарда ұстап
отыру тәржіма нұсқаның толымды санада жасалуына ықпалын тигізеді.
Қазақ мәдениетіндегі аударма тәжірибесіне араласқан қаламгерлердің,
кәсіби аудармашылардың қай-қайсысында да жалпы бағдарлы ақпаратты меңгеру
деңгейі өте жоғары, бұған тілдерді иеленуші халықтардың орналасу
аймақтарының бірыңғайлылығы, жықындығы. Сондай-ақ бірыңғай саяси бағытты
ұсатануы, экономиканы, шаруашылықты, мәдениетті бірыңғай бағытта дамытуы,
өзге тілдің қазақ тіліне қарқынды ықпалы және т.б. экстралингвистикалық
факторлар әсер етті.
Аударылған тілдегі сөздің мүсінделуі күрделі. Қазақ тілі сөзінің
мағналары мен стильдік реңкі, релеванттық ерекшеліктері, сөздердің
синтакистік түпнұсқа мәтіннің өресінен ұзай алмайды. Бұдан аударманың
сапасы, аудармашыға қойылатын талаптар аударылған нұсқаны бағалаудың межее-
крийтерилері қандай деген өзекті жайт алға шығады. Жазылған туынды
ретіндегі аударма әдебиеттің ұлттық мәдениеттегі орны оның сапасының қандай
екендігімен анықталады.
Аударма нұсқаның қандай болуы керектігін анықтайтын талаптар мен
ұстанымдар әр түрлі. Бірқатар зерттеушілер түпнұсқаның жалпы мағнасын
түсіндіріп беру жеткілікті деп есептейді. (больше смысла и меньше
грамматики) эстетикалық қызметі түпнұсқаның ықпалымен барабар болуымен
аталып өтіледі; түпнұсқаның тілі мен стилін мейілінше қатаң сақтау
қажеттігі де айтылады. Осылараға байланысты ғалымдар дәл аударма,
толыққанды аударма, тәріздес аталымдар қолданылады.
Қазақ ғылымында осы саланың басты сипатын анықтайтын негізгі
ұстанымдар - әдебиеттанудың ғылыми аспектілерін шеңберінде сөз етіледі,
бұнда аударма әдебиетке қойылатын талаптар көбінекөп аудармашының қабілеті,
аударымпаздық шеберлігі, шығарма мазмұны мен тақырыбының, түпнұсқа
авторының өзіндік қаламгерлік тілі мен стилінің тәржімадағы көрінісі
ыңғайында қарастырылады.
Әрбір көркем аударманың бүге-шігесіне дейін талдаушылар аударманың
аударма екендігі сезілмей, түпнұсқаның өзі басқа тілде емес, біздің ана
тілімізде жазылғандай болуын түпнұсқаның стилін сақтауға, түпнұсқаның
бойындағы барын беруге, қазақ тілінде қаншалықты орамды болып шыққанына
мағынасының қазақ оқушысына айнымай жетуіне аударушы екі тілді де,
оның ішкі әдемілігін, өмір шындығын қапысыз түсінуіне Қарапайым
түсінікті болуына екі мәтіннің бір-біріне дәлме-дәл балама болуына
қол жеткенде ғана тәжірманың сапа-дәрежесі мінсіз болады деп есептейді. [3;
55]Осындай, бір-бірімен үндес талаптардың қойылуынан көркем әдеби аудармаға
сәтті (жақсы) аударма, ортақол аударма, сәтсіз (нашар) аударма деген баға
беріледі де, сәтті, ортақол, ұтымсыз болудың белгісі қайсы деген сауалдың
жауабы тасада қалып қояды.
Бұл айтылғандар көркем аударманың төңірегінде шоғырланған. Анығында,
өзге тілден қазақшаланған дүниенің сапасын айқындау – көркем әдебиетпен
бірге арнаулы ақпаратты мәтіннің тәржімасы үшін де аса қажетті фактор.
Аударма мәтіннің шығарма ретіндегі тұтастығына баға беруде мәтіннің
коммуникативті функционалды қасиетін анықтаудың маңызы үлкен. Ақпаратты,
мәліметті жеткізу жағынан немесе экспресивті әсері, эстетикалық тұжырымы
жағынан түпнұсқа сияқты қызмет атқаруы-аударманың коммникативті
–функционалдық белгісі. Басқаша айтқанда, түпнұсқа қандай ақпараттық,
экспрессиялық, тәрбиелеу, насихаттау, ықпал ету қызметін атқарса, аударма
мәтін де осы мүддеден шығуы тиіс. Бұл-аударманы бағалаудың бір межесі.
Мәтіннің коммникативті-функционалдық белгісін нақтылайтын екінші
меже-екі тілдегі мәтіндер семантикалық-құрылымдық жағынан мүмкіндігінше бір-
біріне жақын түсуге тиіс. Бұл айрықша мәнді меже-өлшем, өйткені аударманың
сәтті шығуы, болмаса ортақол дүние болуы қазақ тілі сөздерінің, құрылымдық
жүйесінің ұтым шерілуіне тікелей байланысты. Түпнұсқаның мазмұндық-идеялық
тұлғасының аудармада мүмкіндігінше жеткізілуі алғашқы мәтіннің барлық
ерекшеліктерін сол сөз емес. Керісінше, өзге тілдегі мәтіннің семантикалық-
құрылымдық ұжымдасуына тұс алып қалғанда, аударма мәтін өзіне жүктелген
міндеттерді атқара алмайды. Аударма жасауда дайын контекстегі сөздер мен
синтаксистік тұтастықтың өрісінен шығып, функционалдық қызметі жағынан
сәйкес келетін балама іздеуге-ауытқушылықтарға жол беруге болады, алайда
баламалар, семантика- лық сәйкестіктерді игеру мазмұнға нұқсан келтіретін
алшақтықтарды тудырмауға тиіс. Сонымен, аударма әдебиеттің 2 түрінің де
санасына баға беретін екі меже-өлшем бар:
1) түпнұсқа мен аударма мәтін арасында коммуникативтік теңбе-теңдік
болуы керек;
2) аударма мәтін қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz