Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландырудың салдары

Жоспар

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
1 Кеңес үкіметінің қазақ шаруаларын жаппай отырықшылыққа көшіруі
1.1 Кеңс үкіметінің қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшіру саясаты
1.2 Қазақ шаруаларын күштеп отырықшылыққа көшірудің барысы

2 Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландырудың салдары
2.1 Отырықшылыққа көшкен қазақ шаруаларының экономикалық жағдайы
2.2 Халықтың күштеп отрықшыландыру саясатына наразылығы

Қорытынды
Әдебиеттер

Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихымыздың күрделі беттеріне өткен
ғасырымыздың 20 – 30 жылдары жатады . Қазіргі біз өмір сүріп отырған
қоғамымыздың демократиялануы тарихтың күрделі беттерінін, яғни ақтандақ
тұстарын ашуға, оны зерттеуге кең мүмкіндіктер ашты. Қазақ халқын күштеп
ұжымдастыру, зорлап отырықшыландыру бағытын ұстанған кеңестік дәуірдегі
коммунистік партияң қатал қуғын – сүргін саясатын мұрағат қойнауында
сақталған құжаттар айқындап беріп отыр. Комунистік идеолтгия үстемдік
құрған кезеңде осы мәселеге қатысты тарихи деректер бір жақты зерттеліп
келсе , ендігі тарихшылар мұрағат қорындағы объективті шындықты айқындайтын
тарихи деректі ғылыми айналымға қосуға толық мүмкіндіктер алды. Зерттеліп
отырған Қазақ хақын отрықшыландыру мен соған байланысты туған босқыншылық
тарихы бүгінгі таңда Отан тарихында өзекті мәселенің бірі ретінде көптеген
зерттеушілердің қызығушылығын тудырып, зерттеу объектісіне айналдырғаны
тарихнамаға қосылған еңбектерден белгілі бұндай жағдай тек қазақ халқының
басында ғана болған жоқ, ол Украйнада, Волга бойында бұрынғы КСРО
территориясының басқада аймақтарында болды. Бірақ қазақ халқының басынан
өткен нәубет, басқа елдереге ұлттарға қарағанда анағұрлым ауыр болды деп
айта аламыз. Себебі осы жылдары қазақ халқының 52% кемігені белгілі болып
отыр. Жалған мнтерноцианализм мен қазақ халқын орыстандыру немесе түп –
тамырымен жою, орстардың кең байтақ қазақ жеріне отарлау көзделгені қазіргі
кезде белгілі болып оттыр.Жазған интернационализмен қазақ халқын
орыстандыру немесе түп тамыры мен жою, орыс шовинистерінің кең байтақ қазақ
жеріне отарлау көзделгені қазіргі кездегі зерттеулерден көріп
отырмыз.Жиырмасыншы жылдардың аяғы мен отызыншы жылдардың басындағы
отырықшыландыру туралы зерттеулер әліде болса толық зеттеуді қажет етуде.
Жалпы отырықшыландыру өзінің тарих сахынасында қандай орын алды. Осы
отырықшыланыру арқылы Кеңес Үкіметі өзінің көздеген мақсантына қол жеткізді
ме? Қазақстандағы отырықшыландырудың бастаушысы болған Ф.И.Голощекин о
бастан-ақ Отырықшыландыру, - деді ол өзінің осы мәселеге байланысты 1
Өлкелік кеңесте (1930ж 9-10 қараша) сөйлеген сөзінде,- бәрінен бұрын бұл
таптық мәселе. Отырықшыландыру арқылы біз нені шешкіміз келеді?
Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді қалймыз. Біз отырықшыландыру
жолымен астық мәселесін қазақтар қожалығында мал шаруашылығын жөндесек
дейміз. Бұл дегенің ұлтық экономикалык теңсіздікті жою болып
шығады1.Кеңестік дәуірдегі көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын
отырықшыландырудағы Халық комиссарлары жанынан құрылған Республикалық
отырықшыландыру комитетінің рөлі, орны және маңызын осы тақырыпты зерттеу
барысында білеміз.
Зерттеу тақырыбым – 1929 – 33 жылдарды қамтыйды. Бұл тарихи кезеңді
зерттеу жұмысына таңдап алған себебіміз бітіру жұмысы тақырыбым Қазақ
шаруаларын күштеп жаппа отырықшылыққа көшіру және оның салдарыболғандықтан
осыхронологиялық шеңберді қамтыдым.
Бітіру жұмысымның тақырыбы зерттеушілер назарын аударып
келеді[i].Отырықшыландыру мәселесі жөнінде бірқатар тарихшылар еңбек жазды.
Мәселенің жаңаша қойылуына тарихи шындықты дұрыс танып білуге апаратын
жолды іздеуді және сан алуан тын деректерді кең көлемде тауып,
ғылымиайналымға енгізуді талап етеді. Кеңестік ресми тарихнамада
Қазақстандағы ауыл шаруашылығын социалистік жолмен қайта құрып,
ұжымдастыру тарихы социализм орнату жолындағы аса үздік жетістік ретінде
дәріптеліп келгені мәлім.[ii] Отан тарихында ХХ Ғасырдың 20 – 30 жылдарына
қатысты соның ішінде ұжымдастыру мәселесіне қатысты тарихнамалық процесті
құрайтын бірнеше еңбектерді атауға болады. Осы кезең тарихнамалығының
маңыздылығын деректерді талдау дәлелдей түседі. Кеңес үкіметінің
тарихнамасында ұжымдастыру, отырықшыландыру мәселелері социалистік
қоғамға өтудің бірден – бір түрі, үлкен жетістік деп айтылып келді. Тарихи
деректер ауыл шаруашылығын қата құрудың сталиндік көзқарсын балама
теориялық пікір ұсынған көрнекті ғалымдар профессор С.П.Швецов,
М.Г.Сириус,профессор Н.Н.Челинцев, А.Дончин, еңбектері еді. Бұл агарарлық
ғалымдар көшпелі қазақ халқын жоспарлы түрде отырықшылыққа айналдыруға
қарсылығын білдіріп, өз пікірлерін айтты. Сол кезеңдерде бұл ғалымдардың
пікірлері ескерілмей, оларды буржуазияшыл, білгірлер деп айыптап қуғын
– сүргінге ұшыратты. Сол сияты Алаш зиялылары Ә.Бөкейханов. А.Байтұрсынов,
М.Дулатов тағы басқалары да қазақ қауымының отырықшы тұрмысты қабылдай
қоюына күдікпен қарап, өз пікірлерін білдірді. Кеңестік тарихшылардың
ішінде қазақ шаруаларының тарихын объектитивті тұрғыдан баяндау бағытындағы
талпыныстарды көрсететін бірнеше еңбектерді атауымызға болады. Оларға
Ә.Тұрсынбаевтың, Г.Дахшлейдердің, Б.Төлебаевтың,К.Нұрпейісовтың
еңбектерінатауға болады. Бұл еңбектердің маңызы деректік материалдардың мол
пайдалануында. Әрине бұл ғылыми еңбектер кеңестік қоғам тұсында
жазылғандықтан, кеңестік идеологияның тар шеңберінен ары бара
алмағандықта, қазақ халқның басынан кешірген қасіреттері толық ашлып
айтылмады.[iii] Жұмыстың мақсаты – Қазақ шаруаларын күштеп жаппай
отырықшылыққа көшіруі және оның салдары қалай болғандығын дан – жақты
зеттеп көз жеткізу. Осы тақырыпта көбірек мағылымат алу. Жұмыстың осындай
мақсатына жету үшін зерттеуде мынандай міндеттер қойылды.Кеңес Үкіметіне
отрықшыландыруды тез арада жүргізудің қажеттілігін жан – жақты қарау арқылы
шынайы бағасын беру.
Және бұл отырықшыландыру қазақ жерінде қаншалықты қарқынды жүргендігін
көрсету.
Қазақ халқын отрықшыландыруды жүзеге асырудағы әкімшіл - әміршіл жүйенің
қыспағына түскен тұстарын, дерек көздері арқылы ашып көрсету.
Орықшыландыру салдарында қазақ қоғамындағы өзгерістердібаяндау.
Зерттеу жұмысымның құрылымы Жоспар, Негізгі бөлім деп алдым. Негізгі
бөлім екі тараудан тұрады. Кеңес Үкіметінің қазақ шаруаларын жаппай
отырықшылыққа көшіруі және Қазақ шаруаларын күштеп отырықшыландырудың
салдары. Бұл екі бөліктерді әрқайсын екі бөлімдерге бөлдім. Қазақ
шаруаларын отырықшылыққа көшіру саясаты. Қазақ шаруаларын күштеп
отырықшылыққа көшіруінің барысы.
Отырықшылыққа көшкен қазақ шаруаларының экономикалық жағдайы.Халықтың
күштеп отрықшыландыру саясатына наразылығы.
Қорытынды, Әдебиеттер тізімі. Жалпы бітіру жұмысын осы бағытта жаздым.

Кеңес үкіметінің қазақ шаруаларын жаппай отырықшылыққа көшіруі
1.1. Кеңес үкіметінің қазақ шаруларын отырықшылыққа көшіру саясаты.
Қазақ жері патша заманында Ресейге қосылған Орта Азияның солтүстүстік
Қиырында жатқандықтан орыстың Сібір мен Қиыр шығыстағы отарлау жолы осы
жердің үстімен өтті. Сондықтан қазақ жері дөрекі түрде екіге бөлінді:
1. Орыстардың қалың қоныстанған солтүстік бөлігінде егіншілік жақсы
дамыды .
2. Қазақстанның көбісі оңтүстіктегі әлі түрен түртпеген жапан далаға мал
бақты.[iv]Қазақстанның осы ерекшеліктерін ескермеген большевиктер көп
қиыншылықтарға тап болды. 1926 жылы Қазақстан тұрғындарының тек ширегіне
жуығы егіншілікпен 38.5% мал шаруашылығымен қоса егіншілкпен айналысты.
Республика тұрғындарының 70% жуығы толық көшпелі өмір кешті. Бірақ оның 3
тен 2 – сі жартылай көшпелі болып саналатын. Кеңес Үкіметі сан
ғасырлардан бері өзгеше мәдени дәстүрлері қалыптасқан осы көшпенділер мен
жартылай көшпенділер бірер жылдың ішінде отырықшы егіншілерге айналдыруды
ұйғарды. 1928 – 1929 жылдарға арналған жерге орналастыру жұмыстарын атқару
жоспарының негізгі принциптері туралы баяндаманы тыңдап, БК(б)П Өлкелік
комитетінің 2 пленумы былай деп атап көрсетті:
1.Өлкелік комитет бюросының жерге орналастыру туралы қаулылары БК(б)П
Орталық Комитетінің төмендегі негізгі ережелерде көрінген директиваларының
дұрыс дамытылуы болып табылады: а)
жүргізіліп жатқан жерге орналастыру халықтың белгілі бір ұлттық топтары
жөнінде ешқандай кезек белгілемей – ақ жерге отырықшыландырылып жатқан
аудандарда барлық халықты бір мезгілде қамтуға тиіс; Қазақстанға 1925 жылғы
14 қыркүйекке дейін көшіп келгендердің бәрі де іс жүзінде ауыл
шаруашылығымен шұғылданушылар тұрғылықты халықпен бірдей жерге
отырықшылануға тиіс.
ә) Қазақ АССР – інің басшы партия және кеңес органдары жерге
орналастыру кезінде ең алдымен қазақтар, сол сияқты басқа ұлт шаруаларының
кедей және орташа топтарының мүдделерін қамтамасыз ету қажеттігін ескеруге,
осы арқылы бүкіл Қазақстанның кедей – орташа халықтарының бай және кулак
элементтерге қарсы таптық топтасқандығын қамтамасыз етуге тиіс.

б) Жер пайдаланудың нормасын белгілеген кезде көшпелі және жартылай
көшпелі тұрмыстан отырықшылық жағдайға көшетін қазақ халқының топтары үшін
жоғары нормалар енгізілуі тиіс. Ал бұл шешім ежелгі халықтардың мүделеріне
қайшы келетінін айтпасада түсінікті. Бұл жоспар ұжымдастыру науқанынан
бірнеше жыл бұрын талқыланды. Шындығында мамандардың барлығы қазақтар
ұжымдастыру атаулының барлығына, отырықшыландыруға мүлдем дайын емес деген
пікірде еді. Арганомдардың көбісі мал шаруашылығы ағайындық туыстық
қатынастармен реттелетінін елдің ежелгі қаумдық қалпын бұзу экономикалық
тұрғыдан қауіпті екенін баса көрсетті. Жергілікті жағдайды жетік
білетіндерде елдің мал өсіретін аудандарды егін өсіруге жарамсыз екендігін
түсіндірді. Негізгі қиындық көшпенділерді отырықшылыққа көшірді талап ету
еді. Партиялық доктрина мұнымен көшпелші халықтардың экономикалық және
мәдени мешеулігін жою мақсатын көздеді, нақтырақ айтқанда бұл міндет,-
отырықшылыққа көшу байлардың жартылай феодализмін жою, тайпалық
қатынастарды қирату деген[v] деп тұжырымдады. Қазақстан териториясы
экономикалық тұрғыдан бүкіл кеңестік Сібір мен Қиыр Шығыс үшін азық-түлік
резервтерінің қуатты көзі болып көрінді, сондықтан да көшпенділерді
отырықшылыққа көндіру арқылы Орталық, Оңтүстік Қазақстаннан қыруар астық
мақсатын көздеді.
БК(б)П Орталық комитетінің 1929 жылы қарашада өткен пленумында қазақ
көшпенділерінің жерін кәмпескелеу және бұл жерді алып астық шаруашылықтарын
құру туралы қаулы қабылдады. 1932 жылы осы жаңа астық 1,6 млн астық беруге
тиіс болды. БКП(б) Орталық Атқару Комитетінің ұсынысымен 1928 жылы 27
тамызында қабылданған қаулысында өздерінің ықпалымен ауылды кеңестендіруге
бөгет жасап келе жатқан жергілікті халықтан шыққан ірі байлардың
иелігіндегі меншігін тәркілеу, сондай-ақ байлармен жартылай байлардың
жанұяларын жер аударып, иелігіндегі жарты миллиондай ірі-қараны тәркілеуді
ұсынды. Республикалық жер қатынасының наркомы куәлігі бойынша:
ауқатты шаруалар өз шарушылығына ең құнарлы, ең шұрайлы, жерлерді кең
көлемде орташалар мен кедейлерге қарағанда өзіне алып алған.[vi]
Қазақстандағы отырықшыландырудың бастаушысы болған Ф.И.Голощекин о бастан-
ақ Отырықшыландыру, - деді ол өзінің осы мәселеге байланысты 1 Өлкелік
кеңесте (1930ж 9-10 қараша) сөйлеген сөзінде,- бәрінен бұрын бұл таптық
мәселе. Отырықшыландыру арқылы біз нені шешкіміз келеді?
Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді қалаймыз. Біз отырықшыландыру
жолымен астық мәселесін, қазақтар қожалығында мал шаруашылығын жөндесек
дейміз.
Бұл дегенің ұлттық экономикалык теңсіздікті жою болып шығады.[vii] Әлі
басталмаған жаңа жұмыста түсініксіз нәрселер де аз емес еді.
Отырықшыландыру процесі бәрінен бұрын көшпелі және жартылай көшпелі
шаруалар қожалықтарының нақты санын анықтауды қажет етті. Өйткені бұл іске
байланысты жұргізілетін көп салалы жұмыс және бөлінетін қаражат осыған
тікелей тәуелді еді. Сондықтан 1931 жылы 14 желтоқсанда Халық Комиссарлар
Кеңесі жанындағы отырықшыландыру жөніндегі республикалық комитеттің
техникалық кеңесінде бұл мәселе арнайы қаралған. Мәжілістің хатмасының
мынадай мәселелер қаралған:
1. Жаппай отырықшыландыру жөніндегі жұмыстар жоспарына енгізілуге
жататын қожалықтар санын анықтау. Барлық көшпелі және жартылай көшпелі
қожалықтар саны мемлекеттік жоспарлау бойынша 706 000. Осының 5% құрайтын
42 000 байлар қожалықтары шығарылып тасталынды. Қалған 664 000 шаруашылық
төмендегідей жіктелді:
1) 1930 жылғы жерге орналастыруға дейін отырықшыланғандар-70 000
қожалық
2) Орталықтары отырықшыландыру мекендерімен шартты сәйкес келетін
шаруашылық ауылдарға орналасқандар – 30 000
3) 1931 ж өнер кәсіпке кеткендер-20 000
4) 1932ж өнер кәсіпке беруге жобаланғандар-57 000
5) 1930-1931жылдары жоспарлы отырықшыланғандар-164 000
6) Жоспарлы отырықшыландырумен шартты түрде қамтамасыз етілгендер-75
000
7) ҚАКСР аумағынан шығып кеткендер-37 000 қожалық.
8) Еуропалық поселоктар бойынша отырқшыланғандар-20000.
9) Отырықшыландырумен толық қамтуға жататындар-191 000[viii]
Осы шараның дәстүрлі қоғамының өмір сүру жүйесін шұғыл түрде қирату
ақылы іске асырылуын қамтамасыз етіуде отырықшыландыру комитеті де белгілі
мөлшерде қызмет еткені мәлім. Бұл комитет 1930 ж 2 қаңтарда Қазақстан
Орталық Атқару Комитетінің екніші сессиясында қабылданған Қазақ елін
отырықшылыққа айналдыру жолдары туралы қаулысы негізінде құрылды. Қазақ
шаруашылығын социалистік негізде қайта құру дәуірі Қазақстан шаруасының
қарқынды түрде ілгері басуы, қазақ елін отырықшылыққа айналдырылып, оның
өсіуі екпінді түрде жүргізілуді керек етіп отыр - деген тұжырымға
негізделген еді. Қаулы бойынша бес жылдың ішінде Қазақстанның солтүстік
және оңтүстік аудандарында 808 000 қожалық қоныстандырылып, 567 000 отбасы
агрономиялық жолдармен отырықшылыққа айналдырылсын деген әкімшілік шешім
жергілікті өкімет оырндарына түсірілген болатын. Бұл комитеттің жергілікті
органдары округтік, аудандық кеңес комитеттері жанынан да құрылып, оларға
тиісті кеңес комитетінің төрағалары басшылық етті. Жергілікті кеңестер,
қоғамдық ұйымдар, корпорациялар, ауыл шаруашылық кооператив одағы, барлық
шаруашылық және өндіріс орындары өз жұмыстарында отырықшыландыруға
байланысты, тиісті шараларды іске асыруға міндетті болды., Сондай-ақ халық
ағарту мекемелері тарапынан істелген жұмыстар отырықшыландыру шараларымен
тығыз байланыста жүргізілсін деген нұсқаулар да барлық аудандарға
жіберілді.
Сөйтіп ҚазақАКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің жанындағы отырықшыландыру
ісіне жалпы басшылық ету тапсырылды. Отырықшыландыру комитетіне көшпелі
және жартылай көшпелі қазақ халқының қоныстандыру ісіне жалпы басшылық ету
тапсырылды. Отырықшыландыру комитеті қоныстандыруға байланысты шараларды
жүргізетін барлық мекемелердің ісін үйлестіріп отыратын орталық ұйым болды.
Республикадағы қоныстандыру ісін жүргізетін округтік атқару комитеттері мен
ұйымдары, басқа да толып жатқан мекемелер мен халық комиссариатының
қоныстану жөніндегі шаралары мен жоспарлары отырықшыландыру комитетіне
түсіп отыруы қажет делінді. ҚазақАКСР Халық Комисарлар Кеңесінің жанындағы
отырықшыландыру комитетінің мүшелерін Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитетінің
Төралқасы тағайындады және оның құрамына міндетті түрде Халық
Комиссарлары кеңесінің төрағасынан басқа оның орын басары және жер-су
Халық Комиссариатының, өлкелік колхоз одағының, басқада халық
комиссариаттары мен ұйымдарының өкілдері енді.[ix] Қазақ Халық Комиссарлары
Кеңесінің жанында ұйымдастырылған комитет көшпелі және жартылай көшпелі
қазақ халқын отырықшылыққа айналдыру жұмысына жалпы басшылық қылады.
Отырықшылыққа айналдыру жөніндегі жұмыстардың басын құрастырып, шешіп, бұл
мәселелерді жеке комисариаттармен бірлестіріп отырады. Көшпелі, жартылай
көшпелі қазақ халқын отырықшылыққа айналдыру ісін басқаратын комитеттің
міндеттері мыналар:
а) отрықшылыққа айналдыратын аудандарда олардың санын белгілеу:
б) орындарда және республика ішіндегі переселендерге (қара
шекпенділер)отырықшылыққа айналуына жәрдемдесу: Бұл міндеттерді орындап
шығу үшін комитетке мыналар жүктелді:
а) Қазақстан Жер-Су комиссариатының, кооператив одағының, басқа
комиссариаттар мен мекемелердің отырықшылыққа айналдыру жөніндегі іс
жоспарларын қарап, қорытынды беріп отырды:
б) отырықшылықтың айрықша арнаулы мәселелерін қарап шешіп, заң жолы мен
орындалатын жұмыстар туралы ұсыныс енгізді:
в) отырықшылық мәселесі туралы мәжілістер шақырып, отырықшылыққа
айналдырыу қалайша орындалып жатқандығын зерттеп отырады. Бұл үшін
жергілікті органдардың ісін тексерді. Отырықшылыққа айналдыру ісінің
жоспары тапсырылған мекемелердің есептерін. баяндамаларын тыңдап отырады:
г) көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын оытрықшылыққа айналдыру
ісіне көмекші болған, әлеуметтік ісіне көмекші болған әлеуметтік
ұйымдарының жұмыстарын бақылап отырды.
Отырықшылыққа айналдыру мақсаттарымен комитеттің жұмыстарын Қазақстанда
Одақ көлемінде еңбекшілерге жеткізу, қазақ шаруаларын отырықшылыққа
айналдыру ісіне арналған қаражаттарды жоспарлы түрде бөліп беру.
Отырықшылық мәселесі туралы республикалық комитеттің шығарған қаулыларын
орындау әр-бір комиссариаттарға, міндет болып саналды. Егерде бірер мекеме
риза болмай комиссарлар кеңесіне шағым берген күнде де ол қаулының жүзеге
асырылуы тиіс болды.Сондай-ақ ережеге сәйкес комитет мүшелерін Қазақстан
Орталық Кеңес Комитетінің Төралқасы тағайындайтыны, Республикалық
комитеттің төрағасымен орынбасарын Халық Комисарлары Кеңесі сайлайтыны
белгілі. Ал округтік жүгізілетін жерлерде отрырықшылық жұмысы округтік
комитеттер мен аудандық комиссиялар ұйымдастыратын болды.[x]
Отырықшыландыру шаралары жүріп жатқан жерлерде отырықшылыққа өтетін
халықтын санын анықтау үшін округтер мен аудандық атқару комитеттерінің
жанына құрылған комитеттер мен көптеген жұмысшылар жұмыс істеді. Ғасырлар
бойы қалыптасқан өмір сүру дәстүрі мен өркениетін бір мезгілде өзгерту
мемлекет тарапынан алға қойылған басты саясат ретіндет іске асырылуы қажет
болды. Сондықтан ресми түрде құрылған отырықшыландыру комитетінің
қызметіде өкімет тарапынан осы шараны іске асырудың қосалқы механизмі
ретінде қарастырылды.
Қазақтарды жедел және отырықшыландыруға зор мән берген Өлкелік партия
Комитететінің бюросы 1930 жылы 19 қаңтарда өзінің Көшпелі және жартылай
көшпелі қазақ халқын отырықшыландыру туралы келесі қаулысын қабылдады.
Онда 78,3 мың көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын отырықшыландыруға
байланысты шараларын тіптен де жеткіліксіз дәрежеде жүргізіліп жатқандығы
және бұл жұмысты жаппай ұжымдастыру негізінде күшейте түсу атап
көрсетілді.[xi] Алғашқы күннен бастап – ақ отырықшыландыруды қандай
аудандарда қалай жүргізу керек, - деген мәселе Комитеттің күн тәртібінде
тұрды.
Қазақтарды отырықшыландыру мәселесінде республика басшыларының өздерінің
де жүйелі жан – жақты ойластырылған тиянақты көз қарастары болған жоқ.[xii]
Қазақстан ХКК – нің төрағасы О.Исаевтан басқа қазақ басшылары жаппай
отырықшыландыруға едәуір сақтықпен қарады. Олардың бірі құрылысты барлық
колхоздарда жүргізу мүмкін еместігін айтса, ал екіншісі отырықшыландыру
үшін 3-4 алқапты таңдап алуды ғана ұсынды, ал үшіншісі алғашқы жылы
қазақтарға үлгі боларлық поселоктар салғанды жөн көрді. Тіптен осы мәселеде
негізінен Ф.Голощекинмен пікірлес болған О.Исаевтың өзі де
отырықшыландыруды кең майданда жүгізуді ұсына тұрсада
отырықшыландырылатын аудандардағы қожалықтардың жалпы санын алғашқы жылы 25-
30 мыңнан аспағанын қалады.[xiii] Үкімет жоспарлы отырықшыландыруды
қаржыландыру процесін оны жедел жоспарлау мен қатар қолға алды. Одақтық
бюджеттен қазақтарды жерге ораналастыру үшін 1400 сом ақша бөлінді.
Респуликалық Халық Комисарлар Кеңесінің 1930 жылы 8 наурыздағы шешімімен
қазақтар отырықшыланған колхоздарға 8 жылға дейін процентсіз үй және мал
қораларын салуға арналған қарыздар берілетін болды. Жоспар бойынша 1929 –
30 жылдары 84340 шаруашылық отырықшылыққа көшіу керек болатын.
Отырықшылыққа көшіуге 8,333 мың сом қаржы бөлінген еді., оның ішінде ауыл
шаруашылық машиналарына 3140, мал сатып алуға 193, және 3,400мың сом ақша
баспана тұрғызуға бөлінді, бұл қаржының 60% несиеге берілген еді.
Егерде бір семьяда бес адамнан деп ескерсек, онда әрбір адамға 20
сомнан, ал 7адамнан деп ескерсек, тек қана 11 сомнан әрбір адамға бөлініп
шығады. Көшпенділерді отырықшылыққа көшіруге болашақ ауылдың аумағы тым
үлкен болды. Сонын салдарынан колхоз-қалалар салу іске асырылды, кеше ғана
жайылымда жүретін малдарды, бір аптаға жетпейтінін жем-шөп қорымен бір
жерге қамап қойды[xiv] Шолақ белсенділердің отырықшылыққа көшіуге таңдап
алынған жерлерінің көбінде кейде ішетін ауыз суда болмады. 1929 жылы
Қазақстанда 87900 түтін колхоздарға бірікті. Ал бірінші бесжылдықтын ішінде
бұл көрсеткіштерді екі-үш есе ұлғайтуды көздеген болатын. Өлкелік партия
комитетінің 5 – конференциясында – ақ (1925 ж) ҚАКСР – ның халық
шаруашылығының басты желісі мал шаруашылығы болып табылатынын мойындаған
еді. Онымен республикада халықтың 75% айналысты және ол барлық өнімнің 50
пайызын берді. 1927 – 28 жылға қарай мал шарушылығының рөлі бұрынғыдан да
арта түсті. Енді ол ауыл шарушылығындағы жалпы өнімнің 66,6%, оның тауарлы
өнімінің 70,5 % беретін болды. Кеңестер елінің рыногында өткізілетін
Қазақстанның мал шаруашылығының тауарлы өнімдерін негізінен Одақтың
өнеркәсіпті аудандары, астаналары (Мәскеу, Ленинград) және Орта Азияның
мақта өсіруші аудандары тұтынды. Өнімнің бір бөлігі Қиыр Шығысқа
жөнелтілетін. Сонымен бірге мал шаруашылығы Қазақстан үшін аса жоғары
дәрежедегі ұлттық мәселе де болып табылды. Өткені жергілікті қазақ
халқының 90% мал шарушылығымен айналысты. Қазақстан үшін мал шаруашылығының
зор маңызын түсінген ғалымдар оның болашағын болжауға күш салды.
Мамандардың мұндай болжаулары бойынша,

1926 жыл 1931 жыл 1936 жыл 1941 жыл
Жылқы 3087 мың 3859 мың 4342 мың 5427 мың
Ірі қараша 6324 мың 9351 мың 10871 мың 13589 мың
Қой 13143 мың 19714 мың 23657 мың 35485 мың
Ешкі 2145 мың 3003 мың 3784 мың 5298 мың
Түйе 667 мың 800 мың 893 мың 1072 мың
Шошқа 453 мың 600 мың 800 мың 1000 мың
25729 мың 37327 мың 44347 мың 61871 мың

1926 – 1941 жылдар аралығындағы Қазақстандағы мал басының саны
төмендегідей болуы тиіс еді.
Осы есептеулер бойынша, 1941 жылы мал басының барлық түрінде айтарлықтай
өсіу байқалуы тиіс еді. Атап айқанда, шошқа 200% жуық, мүйізді ірі қара
120% , қой мен ешкі 100% және 15% көбейеді деп болжанды. 1927 – 29 және
1928 – 29 жылдардағы мал басының 14,4% өсуі бұл болжамдардың жүзеге асуы
мүмкін екендігін іс жүзінде дәлелдегендей болды.[xv] Дегенмен бұл өсіудің
өзі жаңа экономикалық саясаттың шарушылықтық жүйесі жемісті жұмыс істей
бастаған 1925 – 1927 жылдардағы мал басының өсу қарқынынан едәуір төмен
еді. 1929 ж қарай мал басының өсу қарқынының тежеле бастауын сол жылдардағы
Қазақстан басшылығы төмендегідей негізгі екі себептен: 1) 1927 – 28 ж.ж
құрғақшылық және жұт; 2) Қулакқа және байға шабуыл жасауға байланысты
шаралардың барысында белең алған қазақтар шаруашылықтарының ұсақталып кету
процесі. Қазақстанның Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы О.Исаев бастаған
мемлекеттік комиссия 1930 жылыдың көктемінде республикадағы мал басының 30%
кемігенін анықтады.[xvi]Қазақстандағы осындай мал басының шұғыл кемуін
үкімет басшысы Ораз Исаев 1933 жылы 12 шілдеде Өлкелік партия комитетінің 6
– пленумында өзі жасаған баяндамада ресми түрде тағы мойындағаны белгілі .
Оның айтуынша, 1929 жылы Қазақстанда 39 – 40 млн бастай мал болса..., ал
1933 жылдың ақпанында одан, 4 млн бас мал ғана қалған. Ұжымдастыруға дейін
республикада алты жарым милиондай ірі қара мал болса, 1932 жылы оның саны
965000 – ға қысқартылған. Қой мен ешікінің саны 18,6 млн – нан 1,3 млн – ға
азайды. Жылқының саны 3,3 млн – нан 1 млн – ға , түйенің саны 300 000 –
нан 60000 – ға кеміген.[xvii] Егер мал басының мұндай күрт азаю
бағытын әр бір жеке шаруашылықтарға шақсақ, онда біз бұл мәселеде неғұрлым
нақтырақ көріністі байқар едік. Сонымен 1933 жылы әрбір шаруа шарушылығында
орта есеппен 3,9 бас ғана мал қалған. Әсіресе өсімтал мал түрінің күйреуі
қазақ шаруаларын қиын халге душар етті. Мысалы, Шығыс Қазақстан облысының
көшпелі және жартылай көшпелі аудандарында 1933 жылдың басында әр от басына
орта есеппен 0,4 бас сиыр малынан айналды, яғни 5 шаруа қожалығына 1 ғана
сиыр малынан келді. Жоспарлы түрде жаппай отырықшыландырудың күштеп
ұжымдастыру негізінде жүргізілуі көшпелі және жартылай көшпелі қазақ
аудандарына қандай соққы болып тигенін 1930-1933 жылдардағы осы
аудандардағы мал басының әр түріне жасалған талдауда көрсетіп береді.
Алайда мұның барлығы республиканың экономикасының дамуына теріс ықпал етті.
Егін шығымдылығы күрт төмендеп, егіс көлемі қысқарды және мал басы азайды.
Мәселен, 1932 жылы 1928 жылмен салыстырғанда астықтың жалпы түсімі 24,8 млн
центнерден 15,1 млн центнерге дейін, ал мал басы 40,5 млннан 5,3 млнға
дейін қысқарды.[xviii] Жалпы отырықшыландыру арқылы елдің экономикасын
көтереміз деген кеңес үкіметі, шын мәнәнде отырықшыландыру арқылы өзінің
топтап отарлау саясатын көздеген. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан
қазақ қоғамын бұндай жағдайда басқару Кеңес Үкіметіне өте қиын еді. Сол
себебі осы отырықшыландыру саясатын тнз арада жүргізуді қолға алған.

1.2. Қазақ шаруаларын жаппай отырықшылыққа көшірудің барысы.

БК(б)П қазақ өлкелік комитеті мен өлкелік бақылау комиссиясының біріккен
пленумының жерге отырықшыландыру жұмыстарының 1928 – 1929 жылдарға арналған
жоспарында мынандай мәселелерге назар аударған: Қазақ АССР – інің басшы
партия және совет органдары жерге орналастыру кезінде ең алдымен қазақтар,
сол сияқты басқа ұлт шаруаларының кедей және орташа топтарының мүдделерін
қамтамасыз ету қажеттігін ескеруге , осы арқылы бүкіл Қазақстанның кедей –
орташа халықтарының бай және кулак элементтерге қарсы таптық топтасқандығын
қамтамасыз етуге тиіс деген болатын.[xix]
1926 жылы 20 мамырда Жерге орналаспай жерді пайдаланатын көшпелі және
жартылай көшпелі аудандардың шабындық және егістік жерлерін қайта бөлу
туралы заң қабылдады. Оған сол кездегі Халық Комиссарлары Кеңесінің
төрағасы және Орталық Атқару Комитетінің төрағасы қызметін уақытша атқарушы
Н.Нұрмақов қол қойды. 1927 жылы 3 ақпанда бұл заңға ішінара толықтыру
енгізілді. Онда шабындық және жайылымдылық жерлер жан басына қарай
бөлінетінін, мұндай бөлініс мүмкін болмаған жағдайда үй басына қарай
бөлінетіндігін атап көрсеткен. Бұл жұмысты жоғарыдан жүргізу Қазақстанның
егіншілік халық комиссариатына тапсырылды және бұған жоғары қарқын беру
үшін губерниялық, уездік және округтік атқару комиттері жанынан ерекше
жедел бестіктер, ал болыстық атқару комитеттері мен ауылдық жанынан
үштіктерұйымдастырылды. Конститутциялық тұрғыдан мұндай заңсыз құрылған
бұл бестіктер мен үштіктер құрамдары жергілікті атқару комитеттері мен
ауылдық кеңестерде бекітілді. Шабындық және жайылымдық жерлерді бөлу
науқанына байланысты құрылған бұл төтенше және заңсыз органдар кеңес
үкіметінің басқа да шараларын жүзеге асыруда таптырмас әдіс болды.
Қазақстан болшевиктері 1926 – 1927 жылдары 1250 мың десятина жайылымдық
және 1360 мың десятина шабындық жерлерді бөлді. Бөлінген шабындық
жерелердің 61,6 % кедейлер, 8,8 % ауқаттылар алды. Ал жайылымдық жердің
59,3 % кедейлерге, 31,7 % орташаларға, және 9 % ауқатты қожалықтарға
берілді. Алайда Ф.Голощекин бастаған Қазақстан большевиктерінің қазақ
қоғамына байланысты жүргізілген бұл шаралары қазақ ауылында кеңес
өкіметінің жеңісін қамтамасыз ете алмадыы. Оның себебі қазақтың дәстүрлі
шаруашылық жүйесі сақталып отырған жағдайда шабындық және жайылымдық жерді
жай бөліске салу еш нәтиже бермеді. Екінші бір себебі, шабындық және
жайлымдық жерді бөлу шаруа қожалығындағы отбасы мүшелерінің санына
байланысты жүргізілді. Ал қазақтың дәстүрлі шаруашылығында, керісінше,
жерді мал санына қарай иемденетін, яғни көшпенділер үшін жайылымға сұраныс
мал басының санына және оның құрамына байланысты болды. Жер алған кедей
шаруаларына көмек берілмеді. Бұл реформа нақты жұмыс істеу үшін қазақтың
дәстүрлі шаруашылығын түгел жою қажет болды.
Өлкелік партия комитетінің 1931 жылғы ақпанда өткен пленумы
Отырықшыландыру кезінде әртүрлі рулардың кедейлер мен орташаларынан
құралған колхоздың орташа поселкесін ұйымдастыруды ұсынды. Бір қызығы осы
қаулыға сәйкес интернационалды аудан, интернационалды колхоз құру деген
теріс ұғым туып, еріксіз түрде қазақ, орыс т.б. ұлт өкілдерін әр жерден
жинап колхоз құру басталды. Бұл ұжымдастыру кезіндегі солақай саясаттың бір
түрі болды. Өйткені осы қаулы бойынша интерноцианалдық колхоз поселкесін
ұйымдастыру үшін арасы алшақ әр рудан отырған жерінен кедейлер мен
орташаларды еріксіз көшіруге, топтастыруға тура келді. Осыдан барып әр ру
өз жеріне, өз елі мен өз руына қарай тарту басталып, олардың өз арасында
алауыздық, тартыс етек ала бастады. Оның аяғы ел ауыз бірліктен айрылып,
талас – тартыс туып, шапқыншылыққа ұласты.
Қазақстанда партияның жер жөніндегі саясатын жүгізу бағытын батыл
түзету және осыған байланысты жерге орналастыру реформасын жүзеге асыру
өздерінің бұрынғы бұрынғы қателіктерін әлі іштей жеңе алмаған қазақ
қызметкерлерінің бір бөлігі тарапынан белгілі дәрежеде наразылығы
менқарсылығын туғызбай қойған жоқ. Осы көрсетілген қазақ ұлтшылдығына
қарай ауытқумен бірге Өлкелік комитеттің пленумы жекелеген қызметкерлер
тарапынан да, сол сияқты әсіресе совет аппараты мен жер органдар аппараты
тарапынан да бұған кері сипаттағы, орыс шовинизміне қарай ойысатын асыра
сілтеулердің де болуы екеніне назар аударды. Сонымен бірге жерге
отырықшыландыруды жүгізу ауылда байлардың, деревняда кулактардың қарсылығын
және олардың тарапынан парияның жерге отырықшыландыру бағытының барынша
беделін түсіруге, кедейлер мен орташалардың шырқын бұзуға және жереге
орналастыру төңірегінде ұлтаралық егестерді өршітуге тырысуын туғызбай
қойған жоқ.[xx]
Республика басшысы мұнан әрі отырықшыландыру процесінде байдың
ықпалына түскен оңшыл ағымындағы адамдар идеологтар бар екенін
ескеріп, оңшыл ағым – ерекшеліктерді және артта қалуды өсіріп көрсету,
ауылдағы таптық қақтығыстан қорқу және осыдан келіп совхоз, сондай - ақ
колхоз құрылысына кедергі жасау - деген еді. Халық Комиссарларының
төрағасы Ораз Исаев былай дейді менің, жолдастарым, мынаны айтқым келеді:
біздер ұлтшылдар туралы айтқанда әдетте, бұрыңғы алаш ордашылар тобына иек
артамыз, партия ұйымдарындағы ұлтшыл ағымдар туралы айтқанда Сәдуақасовтың
жеке өзі туралы айтамыз. Менің ойымша, біздер осылайша үлкен қателіктер
жіберіміз. Алаш ордашыларға қарағанда осы, ұлтшылдардың жаңа кадрлары әлде
қайда қауіпті. Олар қалаларда, жоғарғы оқу орыныдарында да және ауылдарда
өсіп келеді. Тек қана бұрынғы алаш ордашылар мен әуестенуге және бұларды
назардан тыс қалдыруға болмайды. Зианкестер атанған бұлардың ішінде
професор Кушнер: Мен қазақ ауылында тап күресін іздеп едім, бірақ
таппадым деген пікірі үшін қабілетсіз саясаткер атанып, оны коминистік
басылымдар ауылдар феодализмінің қалдықтары капиталистік қатынастар жоқ,
яғни онда таптық жіктелу жоқ, - деп дәлелдемекші болғаны үшін өткір сынға
алынды. Осы пікірді тереңдете түскен, конференцияда жасаған баяндамасында:
біздің жауымыз оңшыл оппортунизм деген ұран ұсынған Өлкелік Бақылау
Комиссиясының төрағасы Богданов Немене қазақ республикасында кулак
жоқпа? Кұшпен ұжымдастыру және зорлап отырықшыландыру белең ала
бастағанда, яғни ауыл шаруашылығын өркендетудің нарықтық емес әкімшілік
күштеу жолы айқындалған соң қандайда болмасын сталиншілдікке балама жолды
ұсыну ченовшылдық және кондратьевшілдікретінде айыпталды.Сонымен қатар
ұлы державалық шовинизмге және ұлтшылдыққа айыптау да қосымша болды.
Отырықшыландыру нашар жүріп жатқан аудандардағы басшылар егерде басқа
ұлттың өкілдері болса, әдетте ұлы державалық шовинизм, ал олар қазақтар
болса, онда жергілікті буржуазиялық ұлтшылдық ретінде айыпталатын.
Қазақстан үкіметінің отырықшыландырудың алғашқы жылының қорытындысын
шығарған тезистері шовинизмге немесе ұлтшылдыққа ғана емес, сондай-ақ оңшыл
ағымға да, солшыл бұрмалауға да қысқаша сипататама берлді. Атап өтетін
болсақ: Шовинизм: отырықшыландыруға бөлінген қаржыны еуропалық селоларға
жіберу, отырықшыландыру бұл қазақтардың ісі деп мәлімдеу, еуропалық
колхоздардзың қазақтардікін қамқорлыққа алуға байланысты жұмыстарының
жоқтығы..
Ұлтшылдық:отырқшыландыру, бұл кезекті арандатушылық, қазақтар
қожалықтары, эволюциялық жолмен дамулары тиіс, көшпелілік берік және
Қазақстан табиғатына ең бейімделген құрылыс. Отырықшыландыру тек сырттан
қоныстанушыларға жерді алып қою мақсаты мен жүргізіліуде.
Оңшыл ағымда: бір қатар қызметкерлердің отырықшыландрудың практикалық
шараларына немкетті , қылмысты жауапсыз қараулары. Солшыл
бұрмалау:отырықшыландыру шараларын барлық соның ішінде көшпелі мал
шаруашылығы аудандарында да бірдей жүргізу.[xxi] Бұдан көрінетін, қандайда
болсын орын алған кемшілік атаулы әйтеуір саяси сипаттағы қылымыс түріне
жатқызылды. Осы жылдары қазақ даласында шовинистерге қарағанда
ұлтшылдарды жазалау әлде қайда белсенді болып, ол кең қанат жайды. Дәл
осы кезеңге Алаш интелегенциясын ұлтшылдыққа айыптаудың оларды жаппай
айыптаудың, оларды жаппай абақтыға қамаудың, заңсыздықмен соттаудың қолға
алынғаны осы кез болатын. ХХ ғ. 20-30-шы жылдары қазақтың көшпелі
шаруашылығы елдегі басқа ауданадардың экономикасымен ауқымдаса отырып,
өзінің табиғи шама – шарқын әлі де болса сарқа қойған жоқ еді. Сол кездегі
индустриясы дамыған, өндіргіш күштері әлсіз. Қазақстан сияқты табиғи
географиялық орта да көшпелі халықты біртіндеп эволюциялық жолмен
отырықшыландыру тиімді еді. Патшалық ресей отары кезіндегі сияқты жер
мәселесі кеңестік өкіметтің алғашқы жылдарында да ақырына дейін шешілген
жоқ еді. Бұл туралы буржуазиялық Алаш Орда қайраткері деп алғаш рет
айыпталған А.Байтұрсынов 1929 жылы тергеуде берген жауабында көшпелі қазақ
шаруаларын отырықшылыққа көшіруге қарсы болғандарын, бірақ мұны іске асыру
үшін оларды жермен қамтамасыз ету қажеттігін, тыңғылықты әзірлік жұмыстарын
жүргізу қажет екендігін дәлелдепті. Осы сияқты кезінде республика партия
ұйымында жауапты қызметте болған, 1930 жылдар қасіретіне моральдық жағынан
болса да тікелей жаупты қайраткерлердің бірі, 1937 жылы күзде халық жауы
деген айыппен ұсталып, тергеуде берген жауабында, былай дейді: Ұзақбай
Құлымбетовтің үйінде (1927 жыл) Н.Нұрмақанов, О.Жандосов, Ж.Мыңбаев,
Ә.Әлібеков, Ж.Сұлтанбеков, Ә.Досов бәріміз отырғанда Смағұл Садуақасов
былай деп еді : Ауылдың жағдайы тым нашарлап кетті. Ауылға комунистік
принциптермен барып соқтықтық. Бұл ауыл табиғатына жат нәрсе, пайдасынан
зияны көп екендігін ескермедік. Бай деп ауыл ауқаттыларына жөн жосықсыз
қысым көрсетіліп жатыр. Оларға қарсы кедейлерді айдап салып, түрмеге жапты.
Совет өкіметі патша заманында салынған жолмен кетті. Мұның бар айырмашылығы
– кешегі сауатсыз адамдар бүгін бәрін жапырып келеді. Мұны тоқтаспаса
болмайды. Бірақ осы дәлелдердің бәрі де ескерілмеді. Керісінше, бұған
қарсы пікір айтқандардың бәрі де, егер жергілікті ұлт өкілдері болса -
Буржуазиялық ұлтшылдар, ал орыс ғалымдары болса – ғылымдағы ұлы
державалық шовинистер деп айыпталды. Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанда
ұжымдастыруды және отырықшылыққа көшіруді басқарып, байыппен іске асыра
қоятын білікті мамандар болған жоқ. Қазақстанның жағдайында мемлекеттік
саясат бойынша шұаруаларды 100 % коллективтендіру тиіс болды. Сондықтан мал
өсіруші аудандар шұғыл түрде ауыл шаруашылығы артельдеріне біріктіріле
бастады. Мысалы Абыралы аудандарында барлық шаруалардың 70 % , Жымпиты
ауданында – 80 % Жәнібек ауданында 95 % бірден колхоздастырылды.
Республиканың басқа аудандарында да жағдай дәл осылай болды. Жоғары
деңгейдегі басшы қызметкерлердің кулактар мен байларды қорғаушы оңшыл
оппортунистер мен ұлтшылдарға қарсы табанды идеологиялық күреске шақыруы,
осы бағыттағы саяси – теориялық науқанның күшейе түсуіне мұрындық болды.
Баспа сөз беттері осы тұрғыда буржуазиялық идеологияға қарсы күресті кең
майданда өрістетті. Мұндай мақалалар авторлары жауапты мемлекеттік,
партиялық қызметкерлер, сондай – ақ, ауыл шаруашылығы саласындағы ғалымдар
болды. Авторлар кезінде белгілі ғалым, профессорлар Чаянов және
Конратьевпен үндес, пиғылдас мақалалар, ғылыми еңбектер жазған,
Қазақстанның ауыл шаруашылығын арнайы зерттеген, сөйтіп ауыл шарушылығын
өркендетудің сталиндік - голощекиндік бағытына балама пікірлер айтқан
Швецов, Рыбников, Челинцев, Ясинский, Прокопович тәрізді оқымыстыларды,
Алаш қозғалысы қайраткерлерін өткір сынға алды және олардың көзқарастарын
аяусыз әшкерелеп бақты.[xxii] Халық шаруашылығын индустрияландыру
жүйесіндегі ауыл шаруашылығының алатын орны туралы мәселеде де А.Чаяновтың
өзіндік көз қарасы болды. Ол өнеркәсітен ауылшарушылығының артта қалуын
мақұлдаған жоқ және өнеркәсіптің пайдасы үшін ауылшарушылығына қысым
жасауды тіптен де қолдай қоймады. Оның ойынша, мәселенің бәрі тек нпрықтық
қатынастар негізінде шешілуі тиіс болды. Өнеркәсіптің үлес салмағының
өркендеуі, - деді ол , - осы өнеркәсіпті ауыл шараушылығы базасының да
түрін ірі өзгерістерге ұшыратуды көздеуі керек. Дәлірек айтсақ, өнеркәсіпті
дамыта отырып оның шикізат базасының құрылымын, шикізатпен қамтамасыз етуші
ретіндегі түрін мүлде өзгертуіміз және ауылшарушылығының тауарлық түрін
барынша дамытуымыз керек.[xxiii]
Сондай – ақ А.Чаяновкапиталистік фермерлік шаруашылықтардың социализм
үшінқажеттігін де дәлелдемек болды. Оның пікірінше, КСРО – кейбір артта
қалған экстенсивті аудандарда және арнайы дақылдар егетін аудандарда
фермелік тұрғыдағы шаруашылық жалғыз немесе екі жылқысы бар орташалар
әлсіздік танытатын, қазіргі деревня жағдайында өнірістік кооперативтік
бірлестік ұйымдастыру олар үшін мүмкін емес, дерлік жағдайда ондағы
өндірістік міндеттерді шешетін жалғыз аппаратболып табылады. Чаяновтың
мұндай жеке меншіктік, кооперативтік шаруашылықтарды қорғаған көз қарасы
белгілі орыс экономисі, профессор Н.Д. Кондратьевтің пікірімен ұласып
жатты. 1927 жылы 8 – қазанда өзінің В.Молотовқа жазған хатында ол, әзір
ауыл шаруашылығын жаппай колиективтендіру ісінің елде енді ғана басталып
кеел жатқанын айта келе ''ауыл шаруашылығы өндірісін коллективтендіру
табыстарының аса мардымсыздығы ұжымдық шаруашылықтарды ұйымдастыру ісінің
өзінің жаңа болуынан және күрделілігінен ғана емес, қазіргі кезде біздер
әлі де ұжымдық шарушылықтардың жедел өсуіне қажетті техникалық және
шаруашылықтық алғышарттарға ие бола алмай отырмыз..'' деп атап
көрсеткен.Кондратьев колхоздардың дамуы үшін ауыл шаруашылығында жоғары
техникалық база ғана емес, халықтың мәдени деңгейінің жоғары болуыда қажет
деді. Чаянов тәрізді Кондратьев те ауыл шарушылығында колхоздарды жаппай
және күшпен орнықтыруды көздеп отырған сталиндік бағыттан мүлде өзгеше көз
қарас ұстанды. Ал сталиншілдер адамды тек екі тапқа және екі топқа бөліп
не бізбен біргесің, не біздің жауымызсың деген бір жақты принцпті
қолдады. Жаңа жағдайда, коллективтендіру және отырқшыландыру мәселесіне
қайшы немесе балама пікір айтқандардың бәрі чаяновшылдар және
кондратьевшылар деген жасырма атуға ие болып шыға келді. Ал мұндай тапқа
жатқызғандар үстем тап идеологтары, яғни Кеңес өкіметінің қас жаулары
атанды
Кезінде қазақ ауылын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.