Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі (1926-1959 жылдар)
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады. Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы өзгерістерге, көші.қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі . Кеңестік дәуірде қазақ жеріндегі көші.қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік.экономикалық іс.шараларымен тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат соғысы, жер.су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын.сүргін, күштеп қоныс аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация, соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және сыртқы көші.қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік дәуірдегі көші.қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші.қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші.қон процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Мғселенің зерттелу деңгейі. Кеңестік дғуірде алғашқылардың бірі болып қазақ халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін, Қазақстан
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір саласы саналатын тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы жайында нақты мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла бастады. Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы өзгерістерге, көші.қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін, оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі . Кеңестік дәуірде қазақ жеріндегі көші.қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік.экономикалық іс.шараларымен тығыз байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат соғысы, жер.су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын.сүргін, күштеп қоныс аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация, соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және сыртқы көші.қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік дәуірдегі көші.қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші.қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған жоқ. Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші.қон процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Мғселенің зерттелу деңгейі. Кеңестік дғуірде алғашқылардың бірі болып қазақ халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін, Қазақстан
Автореферат диссертации
Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі (1926-1959 жылдар)
Қолжазба құқығында
Енсенов Қанат Алексейұлы
Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі
(1926-1959 жылдар)
07.00.09 – Тарихнама және деректану (Тарихнама, деректану және тарихи
зерттеу әдістері
07.00.02 – Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының Қазақстанның жаңа заман тарихы
және тарихи демография бөлімінде дайындалды
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі
М.Х. Асылбеков
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы, профессор
Қ.Р. Несіпбаева
тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
М.А. Ақынжанов
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Деректану
және тарихнама кафедрасы
Диссертация 2007 жылы ___ _____________ сағат ____ Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты (050010, Алматы, Құрманғазы көшесі,
29) жанындағы тарих ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру
жөніндегі ОД. 53.33.01 Диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.
Диссертациямен ҚР Білім жғне ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында
танысуға болады.
Автореферат 2007 ____ ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, тарих
ғылымдарының кандидаты Қ.С. Алдажұманов
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ
елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу
уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы
бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен
өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы
бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір
саласы саналатын тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында
зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы
демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы
жайында нақты мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла
бастады. Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі
жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы
өзгерістерге, көші-қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген
аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл
мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау
да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін,
оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті
проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға
мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік дәуірде
қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол
биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен тығыз
байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат
соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс
аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация,
соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру
жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және
тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және
сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған жоқ.
Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар
тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи
концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру
отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон
процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие
екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми
сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Мғселенің зерттелу деңгейі. Кеңестік дғуірде алғашқылардың бірі болып қазақ
халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін, Қазақстан
демографиялық ахуалына байланысты Т. Шонанұлы, М. Есболұлы жазды. Сондай-
ақ, бұл жөнінде М. Шоқайұлы, С. Асфендияров, Т. Рысқұлов, С. Сғдуақасов [1]
сияқты қазақ зиялылары да қалам тартқан. Олардың еңбектерінде ұлттық
мүддені қорғау көзделгені аңғарылады. 1920-30 жж. мемлекеттік тапсырыспен
А.Н. Донич пен Н.Д. Трублаевичтің халықтың саны, құрамы, орналасуы жайында
еңбектері жарық көрді. А.Н. Донич зерттеуінде демографиялық шолу жасаса,
Н.Д. Трублаевич республикадағы халықтың табиғи өсімі мен ұлттық құрамындағы
өзгерістер жайын қарастырды [2]. Бірақ, авторлар ұлттар арасындағы табиғи
өсімнің ғркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек мғліметтер
келтірумен шектелді. Одан кейінгі уақытта демография мғселесіне байланысты
еңбектер жазылмады. Себебі, кеңестік тоталитарлық жүйе оған мүмкіндік
бермей, 1937 ж. халық санағың қорытындысын жариялауға тыйым салып, оған
қатынасқан адамдарды қудалады.
Демографияға байланысты зерттеулер тек 1960-жылдары ғана қайта қолға алына
бастады. 1960-1970 жж. Қазақстанның демографиялық дамуының кейбір
аспектілері қарастырылған, алайда негізінен еліміздің ғлеуметтік даму
мғселелеріне арналған еңбектер шықты. Әсіресе жұмысшы табы, шаруалар мен
интеллигенция тобының қалыптасуы мен даму процесі қарастырылды, ресми
статистиканы қолданған зерттеушілер ғлеуметтік топтардың демографиялық
сипаттамаларына, ғсіресе өнеркғсіптік және аграрлық көші-қон
ерекшеліктеріне тоқталған. Жұмысшы табы мғселесін зерттеген ғалымдар,
нақтылап айтсақ, А.Н. Нүсіпбеков, М.Х. Асылбеков, С.Б. Нұрмұхамедов, Б.Н.
Ғбішева, шаруалар тарихын зерттеген А.Б. Балақаев, Г.Ф. Дахшлейгер, К.Н.
Нұрпейіс, интеллигенция тобын зерттеген Ш.Ю. Тастанов, Х. Ғбжанов [3]
сияқты ғалымдар Қазақстандағы этно-демографиялық процестерді анықтайтын
статистикалық мұрағат деректерін айналымға енгізді.
1970-1980 жж. тарихи демография саласында арнайы еңбектер шыға бастады.
Соның ішінде революцияға дейінгі статистикалық мғліметтердің негізінде
ғлеуметтік және ұлттық демографиялық факторларды өзара байланыспен, өзара
шарттылықта қарастыру ғдістері негізделді.
Қазақстанда көші-қонның тарихи мғнін, оның халықтың ғлеуметтік-ұлттық
құрамына тигізген ғсерін ашқан, көші-қон мен ұлттық құрылым өзгерістерінің
өзара байланысты тарихи құбылыс екендігін көрсеткен алғашқы зерттеушілер –
Е.Н. Гладышева, Н.Е. Бекмаханова, В.М. Кабузан мен Н.В. Алексеенко болды,
ал Ф.Н. Базанованың монографиясында көші-қон қозғалысының республика
халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуына ғсер еткен күрделі де көп салалы
процесс екендігі көрсетілді [4]. Алайда, бұл еңбекте кеңес дғуіріндегі
тыйым салынған Қазақстандағы көші-қон процестерінің маңызды беттері:
репрессияланған халықтарды депортациялау, таптық белгісіне байланысты жер
аудару тағы басқа мғселелері ашылған жоқ.
1980 жж. аяқ кезінен бастап қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде
халықтар тағдырындағы саяси фактордың ғсерлері талдана бастады. Ғсіресе,
М.Қ. Қозыбаевтың, Ж.Б. Абылхожиннің еңбектерінде Қазақстандағы 1920-1940
жж. тоталитарлық жүйенің экономикадан тыс, күштеу саясатының дағдарыстарға
толы ғлеуметтік-демографиялық нғтижелері анықталды. Қазақстан
жұмысшыларының саны, ұлттық, жасы мен жыныстық құрамы, білім деңгейі,
мамандық түрлері мғселелерін қарастырған екі томнан тұратын еңбек жарық
көрді. Зерттеудің мерзімдік шеңбері 1917-1937 жғне 1938-1960 жылдарды
қамтыды. Ауылдық жерлердегі интеллигенция қауымының қалыптасуына, сананың
өсуіне, ұлттық, жыныстық құрамына, даярлау жолдарына арналған Х.М.
Ғбжановтың зерттеуі шықты [5].
Қазақстанның кеңестік дәуірдегі ғлеуметтік демографиялық дамуы М.Х.
Асылбеков пен Ғ.Б. Ғалиевтің арнайы монографиясында біртұтас жғне сан-
салалы процесс ретінде алғашқы рет жан-жақты қарастырылды, бұл процестің
болашақтағы дамуына ғылыми тұжырымдамалық болжамдар жасалды [6].
1990 ж. М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың жғне тағы басқа ғалымдардың
еңбектерінде ұжымдастыру жылдарындағы қазақ халқының демографиялық келбетін
айқындайтын, халықтың азаюы мен апатқа ұшырауы салдарын ашқан тұжырымдары
жарияланды. Онда Қазақстаннан тысқары кеткен қазақтардың саны мен
ғлеуметтік құрамы жөнінде құнды мғліметтер берілді [7].
А.Н. Алексеенконың, Н.З. Тғкіжбаеваның ауыл халқының өсу қарқыны мен ұлттық
құрамы, аймақтарға шоғырлануы, экономикалық аудандарға топтастырылуы
қарастырылған докторлық диссертациялар қорғалды. Бірақ, бұл зерттеулер тек
жарияланған санақ материалдарына ғана негізделген, мұнда 1939-1959 жж.
аралығындағы туу, өлім-жітім, көші-қон, халық құрамының ішкі тенденциялық
ерекшеліктеріне аз көңіл бөлінген [8].
С. Айымбетовтің кандидаттық диссертациясында Қазақстан халқының 1926-1939
жж. аралығындағы демографиялық жағдайы баяндалса, Л.Т. Қожекееваның
диссертациясы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан халқының әлеуметтік
құрамы және демографиялық өзгерістерін зерттеді.
Кеңестік тоталитарлық жүйенің мғні мен оның Қазақстандағы демографиялық
процестерге әсері М.Қ. Қозыбаев пен Қ.С. Алдажұманов еңбектерінде ашылды
[9].
Тарихи демография саласында аймақтар бойынша да зерттеу жұмыстары жарық
көрді. Батыс Қазақстан халқының екі ғасырлық тарихи дамуы М.Н. Сдықовтың
монографиясында, Шығыс Қазақстан халқы туралы статистикалық мағлұматқа толы
А.Н. Алексеенконың еңбегінде табиғи өсімге өлім-жітім көрсеткішінің әсері
мен денсаулық сақтау мғселелері талданды. Орталық Қазақстанның ХІХ-ХХ
ғасырлардағы демографиялық дамуына В.В. Козинаның еңбектері арналды. Жетісу
өлкесі бойынша докторлық диссертацияны М.К. Төлекова қорғаған еді. Тарихи
демография саласында Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша кандидаттық
диссертациялар да қорғалды. Атап айтсақ, О.Д. Табылдиева – Маңғыстау, ал
А.А. Какенова Солтүстік Қазақстан аймағы халқының демографиялық дамуын
зерттеді [10].
Кеңестік тоталитарлық кезеңде бұрынғы азаматтар деген ұғымдарды зерттеуге
идеологиялық тыйым салынғандықтан, шетелдік зерттеулерде ғана қарастырылып
келген шет елдердегі қазақтар тарихы алғаш республикада К.Л. Есмағамбетов,
Г.М. Меңдіқұлова монографияларында зерттелді. Сонымен қатар, қазақ
ириденттері тарихы А.В. Коновалованың [11] тағы басқа ғалымдардың
еңбектерінде талданды.
Қазақстанда 1939-1959 жылдардың аралығында болған халықтың ғлеуметтік жғне
ұлттық құрамындағы өзгерістер саны, орналасуы, өсіп-өну ерекшеліктері және
көші-қон процестерінің ұлттық құрамға тигізген ғсері А.И. Құдайбергенованың
кандидаттық диссертациясында талданды [12].
Тарихи демография саласындағы жетістіктерді тарихнамалық талдауға С.И.
Ковальскаяның, М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың еңбектері арналған. С.И.
Ковальскаяның кандидаттық диссертациясында негізінен ХVІІІ жғне ХІХ
ғасырдағы көші-қон мғселесі қамтылып, ХХ ғасыр мғселесі толық жазылмаған.
Ал, М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың монографиясында ХХ ғасырдағы
демографиялық мғселерге тарихнамалық талдау беріліп, көші-қон процестеріне
де едәуір көңіл бөлген. Сондай-ақ, Б.Р. Найманбаевтың кандидадттық
диссертациясында 1970-1989 жж. аралығындағы Қазақстанға қоныс
аударылғандардың азаюы мен олардың кері көшуі жайында, сонымен қатар,
олардың құқықтық жағдайы қарастырылған [13].
Қазақстанда тарихи демографияның дамуы мен методологиясы жайында көлемді
ғылыми еңбектер де жарық көрді. Мысалы, М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтың және
А.И. Құдайбергенованың көлемді мақалалары жарияланды [14].
Тарихи демография мғселесіне байланысты ресейлік ғалымдардың да еңбектері
жарыққа шықты. Олардың қатарына Н.Ф. Бугай, В.П. Данилов, Н.И. Платунов,
Т.М. Реннер, В. Хорев, В. Чапек, М.П. Малышева, В.С. Познанский, С.И. Брук,
Ю.А. Поляков, В.Б. Жиромская, И.Н. Кисилев жғне тағы басқа ғалымдардың
еңбектері жатады [15].
Аталып отырған тақырыпқа қатысты шетелдік ғылымдардың да зерттеулері
баршылық, Қазақстандағы демографиялық ахуалға байланысты бірқатар мғселелер
Р. Конквест, С.Г. Уиткрофт, Х. Дэвис, М.Б. Олкот, А.Р. Льюс, Н.Р. Роулэнд
жғне т.б. еңбектерінде баяндалған [16].
Сонымен, диссертация тақырыбына арналған ғдебиеттерге шолу нғтижесінде,
Қазақстанда 1926-1959 жылдардың аралығындағы көші-қон процестері арнайы
және жан-жақты зерттелмегені байқалады. Ғсіресе, мұрағат қорларында
сақталған тарихи деректерде кеңестік кезеңде ғр түрлі ұлттардың Қазақстан
территориясына қандай жағдайлармен қуғындалып келгендерін нақты дғлелдей
түсуі қажет. Бұл тақырыптың арнайы және жан-жақты зерттелмегені байқалады.
Мғселен, көптеген еңбектер жарық көргенімен, олардың жеткен жетістіктерін
талдай отырып, мұрағат қорларындағы тарихи деректермен салыстыра
қарастырған арнайы тарихи және тарихнамалық зерттеу жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты 1926-1959
жылдар аралығындағы Қазақстандағы көші-қондық процестердің себептерін,
нғтижелерін кешенді түрде зерттеу және бұл мәселенің тарихнамасын ғылыми
талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынандай нақтылы міндеттерді шешуге талпыныс
жасалды:
- Көші-қон процесінің тарихнамасына қатысты зерттеу еңбектерін ғылыми
тұрғыдан талдау;
- Бұл еңбектердің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау нәтижесінде көші-
қон проблемасының зерттелмеген жақтарын белгілеп беру;
- Тарихнамалық жұмыстар мен тарихи деректерді салыстыра отырып, көші-қонның
халық құрамына әкелген әсерін айқындау;
- Көші-қон қозғалысы нәтижесінде республика халқының ішінде қазақтар
азшылыққа айналғандығын көрсету;
- Күштеп көшірілген ұлттардың ұлттық құрамға тигізген әсері, үлес салмағы,
құқықтық жағдайын жаңа мұрағат құжаттары арқылы көрсету;
- Қытай халық Республикасынан келген көштің нәтижесінде қазақ халқының
өсуіне мүмкін болған алғышарттарды көрсету.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы – Қазақстандағы 1926-1959 жж. көші-қон
процестерінің дамуы мен халық құрамына әсері алғаш рет тарихнамалық және
тарихилық тұрғыдан зерттелуінде, диссертацияда осы ғылыми жаңалықтың негізі
- тарихи ғдебиеттердегі мғліметтер мен мұрағаттардағы деректерді бір-
бірімен салыстырмалы түрде зерттеудің нғтижесінде төмендегідей жаңа,
нақтылы, ғылыми нғтижелерге қол жеткізілді:
- Көші-қон процестеріне қатысты ғылыми еңбектер тарихнамалық тұрғыдан
зерделеніп, олардың жетістіктері мен кемшіліктері талданды.
- Көші-қон проблемасы жөнінде болашақта зерттеуді қажет ететін мәселелер
анықталды.
- 1926-1959 жж. Қазақстан халқының көші-қон процестері арнайы және Жан-
жақты талданды.
- Бұл кездегі көші-қон қозғалысы нәтижесінде қалыптасқан ұлттық құрамдағы
өзгерістері қарастырылды.
- 1953-1959 жылдары Қытай Халық Республикасынан Қазақстанға көшірілгендер
жөнінде тың мұрағат деректері ғылыми айналымға тартылды.
- Көшірілген халықтардың құқықтық жағдайы тарихи тұрғыдан зерттелді.
- Қазақстан халқының жалпы саны мен құрамына ғасырлар бойы күшті ғсер етіп
келген көші-қонның 1926-1959 жж. аралығындағы ерекшеліктері анықталып, бұл
кезең осы процестің ең күшті және шыңы болғаны дәлелденді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын тұжырымдары. 1926-1959 жж. аралығындағы көші-
қон процестері жғне оның зерттелу мғселелері жөнінде жазылды:
- Қазақстандағы көші-қон процестеріне қатысты тарихнамалық еңбектердің
жетістіктері мен әлі де болса зерттеуді қажет ететін бағыттары талдау;
- Көші-қон қозғалысын зерттеудің нәтижесінде республикадағы көпұлтты
құрамының қалыптасуы кеңестік жүйе жүргізген саясатпен байланыстылығы
айқындау;
- Кеңестік кезеңнің ұжымдастыру, тәркілеу нақандары кезінде шетел асқан
қазақтардың саны жүз мыңнан аса болғандығы зерттеу еңбектерімен
салыстырмалы түрде көрсету;
- Республикаға күштеп көшіріліп келген ұлттардың үлес салмағы айтарлықтай
басымдылық танытып, қазақ халқының азшылыққа айналуына әсерін тигізгендігі
мұрағат деректері негізінде қарастыру;
- Қытай Халық Республикасынан келгендер саны 1953 -1959 жж. 100 мыңнан аса
болғандығын және олардың ішінде қазақ, орыс, ұйғыр, дүнген, татар, өзбектер
болғандығын дәлелдейтін мұрағат деректері ғылыми айналымға тарту;
- Күштеп көшіру нәтижесінде келген халықтардың құқықтық жағдайы және
олардың еңбекке араласуы зерттей түсетін мәселелердің қатарына саналады.
Территориялық ауқымы. 1926-1959 жылдар арасындағы Қазақ КСР-ның ғкімшілік
территориялық шекарасын қамтиды. Осы аталған кезең ішінде болған ғкімшілік
бөліністер, аймақтардың ерекшелігі назарға алынды.
Зерттеудің нысаны. Қазақстандағы көші-қон процестерінің зерттелу деңгейін
көрсететін ғылыми еңбектерде талдау жасау жғне салыстыру. Сонымен қатар,
1926-1959 жж. аралығындағы көші-қон қозғалысының республика халқының ұлттық
құрамына ғкелген өзгерістер мен әсерін анықтау .
Диссертацияның мерзімдік шеңбері. 1926 және 1959 жылдардағы Одақтық екі
халық санақтары аралығындағы 34 жылды, яғни екінші дүниежүзілік соғыстың
қарсаңын, соғыс жылдары мен онан кейінгі кезеңді қамтиды. Қазақстан халқы
үшін бұл күрделі тарихи оқиғалар мен бетбұрыстарға толы мерзім, оның басты-
бастылары: екінші дүниежүзілік соғыс, соғыстан кейінгі халық шаруашылығын
қалпына келтіру, тың және тыңайған жерлерді игеру, алпауыт өнеркәсіп
орындары мен жаңа транспорт жүйелерінің салынуы және т.б., яғни халықтың
әлеуметтік-демографиялық құрамына күрделі әсер еткен көші-қон толқындарының
ең күшейген уақыты болды.
Диссертацияның дерек көздері. Зерттеуде әртүрлі деректер пайдаланылды,
олардың бастылары: 1) мұрағат құжаттары мен мәліметтері; 2) 1926, 1937,
1939 және 1959 жылдардағы Бүкілодақтық халық санақтарының мәліметтері; 3)
жарияланған статистикалық жинақтар; 4) баспасөз мәліметтері; 5)
Демографиялық және көші-қон мәселелеріне арналған монографиялар, мақалалар
және т.б. тарихнамалық талдаудың деректік негізі болды.
Негізгі деректердің дені Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік
мұрағаты мен Қазақстан Республикасы Призиденті мұрағатынан алынды. Мәселен,
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатындағы Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің жанындағы Орталық статистикалық басқарма (698) қоры
Статистикалық мәліметтерге толы бұл қорда әр облыстар бойынша келген-
кеткендер туралы деректер бар. Сондай-ақ, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
еңбек ресурстарын реттеу жөніндегі Мемлекеттік Комитет (1987) қорында Одақ
бойынша шаруашылықты реттеуге байланысты көшірілгендер туралы мәліметтер
кездеседі. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің құпия қорында (1137) Қазақстан
Министрлер Кеңесінің шешімдері мен қаулыларынан құралған материалдар бар.
Осы қор құжаттарында өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға көшірілгені кезіндегі
қабылдануы, ұлттық құрамы жайында мәліметтер кездеседі. Қазақ КСР-нің
үкіметі жанындағы Көшіру-қоныстандыру бөлімінің (1208), Қазақ КСР Жоспарлау
комитетінің (1179) қорларында да қажетті деректер жинақталған.
Қазақстан Республикасының Президент мұрағатындағы деректер де жұмысты
жазуға пайдаланылды. Атап айтсақ, БКП(б) Қазақ Өлкелік Комитетінің қорында
(141) кеңестік билік орнағаннан кейінгі уақытқа ұжымдастыру, байларды
тәркілеуге қатысты деректер бар. Одан кейін республикадағы халықтың ұлттық
құрамы және олардың бір-бірімен қарым-қатынасы туралы құжаттық деректер
кездеседі. Мәселен, Қазақстан Комунистік Партиясының Орталық Комитетінің
қорында (708) көптеген қаулы-қарарлар, шешімдер және басшылардың есептері
жинақталған. Қор деректерінен Қазақстанда кеңестік кезеңде жүргізілген көші-
қон қозғалысын, депортацияланып келгендер мен тың игеру кезінде елдің
еуропалық бөлігінен келгендер жайында мәліметтер кездеседі. Сонымен қатар,
Қытай Халық Республикасынан көшіріліп келген қазақ, татар, дүнген, орыс,
өзбектердің облыстар бойынша орналасуы туралы деректер сақталған.
Демография мәселесі бойынша жарық көрген зерттеулердің ішінде М.Х.
Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың тарихнамалық тұрғыдан жазған еңбегінде,
сондай-ақ, М.Х. Асылбеков және А.И. Құдайбергенованың монографиясында көші-
қон қозғалысына қатысты мұрағат, санақ материалдарына негізделген бірқатар
мәселелер көтерілген. Осындай зерттеулер Қазақстанның жекелеген аймақтары
бойынша да жасалды. Мәселен, Орталық Қазақстан бойынша В.В. Козинаның,
Батыс Қазақстанның демографиялық жағдайы М.Н. Сдықовтың еңбегінде
көрсетілсе, Жетісу халқының демографиялық дамуы М.К. Төлекованың
зерттеуінде қарастырылды. Міне, осындай іргелі зерттеулерде көші-қон
мәселесі ішінара болса да жазылған. Сондықтан, мұндай еңбектер тарихнамалық
және тарихи тұрғыдан зерттеулер жасауға негіз болары сөзсіз.
Зерттеу жұмысының методологиясы мен әдістемелері. Диссертацияда қойылған
мғселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету үшін тарихи зерттеудің логикалық
тғсілімен тығыз байланыстылығы тарихшылдық, объективтілік, жан-жақтылық
сияқты негізгі методологиялық принциптері басты назарда болды. Зерттеу
барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдар, жаңа тарихи
көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында тарихи салыстырмалық, диалектикалық, статистикалық,
демографиялық талдау және басқа әдістемелер қолданылды.
Зерттеудің қолданбалық маңыздылығы. Диссертацияның қорытындыларын 1926-1959
жылдар аралығындағы тарихи кезеңнің демографиялық дамуы мен тарихнамасына
арналған жоғары оқу орындағы курстарда оқуда пайдалануға болады. Бүгінгі
таңдағы еліміздегі көші-қон мәселелеріне қатысты саясатты белгілеуге де
диссертация материалдары өзіндік игі ықпалын тигізе алады.
Диссертацияның сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі тұжырымдары бойынша 2004
жылы және 2005 жылы ҚазҰУ-де өткен дғстүрлі Е. Бекмаханов оқуларына
арналған ғылыми халықаралық конференцияларында баяндамалар жасалды. Сондай-
ақ, 2004 жылдың қазан айында Астанада өткен Гуманитарлық жғне құқықтық
білімдердің ғлеуметтік мғдени проблемалары атты Қазақ гуманитарлық заң
университетінің 10-жылдығына арналған халықаралық ғылыми теориялық
конференциясында, 2004 жылы желтоқсанда Абай атындағы ҚазҰПУ ұйымдастырған
Қазақстан жғне ғлем: тарих жғне заман деп аталатын ғылыми халықаралық
конференцияда баяндамалар жасалды. Диссертация бойынша 9 ғылыми мақала
жарияланды.
Диссертация Қазақстан Республикасы Білім жғне Ғылым министрілігі Ғылым
комитетінің Ш.Ш. Уғлиханов атындағы Тарих жғне этнология институтының
Қазақстанның жаңа заман тарихы және тарихи демография бөлімі мен
Тарихнама жғне деректану бөлімдерінің біріккен мәжілісінде талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диссертация құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі мғселені
қарастыратын 3 тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған ғдебиеттер
тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
мақсаттары мен міндеттері, методологиялық принциптері мен әдістемелік
негізі, ғылыми жаңалығы мен қолданбалы маңызы айқындалып, мәселенің
зерттелу дәрежесіне талдау жасалады және пайдаланылған деректер мен
әдебиетке сипаттама беріледі.
Диссертацияның Қазақстан қоғамын жаңғырту (модернизациялау) кезеңіндегі
көші-қон (1926-1939 жж.) деп аталатын бірінші тараудың Көші-қон
процестерінің тарихнамасы тараушасында тарихи демография саласы бойынша
зерттеу нысаны етіп алынып отырған көші–қонның анықтамасы мен тарихнамалық
еңбектерге талдау жасалды.
Ресейлік зерттеуші Т.А. Володинаның ғылыми еңбегінде тарихнамалық
зерттеудің әдістемесіне қызығушылық 1960-жж. туа бастағандығы айтылады.
Тарихнамалық зерттеу мәселесіне және оның ғылымдағы алатын орнын анықтау
барысында қызу талқылауға М.В. Нечкина, А.В. Черепин, А.М. Сахаров, С.О.
Шмидт, А.Л. Шапиро, С.Л. Пештич, Е.Н. Городецкий және тағы басқа ғалымдар
қатынасқан. Осындай талқылаудан кейін ғалымдар тарихнама тарих ғылымы болып
табылады және мазмұны жағынан ғылым дамуының мынандай қырларын қамтиды
деген тұжырымдар жасады: тарихи процестің жалпы концепциясы; зерттеуге
қойылған бағыт; зерттеу әдістері; жаңа әдістемелік мәселелер; жаңа
деректерді ғылыми айналымға тарту; ғылымды жаңа сапаға көтеруде жаңаша
ұйымдастыру мәселелері. Тарихнамалық зерттеу салыстырмалы түрде талдау
әдістеріне сүйенгендіктен, ғылымның бір кезеңінен екінші сатыға өткендегі
жеткен жетістіктері мен кемшіліктерін көрсетеді, яғни бұл белгілі бір
тақырыптардың зерттелу, зерделену деңгейін көрсететіндіктен, ғылым саласы
ретінде жаңа сапаға көтерілер шақта өте қажет зерттеу бағыттарының бірі
болып табылады.
Жалпы әлемдік тарих ғылымдағы секілді Қазақстандық тарих ғылымында да көші-
қон мәселесі классикалық теорияның прагматикалық ұғымдарының таза пәндік
шекаралық шеңберінде зерттелуде. Қазақстандық ғалымдар тарихи демографияның
барлық мәселелері секілді 20 ғасырдағы өзгерістер әкелген көші-қондық
үрдістерді жан-жақтылық және гуманистік таным бағытында жүйелі, объективті
түрде нақты мәнін ашу бағытында зерттеуде.
Қазақстандағы көші-қон қозғалысы мен отарлау саясатына ашық та батыл
көзқарастарын білдіргендер қазақ ұлтының зиялылары болды. Мәселен, Мұстафа
Шоқайдың пікірінше, Қазақстанды кеңестік отарлау шаруашылық өмірді
ұйымдастырудың бір жақтылық және шикізаттық ұстанымын қалыптастыру арқылы,
Ресейге барынша тәуелді ету бағытынан бастау алады. Мұстафа Шоқайдың
кеңестік жер саясатының Құлаған патшалық ескі саясатын еске түсіреді деп
сынағаны белгілі. Түркістанда Орыс пролетариатының диктатурасы орнады дей
келе, жаңа формадағы ұлт саясаты орыс өкіметінің пайдасына қызмет етуде
деген тұжырымға келді. Демек, М. Шоқайұлы отаршылдық саясатты сезе де көре
білген ұлт зиялысы ретінде күрес жүргізген. Осы жолда ойларын, пікірлерін
ашық айтты. Бірақ оның сын-пікірлері кеңестік билікке ұнамады. Соның
нәтижесінде ұлт зиялысы қуғындалды.
Қазақстан халқы үшін күрес жүргізген қазақ зиялыларының бірі С.Сғдуақасұлы
партия басшыларының жүргізіп отырған солақай саясатына қарсы наразылығын
білдіріп, орынды сынға алды. Оның ұлттық мғселеге байланысты жарық көрген
Большевик журналындағы О национальностях и националах атты мақаласы
болды. Автор өз еңбегінде Қазақстандағы айтыс-тартыс жағдайларының
себептерін дғлелдеуге тырысқан.
Кеңестік кезеңде халықтың хал-ахуалына назар аударып, ол үшін күрес
жүргізген қазақ зиялыларының бірі М. Есболұлы Түркістан өлкесінің
материалдары бойынша жер мғселесінің ушығуын сырттан ағылған көші-қоншылар
санының артуымен тікелей байланыстырады. Автор нақты деректерге сүйене
отырып, Түркістанды отарлау барысында көші-қон қозғалысына тартылған өзге
жұрт өкілдерінің саны арта түскенін атайды. Келімсек атанған көші-
қоншылардың барлық жері жергілікті халықтардың жерінен 15 есе артық
екендігін дғлелдейді. Зерттеуші бір кездері Ресей империясынан кейінгі
кеңестік қызыл империя жалғастырған орыс отаршылдарының орыс көші-
қоншыларының санын арттыру арқылы жүзеге асыруға талпынғандығын да
зерделейді.
1926 жылы Т. Шонанұлының Қазақ жер мғселесі тарихы деген еңбегінде
аграрлық көші-қон патша өкіметінің отаршылдық саясатымен тығыз байланыста
қарастырылып, қазақ жеріне қоныс аударылған келімсектерге көңіл аударған.
Қоныс аудару саясатының нғтижесінде, Т. Шонанұлының пікірінше, Қазақ
жерлері отар аймаққа айналдырылып, қазақтар жерсіз қаңғырып өз
атамекендерінен көше бастаған, қазақтардың өзі де көші-қон процестерінің
иіріміне амалсыздан енгендігіне алғаш көңіл бөлді, қазақтар арасында сыртқа
көшу жғне ішкі көші-қон процестерінің үдей түсуін отаршылдық саясатпен
байланыстыра отырып: Қазақты жерден қуып, қазақты переселенге айналдыру –
отаршылдар жұмысының бірінші жемісі. Қазақтың отырған жерін жұрдай қылып
талап, қазақты атамекенінен айдап, қолайсыз жерге ықтырып тастау –
отаршылдар жұмысының екінші жемісі, - деп жазып, мғселені дғл басып
көрсетті.
М. Тынышпаев Жетісу облысындағы қоныс аударушылардың тым көптігіне назар
аударып, келімсектердің келуіне байланысты ғлеуметтік-экономикалық
жағдайдың күрт төмендеуін ашып айтады. Аймақтағы шаруашылық құлдырап,
құнарлы жерлер тартылып алынған соң, егіс-жайылым көлемі қысқартылып, халқы
кедейленіп, адам танымастай өзгерген, - деп жазды.
Үкімет тапсырмасын орындап, Қазақстанның демографиялық жағдайын
зерттегендер де болды. Мғселен, А. Донич өз еңбегінде 1926 ж. халық
санағының материалдарын талдап, 1928 ж. дейінгі кезеңдегі халық санының өсу
динамикасына назар аударды. Оның мғліметтеріне қарағанда, 1928 ж. күзіне
дейін республика тұрғындары 6 миллион 507 адамды құраған, 3717094 адамы
(51,1%) қазақтар, 1280000 адамы (19,7%) орыстар, 860978 адамы (13,2%)
украиндар, 648923 адамы (10%) басқа ұлт өкілдері болған. Республика халқы
санының тым аз өсіп, төменгі үлеске ие болуын автор механикалық өсіммен
орынды байланыстырғанымен, табиғи өсімнің әсерін ашып бере алмаған.
Республикадағы 1924-1927 жж. ауыл тұрғындарының табиғи өсіміндегі
ерекшеліктерін Н.Д. Трублаевич қарастырды. Ауыл тұрғындарының табиғи өсімі
1927 ж. 27,6 промильге ие болғандығын айқындап, оның ұлттар арасындағы
ерекшелігіне тоқталды. Автордың көрсетуінше, осы жылдары табиғи өсім орта
есеппен қазақтарда – 20,6 промиль, ұйғыр, дүнген жғне өзбектерде – 22,3, ал
орыстарда – 30,6 промиль болған. 1920-жж. республика тұрғындары ішінде
орыстардың табиғи өсімі жоғары болған. Бірақ, автор ұлттар арасындағы
табиғи өсімнің ғркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек
мғліметтер келтірумен шектелген. Демек, кеңестік өкімет жағдайында ашық
жазу көпшілігіне мүмкін болмады.
Қазақстан халқы, оның ұлттық құрамы мен орналасуы мғселелері Т. Рысқұловтың
1927 ж. жарық көрген Қазақстан атты еңбегінде жғне М.О. Ғуезовтың 1930
жылы шыққан Қазақстандағы ұлттар деген кітабында көрініс тапқан.
Ә. Ғали өз зерттеуінде 1926 ж. халық санағына дейінгі сыртқы жғне ішкі көші-
қон процестерінің ауқымын қарастырған. Оның көрсетуінше, 1926 ж. дейінгі
аралықта 800 мыңнан астам адам республикаға келіп қоныстанған деген мәлімет
келтірген.
Н.Ф. Базанованың еңбегінде көші-қондық процестер кеңес өкіметінің қоныс
аудару саясатымен тығыз байланысты қарастырылып, көші-қонның Қазақстан
халқы саны мен ұлттық құрамындағы өзгерістерге ғсері талданған. Автордың
көрсетуінше, 1929 жылы Қазақ АКСР қоныс аудару басқармасы құрылғанға шейін,
сырттан республикаға көші-қоншылардың ағылып келуі нғтижесінде ауыл
тұрғындары 1920 жылдан бері қарай 26,4%-ға өскен.
Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны мәселесін қарастырған Т. Омарбековтың
зерттеуінде зұлмат ашаршылық кезеңі қазақ тарихында үлкен демографиялық
апатқа әкелгендігі баяндалады. Зерттеушінің қарастыруынша, 1930-1933
жылдары негізінен қазақтардан тұратын ауыл халқының 3 миллион 379, 5 мың
адамға кемігендігін атайды. Мұның 1 миллионнан астамы босқындар, - дейді.
Зерттеуші ғалым Т. Омарбеков осы мәселеге байланысты М. Тәтімов пен сонау
1930-жж. Қазақстанның халық шаруашылығы есебі басқармасын басқарған К.
Саматовтың есептеулері бір жерден шығып, 1930 ж. Қазақстанда ең кемі 4
миллион 170 мың қазақ өмір сүргендігін дәлелдеді, - дейді. Автордың
пікірінше, осы көрсетілген санның тең жартысы қырылған. Өйткені,
босқындардың тірі қалғандары (Қазақстанның ішіндегі 300 000 дай адам)
республикаға қайта оралған тағы 200 мыңдай адам, онан соң көрші
республикалардан және шет елдерден атамекендеріне қайтпай қалған 400 мыңдай
адамды шығарғанда, бәрібір 2 миллион 300 мыңнан астам адам жетіспейді, -
деген мәлімет келтіреді. Автордың қарастыруынша, 1932 ж. Қазақстан байырғы
халқының 64 пайызынан айырылған. 1930 ж. Қазақстан халқының саны 5,9
миллион адамнан 1933 ж. 2,5 миллионға дейін азайған. Осы алапат ашаршылық
жылдары Қазақстан шекарасынан шығып, босқыншылыққа ұшыраған шаруалар саны –
1 миллион 31 мың. Олардың 165 мыңы бұрынғы Кеңестер Одағының шекарасынан
шығып, Қытайға, Моңғолияға, Ауғанстанға, Иранға, Түркияға өтіп кеткен.
Сөйтіп, туған жеріне қайта орала алмаған. Ал көрші республикаларға, Ресейге
қоныс аударып, орнығып қалғандар саны – 450 мыңдай, - деген мәліметтер
көрсетті.
Кеңес Одағының зұлматты жылдарының тарихын зерттеген ғалымдардың бірі
ресейлік В.Н. Земсков. Автор өз зерттеулерінде 1930-1931-жж. Қазақстанға
Еділдің төменгі жағалауынан – 18092 жанұя, Еділдің орта тұсынан – 11477,
Орталық аудандардан – 10544, Нижгород өлкесінен – 50, Кавказдан – 870 жанұя
қоныс аударылған, - деген мғліметтер келтіреді. Қазақстанның өзінде
қоныстандырылғандар мен шашыратып орналастырылған жанұялар саны – 6765,
барлығы – 50929 жанұя келген.
Кеңестер Одағындағы, сондай-ақ, Қазақстандағы көші-қондық процестерде орын
алған ерекшеліктер батыс зерттеушілері тарапынан қарастырылып, бұл мғселе
нақты бағаға ие болды. Зерттеушілер А.Р. Льюис, Н.Р. Роулэндтің
көрсетуінше, Қазақстандағы аграрлық отарлау саясатының салдарынан қазақтар
отырықшылыққа көшіп, аштыққа ұшырады. 1926 ж. халық саны 4 милион шамасында
болса, 1939 ж. дейін 3 миллионға дейін қысқарған. С.Г. Уиткрофтт Одақ
көлемінде 1930-1933 жж. болған ашаршылық, демографиялық апат қолдан жасалды
деген пікір білдіреді. Ал, американдық тарихшы Р. Конквест қазақтар
арасындағы адам шығыны жайында өз зерттеуінде былай деп жазды: 1926 жылғы
санақ бойынша Кеңестер Одағында 3963300, 1939 жылғы санақ бойынша 3100900
қазақ болды. Сонда халықтың табиғи өсімін ескерсек, ашаршылықтан, түрлі
қуғын – сүргіннен қазақтар 1,5 милион адамдарын жоғалтқан. 1930 жылы халық
саны 4 миллион шамасында болды десек және дүниеге келмеген нәрестелерді,
Қытайға ауғандарды есептен шығарып тастағанның өзінде аштықтан өлгендердің
саны 1миллионнан кем түспейді.
Бұл тарауда көші-қон қозғалысына қатысты отандық, шетелдік және ресейлік
ғалымдардың еңбектері салыстырмалы түрде қарастырылып, сыртқа көшкендер
жайында нақты деректер келтірілсе, көшіріліп келгендердің ұлттық құрамға
әкелген өзгерістері көрсетілді.
Тараудың Республикааралық көші–қон және халық құрамындағы өзгерістер
деген тараушасында сырттан келген көші-қон толқындары талданған. 1934 ж.
Халық комиссарлар кеңесінің қаулысымен Қарақалпақстанға көшіп кеткен 7000
шаруашылықты Қазақстан жеріне көшіру туралы қаулы қабылданды. Қарақалпақ
жерінен көшіп келгендер ұжымдастыру, аштық жылдары кеткен адамдар екені
байқалады. 1934 ж. Ақмола қаласының аумағына Ленинград, Мғскеу, Орал,
Солтүстік Кавказ, Батыс Сібір, Қиыр Шығыс, БКСР, УКСР, Днепропетровск,
Донецк, Армян КСР, Өзбек КСР-нан 530 адам қоныс аударған. Оның 282-і ер
адам, 248-і ғйел адам болды. Ақмола, Семей, Орал, Атырау, Петропавл
жерлеріне 1652 адам келіп, 7786 кері қайтқан. Сол жылы Қазақстанға
келгендердің ғлеуметтік құрамында мынандай топтар бар: жұмысшылар, металл
қорытушылар, кіші қызмет көрсетушілер, оқушылар, үй шаруасындағы ғйелдер,
16-жасқа дейінгі жастар тағы басқалары бар еді. 1936 ж. поляктарды қуғындау
кезінде Украинадан Қазақстан территориясына 15 мың поляк жғне неміс шаруа
қожалығы көшірілді.
Зерттеуші Г.В. Кан өз еңбегінде 1937 ж. 21-тамызда Қиыр Шығыстан кәрістерді
Қазақстан мен Өзбекстанға көшіру туралы бұйрық шыққаннан кейін оларды қоныс
аударту 1937 ж. 25-қыркүйегінен 24-қазанына дейін Алматы қаласы арқылы
жүргізілді, - дейді. Автордың көрсетуінше, Қазақстанға 20769 отбасы (98454
адам) көшірілген. Екінші кезеңде кәрістер 1938 ж. 20 ақпанындағы БК(б)П
Орталық Комитетінің шешіміне сәйкес көшірілді. Онда келгендер Алматы облысы
бойынша – 4774 отбасы, Қарағандыға – 6476, Батыс Қазақстанға – 500,
Атырауға – 1322, Ақтөбеге 1285, Қызылордаға – 2255, Солтүстік Қазақстанға –
1500, Оңтүстік Қазақстанға – 1698, Қостанайға – 720 отбасы көшіріліп
келген.
Ж.У. Қыдыралинаның зерттеуінде Батыс Қазақстанға депортацияланғандар
жайында мәліметтер кездеседі. Автордың қарастыруынша соғысқа дейін және
соғыс уақытында күштеп көшірілген халықтар облыс территориясына әкелініп
қоныстандырылған. Олардың ішінде кәріс, неміс, татар, армян, балқар, грек,
Солтүстік Кавказ ұлтының өкілдері болғандығы баяндалады. Атырау облысына
1937 ж. 21-тамызда кәрістер көшіріліп келген. Олардың саны сол кезде 36442
отбасында (171781 адам), ал қыркүйек-қазан айларында әкелінгендері 124
эшалонда Қазақстанға – 20170 отбасы (70525 адам) және Өзбекстанға – 16272
отбасы (76525 адам) келген.
1938 ж. қазан айының 8-інде Кеңес Одағы Халық Комиссарлар Кеңесінің арнайы
№ 1084-269 бұйрығымен: Ғзірбайжан шекаралық аймағында тұратын ирандықтар
Қазақстанға көшірілсін деген арнайы құпия құжат дайындалған. Ол құжатты
бекіткен сол кездегі Одақтың Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы В.
Молотов болды. Соған сғйкес, 1938 ж. қараша-желтоқсан айларында
Ғзірбайжаннан – 1621 ирандық отбасы Қазақстанға қоныс аударылған. Олар
Қазақстанның Оңтүстік облыстары мен Алматы облысы аудандарына
орналастырылуы керек болды.
1938-1939 жж. қоныс аударылып келген ирандықтар негізінен Азербайжан КСР-
ның Алибайрам, Астрахан – Базар, Ярдумлин, Акжебедин, Массалы, Кориягин,
Зайгилан, Ленкоран аудандарынан келген.
Кеңес өкіметі кезінде қоныс аударылған ұлттардың ішінде немістер де болды.
1939 ж. Батыс Белорус пен Батыс Украина жерінде тұратын айтарлықтай көп
поляк ұлты өкілдерін қоныс аудартқан. Ол кездегі Батыс Украина жерінен –
6478, Батыс Беларус жерінен – 203 отбасы Қазақстанға көшірілді.
1926 ж. республикадағы негізгі этностар мынандай көрсеткіште болған-ды:
республикада 6198467 адам өмір сүрді, оның ішінде қазақтар – 3627612 адам,
орыстар – 1275055, украиндар – 860201, немістер – 51094, татарлар – 79758,
өзбектер – 129399, беларустар – 25584, ұйғырлар – 63432, кғрістер – 42 адам
жғне басқа ұлттың өкілдері – 86290 адамды құрады.
О.Қ. Жандосовтың көрсетуінше, 1926 ж. қазақ жеріндегі ұлттардың үлес
салмағы мынандай мөлшерде болды: қазақтар – 55,6%, өзбектер – 3,6%,
қарақалпақтар – 1,3%, қарақырғыздар – 0,8%, ұйғырлар – 1,1%, татарлар –
1,4%, басқа шығыс халықтары – 0,2%, орыстар – 25,3%, украиндар - 9%, басқа
еуропалық халықтар – 1,67% құрады.
1939 ж. Қазақстан халқының саны 6 млн 093 мың 507 адам болып, 95 ұлттың
өкілдері тұрған. Халықтың ұлттық құрамы жағынан республикада: орыстар – 2
млн 449 мың 128 (40,2%), қазақтар – 2 млн 313 мың 674 (38%), украиндар –
6566676 (10,8%), татарлар – 106943 (1,7%), өзбектер – 103240 (1,7%),
кғрістер – 96903 (1,6%), немістер – 92397 (1,5%), басқа ұлт өкілдері –
275564 (4,5%) адам екен.
Республикааралық көші-қон процестерінің салдарынан халық құрамының
өзгергендігі және жергілікті қазақ халқының үлес салмағы жағынан азшылыққа
айналғаны ғылыми деректер негізінде айқындала түсті.
Жұмыстың Сыртқы көші–қон атты тараушасында шетелге ауған қазақтар жайында
мәселе талданған, бұл жөнінде ғалымдар әртүрлі мәліметтер келтіреді.
Мәселен, Р. Конквест Қазақстанның шекаралық аудандарынан Синь-Цзяньға
(Батыс Қытай) 200 мың қазақ көшіп кетті десе, зерттеуші Ж. Талдыбаев
Қытайға өткен қазақтар саны 70 мыңға жуық болғандығын айтады, ресейлік
зерттеушілер Ю.А. Поляков, В.Б. Жиромская, И.Н. Киселев 1930-1931 жж.
шетелге кеткен қазақтар санын (қайтып келгендерін шығарып тастағанда) 1,3
миллионға жеткізеді. М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Ғбілхожин, Қ.С. Алдажұманов
одақтан тысқары өтіп кеткендердің саны 200 мыңдай болғандығын айтады,
мұндай мғліметті қазақ диаспорасының тарихын зерттеген Г.М. Меңдіқұлова да
қостайды. Б.А. Төлепбаев пен В. Осипов шетелге 500 мыңдай қазақтың көшіп
кеткендігі жайлы мғлімет көрсетті. Белгілі демограф-ғалым М.Б. Тғтімов
болса 165 мың қазақ одақ көлемінен шығып кетіп, Қытайға, Моңғолияға,
Ауғанстанға, Иранға, Түркияға жетті дейді. Ал осы жылдардағы Қазақстан
қасіретін арнайы зерттеген Т.О. Омарбеков шетелдерге біржолата көшіп
кеткен қазақтар жалпы алғанда 100 мыңға жуық деп көрсетеді. Сондай-ақ,
Т.О. Омарбеков шетелге көшіп кеткендердің санын асыра көрсетушілердің
мғліметі ашаршылықтан өлгендердің санын кемітіп көрсетуге алып келетіндігін
де атап өткен. М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Ғбілхожин жғне Қ.С. Алдажұмановтардың
мғліметтеріне қарағанда, 1932 ж. қазақтардан Еділ бойына 40 мың,
Қырғызстанға 100 мың, Батыс Сібірге 50 мың, Қарақалпақстанға 20 мыңнан
астам адам, Өзбекстан мен Тғжікстанға 45-50 мыңдай адам барған. М.
Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың еңбегінде 1932 ж. 5 мамырға дейін Батыс
Сібірдің 33 ауданына 43632 қазақ көшіп барған да кейін олардың 29166-сы
ғана Қазақстанға қайтқан.
Қазақ халқының туған атамекенінен Орта Азия республикаларына ауа көшуі мен
босуы жайында мғліметтерді М. Қойгелдиев пен Т. Омарбеков жоғарыда аталған
зерттеулерінде жақсы ашып көрсеткен. Авторлар 1931 ж. 5 тамызына дейін
Қазақстанның тек 27 ауданынан ғана (қалған 47 ауданының мғліметтері
есептелмеген) Орта Азия жеріндегі көрші республикаларға жғне Қытайға
көптеген қазақ шаруалары көшіп кеткен. Оның ішінде Өзбекстанға – 3436,
Түркменстанға – 7371, Тғжікстанға – 1767, Қырғызстанға – 1031,
Қарақалпақстанға – 2355, Қытайға – 563 қожалық көшкен. Сонымен қатар, Кеңес
Одағының Мғскеу, Ленинград, Орал, Башқұртстан, Төменгі Еділ бойы, Батыс
Сібір, Днепропетровск облыстарына Қазақстаннан 230 адам кері көшкен.
Олардың арасында ерлер – 123, ғйелдер – 127 адам болған. Сыртқы көші-қонда
шетке қазақтармен қатар өзге ұлт өкілдері де болғандығын байқаймыз.
1934 ж. Қазақстанға келгендерден кері қайтқандар да болды. Аталған жылда
6089 адам қоныс аударылып келіп, 9211-і кері қайтқан. Осы жылдары
келгендердің ғлеуметтік жағдайында мынандай топтар болды: жұмысшылар,
құрылысшылар, қара жұмысшылар, метал қорытушылар, кіші қызмет көрсетушілер,
оқушылар, үй шаруасындағы ғйелдер, 16 жасқа дейінгі жастар тағы басқалары
бар.
1937 ж. Кеңес Одағынан Қазақстанға 83314 адам келіп, 45791 адам кері
қайтқан. Демек, кеңестік басшылар көші-қон қозғалысын одақ көлемінде
қадағалап отырғандығы байқалады. Ал, 1938 жылы көші-қон қозғалысында Одақ
бойынша 282410 адам көшіп келіп, олардың 137639 адамы кері кеткен. 1939 ж.
Алматы қаласына РСФСР-дың түкпір-түкпірінен жғне Беларуссия, Украина,
Ғзірбайжан, Грузин, Армян, Түрікмен, Өзбек, Тғжік, Қырғыз ССР-ның
жерлерінен, оның ішінде қалалардан – 20888, ауылдардан – 21762, белгісіз –
5416, барлығы – 48066 адам келген. Олардан кері қайтқаны 30980 адамды
құрады [17].
Сыртқы көші-қонның салдарынан қазақ халқы өзге ұлттармен салыстырғанда
азайған. Мұндай жағдайға әкелген кеңестік жүйе басшылығының қолдан жасаған
ұжымдастыру, тәркілеу сияқты науқандарының нәтижесі болғандығы көрсетілді.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі көші-қон (1939-1945 жж.) деп аталатын
екінші тарауда сол жылдарда халықтарды күштеп көшірілген, эвакуация,
депортацияға байланысты көші-қон қозғалысы және бұл мәселелердің
тарихнамалық деңгейі қарастырылды.
Күштеп көшірілген халықтар тарихының зерттелуі атты тараушасында соғыс
жылдарындағы көші-қон қозғалысын қарастырған авторлардың еңбектері
талданған Ф.Н. Базанованың көрсетуінше, эвакуацияланғандардың алғашқы
толқыны 1941 ж. 7 шілдеде эшелонмен 15206 адам Мғскеу, Ленинград, Украина,
Беларуссия жғне Балтық жағалауындағы елдерден көшіріліп келді. 1941 ж.
тамыз айынан 1942 ж. қаңтарына дейін 386492 адам қоныстанғандығы жайында,
сондай-ақ, 1942 ж. қаңтары мен маусым айлары аралығында 31911 адам қоныс
аударылған бірінші кезең десе, екінші кезеңі 1942 ж. тамызынан басталғанда
Қазақстанға Воронеж, Сталинград, Ворошиловград, Ростов облыстары мен
Солтүстік Кавказ жерлерінен халықтар ғкелінген. Ал, 1943 ж. 1 шілдеде
эвакуация жалғасып, республикаға 532506 адам қоныстанды. Олардың Алматы
(17,3%), Жамбыл (10,8%), Оңтүстік Қазақстан (9,6%), Қызылорда (8,9%),
облыстарына барлығы – 46,6%-ы Оңтүстік облыстарға қоныстанса, солтүстікке –
11,9% орналасты. Келгендердің 35,4% қалаларға тұрақтаса, 64,6% ауылды
жерлерге қоныстанды. Зерттеушінің еңбегі Кеңестік дғуірдегі соңғы
жылдарында жарық көргендіктен, қоныс аударылғандардың ұлттық құрамға
ғкелген өзгерістері мен жалпы демографиялық ахуалға тигізген ғсерін толық
қарастырудан атүсті айналып өтіп, оның орнына ағайынды республикалардың бір-
біріне көмегі, қамқорлығы сияқты мғселелерді көтеріп, Кеңестік жүйенің ұлт
саясаты экономикалық қажеттіліктерден туды деген ескі ұғым негізінде
жазған. Ал, шындығында ұлт саясатын жүргізуде тоталитарлық жүйе адам
құқықтарын аяққа басып, қуғын-сүргінге ұшыратқандығы жайлы мғлімет
келтірмейді.
Қазақстан Республикасына көші-қон процестерінің нғтижесінде келген түріктер
туралы сол ұлттың өкілі Т.А. Курдаев еңбек жазды. Түрік халқының ішінен
шыққан ғалым-дғрігер өз ұлтының тарихи тағдырына назар аударып, оны жазып
шығуды азаматтық парыз деп білген сияқты. Автор өзі қудаланып келген
түріктердің ішінде бір кезде сғби болған. Ол көрген-білгенін, көкірегіне
түйгенін, үлкендерінен естігенін жинақтап, еңбек етіп шығарған.
Осындай көші-қондық процеске тартылған ұлттардың бірі – шешендер мен
ингуштер. Қазақстандағы шешен жғне ингуштар туралы еңбек жазған М.Ю.
Джургаевтың естелік кітабы бар. Онда автор оқиғаны өз басынан өткергендігі
жғне Темлаг лагерінде отырып, тағдыр тауқыметін көргендігін баяндаған.
Автор бұл еңбегінде шешен-ингуш халқының көрген қорлығы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі (1926-1959 жылдар)
Қолжазба құқығында
Енсенов Қанат Алексейұлы
Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі
(1926-1959 жылдар)
07.00.09 – Тарихнама және деректану (Тарихнама, деректану және тарихи
зерттеу әдістері
07.00.02 – Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы)
Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертацияның
авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
Жұмыс ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институтының Қазақстанның жаңа заман тарихы
және тарихи демография бөлімінде дайындалды
Ғылыми жетекші: тарих ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі
М.Х. Асылбеков
Ресми оппоненттер: тарих ғылымдарының докторы, профессор
Қ.Р. Несіпбаева
тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
М.А. Ақынжанов
Жетекші ұйым: әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Деректану
және тарихнама кафедрасы
Диссертация 2007 жылы ___ _____________ сағат ____ Ш.Ш. Уәлиханов
атындағы Тарих және этнология институты (050010, Алматы, Құрманғазы көшесі,
29) жанындағы тарих ғылымдарының докторы (кандидаты) ғылыми дәрежесін беру
жөніндегі ОД. 53.33.01 Диссертациялық кеңес мәжілісінде қорғалады.
Диссертациямен ҚР Білім жғне ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының қолжазбалар қорында
танысуға болады.
Автореферат 2007 ____ ________________ таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, тарих
ғылымдарының кандидаты Қ.С. Алдажұманов
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендікке жеткеннен кейінгі уақытта, қазақ
елінің жүріп өткен жолы мен тарихын жаңаша көзқарас тұрғысынан жазу
уақыттың қойған талабы болды. Отандық тарихтың өткен кезеңдеріндегі шындығы
бұрмаланып, ақиқаты айтылмай келген оқиғалары мен құбылыстарын ой елегінен
өткізуге деген қажеттілік туындады. Қазақстан тарих ғылымының әр саласы
бойынша шынайы зерттеулер жүргізіле бастады. Осындай тарих ғылымының бір
саласы саналатын тарихи демография бағытында да, республика халқы жайында
зерттеулер жүргізіліп, бірқатар еңбектер жарық көрді. Республикамыздағы
демографиялық ахуалдың астары өткен кезеңдермен тығыз байланыста жатқандығы
жайында нақты мғліметтер мен тұжырымдамалар көпшілік назарына ұсыныла
бастады. Тарихи демография саласына одан әрі серпін бере түсу үшін ендігі
жерде белгілі бір кезеңдер аралығындағы халық санының динамикасындағы
өзгерістерге, көші-қон процестерінің ауқымына және олардың жекелеген
аймақтардағы ерекшеліктеріне баса назар аударған абзал. Сонымен қатар, бұл
мәселелердің ғылыми әдебиеттерде көрініс табу деңгейіне тарихнамалық талдау
да жасау қажет. Өйткені мұндай талдау тарихи процестердің негізгі желісін,
оның елеулі құбылыстарын ғылыми тұрғыда дұрыс көрсетуге және көкейкесті
проблемаларын белгілеп, зерделеу үшін тарихи таным тәжірибесін пайдалануға
мүмкіндік береді.
Тарихи демография саласындағы өзекті мәселелердің бірі – Кеңестік дәуірде
қазақ жеріндегі көші-қон процестері өзіндік ерекшеліктерімен дараланған, ол
биліктің жүзеге асырған саяси, әлеуметтік-экономикалық іс-шараларымен тығыз
байланыста жүрді. 1917 ж. Қазан төңкерісінен кейін орын алған азамат
соғысы, жер-су реформасы, күштеп ұжымдастыру, қуғын-сүргін, күштеп қоныс
аудару, Ұлы Отан соғысы кезіндегі мобилизация мен эвакуация, депортация,
соғыстан кейінгі демобилизация, халық шаруашылығын қалпына келтіру
жолындағы шаралар, күштеп қоныс аударғандарды кері қайтару, тың және
тыңайған жерлерді игеру секілді тағы басқа оқиғалар мен ахуалдар ішкі және
сыртқы көші-қон процестеріне тікелей ықпал етті. Өз кезегінде кеңестік
дәуірдегі көші-қон процестері Қазақстан халқының ұлттық құрамындағы ара
салмаққа күрделі өзгеріс ала келді. Міне, осы мәселе отандық тарих
ғылымында ұлттық мүдде тұрғысынан объективті тұрғыда зерттеуді қажет
ететіндігі ешқандай күмән туғызбайды.
Көші-қон процестері бұрын да зерттеушілердің назарына ілікпей қалған жоқ.
Бұл мәселе кеңес дәуірінде де, қазіргі кезде де және шетелдік ғалымдар
тарапынан да әрқилы бағаланып келді. Әрбір кезеңге тән тарихи
концепцияларды талдау және ғылыми еңбектердің деректік негізіне баға беру
отандық тарих ғылымының басты мақсаттарының біріне айналды. Бұл көші-қон
процестерінің тарихнамасын арнайы қарастырудың өзі ғылыми маңызға ие
екендігін аңғартады. Осының бәрі біздің зерттеуіміздің өзекті, әрі ғылыми
сұранысқа ие тақырыпқа арналғандығын байқатады.
Мғселенің зерттелу деңгейі. Кеңестік дғуірде алғашқылардың бірі болып қазақ
халқының саны, құрамы, орналасуы жайында М. Тынышпаев, кейін, Қазақстан
демографиялық ахуалына байланысты Т. Шонанұлы, М. Есболұлы жазды. Сондай-
ақ, бұл жөнінде М. Шоқайұлы, С. Асфендияров, Т. Рысқұлов, С. Сғдуақасов [1]
сияқты қазақ зиялылары да қалам тартқан. Олардың еңбектерінде ұлттық
мүддені қорғау көзделгені аңғарылады. 1920-30 жж. мемлекеттік тапсырыспен
А.Н. Донич пен Н.Д. Трублаевичтің халықтың саны, құрамы, орналасуы жайында
еңбектері жарық көрді. А.Н. Донич зерттеуінде демографиялық шолу жасаса,
Н.Д. Трублаевич республикадағы халықтың табиғи өсімі мен ұлттық құрамындағы
өзгерістер жайын қарастырды [2]. Бірақ, авторлар ұлттар арасындағы табиғи
өсімнің ғркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек мғліметтер
келтірумен шектелді. Одан кейінгі уақытта демография мғселесіне байланысты
еңбектер жазылмады. Себебі, кеңестік тоталитарлық жүйе оған мүмкіндік
бермей, 1937 ж. халық санағың қорытындысын жариялауға тыйым салып, оған
қатынасқан адамдарды қудалады.
Демографияға байланысты зерттеулер тек 1960-жылдары ғана қайта қолға алына
бастады. 1960-1970 жж. Қазақстанның демографиялық дамуының кейбір
аспектілері қарастырылған, алайда негізінен еліміздің ғлеуметтік даму
мғселелеріне арналған еңбектер шықты. Әсіресе жұмысшы табы, шаруалар мен
интеллигенция тобының қалыптасуы мен даму процесі қарастырылды, ресми
статистиканы қолданған зерттеушілер ғлеуметтік топтардың демографиялық
сипаттамаларына, ғсіресе өнеркғсіптік және аграрлық көші-қон
ерекшеліктеріне тоқталған. Жұмысшы табы мғселесін зерттеген ғалымдар,
нақтылап айтсақ, А.Н. Нүсіпбеков, М.Х. Асылбеков, С.Б. Нұрмұхамедов, Б.Н.
Ғбішева, шаруалар тарихын зерттеген А.Б. Балақаев, Г.Ф. Дахшлейгер, К.Н.
Нұрпейіс, интеллигенция тобын зерттеген Ш.Ю. Тастанов, Х. Ғбжанов [3]
сияқты ғалымдар Қазақстандағы этно-демографиялық процестерді анықтайтын
статистикалық мұрағат деректерін айналымға енгізді.
1970-1980 жж. тарихи демография саласында арнайы еңбектер шыға бастады.
Соның ішінде революцияға дейінгі статистикалық мғліметтердің негізінде
ғлеуметтік және ұлттық демографиялық факторларды өзара байланыспен, өзара
шарттылықта қарастыру ғдістері негізделді.
Қазақстанда көші-қонның тарихи мғнін, оның халықтың ғлеуметтік-ұлттық
құрамына тигізген ғсерін ашқан, көші-қон мен ұлттық құрылым өзгерістерінің
өзара байланысты тарихи құбылыс екендігін көрсеткен алғашқы зерттеушілер –
Е.Н. Гладышева, Н.Е. Бекмаханова, В.М. Кабузан мен Н.В. Алексеенко болды,
ал Ф.Н. Базанованың монографиясында көші-қон қозғалысының республика
халқының көп ұлтты құрамының қалыптасуына ғсер еткен күрделі де көп салалы
процесс екендігі көрсетілді [4]. Алайда, бұл еңбекте кеңес дғуіріндегі
тыйым салынған Қазақстандағы көші-қон процестерінің маңызды беттері:
репрессияланған халықтарды депортациялау, таптық белгісіне байланысты жер
аудару тағы басқа мғселелері ашылған жоқ.
1980 жж. аяқ кезінен бастап қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінде
халықтар тағдырындағы саяси фактордың ғсерлері талдана бастады. Ғсіресе,
М.Қ. Қозыбаевтың, Ж.Б. Абылхожиннің еңбектерінде Қазақстандағы 1920-1940
жж. тоталитарлық жүйенің экономикадан тыс, күштеу саясатының дағдарыстарға
толы ғлеуметтік-демографиялық нғтижелері анықталды. Қазақстан
жұмысшыларының саны, ұлттық, жасы мен жыныстық құрамы, білім деңгейі,
мамандық түрлері мғселелерін қарастырған екі томнан тұратын еңбек жарық
көрді. Зерттеудің мерзімдік шеңбері 1917-1937 жғне 1938-1960 жылдарды
қамтыды. Ауылдық жерлердегі интеллигенция қауымының қалыптасуына, сананың
өсуіне, ұлттық, жыныстық құрамына, даярлау жолдарына арналған Х.М.
Ғбжановтың зерттеуі шықты [5].
Қазақстанның кеңестік дәуірдегі ғлеуметтік демографиялық дамуы М.Х.
Асылбеков пен Ғ.Б. Ғалиевтің арнайы монографиясында біртұтас жғне сан-
салалы процесс ретінде алғашқы рет жан-жақты қарастырылды, бұл процестің
болашақтағы дамуына ғылыми тұжырымдамалық болжамдар жасалды [6].
1990 ж. М. Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың жғне тағы басқа ғалымдардың
еңбектерінде ұжымдастыру жылдарындағы қазақ халқының демографиялық келбетін
айқындайтын, халықтың азаюы мен апатқа ұшырауы салдарын ашқан тұжырымдары
жарияланды. Онда Қазақстаннан тысқары кеткен қазақтардың саны мен
ғлеуметтік құрамы жөнінде құнды мғліметтер берілді [7].
А.Н. Алексеенконың, Н.З. Тғкіжбаеваның ауыл халқының өсу қарқыны мен ұлттық
құрамы, аймақтарға шоғырлануы, экономикалық аудандарға топтастырылуы
қарастырылған докторлық диссертациялар қорғалды. Бірақ, бұл зерттеулер тек
жарияланған санақ материалдарына ғана негізделген, мұнда 1939-1959 жж.
аралығындағы туу, өлім-жітім, көші-қон, халық құрамының ішкі тенденциялық
ерекшеліктеріне аз көңіл бөлінген [8].
С. Айымбетовтің кандидаттық диссертациясында Қазақстан халқының 1926-1939
жж. аралығындағы демографиялық жағдайы баяндалса, Л.Т. Қожекееваның
диссертациясы Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан халқының әлеуметтік
құрамы және демографиялық өзгерістерін зерттеді.
Кеңестік тоталитарлық жүйенің мғні мен оның Қазақстандағы демографиялық
процестерге әсері М.Қ. Қозыбаев пен Қ.С. Алдажұманов еңбектерінде ашылды
[9].
Тарихи демография саласында аймақтар бойынша да зерттеу жұмыстары жарық
көрді. Батыс Қазақстан халқының екі ғасырлық тарихи дамуы М.Н. Сдықовтың
монографиясында, Шығыс Қазақстан халқы туралы статистикалық мағлұматқа толы
А.Н. Алексеенконың еңбегінде табиғи өсімге өлім-жітім көрсеткішінің әсері
мен денсаулық сақтау мғселелері талданды. Орталық Қазақстанның ХІХ-ХХ
ғасырлардағы демографиялық дамуына В.В. Козинаның еңбектері арналды. Жетісу
өлкесі бойынша докторлық диссертацияны М.К. Төлекова қорғаған еді. Тарихи
демография саласында Қазақстанның жекелеген аймақтары бойынша кандидаттық
диссертациялар да қорғалды. Атап айтсақ, О.Д. Табылдиева – Маңғыстау, ал
А.А. Какенова Солтүстік Қазақстан аймағы халқының демографиялық дамуын
зерттеді [10].
Кеңестік тоталитарлық кезеңде бұрынғы азаматтар деген ұғымдарды зерттеуге
идеологиялық тыйым салынғандықтан, шетелдік зерттеулерде ғана қарастырылып
келген шет елдердегі қазақтар тарихы алғаш республикада К.Л. Есмағамбетов,
Г.М. Меңдіқұлова монографияларында зерттелді. Сонымен қатар, қазақ
ириденттері тарихы А.В. Коновалованың [11] тағы басқа ғалымдардың
еңбектерінде талданды.
Қазақстанда 1939-1959 жылдардың аралығында болған халықтың ғлеуметтік жғне
ұлттық құрамындағы өзгерістер саны, орналасуы, өсіп-өну ерекшеліктері және
көші-қон процестерінің ұлттық құрамға тигізген ғсері А.И. Құдайбергенованың
кандидаттық диссертациясында талданды [12].
Тарихи демография саласындағы жетістіктерді тарихнамалық талдауға С.И.
Ковальскаяның, М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың еңбектері арналған. С.И.
Ковальскаяның кандидаттық диссертациясында негізінен ХVІІІ жғне ХІХ
ғасырдағы көші-қон мғселесі қамтылып, ХХ ғасыр мғселесі толық жазылмаған.
Ал, М.Х. Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың монографиясында ХХ ғасырдағы
демографиялық мғселерге тарихнамалық талдау беріліп, көші-қон процестеріне
де едәуір көңіл бөлген. Сондай-ақ, Б.Р. Найманбаевтың кандидадттық
диссертациясында 1970-1989 жж. аралығындағы Қазақстанға қоныс
аударылғандардың азаюы мен олардың кері көшуі жайында, сонымен қатар,
олардың құқықтық жағдайы қарастырылған [13].
Қазақстанда тарихи демографияның дамуы мен методологиясы жайында көлемді
ғылыми еңбектер де жарық көрді. Мысалы, М.Х. Асылбеков, А.Ш. Алтаевтың және
А.И. Құдайбергенованың көлемді мақалалары жарияланды [14].
Тарихи демография мғселесіне байланысты ресейлік ғалымдардың да еңбектері
жарыққа шықты. Олардың қатарына Н.Ф. Бугай, В.П. Данилов, Н.И. Платунов,
Т.М. Реннер, В. Хорев, В. Чапек, М.П. Малышева, В.С. Познанский, С.И. Брук,
Ю.А. Поляков, В.Б. Жиромская, И.Н. Кисилев жғне тағы басқа ғалымдардың
еңбектері жатады [15].
Аталып отырған тақырыпқа қатысты шетелдік ғылымдардың да зерттеулері
баршылық, Қазақстандағы демографиялық ахуалға байланысты бірқатар мғселелер
Р. Конквест, С.Г. Уиткрофт, Х. Дэвис, М.Б. Олкот, А.Р. Льюс, Н.Р. Роулэнд
жғне т.б. еңбектерінде баяндалған [16].
Сонымен, диссертация тақырыбына арналған ғдебиеттерге шолу нғтижесінде,
Қазақстанда 1926-1959 жылдардың аралығындағы көші-қон процестері арнайы
және жан-жақты зерттелмегені байқалады. Ғсіресе, мұрағат қорларында
сақталған тарихи деректерде кеңестік кезеңде ғр түрлі ұлттардың Қазақстан
территориясына қандай жағдайлармен қуғындалып келгендерін нақты дғлелдей
түсуі қажет. Бұл тақырыптың арнайы және жан-жақты зерттелмегені байқалады.
Мғселен, көптеген еңбектер жарық көргенімен, олардың жеткен жетістіктерін
талдай отырып, мұрағат қорларындағы тарихи деректермен салыстыра
қарастырған арнайы тарихи және тарихнамалық зерттеу жоқ.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертацияның басты мақсаты 1926-1959
жылдар аралығындағы Қазақстандағы көші-қондық процестердің себептерін,
нғтижелерін кешенді түрде зерттеу және бұл мәселенің тарихнамасын ғылыми
талдау. Осы мақсатқа жету үшін мынандай нақтылы міндеттерді шешуге талпыныс
жасалды:
- Көші-қон процесінің тарихнамасына қатысты зерттеу еңбектерін ғылыми
тұрғыдан талдау;
- Бұл еңбектердің жетістіктері мен кемшіліктерін анықтау нәтижесінде көші-
қон проблемасының зерттелмеген жақтарын белгілеп беру;
- Тарихнамалық жұмыстар мен тарихи деректерді салыстыра отырып, көші-қонның
халық құрамына әкелген әсерін айқындау;
- Көші-қон қозғалысы нәтижесінде республика халқының ішінде қазақтар
азшылыққа айналғандығын көрсету;
- Күштеп көшірілген ұлттардың ұлттық құрамға тигізген әсері, үлес салмағы,
құқықтық жағдайын жаңа мұрағат құжаттары арқылы көрсету;
- Қытай халық Республикасынан келген көштің нәтижесінде қазақ халқының
өсуіне мүмкін болған алғышарттарды көрсету.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы – Қазақстандағы 1926-1959 жж. көші-қон
процестерінің дамуы мен халық құрамына әсері алғаш рет тарихнамалық және
тарихилық тұрғыдан зерттелуінде, диссертацияда осы ғылыми жаңалықтың негізі
- тарихи ғдебиеттердегі мғліметтер мен мұрағаттардағы деректерді бір-
бірімен салыстырмалы түрде зерттеудің нғтижесінде төмендегідей жаңа,
нақтылы, ғылыми нғтижелерге қол жеткізілді:
- Көші-қон процестеріне қатысты ғылыми еңбектер тарихнамалық тұрғыдан
зерделеніп, олардың жетістіктері мен кемшіліктері талданды.
- Көші-қон проблемасы жөнінде болашақта зерттеуді қажет ететін мәселелер
анықталды.
- 1926-1959 жж. Қазақстан халқының көші-қон процестері арнайы және Жан-
жақты талданды.
- Бұл кездегі көші-қон қозғалысы нәтижесінде қалыптасқан ұлттық құрамдағы
өзгерістері қарастырылды.
- 1953-1959 жылдары Қытай Халық Республикасынан Қазақстанға көшірілгендер
жөнінде тың мұрағат деректері ғылыми айналымға тартылды.
- Көшірілген халықтардың құқықтық жағдайы тарихи тұрғыдан зерттелді.
- Қазақстан халқының жалпы саны мен құрамына ғасырлар бойы күшті ғсер етіп
келген көші-қонның 1926-1959 жж. аралығындағы ерекшеліктері анықталып, бұл
кезең осы процестің ең күшті және шыңы болғаны дәлелденді.
Зерттеудің қорғауға ұсынылатын тұжырымдары. 1926-1959 жж. аралығындағы көші-
қон процестері жғне оның зерттелу мғселелері жөнінде жазылды:
- Қазақстандағы көші-қон процестеріне қатысты тарихнамалық еңбектердің
жетістіктері мен әлі де болса зерттеуді қажет ететін бағыттары талдау;
- Көші-қон қозғалысын зерттеудің нәтижесінде республикадағы көпұлтты
құрамының қалыптасуы кеңестік жүйе жүргізген саясатпен байланыстылығы
айқындау;
- Кеңестік кезеңнің ұжымдастыру, тәркілеу нақандары кезінде шетел асқан
қазақтардың саны жүз мыңнан аса болғандығы зерттеу еңбектерімен
салыстырмалы түрде көрсету;
- Республикаға күштеп көшіріліп келген ұлттардың үлес салмағы айтарлықтай
басымдылық танытып, қазақ халқының азшылыққа айналуына әсерін тигізгендігі
мұрағат деректері негізінде қарастыру;
- Қытай Халық Республикасынан келгендер саны 1953 -1959 жж. 100 мыңнан аса
болғандығын және олардың ішінде қазақ, орыс, ұйғыр, дүнген, татар, өзбектер
болғандығын дәлелдейтін мұрағат деректері ғылыми айналымға тарту;
- Күштеп көшіру нәтижесінде келген халықтардың құқықтық жағдайы және
олардың еңбекке араласуы зерттей түсетін мәселелердің қатарына саналады.
Территориялық ауқымы. 1926-1959 жылдар арасындағы Қазақ КСР-ның ғкімшілік
территориялық шекарасын қамтиды. Осы аталған кезең ішінде болған ғкімшілік
бөліністер, аймақтардың ерекшелігі назарға алынды.
Зерттеудің нысаны. Қазақстандағы көші-қон процестерінің зерттелу деңгейін
көрсететін ғылыми еңбектерде талдау жасау жғне салыстыру. Сонымен қатар,
1926-1959 жж. аралығындағы көші-қон қозғалысының республика халқының ұлттық
құрамына ғкелген өзгерістер мен әсерін анықтау .
Диссертацияның мерзімдік шеңбері. 1926 және 1959 жылдардағы Одақтық екі
халық санақтары аралығындағы 34 жылды, яғни екінші дүниежүзілік соғыстың
қарсаңын, соғыс жылдары мен онан кейінгі кезеңді қамтиды. Қазақстан халқы
үшін бұл күрделі тарихи оқиғалар мен бетбұрыстарға толы мерзім, оның басты-
бастылары: екінші дүниежүзілік соғыс, соғыстан кейінгі халық шаруашылығын
қалпына келтіру, тың және тыңайған жерлерді игеру, алпауыт өнеркәсіп
орындары мен жаңа транспорт жүйелерінің салынуы және т.б., яғни халықтың
әлеуметтік-демографиялық құрамына күрделі әсер еткен көші-қон толқындарының
ең күшейген уақыты болды.
Диссертацияның дерек көздері. Зерттеуде әртүрлі деректер пайдаланылды,
олардың бастылары: 1) мұрағат құжаттары мен мәліметтері; 2) 1926, 1937,
1939 және 1959 жылдардағы Бүкілодақтық халық санақтарының мәліметтері; 3)
жарияланған статистикалық жинақтар; 4) баспасөз мәліметтері; 5)
Демографиялық және көші-қон мәселелеріне арналған монографиялар, мақалалар
және т.б. тарихнамалық талдаудың деректік негізі болды.
Негізгі деректердің дені Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік
мұрағаты мен Қазақстан Республикасы Призиденті мұрағатынан алынды. Мәселен,
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатындағы Қазақ КСР
Министрлер Кеңесінің жанындағы Орталық статистикалық басқарма (698) қоры
Статистикалық мәліметтерге толы бұл қорда әр облыстар бойынша келген-
кеткендер туралы деректер бар. Сондай-ақ, Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің
еңбек ресурстарын реттеу жөніндегі Мемлекеттік Комитет (1987) қорында Одақ
бойынша шаруашылықты реттеуге байланысты көшірілгендер туралы мәліметтер
кездеседі. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің құпия қорында (1137) Қазақстан
Министрлер Кеңесінің шешімдері мен қаулыларынан құралған материалдар бар.
Осы қор құжаттарында өзге ұлт өкілдерінің Қазақстанға көшірілгені кезіндегі
қабылдануы, ұлттық құрамы жайында мәліметтер кездеседі. Қазақ КСР-нің
үкіметі жанындағы Көшіру-қоныстандыру бөлімінің (1208), Қазақ КСР Жоспарлау
комитетінің (1179) қорларында да қажетті деректер жинақталған.
Қазақстан Республикасының Президент мұрағатындағы деректер де жұмысты
жазуға пайдаланылды. Атап айтсақ, БКП(б) Қазақ Өлкелік Комитетінің қорында
(141) кеңестік билік орнағаннан кейінгі уақытқа ұжымдастыру, байларды
тәркілеуге қатысты деректер бар. Одан кейін республикадағы халықтың ұлттық
құрамы және олардың бір-бірімен қарым-қатынасы туралы құжаттық деректер
кездеседі. Мәселен, Қазақстан Комунистік Партиясының Орталық Комитетінің
қорында (708) көптеген қаулы-қарарлар, шешімдер және басшылардың есептері
жинақталған. Қор деректерінен Қазақстанда кеңестік кезеңде жүргізілген көші-
қон қозғалысын, депортацияланып келгендер мен тың игеру кезінде елдің
еуропалық бөлігінен келгендер жайында мәліметтер кездеседі. Сонымен қатар,
Қытай Халық Республикасынан көшіріліп келген қазақ, татар, дүнген, орыс,
өзбектердің облыстар бойынша орналасуы туралы деректер сақталған.
Демография мәселесі бойынша жарық көрген зерттеулердің ішінде М.Х.
Асылбеков пен Л.Х. Төлешованың тарихнамалық тұрғыдан жазған еңбегінде,
сондай-ақ, М.Х. Асылбеков және А.И. Құдайбергенованың монографиясында көші-
қон қозғалысына қатысты мұрағат, санақ материалдарына негізделген бірқатар
мәселелер көтерілген. Осындай зерттеулер Қазақстанның жекелеген аймақтары
бойынша да жасалды. Мәселен, Орталық Қазақстан бойынша В.В. Козинаның,
Батыс Қазақстанның демографиялық жағдайы М.Н. Сдықовтың еңбегінде
көрсетілсе, Жетісу халқының демографиялық дамуы М.К. Төлекованың
зерттеуінде қарастырылды. Міне, осындай іргелі зерттеулерде көші-қон
мәселесі ішінара болса да жазылған. Сондықтан, мұндай еңбектер тарихнамалық
және тарихи тұрғыдан зерттеулер жасауға негіз болары сөзсіз.
Зерттеу жұмысының методологиясы мен әдістемелері. Диссертацияда қойылған
мғселелерді ғылыми тұрғыдан ашып көрсету үшін тарихи зерттеудің логикалық
тғсілімен тығыз байланыстылығы тарихшылдық, объективтілік, жан-жақтылық
сияқты негізгі методологиялық принциптері басты назарда болды. Зерттеу
барысында жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдар, жаңа тарихи
көзқарастар тұрғысынан жазылған зерттеулер басшылыққа алынды.
Зерттеу барысында тарихи салыстырмалық, диалектикалық, статистикалық,
демографиялық талдау және басқа әдістемелер қолданылды.
Зерттеудің қолданбалық маңыздылығы. Диссертацияның қорытындыларын 1926-1959
жылдар аралығындағы тарихи кезеңнің демографиялық дамуы мен тарихнамасына
арналған жоғары оқу орындағы курстарда оқуда пайдалануға болады. Бүгінгі
таңдағы еліміздегі көші-қон мәселелеріне қатысты саясатты белгілеуге де
диссертация материалдары өзіндік игі ықпалын тигізе алады.
Диссертацияның сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі тұжырымдары бойынша 2004
жылы және 2005 жылы ҚазҰУ-де өткен дғстүрлі Е. Бекмаханов оқуларына
арналған ғылыми халықаралық конференцияларында баяндамалар жасалды. Сондай-
ақ, 2004 жылдың қазан айында Астанада өткен Гуманитарлық жғне құқықтық
білімдердің ғлеуметтік мғдени проблемалары атты Қазақ гуманитарлық заң
университетінің 10-жылдығына арналған халықаралық ғылыми теориялық
конференциясында, 2004 жылы желтоқсанда Абай атындағы ҚазҰПУ ұйымдастырған
Қазақстан жғне ғлем: тарих жғне заман деп аталатын ғылыми халықаралық
конференцияда баяндамалар жасалды. Диссертация бойынша 9 ғылыми мақала
жарияланды.
Диссертация Қазақстан Республикасы Білім жғне Ғылым министрілігі Ғылым
комитетінің Ш.Ш. Уғлиханов атындағы Тарих жғне этнология институтының
Қазақстанның жаңа заман тарихы және тарихи демография бөлімі мен
Тарихнама жғне деректану бөлімдерінің біріккен мәжілісінде талқыланып,
қорғауға ұсынылды.
Диссертация құрылымы. Ғылыми жұмыс кіріспеден, негізгі мғселені
қарастыратын 3 тараудан, қорытынды бөлімнен, пайдаланылған ғдебиеттер
тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Жұмыстың Кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,
мақсаттары мен міндеттері, методологиялық принциптері мен әдістемелік
негізі, ғылыми жаңалығы мен қолданбалы маңызы айқындалып, мәселенің
зерттелу дәрежесіне талдау жасалады және пайдаланылған деректер мен
әдебиетке сипаттама беріледі.
Диссертацияның Қазақстан қоғамын жаңғырту (модернизациялау) кезеңіндегі
көші-қон (1926-1939 жж.) деп аталатын бірінші тараудың Көші-қон
процестерінің тарихнамасы тараушасында тарихи демография саласы бойынша
зерттеу нысаны етіп алынып отырған көші–қонның анықтамасы мен тарихнамалық
еңбектерге талдау жасалды.
Ресейлік зерттеуші Т.А. Володинаның ғылыми еңбегінде тарихнамалық
зерттеудің әдістемесіне қызығушылық 1960-жж. туа бастағандығы айтылады.
Тарихнамалық зерттеу мәселесіне және оның ғылымдағы алатын орнын анықтау
барысында қызу талқылауға М.В. Нечкина, А.В. Черепин, А.М. Сахаров, С.О.
Шмидт, А.Л. Шапиро, С.Л. Пештич, Е.Н. Городецкий және тағы басқа ғалымдар
қатынасқан. Осындай талқылаудан кейін ғалымдар тарихнама тарих ғылымы болып
табылады және мазмұны жағынан ғылым дамуының мынандай қырларын қамтиды
деген тұжырымдар жасады: тарихи процестің жалпы концепциясы; зерттеуге
қойылған бағыт; зерттеу әдістері; жаңа әдістемелік мәселелер; жаңа
деректерді ғылыми айналымға тарту; ғылымды жаңа сапаға көтеруде жаңаша
ұйымдастыру мәселелері. Тарихнамалық зерттеу салыстырмалы түрде талдау
әдістеріне сүйенгендіктен, ғылымның бір кезеңінен екінші сатыға өткендегі
жеткен жетістіктері мен кемшіліктерін көрсетеді, яғни бұл белгілі бір
тақырыптардың зерттелу, зерделену деңгейін көрсететіндіктен, ғылым саласы
ретінде жаңа сапаға көтерілер шақта өте қажет зерттеу бағыттарының бірі
болып табылады.
Жалпы әлемдік тарих ғылымдағы секілді Қазақстандық тарих ғылымында да көші-
қон мәселесі классикалық теорияның прагматикалық ұғымдарының таза пәндік
шекаралық шеңберінде зерттелуде. Қазақстандық ғалымдар тарихи демографияның
барлық мәселелері секілді 20 ғасырдағы өзгерістер әкелген көші-қондық
үрдістерді жан-жақтылық және гуманистік таным бағытында жүйелі, объективті
түрде нақты мәнін ашу бағытында зерттеуде.
Қазақстандағы көші-қон қозғалысы мен отарлау саясатына ашық та батыл
көзқарастарын білдіргендер қазақ ұлтының зиялылары болды. Мәселен, Мұстафа
Шоқайдың пікірінше, Қазақстанды кеңестік отарлау шаруашылық өмірді
ұйымдастырудың бір жақтылық және шикізаттық ұстанымын қалыптастыру арқылы,
Ресейге барынша тәуелді ету бағытынан бастау алады. Мұстафа Шоқайдың
кеңестік жер саясатының Құлаған патшалық ескі саясатын еске түсіреді деп
сынағаны белгілі. Түркістанда Орыс пролетариатының диктатурасы орнады дей
келе, жаңа формадағы ұлт саясаты орыс өкіметінің пайдасына қызмет етуде
деген тұжырымға келді. Демек, М. Шоқайұлы отаршылдық саясатты сезе де көре
білген ұлт зиялысы ретінде күрес жүргізген. Осы жолда ойларын, пікірлерін
ашық айтты. Бірақ оның сын-пікірлері кеңестік билікке ұнамады. Соның
нәтижесінде ұлт зиялысы қуғындалды.
Қазақстан халқы үшін күрес жүргізген қазақ зиялыларының бірі С.Сғдуақасұлы
партия басшыларының жүргізіп отырған солақай саясатына қарсы наразылығын
білдіріп, орынды сынға алды. Оның ұлттық мғселеге байланысты жарық көрген
Большевик журналындағы О национальностях и националах атты мақаласы
болды. Автор өз еңбегінде Қазақстандағы айтыс-тартыс жағдайларының
себептерін дғлелдеуге тырысқан.
Кеңестік кезеңде халықтың хал-ахуалына назар аударып, ол үшін күрес
жүргізген қазақ зиялыларының бірі М. Есболұлы Түркістан өлкесінің
материалдары бойынша жер мғселесінің ушығуын сырттан ағылған көші-қоншылар
санының артуымен тікелей байланыстырады. Автор нақты деректерге сүйене
отырып, Түркістанды отарлау барысында көші-қон қозғалысына тартылған өзге
жұрт өкілдерінің саны арта түскенін атайды. Келімсек атанған көші-
қоншылардың барлық жері жергілікті халықтардың жерінен 15 есе артық
екендігін дғлелдейді. Зерттеуші бір кездері Ресей империясынан кейінгі
кеңестік қызыл империя жалғастырған орыс отаршылдарының орыс көші-
қоншыларының санын арттыру арқылы жүзеге асыруға талпынғандығын да
зерделейді.
1926 жылы Т. Шонанұлының Қазақ жер мғселесі тарихы деген еңбегінде
аграрлық көші-қон патша өкіметінің отаршылдық саясатымен тығыз байланыста
қарастырылып, қазақ жеріне қоныс аударылған келімсектерге көңіл аударған.
Қоныс аудару саясатының нғтижесінде, Т. Шонанұлының пікірінше, Қазақ
жерлері отар аймаққа айналдырылып, қазақтар жерсіз қаңғырып өз
атамекендерінен көше бастаған, қазақтардың өзі де көші-қон процестерінің
иіріміне амалсыздан енгендігіне алғаш көңіл бөлді, қазақтар арасында сыртқа
көшу жғне ішкі көші-қон процестерінің үдей түсуін отаршылдық саясатпен
байланыстыра отырып: Қазақты жерден қуып, қазақты переселенге айналдыру –
отаршылдар жұмысының бірінші жемісі. Қазақтың отырған жерін жұрдай қылып
талап, қазақты атамекенінен айдап, қолайсыз жерге ықтырып тастау –
отаршылдар жұмысының екінші жемісі, - деп жазып, мғселені дғл басып
көрсетті.
М. Тынышпаев Жетісу облысындағы қоныс аударушылардың тым көптігіне назар
аударып, келімсектердің келуіне байланысты ғлеуметтік-экономикалық
жағдайдың күрт төмендеуін ашып айтады. Аймақтағы шаруашылық құлдырап,
құнарлы жерлер тартылып алынған соң, егіс-жайылым көлемі қысқартылып, халқы
кедейленіп, адам танымастай өзгерген, - деп жазды.
Үкімет тапсырмасын орындап, Қазақстанның демографиялық жағдайын
зерттегендер де болды. Мғселен, А. Донич өз еңбегінде 1926 ж. халық
санағының материалдарын талдап, 1928 ж. дейінгі кезеңдегі халық санының өсу
динамикасына назар аударды. Оның мғліметтеріне қарағанда, 1928 ж. күзіне
дейін республика тұрғындары 6 миллион 507 адамды құраған, 3717094 адамы
(51,1%) қазақтар, 1280000 адамы (19,7%) орыстар, 860978 адамы (13,2%)
украиндар, 648923 адамы (10%) басқа ұлт өкілдері болған. Республика халқы
санының тым аз өсіп, төменгі үлеске ие болуын автор механикалық өсіммен
орынды байланыстырғанымен, табиғи өсімнің әсерін ашып бере алмаған.
Республикадағы 1924-1927 жж. ауыл тұрғындарының табиғи өсіміндегі
ерекшеліктерін Н.Д. Трублаевич қарастырды. Ауыл тұрғындарының табиғи өсімі
1927 ж. 27,6 промильге ие болғандығын айқындап, оның ұлттар арасындағы
ерекшелігіне тоқталды. Автордың көрсетуінше, осы жылдары табиғи өсім орта
есеппен қазақтарда – 20,6 промиль, ұйғыр, дүнген жғне өзбектерде – 22,3, ал
орыстарда – 30,6 промиль болған. 1920-жж. республика тұрғындары ішінде
орыстардың табиғи өсімі жоғары болған. Бірақ, автор ұлттар арасындағы
табиғи өсімнің ғркелкі көрсеткішке ие болу себептерін түсіндірмей, тек
мғліметтер келтірумен шектелген. Демек, кеңестік өкімет жағдайында ашық
жазу көпшілігіне мүмкін болмады.
Қазақстан халқы, оның ұлттық құрамы мен орналасуы мғселелері Т. Рысқұловтың
1927 ж. жарық көрген Қазақстан атты еңбегінде жғне М.О. Ғуезовтың 1930
жылы шыққан Қазақстандағы ұлттар деген кітабында көрініс тапқан.
Ә. Ғали өз зерттеуінде 1926 ж. халық санағына дейінгі сыртқы жғне ішкі көші-
қон процестерінің ауқымын қарастырған. Оның көрсетуінше, 1926 ж. дейінгі
аралықта 800 мыңнан астам адам республикаға келіп қоныстанған деген мәлімет
келтірген.
Н.Ф. Базанованың еңбегінде көші-қондық процестер кеңес өкіметінің қоныс
аудару саясатымен тығыз байланысты қарастырылып, көші-қонның Қазақстан
халқы саны мен ұлттық құрамындағы өзгерістерге ғсері талданған. Автордың
көрсетуінше, 1929 жылы Қазақ АКСР қоныс аудару басқармасы құрылғанға шейін,
сырттан республикаға көші-қоншылардың ағылып келуі нғтижесінде ауыл
тұрғындары 1920 жылдан бері қарай 26,4%-ға өскен.
Қазақстандағы ұжымдастыру науқаны мәселесін қарастырған Т. Омарбековтың
зерттеуінде зұлмат ашаршылық кезеңі қазақ тарихында үлкен демографиялық
апатқа әкелгендігі баяндалады. Зерттеушінің қарастыруынша, 1930-1933
жылдары негізінен қазақтардан тұратын ауыл халқының 3 миллион 379, 5 мың
адамға кемігендігін атайды. Мұның 1 миллионнан астамы босқындар, - дейді.
Зерттеуші ғалым Т. Омарбеков осы мәселеге байланысты М. Тәтімов пен сонау
1930-жж. Қазақстанның халық шаруашылығы есебі басқармасын басқарған К.
Саматовтың есептеулері бір жерден шығып, 1930 ж. Қазақстанда ең кемі 4
миллион 170 мың қазақ өмір сүргендігін дәлелдеді, - дейді. Автордың
пікірінше, осы көрсетілген санның тең жартысы қырылған. Өйткені,
босқындардың тірі қалғандары (Қазақстанның ішіндегі 300 000 дай адам)
республикаға қайта оралған тағы 200 мыңдай адам, онан соң көрші
республикалардан және шет елдерден атамекендеріне қайтпай қалған 400 мыңдай
адамды шығарғанда, бәрібір 2 миллион 300 мыңнан астам адам жетіспейді, -
деген мәлімет келтіреді. Автордың қарастыруынша, 1932 ж. Қазақстан байырғы
халқының 64 пайызынан айырылған. 1930 ж. Қазақстан халқының саны 5,9
миллион адамнан 1933 ж. 2,5 миллионға дейін азайған. Осы алапат ашаршылық
жылдары Қазақстан шекарасынан шығып, босқыншылыққа ұшыраған шаруалар саны –
1 миллион 31 мың. Олардың 165 мыңы бұрынғы Кеңестер Одағының шекарасынан
шығып, Қытайға, Моңғолияға, Ауғанстанға, Иранға, Түркияға өтіп кеткен.
Сөйтіп, туған жеріне қайта орала алмаған. Ал көрші республикаларға, Ресейге
қоныс аударып, орнығып қалғандар саны – 450 мыңдай, - деген мәліметтер
көрсетті.
Кеңес Одағының зұлматты жылдарының тарихын зерттеген ғалымдардың бірі
ресейлік В.Н. Земсков. Автор өз зерттеулерінде 1930-1931-жж. Қазақстанға
Еділдің төменгі жағалауынан – 18092 жанұя, Еділдің орта тұсынан – 11477,
Орталық аудандардан – 10544, Нижгород өлкесінен – 50, Кавказдан – 870 жанұя
қоныс аударылған, - деген мғліметтер келтіреді. Қазақстанның өзінде
қоныстандырылғандар мен шашыратып орналастырылған жанұялар саны – 6765,
барлығы – 50929 жанұя келген.
Кеңестер Одағындағы, сондай-ақ, Қазақстандағы көші-қондық процестерде орын
алған ерекшеліктер батыс зерттеушілері тарапынан қарастырылып, бұл мғселе
нақты бағаға ие болды. Зерттеушілер А.Р. Льюис, Н.Р. Роулэндтің
көрсетуінше, Қазақстандағы аграрлық отарлау саясатының салдарынан қазақтар
отырықшылыққа көшіп, аштыққа ұшырады. 1926 ж. халық саны 4 милион шамасында
болса, 1939 ж. дейін 3 миллионға дейін қысқарған. С.Г. Уиткрофтт Одақ
көлемінде 1930-1933 жж. болған ашаршылық, демографиялық апат қолдан жасалды
деген пікір білдіреді. Ал, американдық тарихшы Р. Конквест қазақтар
арасындағы адам шығыны жайында өз зерттеуінде былай деп жазды: 1926 жылғы
санақ бойынша Кеңестер Одағында 3963300, 1939 жылғы санақ бойынша 3100900
қазақ болды. Сонда халықтың табиғи өсімін ескерсек, ашаршылықтан, түрлі
қуғын – сүргіннен қазақтар 1,5 милион адамдарын жоғалтқан. 1930 жылы халық
саны 4 миллион шамасында болды десек және дүниеге келмеген нәрестелерді,
Қытайға ауғандарды есептен шығарып тастағанның өзінде аштықтан өлгендердің
саны 1миллионнан кем түспейді.
Бұл тарауда көші-қон қозғалысына қатысты отандық, шетелдік және ресейлік
ғалымдардың еңбектері салыстырмалы түрде қарастырылып, сыртқа көшкендер
жайында нақты деректер келтірілсе, көшіріліп келгендердің ұлттық құрамға
әкелген өзгерістері көрсетілді.
Тараудың Республикааралық көші–қон және халық құрамындағы өзгерістер
деген тараушасында сырттан келген көші-қон толқындары талданған. 1934 ж.
Халық комиссарлар кеңесінің қаулысымен Қарақалпақстанға көшіп кеткен 7000
шаруашылықты Қазақстан жеріне көшіру туралы қаулы қабылданды. Қарақалпақ
жерінен көшіп келгендер ұжымдастыру, аштық жылдары кеткен адамдар екені
байқалады. 1934 ж. Ақмола қаласының аумағына Ленинград, Мғскеу, Орал,
Солтүстік Кавказ, Батыс Сібір, Қиыр Шығыс, БКСР, УКСР, Днепропетровск,
Донецк, Армян КСР, Өзбек КСР-нан 530 адам қоныс аударған. Оның 282-і ер
адам, 248-і ғйел адам болды. Ақмола, Семей, Орал, Атырау, Петропавл
жерлеріне 1652 адам келіп, 7786 кері қайтқан. Сол жылы Қазақстанға
келгендердің ғлеуметтік құрамында мынандай топтар бар: жұмысшылар, металл
қорытушылар, кіші қызмет көрсетушілер, оқушылар, үй шаруасындағы ғйелдер,
16-жасқа дейінгі жастар тағы басқалары бар еді. 1936 ж. поляктарды қуғындау
кезінде Украинадан Қазақстан территориясына 15 мың поляк жғне неміс шаруа
қожалығы көшірілді.
Зерттеуші Г.В. Кан өз еңбегінде 1937 ж. 21-тамызда Қиыр Шығыстан кәрістерді
Қазақстан мен Өзбекстанға көшіру туралы бұйрық шыққаннан кейін оларды қоныс
аударту 1937 ж. 25-қыркүйегінен 24-қазанына дейін Алматы қаласы арқылы
жүргізілді, - дейді. Автордың көрсетуінше, Қазақстанға 20769 отбасы (98454
адам) көшірілген. Екінші кезеңде кәрістер 1938 ж. 20 ақпанындағы БК(б)П
Орталық Комитетінің шешіміне сәйкес көшірілді. Онда келгендер Алматы облысы
бойынша – 4774 отбасы, Қарағандыға – 6476, Батыс Қазақстанға – 500,
Атырауға – 1322, Ақтөбеге 1285, Қызылордаға – 2255, Солтүстік Қазақстанға –
1500, Оңтүстік Қазақстанға – 1698, Қостанайға – 720 отбасы көшіріліп
келген.
Ж.У. Қыдыралинаның зерттеуінде Батыс Қазақстанға депортацияланғандар
жайында мәліметтер кездеседі. Автордың қарастыруынша соғысқа дейін және
соғыс уақытында күштеп көшірілген халықтар облыс территориясына әкелініп
қоныстандырылған. Олардың ішінде кәріс, неміс, татар, армян, балқар, грек,
Солтүстік Кавказ ұлтының өкілдері болғандығы баяндалады. Атырау облысына
1937 ж. 21-тамызда кәрістер көшіріліп келген. Олардың саны сол кезде 36442
отбасында (171781 адам), ал қыркүйек-қазан айларында әкелінгендері 124
эшалонда Қазақстанға – 20170 отбасы (70525 адам) және Өзбекстанға – 16272
отбасы (76525 адам) келген.
1938 ж. қазан айының 8-інде Кеңес Одағы Халық Комиссарлар Кеңесінің арнайы
№ 1084-269 бұйрығымен: Ғзірбайжан шекаралық аймағында тұратын ирандықтар
Қазақстанға көшірілсін деген арнайы құпия құжат дайындалған. Ол құжатты
бекіткен сол кездегі Одақтың Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы В.
Молотов болды. Соған сғйкес, 1938 ж. қараша-желтоқсан айларында
Ғзірбайжаннан – 1621 ирандық отбасы Қазақстанға қоныс аударылған. Олар
Қазақстанның Оңтүстік облыстары мен Алматы облысы аудандарына
орналастырылуы керек болды.
1938-1939 жж. қоныс аударылып келген ирандықтар негізінен Азербайжан КСР-
ның Алибайрам, Астрахан – Базар, Ярдумлин, Акжебедин, Массалы, Кориягин,
Зайгилан, Ленкоран аудандарынан келген.
Кеңес өкіметі кезінде қоныс аударылған ұлттардың ішінде немістер де болды.
1939 ж. Батыс Белорус пен Батыс Украина жерінде тұратын айтарлықтай көп
поляк ұлты өкілдерін қоныс аудартқан. Ол кездегі Батыс Украина жерінен –
6478, Батыс Беларус жерінен – 203 отбасы Қазақстанға көшірілді.
1926 ж. республикадағы негізгі этностар мынандай көрсеткіште болған-ды:
республикада 6198467 адам өмір сүрді, оның ішінде қазақтар – 3627612 адам,
орыстар – 1275055, украиндар – 860201, немістер – 51094, татарлар – 79758,
өзбектер – 129399, беларустар – 25584, ұйғырлар – 63432, кғрістер – 42 адам
жғне басқа ұлттың өкілдері – 86290 адамды құрады.
О.Қ. Жандосовтың көрсетуінше, 1926 ж. қазақ жеріндегі ұлттардың үлес
салмағы мынандай мөлшерде болды: қазақтар – 55,6%, өзбектер – 3,6%,
қарақалпақтар – 1,3%, қарақырғыздар – 0,8%, ұйғырлар – 1,1%, татарлар –
1,4%, басқа шығыс халықтары – 0,2%, орыстар – 25,3%, украиндар - 9%, басқа
еуропалық халықтар – 1,67% құрады.
1939 ж. Қазақстан халқының саны 6 млн 093 мың 507 адам болып, 95 ұлттың
өкілдері тұрған. Халықтың ұлттық құрамы жағынан республикада: орыстар – 2
млн 449 мың 128 (40,2%), қазақтар – 2 млн 313 мың 674 (38%), украиндар –
6566676 (10,8%), татарлар – 106943 (1,7%), өзбектер – 103240 (1,7%),
кғрістер – 96903 (1,6%), немістер – 92397 (1,5%), басқа ұлт өкілдері –
275564 (4,5%) адам екен.
Республикааралық көші-қон процестерінің салдарынан халық құрамының
өзгергендігі және жергілікті қазақ халқының үлес салмағы жағынан азшылыққа
айналғаны ғылыми деректер негізінде айқындала түсті.
Жұмыстың Сыртқы көші–қон атты тараушасында шетелге ауған қазақтар жайында
мәселе талданған, бұл жөнінде ғалымдар әртүрлі мәліметтер келтіреді.
Мәселен, Р. Конквест Қазақстанның шекаралық аудандарынан Синь-Цзяньға
(Батыс Қытай) 200 мың қазақ көшіп кетті десе, зерттеуші Ж. Талдыбаев
Қытайға өткен қазақтар саны 70 мыңға жуық болғандығын айтады, ресейлік
зерттеушілер Ю.А. Поляков, В.Б. Жиромская, И.Н. Киселев 1930-1931 жж.
шетелге кеткен қазақтар санын (қайтып келгендерін шығарып тастағанда) 1,3
миллионға жеткізеді. М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Ғбілхожин, Қ.С. Алдажұманов
одақтан тысқары өтіп кеткендердің саны 200 мыңдай болғандығын айтады,
мұндай мғліметті қазақ диаспорасының тарихын зерттеген Г.М. Меңдіқұлова да
қостайды. Б.А. Төлепбаев пен В. Осипов шетелге 500 мыңдай қазақтың көшіп
кеткендігі жайлы мғлімет көрсетті. Белгілі демограф-ғалым М.Б. Тғтімов
болса 165 мың қазақ одақ көлемінен шығып кетіп, Қытайға, Моңғолияға,
Ауғанстанға, Иранға, Түркияға жетті дейді. Ал осы жылдардағы Қазақстан
қасіретін арнайы зерттеген Т.О. Омарбеков шетелдерге біржолата көшіп
кеткен қазақтар жалпы алғанда 100 мыңға жуық деп көрсетеді. Сондай-ақ,
Т.О. Омарбеков шетелге көшіп кеткендердің санын асыра көрсетушілердің
мғліметі ашаршылықтан өлгендердің санын кемітіп көрсетуге алып келетіндігін
де атап өткен. М.Қ. Қозыбаев, Ж.Б. Ғбілхожин жғне Қ.С. Алдажұмановтардың
мғліметтеріне қарағанда, 1932 ж. қазақтардан Еділ бойына 40 мың,
Қырғызстанға 100 мың, Батыс Сібірге 50 мың, Қарақалпақстанға 20 мыңнан
астам адам, Өзбекстан мен Тғжікстанға 45-50 мыңдай адам барған. М.
Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың еңбегінде 1932 ж. 5 мамырға дейін Батыс
Сібірдің 33 ауданына 43632 қазақ көшіп барған да кейін олардың 29166-сы
ғана Қазақстанға қайтқан.
Қазақ халқының туған атамекенінен Орта Азия республикаларына ауа көшуі мен
босуы жайында мғліметтерді М. Қойгелдиев пен Т. Омарбеков жоғарыда аталған
зерттеулерінде жақсы ашып көрсеткен. Авторлар 1931 ж. 5 тамызына дейін
Қазақстанның тек 27 ауданынан ғана (қалған 47 ауданының мғліметтері
есептелмеген) Орта Азия жеріндегі көрші республикаларға жғне Қытайға
көптеген қазақ шаруалары көшіп кеткен. Оның ішінде Өзбекстанға – 3436,
Түркменстанға – 7371, Тғжікстанға – 1767, Қырғызстанға – 1031,
Қарақалпақстанға – 2355, Қытайға – 563 қожалық көшкен. Сонымен қатар, Кеңес
Одағының Мғскеу, Ленинград, Орал, Башқұртстан, Төменгі Еділ бойы, Батыс
Сібір, Днепропетровск облыстарына Қазақстаннан 230 адам кері көшкен.
Олардың арасында ерлер – 123, ғйелдер – 127 адам болған. Сыртқы көші-қонда
шетке қазақтармен қатар өзге ұлт өкілдері де болғандығын байқаймыз.
1934 ж. Қазақстанға келгендерден кері қайтқандар да болды. Аталған жылда
6089 адам қоныс аударылып келіп, 9211-і кері қайтқан. Осы жылдары
келгендердің ғлеуметтік жағдайында мынандай топтар болды: жұмысшылар,
құрылысшылар, қара жұмысшылар, метал қорытушылар, кіші қызмет көрсетушілер,
оқушылар, үй шаруасындағы ғйелдер, 16 жасқа дейінгі жастар тағы басқалары
бар.
1937 ж. Кеңес Одағынан Қазақстанға 83314 адам келіп, 45791 адам кері
қайтқан. Демек, кеңестік басшылар көші-қон қозғалысын одақ көлемінде
қадағалап отырғандығы байқалады. Ал, 1938 жылы көші-қон қозғалысында Одақ
бойынша 282410 адам көшіп келіп, олардың 137639 адамы кері кеткен. 1939 ж.
Алматы қаласына РСФСР-дың түкпір-түкпірінен жғне Беларуссия, Украина,
Ғзірбайжан, Грузин, Армян, Түрікмен, Өзбек, Тғжік, Қырғыз ССР-ның
жерлерінен, оның ішінде қалалардан – 20888, ауылдардан – 21762, белгісіз –
5416, барлығы – 48066 адам келген. Олардан кері қайтқаны 30980 адамды
құрады [17].
Сыртқы көші-қонның салдарынан қазақ халқы өзге ұлттармен салыстырғанда
азайған. Мұндай жағдайға әкелген кеңестік жүйе басшылығының қолдан жасаған
ұжымдастыру, тәркілеу сияқты науқандарының нәтижесі болғандығы көрсетілді.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі көші-қон (1939-1945 жж.) деп аталатын
екінші тарауда сол жылдарда халықтарды күштеп көшірілген, эвакуация,
депортацияға байланысты көші-қон қозғалысы және бұл мәселелердің
тарихнамалық деңгейі қарастырылды.
Күштеп көшірілген халықтар тарихының зерттелуі атты тараушасында соғыс
жылдарындағы көші-қон қозғалысын қарастырған авторлардың еңбектері
талданған Ф.Н. Базанованың көрсетуінше, эвакуацияланғандардың алғашқы
толқыны 1941 ж. 7 шілдеде эшелонмен 15206 адам Мғскеу, Ленинград, Украина,
Беларуссия жғне Балтық жағалауындағы елдерден көшіріліп келді. 1941 ж.
тамыз айынан 1942 ж. қаңтарына дейін 386492 адам қоныстанғандығы жайында,
сондай-ақ, 1942 ж. қаңтары мен маусым айлары аралығында 31911 адам қоныс
аударылған бірінші кезең десе, екінші кезеңі 1942 ж. тамызынан басталғанда
Қазақстанға Воронеж, Сталинград, Ворошиловград, Ростов облыстары мен
Солтүстік Кавказ жерлерінен халықтар ғкелінген. Ал, 1943 ж. 1 шілдеде
эвакуация жалғасып, республикаға 532506 адам қоныстанды. Олардың Алматы
(17,3%), Жамбыл (10,8%), Оңтүстік Қазақстан (9,6%), Қызылорда (8,9%),
облыстарына барлығы – 46,6%-ы Оңтүстік облыстарға қоныстанса, солтүстікке –
11,9% орналасты. Келгендердің 35,4% қалаларға тұрақтаса, 64,6% ауылды
жерлерге қоныстанды. Зерттеушінің еңбегі Кеңестік дғуірдегі соңғы
жылдарында жарық көргендіктен, қоныс аударылғандардың ұлттық құрамға
ғкелген өзгерістері мен жалпы демографиялық ахуалға тигізген ғсерін толық
қарастырудан атүсті айналып өтіп, оның орнына ағайынды республикалардың бір-
біріне көмегі, қамқорлығы сияқты мғселелерді көтеріп, Кеңестік жүйенің ұлт
саясаты экономикалық қажеттіліктерден туды деген ескі ұғым негізінде
жазған. Ал, шындығында ұлт саясатын жүргізуде тоталитарлық жүйе адам
құқықтарын аяққа басып, қуғын-сүргінге ұшыратқандығы жайлы мғлімет
келтірмейді.
Қазақстан Республикасына көші-қон процестерінің нғтижесінде келген түріктер
туралы сол ұлттың өкілі Т.А. Курдаев еңбек жазды. Түрік халқының ішінен
шыққан ғалым-дғрігер өз ұлтының тарихи тағдырына назар аударып, оны жазып
шығуды азаматтық парыз деп білген сияқты. Автор өзі қудаланып келген
түріктердің ішінде бір кезде сғби болған. Ол көрген-білгенін, көкірегіне
түйгенін, үлкендерінен естігенін жинақтап, еңбек етіп шығарған.
Осындай көші-қондық процеске тартылған ұлттардың бірі – шешендер мен
ингуштер. Қазақстандағы шешен жғне ингуштар туралы еңбек жазған М.Ю.
Джургаевтың естелік кітабы бар. Онда автор оқиғаны өз басынан өткергендігі
жғне Темлаг лагерінде отырып, тағдыр тауқыметін көргендігін баяндаған.
Автор бұл еңбегінде шешен-ингуш халқының көрген қорлығы мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz