Мемлекет нысаны
МАЗМҰНЫ
І.КІРІСПЕ
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері
2. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ
2.1. Мемлекетің басқару және құрылыс нысандары
2.2. Мемлекеттік саяси режим
III. ҚОРЫТЫНДЫ
І.КІРІСПЕ
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері
2. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ
2.1. Мемлекетің басқару және құрылыс нысандары
2.2. Мемлекеттік саяси режим
III. ҚОРЫТЫНДЫ
МАЗМҰНЫ
І.КІРІСПЕ
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері
2. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ
2.1. Мемлекетің басқару және құрылыс нысандары
2.2. Мемлекеттік саяси режим
III. ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Адамдар біздің қоғамымыздың түпкілікті өркендеуін құқықтық
мемлекетпен, адам құқықтарымен, әділ соттылықпен, құқықпен байланыстырады.
Бірақ мемлекет қалай пайда болды? Осы қоғамдық құбылыс, қазіргі таңдағы
өркениеті қоғамдағы алмастырылмайтын осы реттегіш қалай пайда болды, оның
мәні неде? Бұл сұрақ көпшілікке қызық, оның ішінде өзінің болашақтағы
немесе қазіргі кәсібін заңгер деп таңдағандарға аса маңызды болып табылады.
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы
туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді:
мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти
алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп
аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің
дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған
нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы
болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде
оның нысандары мен типологиясы зерттелуі қажет. Әрине, соншама ауқымды
тақырыпты бірден түпкілікті саралау қиынға соғады. Алайда берілген
жұмысымда аталған сұрақтардың барлығын да құрастырғым келеді.
Осы жұмыстың тақырыбы мемлекеттің мәні, нысандары және типтері
болғандықтан, оны мемлекеттің қалыптасуы деп жалпылау батылдығын мен өзіме
осы кіріспеде алайын.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда
заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға
және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі
әрекет етеді және әрекет еткен. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға
болады: нақты тарихи кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни
мемлекеттегі тарихи құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің
негізін қалаушы заңгер - теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік
топқа жатуын келтіруге болады. Берілген жұмыста түрлі кұқықтық мектептердің
мемлекеттің қалыптасу тарихы туралы ілімдерді баяндау қателік болар. Ғылыми
емес концепцияларды (мысалы, мемлекеттің құдайлық пайда болуы тәрізді)
бірден ысырып тастап, табиғи құқық мектебі (алғашқыда осы мектептің өкілі
болған кейін бөлшектеніп, бірақ кейін өз орнына концепция болған мектеп
оқуына түзетулер енгізіп, бөлектенген Рудольф Нерингтің ілімімен бірге),
экономикалық материализм ілімі тәрізді классикалық құқықтық мектептердің
көзқарастарын келтіргім келеді. Классикалық құқықтың мектептердің
концепцияларына сүйене отырып, олардан әлде бір нәрсені ұғып, ал кейбір
жерлерімен келіспей бір мемлекеттің мәні, нысандары және типтері туралы
сұрақтарды қарастырамыз.
Мемлекет мәні, нысандары және типтері мәселесін талқылағанда бірқатар
әдеттегі қайнар көздер зерттелді. Олардың негіздері болып мемлекет теориясы
туралы еңбектер табылады. Олардан қандай да бір құқық мектептерінің
көзқарастары, яғни теоретикалық материалдар алынды. Сөйте түра, қазіргі
таңдағы заңгерлердің де (мемлекет теориясының авторы С.С.Алексеев
тәрізді.), төңкеріске дейінгілердің де (ең алдымен Г.Р.Шерменевич,
мемлекеттің жалпы теориясы) кітаптары алынды. Мемлекет және құқықтың тарихы
туралы еңбектер (З.М.Черниловскийдің Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы
немесе О.А.Жидковтың редакторлығындағы Шетел мемлекеттерінін мемлекет және
құқық тарихы сияқты) мемлекет мәнін тарихи күқықтық тұрғыдан қарастыруға
мүмкіндік береді және фактілі оқиғалардың кезектілігі мен мәселені
түпкілікті ұсынуға көмектеседі; мемлекет тарихы бойынша кітаптарды
зерттемей, оның мәні мен пайда болуының заңды ескерткіштері (ежелгі
құқықтық нормалар - Ману Заңы, XII таблица заңдары тәрізді ежелгі құқықтық
нормалар мен Орыс Шындығы мен Слитік Шындық сияқты аталмыш варварлық
шындықтар кіретін орта ғасырдың заңды ескерткіштері) туралы жалпы көріністі
алу да қиынға соғады, ал онсыз берілген жұмысты толық қанды жазу мүмкін
емес.
Өкінішке орай, берілген әдебиттердің аса шектеулі көлемі осы жаңа және
актуалды сұрақты терең саралауға, оның барлық мүмкін аспектілерін
қарастыруға мүмкіндік бермейді. Алайда менің ойымша бүл тақырыптың негізгі
аспектілерін қарастырып, оны мейлінше толық ашуға бөгет жасамайды.
Мемлекеттің негізгі белгілері:
Мемлекет – саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы мүмкін.
Меншігінің орньша жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің
айрықша түрі – жеке меншік қальштасады. Жеке меншіктің пайда болуына
байланысты қоғам таптарға бөліне бастайды. Бір жағынан, құрал-жабдықтар,
өндірілген бұйымдар, мүлік-дәулет адамдардың бір тобының қолында
шоғырланады да, байлар пайда болады. Сөйтіп, рулық қауым өзіне тән
белгілерінен айырылып құлдырайды. Оның орнына жеке меншікке негізделген,
айырықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам қалыптасады. Мұндай
жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін көздеп, еркін
білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін атқара алмайды.
Меншік иелерінің – байлардың айрықша мүдделері болғандықтан, басқару
мүшелерімен, кедей–жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалык-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде қоғамды билеу, басқару жүйесі де өзгере бастайды. Рулық
биліктің орнын саяси билік, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтіп, қоғамның
белгілі бір сатысында мемлекет пайда болады.
"Мемлекет"- латынның "қалыптты жағдай" - деген сөзінен шыққан. Алғашқы
кезде ол өкімет билігін иеленуші деген ұғымда айтылып, бірте-бірте ол
өкімет функциясы ретінде қаралды да мемлекеттік билік ұғымына көшті. Бірақ
мемлекетті ұғым ретінде қарамай, мемлекеттің құрылымдардың уақыт пен
кеңістікке қарай өзгеріп отыратынын, соған қарай ұғымның да тұрақты
болмайтынын ескеру керек. Мемлекет дүниеге келісімен ол әр түрлі қоғамдық
пікірлердің қалыптасуына негіз болды.
Мемлекет пен билік туралы қағидалар бірте-бірте мифологиялық ұғымнан
тазарып, біздін заманымыздан бұрынғы 5-6 ғасырларда ғылыми негізге ие бола
бастады. Бұл бағытта Қытай философы Конфуцийдің (б.э.д. 551-479ж.ж.) ілімі,
ғалымдар Лао-цзы (б.э. д, 479-400) мен Шань-Янның (б.э.д. 390-338 ж.ж.)
идеялары маңызды роль атқарды. Мәселен Лаоцзы мемлекет пен билік жүргізу
шарттық негізде шыкқан деген идея ұсынды.
Мемлекет туралы саяси ілімнің шығуы ежелгі Грецияның саяси өмірімен
тығыз байланысты. Ондағы саяси ойдың ертеректегі дамуы көне
мемлекеттіліктің қалыптасуына байланысты болды. Гераклиттің (б.э.д. 544-
483) мемлекетпен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан қарау пікірі де
осы тұста қалыптасты. Гераклит "Өзіңнің отбасының берекесі үшін қалай
күрессең, мемлекет белгіленген тәртіпті іске асыру үшін солай күресуің
керек" – деген пікір айтып, билікке үлкен құрметпен қарады.
16 ғасырдағы қазақ мемлекетінің құрылуы да саяси-құқықтық идеологияның
пайда болып, қалыптасуымен қатар жүріп отырды. Әсіресе Тәуке ханның (1680-
1718) тұсында құқықтар жинағы Жеті жарғының жария болып, саяси-әлеуметтік
өмірге енуі қазақ мемлекетінің саяси құрылысын нығайтуға елеулі үлес болды.
Бірақ мемлекет - ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның
атынан, қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым.
Мемлекет қоғамның атынан қоғамның ішінде де, басқа мемлекеттермен
қатынастарда да қызмет атқарады. Сондықтан мемлекеттің коғам өміріне
тікелей және жанамалай әсер ететін ерекше органдары және басқа саяси
ұйымдардан ажырататын белгілері бар. Оларға жататындар мыналар:
1. Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі – ол
басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға бағынышты емес.[1]
Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастырып, өз
еркімен жүзеге асырады. Былайша айтқанда, басқа мемлекеттерге жалтақтамай,
өзінің ішкі және сыртқы істерін өзі атқарады.
2. Билеуші органдар. Мемлекеттік билікті іске асырушы органдар мен
мекемелердің ерекше жүйесінің болуы. (сот, армия, полиция).
Мемлекеттің басты белгісінің бірі өкімет билігі бірлігінің болуы.
Сонда ғана ол дау туғанда қоғамдық топтардың қарсылығына қарамай ішкі
тыныштықты қамтамасыз ететін әрекет бағдарламасын іске асыра алады.
Сондықтан да мемлекетке неміс ғалымы М.Бебердің айтуы бойынша, заңдылықпен
күш көрсету монополиясы берілген. Демек, тек мемлекет қана полиция
(милиция), армия, атқарушы, әкімгершілік және сот органдары арқылы күш
көрсету, мәжбүр етуге құқықты санкцияға сүйенетін жария билік жүргізу
мемлекеттің басты белгісі. Дегенмен мәжбүр мемлекеттік билікті қолданудың
бірден-бір жолы емес.
Мемлекет органдарын, оларда істейтін қызметкерлерді қаржыландыратын
оның арнаулы материалдық қоры болады. Ол қорды жасау үшін мемлекет алым-
салық белгілейді және оны жинайды.
3. Мемлекетте қалыптасқан белгілі бір нормалар жүйесін нығайтатын
құқықтың болуы. Мемлекеттің барлық тұрғындары үшін міндетті болып табылатын
заңдар шығару құқығының болуы. Салықтар және тағы басқа алымдар төлету
құқығы. Азаматтық немесе елдің бодандығы. Егемендік-мемлекеттік биліктің ел
ішінде де, одан тыс жерлерде де үстемдігі мен тәуелсіздігі. Құқықтық
нормалардың жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
4. Мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол аумақта мемлекет
құрылады, өз қызметін атқарады, билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын
мемлекет барлық күш-куатымен сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды.
Мемлекеттер арасындағы қайшылықтар, келіспеушіліктер, соғыстар көбінесе осы
жер, аумақ мәселесіне байланысты. Мемлекеттің аумағы басқаруды тиімді
жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық
бөліктерге бөлініп тұрғандықтан олардың құқықтық жағдайы соған байланысты
болады. Мемлекеттің өмір сүруі өндірістік қатынастардың сипатына және
бірыңғай өндіріс тәсіліне байланысты. Диалектикалық байланысын өзара
тәуелсіздігін айқындамайынша, мемлекеттің шыққан тегін, оның бір тарихи
типке өту зандылығын түсіну мүмкін емес. Даму барысында мемлекет бірте-
бірте базистен біршама дербестік алады.
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері
Мемлекет түсінігіне - орын басты, анықтаушы, тұрақты және
заңдастырылған мәнінің мінездемесі кіреді.
Саяси билік мемлекеттің маңызды белгісі мен оның мәнінін басты мазмұны
екендігін марксизм ғылыми түрде дәлелдеген, Мемлекет мәні бойынша қоғамның
саяси бірлігінің ұйымдастырылуы болып табылады.
Бірақ мұнымен қатар 70 жылдан астам уақыт бойы кеңестік қоғаммен
жалғыз дұрыс деп танылып келген мемлекеттің марксистік түсінігі, тарихи
тәжірибе мен ғылыми білімнің жаңа деңгейіне байланысты критикалық қайта
қарауға және нақтылануға жатады.
Нақтылап айтқанда, антогонистік таптарға бөлінетін қоғамдағы
мемлекетке есептелген және марксизм классиктерінің негізгі түсініктерінен
туындайтын кеңестік заң, пәлсапалық саяси әдебиеттеріндегі мемлекеттің
класстық түсінігін қате деп тану қажет. Дәл осылай кластық қоғамға қатысты
олар мемлекетті-экономикалық жоғары кластың саяси билігінің ұйымдастырылуы
және оның диктатурасының құралы ретінде қарастырды.
К.Маркс мен Ф.Энгельс былай деп жазған; "Саяси биліктің өзі бір
класстың екіншісін басу үшін жасалған, ұйымдасқан зорлығы деген сөз”[2].
Бұлардың соңынан В.И.Ленин де мемлекетті бір класстың екіншісінен
басымдылығын қамтамасыз ететін мәшине ретінде көрген. Ол былай деген:
"Мемлекет өзінің антиподымен (өзіне қарама-қарсы класпен) татуласуы мүмкін
емес нақты кластың басты органы болып табылады.[3]
Бірақ, 19 ғасырдың 40 жылдарының 2-ші жартысынан бастап, Қазан
төңкерісі мен Ресейдегі социализм құрылысының басына дейінгі орнаған
аталған антогонистік класстық қоғамдағы мемлекеттің марксистік түсінігі
мемлекеттің пайда болуын, мәнін қызмет етуін, дамуын түсіндіруінде басым
рольді атқарғанымен, өзгермелі тарихи жағдайда ол түсінікке жалпылама
мағына беріп, догмаға айналдыруға және барлық кезең мен елдерге таратуға
болмайтын еді.
Бұндай көзқарас жеке елдердің ішіндегі мен халықаралық алаңдағы күрес
пен класстық қайшылықтарды шиелендіруге және аталмыш құбылыстағы мәжбүрлеу,
зорлау жақтарына басымдылық етіп, мемлекет туралы ойды қате пайымдап,
кедейлендіріп оның әлеуметтік мақсаты мен мәнін қарапайым, бір жақты
түсінігін білдіреді.
Сондықтан екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болған әлемдегі
түпкілікті өзгерістерге байланысты мемлекетті тек қана класстық тараптан
талқылау Батыстың капиталистік елдеріндегі ғана емес, сонымен қатар Кеңес
Одағындағы, ал ол ыдырағаннан кейін ресей мен ТМД-ның басқа да
мемлекеттеріндегі мемлекеттің даму барысымен қайшылыққа түсті.
Айта кететін жағдай — қарастырылып жатқан мемлекет талқылауына
көзқарас жаңашыл буржуазиялық теориялар мен батыс еуропалық социал-
демократиядағы Аристотельден Каутскийге дейінге мемлекет туралы
марксистік емес көптеген ілімдердің қазіргі ізбасарларын идеалистік және
ғылыми емес деп негізсіз ығыстырған. Үлкен рухани құндылық болып табылатын
осы ілімдердің осы алуан түрлілігі мен ерекшеліктеріне қарамастан, әлемдік
дамудың көпғасырлық тәжірибесін бейнелей отырып, олардың барлығы дерлік
мемлекетті ортақ бақытқа жету мен әлеуметтік компромистер институты ретінде
түсінуге бірігеді.
Алайда мұндай көзқарас қандай жағымды болғанымен, ол да біржақты
болып табылады: марксизм мемлекет түсінігінің мәнін, осы класстың зорлық
жағына әкеп тіресе, марксистік әсем теориялар мемлекеттің екінші бір жағын
ғана яғни, жалпы әлеуметтік және жалпы адамзаттық жағынан ғана
мойындайды.
Осыған орай "Капиталда айтылған мынадай пікір ерекше көңіл бөлуді
талап етеді: "Мемлекет өз қызметімен 2 сәтті қамтиды - қандай да болмасын
қоғамның табиғатынан туындайтын ортақ істерді орындау және арнайы, класстық
функциялар".
Өкінішке орай, құлиеленушілік және буржуазиялық мемлекеттерге тиесілі
басқа сұрақты қарастыру барысында туындаған бұл тезис "Капиталдың" өзін де,
Маркстың өзге де кейінгі еңбектерінде өрби алмады және мемлекеттің
түсінігінің мәніне әсерін тигізбеді.
Сөйте тұра, Маркстың дәл осы ойында мемлекетке деген марксистік те,
марксистік емес те түсінігіндегі маңызды құнды, синтездендірілген мәні
көрініс табады, мемлекетті талқылаудағы бір жақтылықты жою бағытына қадам
жасалды, оның бір-бірімен тығыз байланысты жалпы адамзаттық және классты
жақтарының тұтастық түсінігі орын алды.
Шынында да, қандай да бір мемлекет болмасын шынайы класстық міндеттер
шешумен қатар, онсыз ешбір қоғамның әрекет етуі мүмкін емес жалпы
адамзаттық парызды да жүзеге асырады. Ортақ істерді орындауға ең алдымен
қоғамның әртүрлі ұжымдық қажеттіліктерін жүзеге асыру жатады: денсаулықты
қорғауды, білім алуды, әлеуметтік қамсыздандыруы көлік және байланыс
құралдарын, ирригациялық құрылыстарды салуды, эпидемиялармен,
қылмыстылықпен күресті, соғыстың алдын - алу шараларын және бейбітшілікті
қамтамасыз етуді ұйымдастыру және т.б.[4]
Мемлекеттің жалпы адамзаттық мақсаты кеңдеу мағынада мынадай болып
табылады: әлеуметтік компромисстің қайшылықтарды жұмсарту мен жоюдың,
қоғамдық күштер мен халықтың әртүрлі қабаттарының бірігіп қызмет етулері
мен келісулерін табудың құралы болу, өзі атқаратын барлық функциялардың
мазмұнында жалпы әлеуметік бағыттылықты қамтамасыз ету.
Осылайша, класстылықты және жалпы адамзаттылықты өзінде біріктіре
отырып, мемлекет бір уақытта қоғамның саяси билігінің ұйымы ретінде де,
оның жалғыз ресми өкілі ретінде де шығады. Осыған сәйкес ол қандай да
болмасын қоғамның табиғатынан туындайтын ортақ істерді қамтамасыз етуге де,
арнайы класстық міндеттерді орындауға да міндетті болып табылады.
Мемлекетте жалпы адамзаттылықты мен класстылықты ескере отырып қана,
оның шынайы түрінде қарастыруға және зерттеуінде ғылыми обьективтіліке
жетуге мүмкіндік бар.
Сондықтан да, класстық көзқарастан толық бас тартып, жалпы
адамзаттылықпен шектелуге ұсынып, өзгеше біржақтылыққа ұмтылғандармен
келісуге болмайды.
Ескере кететін жағдай - мемлекеттегі жалпы адамзаттылық пен
класстылықтың арасы әр дәуірі әркелкі және ол бір орында тұрмай, әлеуметік-
экономикалық саяси-мемлекеттік дамуды шынайы, динамикалық түрде бейнелеп,
прогресс пен демократияның жетістік деңгейін көрсетеді. Сәйкесінше,
анықталған жағдайларда, мысалы: құл иеленуші және феодалды мемлекеттерде,
өндірістік капитализм кезіндегі буржуаздық мемлекеттерде, монополистік
капитал дәуіріндегі, әсіресе, тоталитарлық режимдегі кейбір буржуазиялық
мемлекеттерде, сонымен қатар пролетариат диктатурасы бар мемлекеттерде,
мемлекетін әлеуметтік мақсаты мен мәніне мінездеме бергенде бірінші орыңға
класстық қожайындық, зорлық пен езушілік шығады.
Қазіргі таңда мемлекеттің жалпы әлеуметтік және класстық
бастамаларының арақатынасын қарастырғанда, ортақ ереже бойынша жалпы
азамзаттық құндылықтардың басымдылығын байқамау мүмкін емес. Бұндай
гуманистік тенденция соңғы онжылдықтарда Америка мен Еуропаның дамыған
елдерінде аса айқын көрінеді.
Әлеуметтік компромисстың қаруы болып табылатын мемлекет-идеологиялық
плюрализммен, көппартиялықпен, еркін таңдаулармен, билік бөлінісіне заңның
жоғарылылығымен, тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаумен, жоғары
беделді және тәуелсіз соттың және т.б. болуымен мінезделетін демократияның
даму денгейіне сай келеді.
Құрылымы, өкілеттіліктері, қызмет етуі, билік ету аумағы қатаң түрде
құқыққа негізделіп, мақсаты - адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын мойындау және қорғау болып табылатын демоткратиялық,
өркениетті мемлекет - құқықтық мемлекет болып табылады. Қазіргі таңда бұл
мемлекет дамуының барлық көпғасырлық тарихындағы ең жоғарғы саты.
Ескере кететін жағдай - құқықтық мемлекет пен демократияның құкықтық
нигилизммен, анархистік еркінділікпен ортақ ештеңесі жоқ. Керісінше, олар
заңмен сот алдындағы баршаның теңдігі мен заңның баршаға бірдейлігін және
оны бұзғандардың ешқайсысы жауапкершіліктен кете алмайтынын белгілеп, өз
қоғамдарына қажетті заңдылық пен құқықтық тәртіпті көздейді.
Заңдылық пен құқықтың тәртіпті қамтамасыз ету - демократия мен
құқықтық мемлекеттің беріктігі мен өміршеңдігінің негізі болып табылады.
Мемлекеттің мәнінің және әлеуметік мақсатының жалпы әлеуметтік және
класстық табиғатының қосалқылығы туралы қорытынды жасай отырып, осы
қысқаша, жалпы анықтаманың мүмкін нұсқаларының бірін ұсынуға болады.
Мемлекет қандай да болмасын қоғамның табиғатынан туындайтын ортақ істерді
де, класстық міндеттерді де орындауға қажетті саяси биліктің ұйымы.
Мемлекеттің аса күрделі құбылыс екендігін ескере отырып және оның мәні
мен әлеуметтік мақсатына тікелей әсерін тигізетін факторларды есептегенде
жоғарыда қарастырылған жеке елдердің дамуының нақты тарихи жағдайларын да
басқа да діни факторларды Иран, Пакистан, Афганистан, ұлттық факторларды
Балтық мемлекеттері және тағы басқаларын ескеру қажет. Алайда, бұл жалпы
мемлекет анықтамасында барлық осы факторлар көрініс табуы қажет деген сөз
емес. Сөйте тұра оның ең жалпы бастамаларына жалпы адамзаттық және
кластыққа жүгіну жеткілікті.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін басқа ұйымдардан бірқатар
маңызды белгілерімен ажыратылады.
1. Мемлекет өзінің территориялық шекарасының аумағында азаматтық
белгімен біріктірілетін барлық тұрғылықты халықтың, барлық қоғамның жалпы
ресми өкілі ретінде шығады.
2. Мемлекетік егеменділік, яғни, халық аралық қатынастардағы
тәуелсіздік пен өз территорлясындағы мемлекетке тән жоғарылық. Мемлекет
егеменді биліктің жалғыз иесі.
3. Мемлекет зандық күші бар және өзіне құқық нормаларын енгізетін
зандар мен заңастылық актілерді шығарады.
Белгілі бір қоғамдық бірлестіктер өздерінің ұйымішілік бөлімдері мен
мүшелеріне міндетті болып табылатын шешімдерді шығара алады, ал мемлекеттің
нормативтік актілері барлық лауазымды тұлғаларға, жеке ұйымдарға қоғамдық
бірлестіктерге, мемлекеттік және муниципалдық органдарға міндетті болып
табылады. Құқық шығармашылық-мемлекеттің айрықша өкілеттілігі.
4. Мемлекет өзінің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға қажет
сәйкес материалдық қаражаттар заттық қосымшалар мен мемлекеттік органдар
жүйесін құрайтын, жан-жақты әлеуметтік салалар мен үрдістерді және қоғамды
басқарудың күрделі механизмі аппараты болып табылады.
Тұтас болғанда мемлекеттік механизмді құрайтын органдардың
спецификалық ерекшелігі мынада – осы органдарын құрылымы мен қызмет етуін
міндетті түрдегі заңды бекітумен байланысты, оның өкілетіліктерінің
мемлекеттік–биліктік сипаты және осыған негізделген құқықтық актілерді
шығару мен оларды бұзушылықтардан сақтау қабілеті.
Осы арнайы құрылған мемлекеттік механизмнің осы өзінше дағдыланған
"машинаның" қызмет етуі ерекше қабатының-мемлекет қызметшілерінің болуын
талап етеді. Олардың негізгі міндеті - кластық қоғамда қалыптасқан еңбек
бөлінісін есептегенде - басқару болып қана табылады.[5]
5. Мемлекет заңдылық пен құкықтық тәртіпті қорғауға арнайы құрылған
құқық қорғау жазалау органдары сот, прокуратура, полиция және т.б. бар
саяси жүйедегі жалғыз ұйым.
6. Тек мемлекете ғана - өзінің қорғанысын, егемендігін, территориялы
тұтастығын, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қарулы күштер мен қауіпсіздік
органдары бар.
7. Қоғамдық қатынастарды мемлекетік реттегіші және қоғамның
мемлекеттік еркінің экономикалық және рухани талаптандырылған нормативтік
көрінісі болып табылатын құқықтың мемлекетпен тығыз органикалық байланысы
жоғарыда қарастырылған белгілердің барлығымен араласатын және олардың
кейбіреуін жалпылайтын мемлекетің маңызды белгілерінің бірі. Мемлекет
құқықсыз, ал құқық мемлекетсіз әрекет еткен мысалды тарихта табу қиынға
соғатыны анық.
Мемлекеттің тұтас алынған белгілері – оның қоғамның саяси жүйесінде
ерекше орны мен бастапқы ролін түсіндіреді. Әртүрлі тарихи дәуірде әртүрлі
әлеуметік–экономикалық жағдайларда мемлекеттің аталған белгілері – нақты
ішкі мазмұнмен де, өзінің сыртқы көрінісімен де әртүрлі екендіктері әбден
түсінікті.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында демократия мен бостандық
тұрактылық пен азаматтық бейбітшілік, мемлекет халықтарының келісімі
өркениеті қоғамға өту мен реформаларды жалғастыру орнаған.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру – мемлекетті нығайтумен Қазақстандағы
мемлекетік биліктің барлық институттарының әрекет қабілеттілігін қамтамасыз
етумен және биліктің өзінде де құқықтық тәртіпті орнатумен ажырамас
байланысты.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің басты элементі. Мемлекет саяси
жүйенің негізгі институты болып табылады.
Қоғамдағы кез келген саясаттың жүзеге асырылуы мемлекет пен
байланысты. Сондықтан да мемлекет туралы мәселе өте күрделі және көп қырлы.
Зерттеуші ғалымдар мемлекеттің шығуын адамзат қоғамы дамуының белгілі бір
тарихи кезеңімен, яғни таптар мен топтардың пайда болып, қоғамда саяси-
әлеуметтік теңсіздіктің орнығуымен байланыстырады. Қоғамдық ұйымның алғашқы
түрі – рулық қауым. Рулық қауымда ру мүшелерін ұйымға олардың туыстық
қандастығы, бірлесіп істеген еңбек және мүліктік ортақ болуы біріктіреді.
2. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ
2.1. Мемлекетің басқару және құрылыс нысандары
Конституциялық құқықта мемлекет нысанын жіктеудің өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол мемлекеттік биліктің бөлінуі және тұтастығы осы
тұрғыдан қарағанда мемлекет нысанын поликратиялық (көп билікті)
монократиялық (жеке адам билігі) деп ажыратады.
Поликратиялық мемлекет нысаны – биліктің мемлекеттің әртүрлі
органдарының арасында бөлінуі (парламент – заң шығарушы, мемлекет басшысы
және үкімет-атқарушы, соттар – сот билігі) өзін-өзі тежеу мен тепе-теңдік
принциптерімен, аумақтың өзін-өзі басқару арқылы жүргізіледі.
Монократиялық мемлекет нысаны - белгілі бір органның немесе лауазымды
тұлғаның жеке билігімен сипатталады.
Мемлекет нысаны мынадай сұрақтарға жауап береді. Мемлекеттік билік
қандай принциптерге және қандай территориялық ерекшелікке байланысты
құрылған, мемлекеттің жоғары органдары қалай құрылады, олар өзара және
халықпен қандай байланыста жұмыс істейді, олар қандай әдістермен жүзеге
асырылады.
Мемлекет нысаны дегеніміз – басқару нысанына және саяси (мемлекеттік)
режиміне сәйкес мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы, мемлекет формасы сол
мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының нақты -тарихи жағдайына байланысты
болады, оған мемлекеттік тарихи типі мен мәні әсерін тигізеді. Мысалы
феодалдық типтегі мемлекетке басқарудың монархиялық формасы сәйкес келді,
ал буржуазиялыққа республикалық. Мемлекет формасы көп жағдайда елдегі саяси
күштерге байланысты дамиды. Мысалы: буржуазиялық революциялар (Англиядағы)
буржуазия мен феодалдық келісімге келуіне әкелді, соның нәтижесінде
конституциялық монархия пайда болды. Мемлекет формасына мемлекеттің ұлттық
құрамы, тарихи дәстүрлер, мемлекеттің территориялық көлемі, басқа да
факторларға әсер етуі мүмкін.
Мемлекет формасы мына мәселелерге жауап береді: мемлекеттік билік
қандай принципке сүйеніп, қандай территориялық негізге құралған,
мемлекеттің ең жоғарғы билік органдарының құрылысы, олардың арасындағы және
халықпен өзара байланыстылығы.[6]
Мемлекет формасы ретінде мемлекеттік басқару формасына, мемлекеттік
құрылысына және саяси режимге байланысты мемлекеттік билік ұйымдарының
құрылуы түсіндіріледі.
Мемлекет формасы нақты тарихи қалыптасуы мен даму жағдайларына
байланысты.
Мемлекет формасы мемлекеттік ұлттық құрамы, тарихи дәстүрлері, елдік
теориялық көлемі және тағы басқа факторлар әсер ете алады. Мемлекет басқару
формасы мен саяси өкіметтің негізгі институттарының құрылысына қарай да әр
түрлі болады.
Мемлекеттің белгілері оның алғы шарттарындағы көріністерден тарихи
процестер барысында мемлекеттің нысанына айналады.
Мемлекеттік нысаны (формасы) дегеніміз адамдар арасындағы, адамдар мен
мемлекет арасындағы, мемлекет пен адамдар арасындағы оларды басқару
процесінде (саяси режим) өз ара саяси қарым-қатынасына айқындайтын (басқару
нысаны) және мемлекеттік әкімшілік аумақтық бөлінуін аймақтық құрылым
ұйымдастыра алатын мемлекеттік құрылымы болып табылады.
Басқару нысаны - жоғары мемлекеттік билікті ұйымдастырумен оны құру
тәртібі. Басқару нысанының сипаты түптеп келгенде қоғамның түріне
байланысты болады. Айырбастың экономикалық арқауларына қатысы жоқ және
орталықтандырылған мемлекеттік биліктің күшімен бірігуге мәжбүр қоғамда
басқарудың табиғи тұрпаты монархия болып табылады. Басқару нысаны жерге
феодалдық меншік жүйесінің иерархиясымен және монархтық меншікпен тұтасып
жатпаса ол деспоттық түрге ие болады. Ептің саяси жағынан тең субъектілер
меншік иелері арасындағы алмасуға негізделген қоғам үшін басқарудың
республикалық нысаны тән.
Басқару нысаны, сондай-ақ, әлеуметтік-саяси күштерге және өзара
күрестің нәтижелеріне, жекелеген елдердің тарихи ерекшеліктеріне, елге
саяси процестердің ықпалына да байланысты калыптастырады. Айталық, Ресейде
басқарудың демократиялык тұрпатын қалыптастырудағы қиындықтар оның қоғамдық
құрылысындағы өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болып отыр. Әлеуметтік
факторларға негізделген саяси режим мемлекеттегі нақты қалыптасқан тарихи
жағдайларға сәйкес басқару нысанына ықпал етеді. Бұл ретте әлемдік және
жеке халықтардың тәжірибелері де пайдалануы мүмкін.
Басқарудың тарихи нақты қалыптасқан нысандарына байланысты мемлекет
теориясы басқаруды бірнеше түрге бөледі. Оның ішінде ең көп тарағаны
мемлекеттің нысаны билеушілердің санына қарай бөлу. Егер билік, бір адамның
қолында болса - монархия көп адамда болса - демократия, халықта болса -
демократия, немесе республика.
Мемлекеттің тура аттарын былай жіктеуді Геродот та айтып кеткен екен.
Мемлекеттің түрлеріне байланысты басқа да пікірлер көп. Дегенмен,
Геродоттың басқару нысаны бөлу жөніндегі пайымдаулары бізге дейін жетті.
Геродот айтқан аристократтық нысаны мемлекеттің дамуы барысында
ығыстырылып, қазір монархия мен республиканың айырмашылығы туралы
тұжырымдар қалыптасты.
Басқару нысаны ретінде монархияның кейбір ерекшеліктері мынадай:
1) Бір адамның – монархтық (фараон, король, патша, император, ұлы
князь, шах, әмір т.б.) өмір бойы жоғары билікке ие болуы;
2) Жоғары бөліктің сабақтастығы мұрагерлерге берілу арқылы, шешіліп
отырады;
3) Монарх мемлекеттік өкілдікті өз құқық бойынша алады;
4) Монархтық мемлекет басшы ретінде заңды жауапкершілігінің болмауы.
Дегенмен, бұл белгілердің нақты жүзеге асырылмаған мысалдары да көп.
Византияда билік құрған 109 императордың 74-і өлтіріліп, олардың орнына
мұрагерлері отырылмаған. Рим легионерлері императорларды тағайындап және
алып тастап отырған. Тарихи даму барысында монархиялық билікке де елеулі
өзгерістер жасалды. Бірқатар елдерде король билігіне конституция мен
парламент арқылы шектеулер қойылады.
Монархияның екі түрі бар: шексіз (абсолюттік) монархияда монарх
мемлекеттегі жалғыз жоғары басқарушы орган болып табылады. Бұндай жағдайда
монарх заң шығару функциясын жүзеге асырады, атқарушы органдардың қызметіне
басшылық жасайды, сот билігіне бақылау жасайды. Басқару нысаны ретінде
Республиканың мынадай ерекшелік белгілері болады:
1) мемлекеттік органдардың белгілі бір мезгілге сайлануы;
2) мемлекеттік басшының белгілі бір мезгілге сайлануы;
3) мемлекеттік биліктің өз құқықтары бойынша емес, тәуелсіз халықтың
тапсыруы бойынша жүзеге асырылуы;
4) мемлекет басшысының заңды жауапкершілігі болуы;
Тарихи кезеңдерде республиканың бірнеше түрлері болған. Айталық,
буржуазиялық республика азаматтық қоғамды саяси ұйымдастыруға
қабілетті. Азаматтардың теңдігі олардың саяси жағынан біреуіне мүмкіндік
береді.[7]
Қазіргі кездегі республикалық басқару үшке бөлінеді: парламенттік,
президенттік, аралас. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы: жоғары билік
органдарының парламент немесе президенттің қайсысы үкіметті құрайды және
оның жұмысына бағыт береді және қайсысының алдында үкімет жауапты,
парламенттің бе, әлде президенттің бе, осыған байланысты. Парламенттік
республикада, парламент тек қана заң шығарушы өкілетікке ие болып қоймайды,
сонымен қатар үкіметті отставкаға жіберу құқығына ие болады, оған
сенімсіздік білдіре алады. Үкімет парламент алдында өз қызметі үшін
жауапты. Бұндай жағдайда Президент тек қана мемлекет басшысы болып
есептеледі, үкімет басшысы бола алмайды. Президенттік республикада
президент үкіметті құрайды, бақылау жасайды, үкімет президент алдында өз
қызметі үшін жауапты. Аралас президенттік - парламенттік республикада
парламентте президентте үкіметке қатар бақылау жасайды, үкіметке қатысты
екеуі де жауапты болады.
Тоталитарлық мемлекеттің басқару нысанының мынадай айырмашылығы бар.
1) Бүкіл мемлекетті басқаруды жеке роль атқаратын және саяси жүйенің
ядросы болып табылатын билік жүргізуші партияның болуы;
2) Партия көсемі мен мемлекет басшысының бір адам болуы;
3) Мемлекет басшысына диктаторлық әділдіктер берілуі;
4) Партиялық және мемлекеттік сайлаулардың формальды сипатка ие болуы;
5) Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін шешетін
партиялық және мемлекеттік бюрократияның ролінің артуы.
6) Партия және мемлекет басшысының заңды жауапкершілігінің болмауы.
Тоталитаризм өзіне қажетті, тиісті саяси режимдерді туғызады. Билік
бір орталықтан жүргізіледі, жергілікті жерлердің мүмкіндіктері мен
қажеттері ескеріле бермейді.
Тоталитарлық мемлекеттер қызметінің тарихи тәжірибесін қорытындылау,
ел экстенсивті дамыған жағдайда ғана нәтижелі болатындығына көз жеткізеді.
Бұндай жағдайда тоталитарлы құрылған билік көбіне экономикадан тыс, яғни
саяси әдістермен, экономикалық және саяси проблемаларды шешу үшін жаңа
адамдарды, ішкі және тағы да басқа парлардың тұрақты қатысуын қамти алады.
Тоталитарлы құрылымдағы басқарма қайткен күнде де нәтижелі болады деген
принцип бойынша әрекет етсе, онда алға қойған мақсатқа табыспен жетеді.
Қоғам қарқынды дамуға міндетті болған жағдайда, басқарудың бұл түрі аз
нәтижелі болады, сонымен қатар мемлекеттің үрдісіне кедергі болады.[8]
Әмірі ең үстіңгі жағында қабылданатын, оған қатысты басқарма
орталықтандыру, орталық нақты мақсатқа жетуге орындарда нақты ыңғайлардың
мүмкіндіктердің бары жөніндегі толық информация болмағандықтан, жоғары
дәрежелі жоспарлар мен шешімдер алып тастайды. Жалпы орталықтан мемлекетті
басқарудың белгіленген ағзалы ақауларда материалдық игіліктерді орталықты
тармақтау секілді. Мұндай маңызды деректердің әрекет етуі екінші кезеңге
қалады.
Мемлекеттің аумақтық құрылымы мемлекеттің ішкі бөлінуі, олардың бір-
бірімен және биіктік орталық органдармен өзара қарым-қатынасы деген
түсінікті білдіреді. Аумақтық құрылым тарихи кезеңдерде көрші елдердің бір-
бірімен қақтығы кезінде белгілі бір аумақтарда тұратын халықтарды біріктіру
нәтижесінде пайда болады. Осы мемлекет теориясы мен құқығы объективті
белгілері бойынша бағалайды, жіктейді.
Осы заманғы теория бойынша мемлекеттік құрылым унитарлық және
федеративтік болып бөлінеді.
Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтың құрылымында басқа мемлекеттер
болмайды. Осы мағынады унитарлық мемлекет біртұтас мемлекет болып табылады.
Унитарлық мемлекет тек әкімшілік - аумақтық бөлшектерге бөлінеді де,
мемлекеттік ішкі әкімшілік - аумақтық құрылымын құрады. Әкімшілік-аумақтық
құрылымдарға ерекше құқықтық мәрбебе берілмейді. Мұндай мемлекеттерде бір
ғана конституция, бір заң шығаратын жоғарғы орган, бір жоғарғы басқару
органы, біртұтас азаматтық болады.
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болып табылады.
Мемлекет құрылымының екінші бір түрі - федерация. Федерация құрамында
екі немесе одан да көп мемлекеттер болады. Федеративтік мемлекет күрделі
мемлекет. Онда федералдық конституция, заң шығару, басқару органы бар.
Дегенмен федерациялық мемлекеттің билігі оған кірген мемлекеттерден
өріс алады. Бұл әр түрлі формада көрінуі мүмкін. Кейде мемлекеттер
федерациясына кіретін үкімет одақ мемлекеттің ең жоғарғы билігін құруы
мүмкін, мысалы президент. Бірақ бұл екінші жағдайда да мемлекеттерге одақ
мемлекетінің билігін жүзеге асыруға қатысуға құқық берілген. Мысалы, барлық
республикалық одақ мемлекеттерінде палаталарының бірі федерация мүшесінің
өкілдігі ретінде қызмет етеді және де бұлардың кейбіреулерінде федерация
субъектілерінің теңдігі әрі мемлекет - мүшесіне, көбіне федерацияға енетін,
конституцияны өзгерткенде шешуші дауысы бар бөлек мемлекеттерге
депутаттарының санының теңдігін ұсынғанда көрінеді.
Бұл федеративтік құрылыстың үлкен және эмперикалық түрлілігіне куә
болады. Бұлардың жартысы тарихи өзгеріп бірқатар федерацияларды унитарлық
мемлекетке айналу тенденциясында көрініс табады. 1989-1991 жылғы СССР
тәжірибе көрсеткендей федерацияны конфедерацияға қайта айналдыруға және
оның мүлдем толығымен бөлінуіне басқа тенденция мүмкін екендігі көрсетеді.
Сондай-ақ, тәуелсіз мемлекеттердін бірігуі конфедерация деп аталады.
Конфедерация - тәуелсіз мемлекеттердің одағы. Бұндай одақ бір немесе
бірнеше саяси, экономикалық, әскери т.б. мақсаттарды көздеп құрылады. (ТМД)
конфедерация белгілері бар құрылым мемлекет конфедерациялық одаққа кіре
отырып, өзінің тәуелсіздігін толық сақтайды.
Мемлекет конфедерациялық одаққа өзінің тәуелсіздігін толығымен сақтап,
ішкі және сыртқы істердің барлығында дербес субъект бола береді. Мүндай
шарттарда конфедерация органдарын одақ мүшелеріне қатысты императивтік
билік болмайды және бұлармен кабылданатын шешімдер одаққа енді кірген
мемлекеттер үшін бұл шешімдер өзінің билік органдарымен расталғаннан кейін
ғана міндетті болады. Әдетте конфедерацияның бір әскери заң шығарушы
органдары, бір азаматтығы, бір салық, бюджет, ақша бірлігінің жүйесі
болмайды. Конфедерацияның маңызы бойынша шапқыншылық немесе қорғаныс одағы
болатын шатастырмау керек. Оларға қарағанда конфедерация тиісті тұрақты
болады және оның мемлекеттік заңды сипаттамасымен және өз биліктерімен тек
қана сыртқы істерде ғана жүзеге асырылмайтын, басқарудың конфедералдық
органдары бар.[9]
Конфедерация мысалы 1776-1764 жылдардағы АҚШ, 1815-1867 жылға дейінгі
Германия, 1815 жылғы Швейцария, 1918 жылға дейінгі Австро-Венгрия болады.
Бірқатар мемлекет ісі жөніндегі мамандар федерация құрамына кіретін
мемлекеттердің толық тәуелсіздігі болмайды деп санайды. Оларға федерация
мемлекеттік билікті жүзеге асыруда азды-көпті қатынастарының суверенитетіне
кейбір эквиваленттерін ұсынады. Георг Элипеканың пікірі бойынша одақ
мемлекеттің заң тәртібі оның өз заңы болатын конституцияға негізделеді және
одақ мемлекетінін заңымен ғана өзгертіле алады, бірақ ірікпен емес. Одақ
мемлекетінің шегінде бөлек мемлекеттер өзінің мемлекеттік сипаттамасын
жояды. Бұл шектерде олардың қызметі мүлдем тоқтайды немесе одақ мемлекеттік
өз басқармасымен ауыстырады, әлде коммуналды одақ тәрізді өзін-өзі
басқаратын корпорация сипаттамасын алады, себебі басқаруды заңға сәйкес
және одақ мемлекетінің бақылауында өз органдары арқылы жүзеге асырады. Бұл
пікірдің пайдасына федерация территориясы және бөлек мемлекеттердің
тұрғындары көбіне ажырамас бірлікте болуы куәлік етеді. Бөлек мемлекеттер
территориясы болады, ал бөлек елдердің халқы – оның бір халқы.
Мемлекеттерді өркениет тәсілімен түрлерге бөлуде олардың мемлекеттік
және әлеуметтік-экономикалық факторымен салыстыра отырып қарастырады.
Өркениет - әлеуметтік-мәдени жүйе. Бұған қоғамның тіршілік етудегі
болмысының әлеуметтік-экономикалық жағдайлары, экономикалық діни негіздері,
адам мен табиғаттың үйлесу деңгейі, сондай-ақ жеке адамның экономикалық
саяси әлеуметтік және рухани бостандықтарының деңгейі кіреді.
Өркениет дегеніміз қоғамдық салыстырмалы түрде тұйықталған және
жергілікті ахуалы, қал-жағдайы.
Монархиялық мемлекеттердің бірігуі жеке немесе уния формасында болады.
Бұл екі формасының ортақтығы екі немесе бірнеше мемлекеттер монархтарының
бір адамға үйлесу салдарында пайда болуында.[10]
Жеке унияның кездейсоқ, алдын ала ойластырылған тақ
мұралығының әртүрлі тәртіптерінің негізінде бірнеше мемлекеттерде бір-
біріне тәуелсіз таққа құқықтың ұйқасу негізі бар. Бұл әртүрлі заң күштері
бар адам бойында болғанға дейін жалғаса береді. Тақ заңы бойынша берілген
уақытта жеке уния тоқтайды. Осылай өткен ғасырда 1837жылы Ұлыбритания мен
Ганновер арасында, 1983 жылы Нидерланд пен Люксембург арасында жеке уния
жойылған. Бұл тақ мұралығының жүйесінің бірдей болмау салдарынан, яғни
Ұлыбритания мен Нидерланд арасындағы Ганновер мен Люксембург арасында
агнатикалық. Алдыңғы екі мемлекеттерде таққа әйелдер отырған. Ал бұл келесі
екі мемлекетте таққа мұралық етуге мүлдем рұқсат етілмеген.
Жеке униялардың саяси мағынасы маңызды болып әртүрлі мемлекеттердің
толығымен бірігуіне соқтырады.
Бір монархпен біріктірілген мемлекеттер арасында соғыс мүмкін емес.
Дегенмен көп жағдайда олардың арасында маңызды жақындык болмайды.[11]
Реналды уния мемлекеттердің келісу нәтижесінде пайда болады және
осының негізінде ортақ монарх пайда болады. Реалды уния мүшелері бір-біріне
бағынбайды және олардың бірігуі олардың суверенитеттерін шектемейді. Ортақ
территория, бір азаматтық, ортақ заң, қаржы және тағы басқалары болмайды.
Мәні бойынша халықаралық - заңды келісім болып, ол көбіне сыртқы байланыс
саласында мағыналы болады, бір әскери саясаты бар, әскери одаққа кіреді.
Бір мемлекет формасына келтірілген және дамыған монархия тәртібін
болжағандықтан нақты униялар қазіргі уақытта пайда бола бастады.
Норвегия мен Швеция арасындағы Австро-Венгрия униялары реалды болған.
Реалды униялар бір мемлекетке айналғаннан немесе одақ
кеңейгеннен тоқтайды.
Империя - күшпен құрылған күрделі мемлекет. Империя бөліктерінің
тәуелділік дәрежесі әртүрлі болады. Бұрын көлік пен байланыс құралдарының
дербес негізіндегі империяға құрылулар империя билігімен аз сәйкестелінеді.
Жаңа уақытта, әсіресе XX ғасырда, жағдай маңызды өзгереді. Кейбір
мемлекеттің ісін жүргізетін мамандар империяның құрамды бөліктерінде бір
мемлекетті - заңды статус ешқашан болмаған жоқ деген қорытындыға келеді.
Империя шеңбері жеткілікті кең. Олар тарихи дәуірлердің барлығында болған.
Рим мемлекеті өзінің соңғы өмір сүру кезеңінде, Ұлыбритания және Ресей
империя болған.
Фузия (мемлекеттің бірігуі) және инкорпорация (бір мемлекеттің екінші
мемлекетгің бірігуі тәрізді сипатталады) мемлекет ісі мамандарымен
қарастырылатын униялардың соңғы түрі.
Мысалға Фузия ФРГ мен ГДР-дың қайта бірігуі болады. Көпшіліктің
болжауы бойынша инкорпорация - бұл 1940 жылы СССР-ге Эстония, Латвия мен
Литваның қосылуы деп санайды.
Бұл бөлімді қорыта келгенде, ондағы қарастырылған мәселелерді
толықтырғым келеді. Бұнда мен мемлекеттің басқару нысандары мен
мемлеккеттік құрылым нысандарын карастырдым. Сонымен, мемлеке нысандары
екіге бөлінеді: монархия және республика.
Республиканың өзі де 3-ке бөлінеді; біріншісі президенттік
республикаға - АҚШ, Мексика және 1976 жылдан бастап Португалия жатады.
Екіншісі – парламенттік республикаға Италияны жатқызуға болады.
Үшінші түрі аралас басқару нысанындағы республика болып 1958 жылдан
бастап Румыния, ал 1975 жылдан бастап Греция жатады.
Монархияларға келер болсақ, құлиеленушілік монархияға - Ежелгі Шығыс
мемлекеттерге (Египет, Вавилон, Ежелгі Қытай т.с.с.) болған деспоттық және
Рим империясындағы құлиеленушілік монархиялар жатады.
Ал феодалды монархия 3-ке бөлінеді: абсолютті, яғни бұнда билік
толығымен патшаның қолында, ал басқаруды қадағалау мен заң шығарушылық та
халықтың ешбір қатысуынсыз шенеуліктерді тағайындап, заңдарды шығарады.[12]
Сословты - өкілдік монархия - бұнда Генералды штат Кортес, Земский,
собор тәрізді сословты мемлекет болды. Ерте феодалдық монархия – Франктік
мемлекет және Ежелгі Русьте болды.
Буржуазды монархия 2 ге бөлінеді: дуалистік яғни, басқарудың өтпелі
кезеңі, бұнда не монарх, не өкілеті орган толық билікке ие болған жоқ.
Шектеулі (парламенттік немесе конституциялық) монархияда – монархтың билігі
парламенттік мекемелермен шектеледі. Оның атынан атқарушы билікті үкімет
жүзеге асырады. (Ұлыбритания, Испания, Жапония).
Конституциялық монархияның өзінін 2 түрі болады: дуалистік және
парламенттік. Дуалистік монархия өтпелі кезеңде, яғни феодалдар толық билік
ете алмаған ал буржуазия билікті толығымен қолына шоғырландыра алмаған
уақытта пайда болды. Бұл монархияның белгілері мынадай:
1) Парламенттің қос палаталы құрылымының болуы. Төменгі палата
буржуазияның өкілі болып сайлану жолымен қалыптасды, ал жоғарғы палата
монарх пен феодалдар өкілдерін тағайындау жолымен қалыптасады.
2) Үкімет монархқа бағынады.
3) Монархтың парламент қабылдаған заңдарға вето қою құқығына ие.
Парламенттік монархия басқарудың таза буржуазиялық нысаны. Оның қалыптасуы
тарихи жағдайларға байланысты (дәстүрлер, түрлі принциптердің саяси
қайшылықтарының салдары т.с.с.). Бұнда монарх патшалық етеді, бірақ
басқармайды. Монарх парламенттік сайлауда жеңіп шыққан партияның
басшылығымен қалыптастырылған үкімет құрамын формальді ғана бекітеді.
Монархтың алдында не парламент, не үкімет жауапты емес.
Республикаларға келер болсақ олардың екі түрі бар: парламентарлы және
президенттік. Парламентарлы Республиканың белгілері:
1) Парламенттің жоғарылығы.
2) Үкімет парламенттік сайлауда жеңген партияның басшысымен
қалыптастырылады.
3) Үкімет мериялары өз қызметінде парламент алдында жауапты.
4) Үкімет парламентарийдің көпшілігінің қолдауына ие болғанда ғана әрекет
етеді.
5) Парламент барлық үкіметке немесе оның бір мериясіне сенімсіздік вотумын
жариялауы мүмкін. Бұл жағдайда олар отставкаға кетеді.
Президенттік республиканың белгілері:
1) Президент атқарушы биліктің басшысы. Ол парламентпен емес,
сайлаушылардың немесе жалпы халықтың дауыс берудің нәтижесінде сайланады.
2) Үкімет президенттің алдында жауапты.
3) Президент үкімет мерияларын өз ұйғарымы бойынша қызметке тағайындайды,
ауыстырады немесе босатады.
4) Президент парламент шығарған заңдарға вето қоя алады.
5) Президент мемлекеттің қарулы күштерінің бас қолбасшысы.
6) Президент мемлекеттің басшысы, халықаралық алаңда елдің өкілі
болып табылады.
Енді мемлекеттік құрылым нысандарына келер болсақ, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.КІРІСПЕ
ІІ. Негізгі бөлім:
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері
2. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ
2.1. Мемлекетің басқару және құрылыс нысандары
2.2. Мемлекеттік саяси режим
III. ҚОРЫТЫНДЫ
КІРІСПЕ
Адамдар біздің қоғамымыздың түпкілікті өркендеуін құқықтық
мемлекетпен, адам құқықтарымен, әділ соттылықпен, құқықпен байланыстырады.
Бірақ мемлекет қалай пайда болды? Осы қоғамдық құбылыс, қазіргі таңдағы
өркениеті қоғамдағы алмастырылмайтын осы реттегіш қалай пайда болды, оның
мәні неде? Бұл сұрақ көпшілікке қызық, оның ішінде өзінің болашақтағы
немесе қазіргі кәсібін заңгер деп таңдағандарға аса маңызды болып табылады.
Бастапқы айта кететін жайт мемлекеттің мәні, құрылымы және қалыптасуы
туралы сұрақ бір-бірімен едәуір ажыратылатын екі сұраққа бөлінеді:
мемлекеттің пайда болуы және оның дамуы туралы сұрақтар осы мәселені қамти
алады. Мемлекеттің пайда болуы туралы сұрақтарға қоғамда мемлекет деп
аталатын құбылыстың қалыптасуы туралы сұрағы болып табылады. Мемлекеттің
дамуы туралы сұрақ - мемлекеттің қайта өрлеуі мен оның бүгін көріп отырған
нысандарға ие болуы қандай факторлардың әсерінен болғандығы туралы сұрағы
болып табылады. Мемлекеттің мәні және құрылымын білу үшін міндетті түрде
оның нысандары мен типологиясы зерттелуі қажет. Әрине, соншама ауқымды
тақырыпты бірден түпкілікті саралау қиынға соғады. Алайда берілген
жұмысымда аталған сұрақтардың барлығын да құрастырғым келеді.
Осы жұмыстың тақырыбы мемлекеттің мәні, нысандары және типтері
болғандықтан, оны мемлекеттің қалыптасуы деп жалпылау батылдығын мен өзіме
осы кіріспеде алайын.
Мемлекеттің қалыптасуы туралы сұрақ аса күрделі және осы орайда
заңгерлер ортақ пікірге келген жоқ. Осы сұрақ бойынша, әр түрлі жағдайларға
және факторларға негізделген концепциялар мен көзқарастардың алуан түрі
әрекет етеді және әрекет еткен. Әр түрлі жағдайларға мыналарды жатқызуға
болады: нақты тарихи кезең, нақты құқықтық ілімнің туған жеріндегі, яғни
мемлекеттегі тарихи құқықтық ахуал. Ал, субъективті белгілерге ілімнің
негізін қалаушы заңгер - теоретиктің жеке ойы мен қандай да бір әлеуметтік
топқа жатуын келтіруге болады. Берілген жұмыста түрлі кұқықтық мектептердің
мемлекеттің қалыптасу тарихы туралы ілімдерді баяндау қателік болар. Ғылыми
емес концепцияларды (мысалы, мемлекеттің құдайлық пайда болуы тәрізді)
бірден ысырып тастап, табиғи құқық мектебі (алғашқыда осы мектептің өкілі
болған кейін бөлшектеніп, бірақ кейін өз орнына концепция болған мектеп
оқуына түзетулер енгізіп, бөлектенген Рудольф Нерингтің ілімімен бірге),
экономикалық материализм ілімі тәрізді классикалық құқықтық мектептердің
көзқарастарын келтіргім келеді. Классикалық құқықтың мектептердің
концепцияларына сүйене отырып, олардан әлде бір нәрсені ұғып, ал кейбір
жерлерімен келіспей бір мемлекеттің мәні, нысандары және типтері туралы
сұрақтарды қарастырамыз.
Мемлекет мәні, нысандары және типтері мәселесін талқылағанда бірқатар
әдеттегі қайнар көздер зерттелді. Олардың негіздері болып мемлекет теориясы
туралы еңбектер табылады. Олардан қандай да бір құқық мектептерінің
көзқарастары, яғни теоретикалық материалдар алынды. Сөйте түра, қазіргі
таңдағы заңгерлердің де (мемлекет теориясының авторы С.С.Алексеев
тәрізді.), төңкеріске дейінгілердің де (ең алдымен Г.Р.Шерменевич,
мемлекеттің жалпы теориясы) кітаптары алынды. Мемлекет және құқықтың тарихы
туралы еңбектер (З.М.Черниловскийдің Мемлекет пен құқықтың жалпы тарихы
немесе О.А.Жидковтың редакторлығындағы Шетел мемлекеттерінін мемлекет және
құқық тарихы сияқты) мемлекет мәнін тарихи күқықтық тұрғыдан қарастыруға
мүмкіндік береді және фактілі оқиғалардың кезектілігі мен мәселені
түпкілікті ұсынуға көмектеседі; мемлекет тарихы бойынша кітаптарды
зерттемей, оның мәні мен пайда болуының заңды ескерткіштері (ежелгі
құқықтық нормалар - Ману Заңы, XII таблица заңдары тәрізді ежелгі құқықтық
нормалар мен Орыс Шындығы мен Слитік Шындық сияқты аталмыш варварлық
шындықтар кіретін орта ғасырдың заңды ескерткіштері) туралы жалпы көріністі
алу да қиынға соғады, ал онсыз берілген жұмысты толық қанды жазу мүмкін
емес.
Өкінішке орай, берілген әдебиттердің аса шектеулі көлемі осы жаңа және
актуалды сұрақты терең саралауға, оның барлық мүмкін аспектілерін
қарастыруға мүмкіндік бермейді. Алайда менің ойымша бүл тақырыптың негізгі
аспектілерін қарастырып, оны мейлінше толық ашуға бөгет жасамайды.
Мемлекеттің негізгі белгілері:
Мемлекет – саяси ұйым. Қоғамда көптеген саяси ұйымдар болуы мүмкін.
Меншігінің орньша жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің
айрықша түрі – жеке меншік қальштасады. Жеке меншіктің пайда болуына
байланысты қоғам таптарға бөліне бастайды. Бір жағынан, құрал-жабдықтар,
өндірілген бұйымдар, мүлік-дәулет адамдардың бір тобының қолында
шоғырланады да, байлар пайда болады. Сөйтіп, рулық қауым өзіне тән
белгілерінен айырылып құлдырайды. Оның орнына жеке меншікке негізделген,
айырықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам қалыптасады. Мұндай
жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін көздеп, еркін
білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін атқара алмайды.
Меншік иелерінің – байлардың айрықша мүдделері болғандықтан, басқару
мүшелерімен, кедей–жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында қайшылықтар пайда бола
бастайды. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалык-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде қоғамды билеу, басқару жүйесі де өзгере бастайды. Рулық
биліктің орнын саяси билік, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтіп, қоғамның
белгілі бір сатысында мемлекет пайда болады.
"Мемлекет"- латынның "қалыптты жағдай" - деген сөзінен шыққан. Алғашқы
кезде ол өкімет билігін иеленуші деген ұғымда айтылып, бірте-бірте ол
өкімет функциясы ретінде қаралды да мемлекеттік билік ұғымына көшті. Бірақ
мемлекетті ұғым ретінде қарамай, мемлекеттің құрылымдардың уақыт пен
кеңістікке қарай өзгеріп отыратынын, соған қарай ұғымның да тұрақты
болмайтынын ескеру керек. Мемлекет дүниеге келісімен ол әр түрлі қоғамдық
пікірлердің қалыптасуына негіз болды.
Мемлекет пен билік туралы қағидалар бірте-бірте мифологиялық ұғымнан
тазарып, біздін заманымыздан бұрынғы 5-6 ғасырларда ғылыми негізге ие бола
бастады. Бұл бағытта Қытай философы Конфуцийдің (б.э.д. 551-479ж.ж.) ілімі,
ғалымдар Лао-цзы (б.э. д, 479-400) мен Шань-Янның (б.э.д. 390-338 ж.ж.)
идеялары маңызды роль атқарды. Мәселен Лаоцзы мемлекет пен билік жүргізу
шарттық негізде шыкқан деген идея ұсынды.
Мемлекет туралы саяси ілімнің шығуы ежелгі Грецияның саяси өмірімен
тығыз байланысты. Ондағы саяси ойдың ертеректегі дамуы көне
мемлекеттіліктің қалыптасуына байланысты болды. Гераклиттің (б.э.д. 544-
483) мемлекетпен құқық проблемаларына философиялық тұрғыдан қарау пікірі де
осы тұста қалыптасты. Гераклит "Өзіңнің отбасының берекесі үшін қалай
күрессең, мемлекет белгіленген тәртіпті іске асыру үшін солай күресуің
керек" – деген пікір айтып, билікке үлкен құрметпен қарады.
16 ғасырдағы қазақ мемлекетінің құрылуы да саяси-құқықтық идеологияның
пайда болып, қалыптасуымен қатар жүріп отырды. Әсіресе Тәуке ханның (1680-
1718) тұсында құқықтар жинағы Жеті жарғының жария болып, саяси-әлеуметтік
өмірге енуі қазақ мемлекетінің саяси құрылысын нығайтуға елеулі үлес болды.
Бірақ мемлекет - ерекше, бүкіл қоғамды қамтып, негізінен, соның
атынан, қоғам үшін қызмет істейтін саяси ұйым.
Мемлекет қоғамның атынан қоғамның ішінде де, басқа мемлекеттермен
қатынастарда да қызмет атқарады. Сондықтан мемлекеттің коғам өміріне
тікелей және жанамалай әсер ететін ерекше органдары және басқа саяси
ұйымдардан ажырататын белгілері бар. Оларға жататындар мыналар:
1. Мемлекеттік егемендік. Мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі – ол
басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға бағынышты емес.[1]
Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі қалыптастырып, өз
еркімен жүзеге асырады. Былайша айтқанда, басқа мемлекеттерге жалтақтамай,
өзінің ішкі және сыртқы істерін өзі атқарады.
2. Билеуші органдар. Мемлекеттік билікті іске асырушы органдар мен
мекемелердің ерекше жүйесінің болуы. (сот, армия, полиция).
Мемлекеттің басты белгісінің бірі өкімет билігі бірлігінің болуы.
Сонда ғана ол дау туғанда қоғамдық топтардың қарсылығына қарамай ішкі
тыныштықты қамтамасыз ететін әрекет бағдарламасын іске асыра алады.
Сондықтан да мемлекетке неміс ғалымы М.Бебердің айтуы бойынша, заңдылықпен
күш көрсету монополиясы берілген. Демек, тек мемлекет қана полиция
(милиция), армия, атқарушы, әкімгершілік және сот органдары арқылы күш
көрсету, мәжбүр етуге құқықты санкцияға сүйенетін жария билік жүргізу
мемлекеттің басты белгісі. Дегенмен мәжбүр мемлекеттік билікті қолданудың
бірден-бір жолы емес.
Мемлекет органдарын, оларда істейтін қызметкерлерді қаржыландыратын
оның арнаулы материалдық қоры болады. Ол қорды жасау үшін мемлекет алым-
салық белгілейді және оны жинайды.
3. Мемлекетте қалыптасқан белгілі бір нормалар жүйесін нығайтатын
құқықтың болуы. Мемлекеттің барлық тұрғындары үшін міндетті болып табылатын
заңдар шығару құқығының болуы. Салықтар және тағы басқа алымдар төлету
құқығы. Азаматтық немесе елдің бодандығы. Егемендік-мемлекеттік биліктің ел
ішінде де, одан тыс жерлерде де үстемдігі мен тәуелсіздігі. Құқықтық
нормалардың жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін құрайды.
4. Мемлекеттің өзінің тұрағы, аумағы болады. Сол аумақта мемлекет
құрылады, өз қызметін атқарады, билік жүргізеді. Өз аумағының тұтастығын
мемлекет барлық күш-куатымен сақтап, қорғауға тынымсыз әрекет жасайды.
Мемлекеттер арасындағы қайшылықтар, келіспеушіліктер, соғыстар көбінесе осы
жер, аумақ мәселесіне байланысты. Мемлекеттің аумағы басқаруды тиімді
жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық
бөліктерге бөлініп тұрғандықтан олардың құқықтық жағдайы соған байланысты
болады. Мемлекеттің өмір сүруі өндірістік қатынастардың сипатына және
бірыңғай өндіріс тәсіліне байланысты. Диалектикалық байланысын өзара
тәуелсіздігін айқындамайынша, мемлекеттің шыққан тегін, оның бір тарихи
типке өту зандылығын түсіну мүмкін емес. Даму барысында мемлекет бірте-
бірте базистен біршама дербестік алады.
1. Мемлекеттің түсінігі және белгілері
Мемлекет түсінігіне - орын басты, анықтаушы, тұрақты және
заңдастырылған мәнінің мінездемесі кіреді.
Саяси билік мемлекеттің маңызды белгісі мен оның мәнінін басты мазмұны
екендігін марксизм ғылыми түрде дәлелдеген, Мемлекет мәні бойынша қоғамның
саяси бірлігінің ұйымдастырылуы болып табылады.
Бірақ мұнымен қатар 70 жылдан астам уақыт бойы кеңестік қоғаммен
жалғыз дұрыс деп танылып келген мемлекеттің марксистік түсінігі, тарихи
тәжірибе мен ғылыми білімнің жаңа деңгейіне байланысты критикалық қайта
қарауға және нақтылануға жатады.
Нақтылап айтқанда, антогонистік таптарға бөлінетін қоғамдағы
мемлекетке есептелген және марксизм классиктерінің негізгі түсініктерінен
туындайтын кеңестік заң, пәлсапалық саяси әдебиеттеріндегі мемлекеттің
класстық түсінігін қате деп тану қажет. Дәл осылай кластық қоғамға қатысты
олар мемлекетті-экономикалық жоғары кластың саяси билігінің ұйымдастырылуы
және оның диктатурасының құралы ретінде қарастырды.
К.Маркс мен Ф.Энгельс былай деп жазған; "Саяси биліктің өзі бір
класстың екіншісін басу үшін жасалған, ұйымдасқан зорлығы деген сөз”[2].
Бұлардың соңынан В.И.Ленин де мемлекетті бір класстың екіншісінен
басымдылығын қамтамасыз ететін мәшине ретінде көрген. Ол былай деген:
"Мемлекет өзінің антиподымен (өзіне қарама-қарсы класпен) татуласуы мүмкін
емес нақты кластың басты органы болып табылады.[3]
Бірақ, 19 ғасырдың 40 жылдарының 2-ші жартысынан бастап, Қазан
төңкерісі мен Ресейдегі социализм құрылысының басына дейінгі орнаған
аталған антогонистік класстық қоғамдағы мемлекеттің марксистік түсінігі
мемлекеттің пайда болуын, мәнін қызмет етуін, дамуын түсіндіруінде басым
рольді атқарғанымен, өзгермелі тарихи жағдайда ол түсінікке жалпылама
мағына беріп, догмаға айналдыруға және барлық кезең мен елдерге таратуға
болмайтын еді.
Бұндай көзқарас жеке елдердің ішіндегі мен халықаралық алаңдағы күрес
пен класстық қайшылықтарды шиелендіруге және аталмыш құбылыстағы мәжбүрлеу,
зорлау жақтарына басымдылық етіп, мемлекет туралы ойды қате пайымдап,
кедейлендіріп оның әлеуметтік мақсаты мен мәнін қарапайым, бір жақты
түсінігін білдіреді.
Сондықтан екінші дүниежүзілік соғыстан кейін болған әлемдегі
түпкілікті өзгерістерге байланысты мемлекетті тек қана класстық тараптан
талқылау Батыстың капиталистік елдеріндегі ғана емес, сонымен қатар Кеңес
Одағындағы, ал ол ыдырағаннан кейін ресей мен ТМД-ның басқа да
мемлекеттеріндегі мемлекеттің даму барысымен қайшылыққа түсті.
Айта кететін жағдай — қарастырылып жатқан мемлекет талқылауына
көзқарас жаңашыл буржуазиялық теориялар мен батыс еуропалық социал-
демократиядағы Аристотельден Каутскийге дейінге мемлекет туралы
марксистік емес көптеген ілімдердің қазіргі ізбасарларын идеалистік және
ғылыми емес деп негізсіз ығыстырған. Үлкен рухани құндылық болып табылатын
осы ілімдердің осы алуан түрлілігі мен ерекшеліктеріне қарамастан, әлемдік
дамудың көпғасырлық тәжірибесін бейнелей отырып, олардың барлығы дерлік
мемлекетті ортақ бақытқа жету мен әлеуметтік компромистер институты ретінде
түсінуге бірігеді.
Алайда мұндай көзқарас қандай жағымды болғанымен, ол да біржақты
болып табылады: марксизм мемлекет түсінігінің мәнін, осы класстың зорлық
жағына әкеп тіресе, марксистік әсем теориялар мемлекеттің екінші бір жағын
ғана яғни, жалпы әлеуметтік және жалпы адамзаттық жағынан ғана
мойындайды.
Осыған орай "Капиталда айтылған мынадай пікір ерекше көңіл бөлуді
талап етеді: "Мемлекет өз қызметімен 2 сәтті қамтиды - қандай да болмасын
қоғамның табиғатынан туындайтын ортақ істерді орындау және арнайы, класстық
функциялар".
Өкінішке орай, құлиеленушілік және буржуазиялық мемлекеттерге тиесілі
басқа сұрақты қарастыру барысында туындаған бұл тезис "Капиталдың" өзін де,
Маркстың өзге де кейінгі еңбектерінде өрби алмады және мемлекеттің
түсінігінің мәніне әсерін тигізбеді.
Сөйте тұра, Маркстың дәл осы ойында мемлекетке деген марксистік те,
марксистік емес те түсінігіндегі маңызды құнды, синтездендірілген мәні
көрініс табады, мемлекетті талқылаудағы бір жақтылықты жою бағытына қадам
жасалды, оның бір-бірімен тығыз байланысты жалпы адамзаттық және классты
жақтарының тұтастық түсінігі орын алды.
Шынында да, қандай да бір мемлекет болмасын шынайы класстық міндеттер
шешумен қатар, онсыз ешбір қоғамның әрекет етуі мүмкін емес жалпы
адамзаттық парызды да жүзеге асырады. Ортақ істерді орындауға ең алдымен
қоғамның әртүрлі ұжымдық қажеттіліктерін жүзеге асыру жатады: денсаулықты
қорғауды, білім алуды, әлеуметтік қамсыздандыруы көлік және байланыс
құралдарын, ирригациялық құрылыстарды салуды, эпидемиялармен,
қылмыстылықпен күресті, соғыстың алдын - алу шараларын және бейбітшілікті
қамтамасыз етуді ұйымдастыру және т.б.[4]
Мемлекеттің жалпы адамзаттық мақсаты кеңдеу мағынада мынадай болып
табылады: әлеуметтік компромисстің қайшылықтарды жұмсарту мен жоюдың,
қоғамдық күштер мен халықтың әртүрлі қабаттарының бірігіп қызмет етулері
мен келісулерін табудың құралы болу, өзі атқаратын барлық функциялардың
мазмұнында жалпы әлеуметік бағыттылықты қамтамасыз ету.
Осылайша, класстылықты және жалпы адамзаттылықты өзінде біріктіре
отырып, мемлекет бір уақытта қоғамның саяси билігінің ұйымы ретінде де,
оның жалғыз ресми өкілі ретінде де шығады. Осыған сәйкес ол қандай да
болмасын қоғамның табиғатынан туындайтын ортақ істерді қамтамасыз етуге де,
арнайы класстық міндеттерді орындауға да міндетті болып табылады.
Мемлекетте жалпы адамзаттылықты мен класстылықты ескере отырып қана,
оның шынайы түрінде қарастыруға және зерттеуінде ғылыми обьективтіліке
жетуге мүмкіндік бар.
Сондықтан да, класстық көзқарастан толық бас тартып, жалпы
адамзаттылықпен шектелуге ұсынып, өзгеше біржақтылыққа ұмтылғандармен
келісуге болмайды.
Ескере кететін жағдай - мемлекеттегі жалпы адамзаттылық пен
класстылықтың арасы әр дәуірі әркелкі және ол бір орында тұрмай, әлеуметік-
экономикалық саяси-мемлекеттік дамуды шынайы, динамикалық түрде бейнелеп,
прогресс пен демократияның жетістік деңгейін көрсетеді. Сәйкесінше,
анықталған жағдайларда, мысалы: құл иеленуші және феодалды мемлекеттерде,
өндірістік капитализм кезіндегі буржуаздық мемлекеттерде, монополистік
капитал дәуіріндегі, әсіресе, тоталитарлық режимдегі кейбір буржуазиялық
мемлекеттерде, сонымен қатар пролетариат диктатурасы бар мемлекеттерде,
мемлекетін әлеуметтік мақсаты мен мәніне мінездеме бергенде бірінші орыңға
класстық қожайындық, зорлық пен езушілік шығады.
Қазіргі таңда мемлекеттің жалпы әлеуметтік және класстық
бастамаларының арақатынасын қарастырғанда, ортақ ереже бойынша жалпы
азамзаттық құндылықтардың басымдылығын байқамау мүмкін емес. Бұндай
гуманистік тенденция соңғы онжылдықтарда Америка мен Еуропаның дамыған
елдерінде аса айқын көрінеді.
Әлеуметтік компромисстың қаруы болып табылатын мемлекет-идеологиялық
плюрализммен, көппартиялықпен, еркін таңдаулармен, билік бөлінісіне заңның
жоғарылылығымен, тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаумен, жоғары
беделді және тәуелсіз соттың және т.б. болуымен мінезделетін демократияның
даму денгейіне сай келеді.
Құрылымы, өкілеттіліктері, қызмет етуі, билік ету аумағы қатаң түрде
құқыққа негізделіп, мақсаты - адам мен азаматтың құқықтары мен
бостандықтарын мойындау және қорғау болып табылатын демоткратиялық,
өркениетті мемлекет - құқықтық мемлекет болып табылады. Қазіргі таңда бұл
мемлекет дамуының барлық көпғасырлық тарихындағы ең жоғарғы саты.
Ескере кететін жағдай - құқықтық мемлекет пен демократияның құкықтық
нигилизммен, анархистік еркінділікпен ортақ ештеңесі жоқ. Керісінше, олар
заңмен сот алдындағы баршаның теңдігі мен заңның баршаға бірдейлігін және
оны бұзғандардың ешқайсысы жауапкершіліктен кете алмайтынын белгілеп, өз
қоғамдарына қажетті заңдылық пен құқықтық тәртіпті көздейді.
Заңдылық пен құқықтың тәртіпті қамтамасыз ету - демократия мен
құқықтық мемлекеттің беріктігі мен өміршеңдігінің негізі болып табылады.
Мемлекеттің мәнінің және әлеуметік мақсатының жалпы әлеуметтік және
класстық табиғатының қосалқылығы туралы қорытынды жасай отырып, осы
қысқаша, жалпы анықтаманың мүмкін нұсқаларының бірін ұсынуға болады.
Мемлекет қандай да болмасын қоғамның табиғатынан туындайтын ортақ істерді
де, класстық міндеттерді де орындауға қажетті саяси биліктің ұйымы.
Мемлекеттің аса күрделі құбылыс екендігін ескере отырып және оның мәні
мен әлеуметтік мақсатына тікелей әсерін тигізетін факторларды есептегенде
жоғарыда қарастырылған жеке елдердің дамуының нақты тарихи жағдайларын да
басқа да діни факторларды Иран, Пакистан, Афганистан, ұлттық факторларды
Балтық мемлекеттері және тағы басқаларын ескеру қажет. Алайда, бұл жалпы
мемлекет анықтамасында барлық осы факторлар көрініс табуы қажет деген сөз
емес. Сөйте тұра оның ең жалпы бастамаларына жалпы адамзаттық және
кластыққа жүгіну жеткілікті.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесіне кіретін басқа ұйымдардан бірқатар
маңызды белгілерімен ажыратылады.
1. Мемлекет өзінің территориялық шекарасының аумағында азаматтық
белгімен біріктірілетін барлық тұрғылықты халықтың, барлық қоғамның жалпы
ресми өкілі ретінде шығады.
2. Мемлекетік егеменділік, яғни, халық аралық қатынастардағы
тәуелсіздік пен өз территорлясындағы мемлекетке тән жоғарылық. Мемлекет
егеменді биліктің жалғыз иесі.
3. Мемлекет зандық күші бар және өзіне құқық нормаларын енгізетін
зандар мен заңастылық актілерді шығарады.
Белгілі бір қоғамдық бірлестіктер өздерінің ұйымішілік бөлімдері мен
мүшелеріне міндетті болып табылатын шешімдерді шығара алады, ал мемлекеттің
нормативтік актілері барлық лауазымды тұлғаларға, жеке ұйымдарға қоғамдық
бірлестіктерге, мемлекеттік және муниципалдық органдарға міндетті болып
табылады. Құқық шығармашылық-мемлекеттің айрықша өкілеттілігі.
4. Мемлекет өзінің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыруға қажет
сәйкес материалдық қаражаттар заттық қосымшалар мен мемлекеттік органдар
жүйесін құрайтын, жан-жақты әлеуметтік салалар мен үрдістерді және қоғамды
басқарудың күрделі механизмі аппараты болып табылады.
Тұтас болғанда мемлекеттік механизмді құрайтын органдардың
спецификалық ерекшелігі мынада – осы органдарын құрылымы мен қызмет етуін
міндетті түрдегі заңды бекітумен байланысты, оның өкілетіліктерінің
мемлекеттік–биліктік сипаты және осыған негізделген құқықтық актілерді
шығару мен оларды бұзушылықтардан сақтау қабілеті.
Осы арнайы құрылған мемлекеттік механизмнің осы өзінше дағдыланған
"машинаның" қызмет етуі ерекше қабатының-мемлекет қызметшілерінің болуын
талап етеді. Олардың негізгі міндеті - кластық қоғамда қалыптасқан еңбек
бөлінісін есептегенде - басқару болып қана табылады.[5]
5. Мемлекет заңдылық пен құкықтық тәртіпті қорғауға арнайы құрылған
құқық қорғау жазалау органдары сот, прокуратура, полиция және т.б. бар
саяси жүйедегі жалғыз ұйым.
6. Тек мемлекете ғана - өзінің қорғанысын, егемендігін, территориялы
тұтастығын, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қарулы күштер мен қауіпсіздік
органдары бар.
7. Қоғамдық қатынастарды мемлекетік реттегіші және қоғамның
мемлекеттік еркінің экономикалық және рухани талаптандырылған нормативтік
көрінісі болып табылатын құқықтың мемлекетпен тығыз органикалық байланысы
жоғарыда қарастырылған белгілердің барлығымен араласатын және олардың
кейбіреуін жалпылайтын мемлекетің маңызды белгілерінің бірі. Мемлекет
құқықсыз, ал құқық мемлекетсіз әрекет еткен мысалды тарихта табу қиынға
соғатыны анық.
Мемлекеттің тұтас алынған белгілері – оның қоғамның саяси жүйесінде
ерекше орны мен бастапқы ролін түсіндіреді. Әртүрлі тарихи дәуірде әртүрлі
әлеуметік–экономикалық жағдайларда мемлекеттің аталған белгілері – нақты
ішкі мазмұнмен де, өзінің сыртқы көрінісімен де әртүрлі екендіктері әбден
түсінікті.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында демократия мен бостандық
тұрактылық пен азаматтық бейбітшілік, мемлекет халықтарының келісімі
өркениеті қоғамға өту мен реформаларды жалғастыру орнаған.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру – мемлекетті нығайтумен Қазақстандағы
мемлекетік биліктің барлық институттарының әрекет қабілеттілігін қамтамасыз
етумен және биліктің өзінде де құқықтық тәртіпті орнатумен ажырамас
байланысты.
Мемлекет қоғамның саяси жүйесінің басты элементі. Мемлекет саяси
жүйенің негізгі институты болып табылады.
Қоғамдағы кез келген саясаттың жүзеге асырылуы мемлекет пен
байланысты. Сондықтан да мемлекет туралы мәселе өте күрделі және көп қырлы.
Зерттеуші ғалымдар мемлекеттің шығуын адамзат қоғамы дамуының белгілі бір
тарихи кезеңімен, яғни таптар мен топтардың пайда болып, қоғамда саяси-
әлеуметтік теңсіздіктің орнығуымен байланыстырады. Қоғамдық ұйымның алғашқы
түрі – рулық қауым. Рулық қауымда ру мүшелерін ұйымға олардың туыстық
қандастығы, бірлесіп істеген еңбек және мүліктік ортақ болуы біріктіреді.
2. МЕМЛЕКЕТ НЫСАНДАРЫ
2.1. Мемлекетің басқару және құрылыс нысандары
Конституциялық құқықта мемлекет нысанын жіктеудің өзіндік
ерекшеліктері бар. Ол мемлекеттік биліктің бөлінуі және тұтастығы осы
тұрғыдан қарағанда мемлекет нысанын поликратиялық (көп билікті)
монократиялық (жеке адам билігі) деп ажыратады.
Поликратиялық мемлекет нысаны – биліктің мемлекеттің әртүрлі
органдарының арасында бөлінуі (парламент – заң шығарушы, мемлекет басшысы
және үкімет-атқарушы, соттар – сот билігі) өзін-өзі тежеу мен тепе-теңдік
принциптерімен, аумақтың өзін-өзі басқару арқылы жүргізіледі.
Монократиялық мемлекет нысаны - белгілі бір органның немесе лауазымды
тұлғаның жеке билігімен сипатталады.
Мемлекет нысаны мынадай сұрақтарға жауап береді. Мемлекеттік билік
қандай принциптерге және қандай территориялық ерекшелікке байланысты
құрылған, мемлекеттің жоғары органдары қалай құрылады, олар өзара және
халықпен қандай байланыста жұмыс істейді, олар қандай әдістермен жүзеге
асырылады.
Мемлекет нысаны дегеніміз – басқару нысанына және саяси (мемлекеттік)
режиміне сәйкес мемлекеттік биліктің ұйымдастырылуы, мемлекет формасы сол
мемлекеттің қалыптасуы мен дамуының нақты -тарихи жағдайына байланысты
болады, оған мемлекеттік тарихи типі мен мәні әсерін тигізеді. Мысалы
феодалдық типтегі мемлекетке басқарудың монархиялық формасы сәйкес келді,
ал буржуазиялыққа республикалық. Мемлекет формасы көп жағдайда елдегі саяси
күштерге байланысты дамиды. Мысалы: буржуазиялық революциялар (Англиядағы)
буржуазия мен феодалдық келісімге келуіне әкелді, соның нәтижесінде
конституциялық монархия пайда болды. Мемлекет формасына мемлекеттің ұлттық
құрамы, тарихи дәстүрлер, мемлекеттің территориялық көлемі, басқа да
факторларға әсер етуі мүмкін.
Мемлекет формасы мына мәселелерге жауап береді: мемлекеттік билік
қандай принципке сүйеніп, қандай территориялық негізге құралған,
мемлекеттің ең жоғарғы билік органдарының құрылысы, олардың арасындағы және
халықпен өзара байланыстылығы.[6]
Мемлекет формасы ретінде мемлекеттік басқару формасына, мемлекеттік
құрылысына және саяси режимге байланысты мемлекеттік билік ұйымдарының
құрылуы түсіндіріледі.
Мемлекет формасы нақты тарихи қалыптасуы мен даму жағдайларына
байланысты.
Мемлекет формасы мемлекеттік ұлттық құрамы, тарихи дәстүрлері, елдік
теориялық көлемі және тағы басқа факторлар әсер ете алады. Мемлекет басқару
формасы мен саяси өкіметтің негізгі институттарының құрылысына қарай да әр
түрлі болады.
Мемлекеттің белгілері оның алғы шарттарындағы көріністерден тарихи
процестер барысында мемлекеттің нысанына айналады.
Мемлекеттік нысаны (формасы) дегеніміз адамдар арасындағы, адамдар мен
мемлекет арасындағы, мемлекет пен адамдар арасындағы оларды басқару
процесінде (саяси режим) өз ара саяси қарым-қатынасына айқындайтын (басқару
нысаны) және мемлекеттік әкімшілік аумақтық бөлінуін аймақтық құрылым
ұйымдастыра алатын мемлекеттік құрылымы болып табылады.
Басқару нысаны - жоғары мемлекеттік билікті ұйымдастырумен оны құру
тәртібі. Басқару нысанының сипаты түптеп келгенде қоғамның түріне
байланысты болады. Айырбастың экономикалық арқауларына қатысы жоқ және
орталықтандырылған мемлекеттік биліктің күшімен бірігуге мәжбүр қоғамда
басқарудың табиғи тұрпаты монархия болып табылады. Басқару нысаны жерге
феодалдық меншік жүйесінің иерархиясымен және монархтық меншікпен тұтасып
жатпаса ол деспоттық түрге ие болады. Ептің саяси жағынан тең субъектілер
меншік иелері арасындағы алмасуға негізделген қоғам үшін басқарудың
республикалық нысаны тән.
Басқару нысаны, сондай-ақ, әлеуметтік-саяси күштерге және өзара
күрестің нәтижелеріне, жекелеген елдердің тарихи ерекшеліктеріне, елге
саяси процестердің ықпалына да байланысты калыптастырады. Айталық, Ресейде
басқарудың демократиялык тұрпатын қалыптастырудағы қиындықтар оның қоғамдық
құрылысындағы өзіндік ерекшеліктеріне байланысты болып отыр. Әлеуметтік
факторларға негізделген саяси режим мемлекеттегі нақты қалыптасқан тарихи
жағдайларға сәйкес басқару нысанына ықпал етеді. Бұл ретте әлемдік және
жеке халықтардың тәжірибелері де пайдалануы мүмкін.
Басқарудың тарихи нақты қалыптасқан нысандарына байланысты мемлекет
теориясы басқаруды бірнеше түрге бөледі. Оның ішінде ең көп тарағаны
мемлекеттің нысаны билеушілердің санына қарай бөлу. Егер билік, бір адамның
қолында болса - монархия көп адамда болса - демократия, халықта болса -
демократия, немесе республика.
Мемлекеттің тура аттарын былай жіктеуді Геродот та айтып кеткен екен.
Мемлекеттің түрлеріне байланысты басқа да пікірлер көп. Дегенмен,
Геродоттың басқару нысаны бөлу жөніндегі пайымдаулары бізге дейін жетті.
Геродот айтқан аристократтық нысаны мемлекеттің дамуы барысында
ығыстырылып, қазір монархия мен республиканың айырмашылығы туралы
тұжырымдар қалыптасты.
Басқару нысаны ретінде монархияның кейбір ерекшеліктері мынадай:
1) Бір адамның – монархтық (фараон, король, патша, император, ұлы
князь, шах, әмір т.б.) өмір бойы жоғары билікке ие болуы;
2) Жоғары бөліктің сабақтастығы мұрагерлерге берілу арқылы, шешіліп
отырады;
3) Монарх мемлекеттік өкілдікті өз құқық бойынша алады;
4) Монархтық мемлекет басшы ретінде заңды жауапкершілігінің болмауы.
Дегенмен, бұл белгілердің нақты жүзеге асырылмаған мысалдары да көп.
Византияда билік құрған 109 императордың 74-і өлтіріліп, олардың орнына
мұрагерлері отырылмаған. Рим легионерлері императорларды тағайындап және
алып тастап отырған. Тарихи даму барысында монархиялық билікке де елеулі
өзгерістер жасалды. Бірқатар елдерде король билігіне конституция мен
парламент арқылы шектеулер қойылады.
Монархияның екі түрі бар: шексіз (абсолюттік) монархияда монарх
мемлекеттегі жалғыз жоғары басқарушы орган болып табылады. Бұндай жағдайда
монарх заң шығару функциясын жүзеге асырады, атқарушы органдардың қызметіне
басшылық жасайды, сот билігіне бақылау жасайды. Басқару нысаны ретінде
Республиканың мынадай ерекшелік белгілері болады:
1) мемлекеттік органдардың белгілі бір мезгілге сайлануы;
2) мемлекеттік басшының белгілі бір мезгілге сайлануы;
3) мемлекеттік биліктің өз құқықтары бойынша емес, тәуелсіз халықтың
тапсыруы бойынша жүзеге асырылуы;
4) мемлекет басшысының заңды жауапкершілігі болуы;
Тарихи кезеңдерде республиканың бірнеше түрлері болған. Айталық,
буржуазиялық республика азаматтық қоғамды саяси ұйымдастыруға
қабілетті. Азаматтардың теңдігі олардың саяси жағынан біреуіне мүмкіндік
береді.[7]
Қазіргі кездегі республикалық басқару үшке бөлінеді: парламенттік,
президенттік, аралас. Бұлардың бір-бірінен айырмашылығы: жоғары билік
органдарының парламент немесе президенттің қайсысы үкіметті құрайды және
оның жұмысына бағыт береді және қайсысының алдында үкімет жауапты,
парламенттің бе, әлде президенттің бе, осыған байланысты. Парламенттік
республикада, парламент тек қана заң шығарушы өкілетікке ие болып қоймайды,
сонымен қатар үкіметті отставкаға жіберу құқығына ие болады, оған
сенімсіздік білдіре алады. Үкімет парламент алдында өз қызметі үшін
жауапты. Бұндай жағдайда Президент тек қана мемлекет басшысы болып
есептеледі, үкімет басшысы бола алмайды. Президенттік республикада
президент үкіметті құрайды, бақылау жасайды, үкімет президент алдында өз
қызметі үшін жауапты. Аралас президенттік - парламенттік республикада
парламентте президентте үкіметке қатар бақылау жасайды, үкіметке қатысты
екеуі де жауапты болады.
Тоталитарлық мемлекеттің басқару нысанының мынадай айырмашылығы бар.
1) Бүкіл мемлекетті басқаруды жеке роль атқаратын және саяси жүйенің
ядросы болып табылатын билік жүргізуші партияның болуы;
2) Партия көсемі мен мемлекет басшысының бір адам болуы;
3) Мемлекет басшысына диктаторлық әділдіктер берілуі;
4) Партиялық және мемлекеттік сайлаулардың формальды сипатка ие болуы;
5) Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің барлық мәселелерін шешетін
партиялық және мемлекеттік бюрократияның ролінің артуы.
6) Партия және мемлекет басшысының заңды жауапкершілігінің болмауы.
Тоталитаризм өзіне қажетті, тиісті саяси режимдерді туғызады. Билік
бір орталықтан жүргізіледі, жергілікті жерлердің мүмкіндіктері мен
қажеттері ескеріле бермейді.
Тоталитарлық мемлекеттер қызметінің тарихи тәжірибесін қорытындылау,
ел экстенсивті дамыған жағдайда ғана нәтижелі болатындығына көз жеткізеді.
Бұндай жағдайда тоталитарлы құрылған билік көбіне экономикадан тыс, яғни
саяси әдістермен, экономикалық және саяси проблемаларды шешу үшін жаңа
адамдарды, ішкі және тағы да басқа парлардың тұрақты қатысуын қамти алады.
Тоталитарлы құрылымдағы басқарма қайткен күнде де нәтижелі болады деген
принцип бойынша әрекет етсе, онда алға қойған мақсатқа табыспен жетеді.
Қоғам қарқынды дамуға міндетті болған жағдайда, басқарудың бұл түрі аз
нәтижелі болады, сонымен қатар мемлекеттің үрдісіне кедергі болады.[8]
Әмірі ең үстіңгі жағында қабылданатын, оған қатысты басқарма
орталықтандыру, орталық нақты мақсатқа жетуге орындарда нақты ыңғайлардың
мүмкіндіктердің бары жөніндегі толық информация болмағандықтан, жоғары
дәрежелі жоспарлар мен шешімдер алып тастайды. Жалпы орталықтан мемлекетті
басқарудың белгіленген ағзалы ақауларда материалдық игіліктерді орталықты
тармақтау секілді. Мұндай маңызды деректердің әрекет етуі екінші кезеңге
қалады.
Мемлекеттің аумақтық құрылымы мемлекеттің ішкі бөлінуі, олардың бір-
бірімен және биіктік орталық органдармен өзара қарым-қатынасы деген
түсінікті білдіреді. Аумақтық құрылым тарихи кезеңдерде көрші елдердің бір-
бірімен қақтығы кезінде белгілі бір аумақтарда тұратын халықтарды біріктіру
нәтижесінде пайда болады. Осы мемлекет теориясы мен құқығы объективті
белгілері бойынша бағалайды, жіктейді.
Осы заманғы теория бойынша мемлекеттік құрылым унитарлық және
федеративтік болып бөлінеді.
Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақтың құрылымында басқа мемлекеттер
болмайды. Осы мағынады унитарлық мемлекет біртұтас мемлекет болып табылады.
Унитарлық мемлекет тек әкімшілік - аумақтық бөлшектерге бөлінеді де,
мемлекеттік ішкі әкімшілік - аумақтық құрылымын құрады. Әкімшілік-аумақтық
құрылымдарға ерекше құқықтық мәрбебе берілмейді. Мұндай мемлекеттерде бір
ғана конституция, бір заң шығаратын жоғарғы орган, бір жоғарғы басқару
органы, біртұтас азаматтық болады.
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болып табылады.
Мемлекет құрылымының екінші бір түрі - федерация. Федерация құрамында
екі немесе одан да көп мемлекеттер болады. Федеративтік мемлекет күрделі
мемлекет. Онда федералдық конституция, заң шығару, басқару органы бар.
Дегенмен федерациялық мемлекеттің билігі оған кірген мемлекеттерден
өріс алады. Бұл әр түрлі формада көрінуі мүмкін. Кейде мемлекеттер
федерациясына кіретін үкімет одақ мемлекеттің ең жоғарғы билігін құруы
мүмкін, мысалы президент. Бірақ бұл екінші жағдайда да мемлекеттерге одақ
мемлекетінің билігін жүзеге асыруға қатысуға құқық берілген. Мысалы, барлық
республикалық одақ мемлекеттерінде палаталарының бірі федерация мүшесінің
өкілдігі ретінде қызмет етеді және де бұлардың кейбіреулерінде федерация
субъектілерінің теңдігі әрі мемлекет - мүшесіне, көбіне федерацияға енетін,
конституцияны өзгерткенде шешуші дауысы бар бөлек мемлекеттерге
депутаттарының санының теңдігін ұсынғанда көрінеді.
Бұл федеративтік құрылыстың үлкен және эмперикалық түрлілігіне куә
болады. Бұлардың жартысы тарихи өзгеріп бірқатар федерацияларды унитарлық
мемлекетке айналу тенденциясында көрініс табады. 1989-1991 жылғы СССР
тәжірибе көрсеткендей федерацияны конфедерацияға қайта айналдыруға және
оның мүлдем толығымен бөлінуіне басқа тенденция мүмкін екендігі көрсетеді.
Сондай-ақ, тәуелсіз мемлекеттердін бірігуі конфедерация деп аталады.
Конфедерация - тәуелсіз мемлекеттердің одағы. Бұндай одақ бір немесе
бірнеше саяси, экономикалық, әскери т.б. мақсаттарды көздеп құрылады. (ТМД)
конфедерация белгілері бар құрылым мемлекет конфедерациялық одаққа кіре
отырып, өзінің тәуелсіздігін толық сақтайды.
Мемлекет конфедерациялық одаққа өзінің тәуелсіздігін толығымен сақтап,
ішкі және сыртқы істердің барлығында дербес субъект бола береді. Мүндай
шарттарда конфедерация органдарын одақ мүшелеріне қатысты императивтік
билік болмайды және бұлармен кабылданатын шешімдер одаққа енді кірген
мемлекеттер үшін бұл шешімдер өзінің билік органдарымен расталғаннан кейін
ғана міндетті болады. Әдетте конфедерацияның бір әскери заң шығарушы
органдары, бір азаматтығы, бір салық, бюджет, ақша бірлігінің жүйесі
болмайды. Конфедерацияның маңызы бойынша шапқыншылық немесе қорғаныс одағы
болатын шатастырмау керек. Оларға қарағанда конфедерация тиісті тұрақты
болады және оның мемлекеттік заңды сипаттамасымен және өз биліктерімен тек
қана сыртқы істерде ғана жүзеге асырылмайтын, басқарудың конфедералдық
органдары бар.[9]
Конфедерация мысалы 1776-1764 жылдардағы АҚШ, 1815-1867 жылға дейінгі
Германия, 1815 жылғы Швейцария, 1918 жылға дейінгі Австро-Венгрия болады.
Бірқатар мемлекет ісі жөніндегі мамандар федерация құрамына кіретін
мемлекеттердің толық тәуелсіздігі болмайды деп санайды. Оларға федерация
мемлекеттік билікті жүзеге асыруда азды-көпті қатынастарының суверенитетіне
кейбір эквиваленттерін ұсынады. Георг Элипеканың пікірі бойынша одақ
мемлекеттің заң тәртібі оның өз заңы болатын конституцияға негізделеді және
одақ мемлекетінін заңымен ғана өзгертіле алады, бірақ ірікпен емес. Одақ
мемлекетінің шегінде бөлек мемлекеттер өзінің мемлекеттік сипаттамасын
жояды. Бұл шектерде олардың қызметі мүлдем тоқтайды немесе одақ мемлекеттік
өз басқармасымен ауыстырады, әлде коммуналды одақ тәрізді өзін-өзі
басқаратын корпорация сипаттамасын алады, себебі басқаруды заңға сәйкес
және одақ мемлекетінің бақылауында өз органдары арқылы жүзеге асырады. Бұл
пікірдің пайдасына федерация территориясы және бөлек мемлекеттердің
тұрғындары көбіне ажырамас бірлікте болуы куәлік етеді. Бөлек мемлекеттер
территориясы болады, ал бөлек елдердің халқы – оның бір халқы.
Мемлекеттерді өркениет тәсілімен түрлерге бөлуде олардың мемлекеттік
және әлеуметтік-экономикалық факторымен салыстыра отырып қарастырады.
Өркениет - әлеуметтік-мәдени жүйе. Бұған қоғамның тіршілік етудегі
болмысының әлеуметтік-экономикалық жағдайлары, экономикалық діни негіздері,
адам мен табиғаттың үйлесу деңгейі, сондай-ақ жеке адамның экономикалық
саяси әлеуметтік және рухани бостандықтарының деңгейі кіреді.
Өркениет дегеніміз қоғамдық салыстырмалы түрде тұйықталған және
жергілікті ахуалы, қал-жағдайы.
Монархиялық мемлекеттердің бірігуі жеке немесе уния формасында болады.
Бұл екі формасының ортақтығы екі немесе бірнеше мемлекеттер монархтарының
бір адамға үйлесу салдарында пайда болуында.[10]
Жеке унияның кездейсоқ, алдын ала ойластырылған тақ
мұралығының әртүрлі тәртіптерінің негізінде бірнеше мемлекеттерде бір-
біріне тәуелсіз таққа құқықтың ұйқасу негізі бар. Бұл әртүрлі заң күштері
бар адам бойында болғанға дейін жалғаса береді. Тақ заңы бойынша берілген
уақытта жеке уния тоқтайды. Осылай өткен ғасырда 1837жылы Ұлыбритания мен
Ганновер арасында, 1983 жылы Нидерланд пен Люксембург арасында жеке уния
жойылған. Бұл тақ мұралығының жүйесінің бірдей болмау салдарынан, яғни
Ұлыбритания мен Нидерланд арасындағы Ганновер мен Люксембург арасында
агнатикалық. Алдыңғы екі мемлекеттерде таққа әйелдер отырған. Ал бұл келесі
екі мемлекетте таққа мұралық етуге мүлдем рұқсат етілмеген.
Жеке униялардың саяси мағынасы маңызды болып әртүрлі мемлекеттердің
толығымен бірігуіне соқтырады.
Бір монархпен біріктірілген мемлекеттер арасында соғыс мүмкін емес.
Дегенмен көп жағдайда олардың арасында маңызды жақындык болмайды.[11]
Реналды уния мемлекеттердің келісу нәтижесінде пайда болады және
осының негізінде ортақ монарх пайда болады. Реалды уния мүшелері бір-біріне
бағынбайды және олардың бірігуі олардың суверенитеттерін шектемейді. Ортақ
территория, бір азаматтық, ортақ заң, қаржы және тағы басқалары болмайды.
Мәні бойынша халықаралық - заңды келісім болып, ол көбіне сыртқы байланыс
саласында мағыналы болады, бір әскери саясаты бар, әскери одаққа кіреді.
Бір мемлекет формасына келтірілген және дамыған монархия тәртібін
болжағандықтан нақты униялар қазіргі уақытта пайда бола бастады.
Норвегия мен Швеция арасындағы Австро-Венгрия униялары реалды болған.
Реалды униялар бір мемлекетке айналғаннан немесе одақ
кеңейгеннен тоқтайды.
Империя - күшпен құрылған күрделі мемлекет. Империя бөліктерінің
тәуелділік дәрежесі әртүрлі болады. Бұрын көлік пен байланыс құралдарының
дербес негізіндегі империяға құрылулар империя билігімен аз сәйкестелінеді.
Жаңа уақытта, әсіресе XX ғасырда, жағдай маңызды өзгереді. Кейбір
мемлекеттің ісін жүргізетін мамандар империяның құрамды бөліктерінде бір
мемлекетті - заңды статус ешқашан болмаған жоқ деген қорытындыға келеді.
Империя шеңбері жеткілікті кең. Олар тарихи дәуірлердің барлығында болған.
Рим мемлекеті өзінің соңғы өмір сүру кезеңінде, Ұлыбритания және Ресей
империя болған.
Фузия (мемлекеттің бірігуі) және инкорпорация (бір мемлекеттің екінші
мемлекетгің бірігуі тәрізді сипатталады) мемлекет ісі мамандарымен
қарастырылатын униялардың соңғы түрі.
Мысалға Фузия ФРГ мен ГДР-дың қайта бірігуі болады. Көпшіліктің
болжауы бойынша инкорпорация - бұл 1940 жылы СССР-ге Эстония, Латвия мен
Литваның қосылуы деп санайды.
Бұл бөлімді қорыта келгенде, ондағы қарастырылған мәселелерді
толықтырғым келеді. Бұнда мен мемлекеттің басқару нысандары мен
мемлеккеттік құрылым нысандарын карастырдым. Сонымен, мемлеке нысандары
екіге бөлінеді: монархия және республика.
Республиканың өзі де 3-ке бөлінеді; біріншісі президенттік
республикаға - АҚШ, Мексика және 1976 жылдан бастап Португалия жатады.
Екіншісі – парламенттік республикаға Италияны жатқызуға болады.
Үшінші түрі аралас басқару нысанындағы республика болып 1958 жылдан
бастап Румыния, ал 1975 жылдан бастап Греция жатады.
Монархияларға келер болсақ, құлиеленушілік монархияға - Ежелгі Шығыс
мемлекеттерге (Египет, Вавилон, Ежелгі Қытай т.с.с.) болған деспоттық және
Рим империясындағы құлиеленушілік монархиялар жатады.
Ал феодалды монархия 3-ке бөлінеді: абсолютті, яғни бұнда билік
толығымен патшаның қолында, ал басқаруды қадағалау мен заң шығарушылық та
халықтың ешбір қатысуынсыз шенеуліктерді тағайындап, заңдарды шығарады.[12]
Сословты - өкілдік монархия - бұнда Генералды штат Кортес, Земский,
собор тәрізді сословты мемлекет болды. Ерте феодалдық монархия – Франктік
мемлекет және Ежелгі Русьте болды.
Буржуазды монархия 2 ге бөлінеді: дуалистік яғни, басқарудың өтпелі
кезеңі, бұнда не монарх, не өкілеті орган толық билікке ие болған жоқ.
Шектеулі (парламенттік немесе конституциялық) монархияда – монархтың билігі
парламенттік мекемелермен шектеледі. Оның атынан атқарушы билікті үкімет
жүзеге асырады. (Ұлыбритания, Испания, Жапония).
Конституциялық монархияның өзінін 2 түрі болады: дуалистік және
парламенттік. Дуалистік монархия өтпелі кезеңде, яғни феодалдар толық билік
ете алмаған ал буржуазия билікті толығымен қолына шоғырландыра алмаған
уақытта пайда болды. Бұл монархияның белгілері мынадай:
1) Парламенттің қос палаталы құрылымының болуы. Төменгі палата
буржуазияның өкілі болып сайлану жолымен қалыптасды, ал жоғарғы палата
монарх пен феодалдар өкілдерін тағайындау жолымен қалыптасады.
2) Үкімет монархқа бағынады.
3) Монархтың парламент қабылдаған заңдарға вето қою құқығына ие.
Парламенттік монархия басқарудың таза буржуазиялық нысаны. Оның қалыптасуы
тарихи жағдайларға байланысты (дәстүрлер, түрлі принциптердің саяси
қайшылықтарының салдары т.с.с.). Бұнда монарх патшалық етеді, бірақ
басқармайды. Монарх парламенттік сайлауда жеңіп шыққан партияның
басшылығымен қалыптастырылған үкімет құрамын формальді ғана бекітеді.
Монархтың алдында не парламент, не үкімет жауапты емес.
Республикаларға келер болсақ олардың екі түрі бар: парламентарлы және
президенттік. Парламентарлы Республиканың белгілері:
1) Парламенттің жоғарылығы.
2) Үкімет парламенттік сайлауда жеңген партияның басшысымен
қалыптастырылады.
3) Үкімет мериялары өз қызметінде парламент алдында жауапты.
4) Үкімет парламентарийдің көпшілігінің қолдауына ие болғанда ғана әрекет
етеді.
5) Парламент барлық үкіметке немесе оның бір мериясіне сенімсіздік вотумын
жариялауы мүмкін. Бұл жағдайда олар отставкаға кетеді.
Президенттік республиканың белгілері:
1) Президент атқарушы биліктің басшысы. Ол парламентпен емес,
сайлаушылардың немесе жалпы халықтың дауыс берудің нәтижесінде сайланады.
2) Үкімет президенттің алдында жауапты.
3) Президент үкімет мерияларын өз ұйғарымы бойынша қызметке тағайындайды,
ауыстырады немесе босатады.
4) Президент парламент шығарған заңдарға вето қоя алады.
5) Президент мемлекеттің қарулы күштерінің бас қолбасшысы.
6) Президент мемлекеттің басшысы, халықаралық алаңда елдің өкілі
болып табылады.
Енді мемлекеттік құрылым нысандарына келер болсақ, бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz