Азия-Тынық мұхиты аймағындағы қауіпсіздік мәселесі және Қытайдың позициясы

Жоспар

Кіріспе.

I. Азия.Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық қатынастар 1945. 2000 ж.ж.
1.1 Азия.Тынық мұхиты аймағы халықаралық қатынастардың саяси біртұтас жүйесі ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7.17
1.2 Қытайдың геосаясатының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18.30
1.3 Қытайдың Азия.Тынық мұхиты аймағындағы ерекше орны ... ... ... 31.41
II. Азия.Тынық мұхиты аймағындағы қауіпсіздік мәселесі және Қытайдың позициясы
2.1 Солтүстік.Шығыс Азиядағы халықаралық қатынастардағы мәселелер және Қытайдың саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42.54
2.2 Оңтүстік.Шығыс Азия елдерінің халықаралық қатынастар мәселесі және Қытайдың позициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55.60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61.63
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.67

Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе.

I. Азия-Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық қатынастар 1945– 2000 ж.ж.

1. Азия-Тынық мұхиты аймағы халықаралық қатынастардың

саяси біртұтас жүйесі ретінде
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .7-17

2. Қытайдың геосаясатының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 18-30

3. Қытайдың Азия-Тынық мұхиты аймағындағы ерекше
орны ... ... ... 31-41

II. Азия-Тынық мұхиты аймағындағы қауіпсіздік мәселесі және
Қытайдың позициясы

2.1 Солтүстік-Шығыс Азиядағы халықаралық қатынастардағы мәселелер және
Қытайдың
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...42-54

2.2 Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің халықаралық қатынастар мәселесі және
Қытайдың
позициясы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 55-60

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1-63

Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 4-67

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі, Қырғи-қабақ соғыс аяқталғаннан кейін
Азия-Тынық мұхиты аймағында екі күшті тенденция белгіленді: саясаттағы
көпполярлық пен экономикадағы жаһандану. Әлем көпполюсті құрылымға қарай
бағытталып келе жатыр. Жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасуында Қытай -
көпполярлық әлемде өзінің полюс ретіндегі орнын анықтап, елдің
қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, сыртқы саясатта елдің ішкі дамуы үшін
шарттар жасап, ішкі потенциалдың дамуы негізінде халықаралық аренада жаңа
секіріс жасауды мақсат етеді. Жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасу аумағында
Пекиннің тағы бір мақсаты Азия-Тынық мұхиты аймағында лидерлік позицияға
ие болу. Неліктен Қытай назарын Азия-Тынық мұхиты аймағына аударады?
деген сұрақ туындайды. Пекиннің көзқарасында осы жүзжылдықта әлемдік
экономиканың орталығы толығымен солтүстік Атлантикадан Азия-Тынық мұхиты
аймағына өтеді. ХХІ-ші ғасыр Азия-Тынық мұхиты аймағының ғасыры деген
сөз тіркесін қолдану қытайлық және басқа да ғалымдардың еңбектерінде
үйреншікті болып кетті, ал оның астарында ХХІ-ші ғасыр –Қытайдың ғасыры
деген тұжырымның жатқанын біле аламыз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері, қазіргі кезеңдегі Азия-
Тынық мұхиты аймағындағы халыаралық қатынастардың біртұтас жүйе ретінде
қалыптасып жатқан жаңа әлемдік тәртіп форматындағы Қытайдың орнын
анықтауға, осы аймақтағы мәселелерді шешудегі Қытайдың сыртқы саяси
механизмдерінің сипатын ашуға бағытталады.
Диплом жұмысының мақсатынан төмендегідей міндеттер туындайды:
• Жаһандану жағдайындағы Азия-тынық мұхиты аймағындағы халықаралық
қатынастың құрылымы мен формасындағы өзгерістердің сипатын ашу.
• Азия-тынық мұхиты аймағындағы саяси процестерге қатысты сыртқы
саясатындағы ұлттық мүддесінің мәнін ашып көрсету
• Солтүстік-Шығыс Азиядағы аймақтық мәселелерге қатысты Қытайдың
саясатының мәнін ашу.
• Оңтүстік-Шығыс Азия аймағындағы діни-этникалық дау-жанжалдарға,
лаңкестік әрекеттерге, Оңтүстік-Қытай теңізіндегі даулы
территориялар мәселесіне қатысты Қытайдың позициясын ашып көрсету.
Диплом жұмысының дерек көзі ретінде АТА аймағындағы қауіпсіздік
және В.Михеевтің еңбектерін пайдаланып, өзекті мәселелерге қатысты
қабылданған декларациялар мен келісімдер, коммюнике және меморандумдар
сияқты ресми құжаттарды пайдаландық. [1]
Диплом жұмысын жазу барысында ҚХР мен Азия-Тынық мұхиты аймағы
елдерінің қарым-қатынастарының әртүрлі аспектілерін қарастыратын отандық
және шетелдік зерттеу еңбектерінің ауқымды бөлігі қолданылды.
Диплом жұмысының тақырыбын ашуға арқау болған Китай в мировой
политике атты еңбекте Ресей, Қытай, АҚШ авторларының халықаралық ұжымы
тұңғыш рет Қытайдың бірінші деңгейдегі мемлекеттер қатарына шығуына
байланысты геосаяси және геоэкономикалық мәселелері мен осы процестің
барысында туындаған жаһандық және аймақтық мәселелерге анализ жасаған.[2]
Зеттеу деңгейі: Азия-Тынық мұхиты аймағындағы елдердің орнын,
аймақтық мәселелердегі позициясын сараптау мақсатында Ресей, Қазақстан және
Қытай зерттеушілерінің баспасөз бетінде жариялаған мақалалары кеңінен
қолданылды.
Қытайдың сыртқы саяси принциптері мен жаңа бағыттарының
қалыптасуы туралы мәселелер В.Михеевтің Внешняя политика Китая при новом
руководстве мақаласында баяндалады.[3] Солтүстік-Шығыс Азиядағы
қауіпсіздік мәселелеріне, әсіресе Корей түбегіндегі саяси жағдайды
қарастыруда Проблемы Дальнего Востока журналында жарық көрген А.Жебиннің
Переговоры по ядерной проблеме на Корейском полуострове: промежуточные
итоги мақаласының көп көмегі тиді [4]. Автор аймақтағы елдердің
қауіпсіздігіне қауіп төндіріп отырған Корей түбегіндегі ядролық қару
мәселесіне тоқталып, екі Кореяның қосылу перспективаларына өзіндік баға
берген.
Азия-Тынық мұхиты аймағындағы жаһандану мен интеграциялану процесінің
ықпалында ҚХР-дың аймақтағы жетекші державалар мен АСЕАН елдерімен жан-
жақты қатынастары және қауіпсіздікке байланысты позициясы В.Федотов,
Н.Латышев, Чжай Кунь, А.Шлындов және А.Семиннің мақалаларында
қарастырылады. [5]
Азия-Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық жағдайды шиеленістіруге
алып келетін Тайвань мәселесінің шешілу жолдары және осы мәселеге қатысты
АҚШ-тың, Жапонияның позициясы А.Болятко, П.Каменнов, Г.Зиновьев және
А.Лариннің мақалаларында баяндалған. [6]
Қазіргі таңдағы Оңтүстік-Шығыс Азиядағы діни-этникалық сипаттағы
қақтығыстар, лаңкестік әрекеттердің етек алуы, есірткінің таралуы сияқты
мәселелердің аймақтағы елдердің ішкі және сыртқы саясатына әсері М.Гусевтің
мақалаларында кеңінен қарастырылады. [7] Автор Индонезия, Малайзия,
Филиппиндағы исламдық экстремизмнің күшеюін, оның діни жанжалдар мен
сепаратистік әрекеттерді тудыруын, қоғамдағы көріністерін сөз етеді.
Диплом жұмысын жазуда төмендегі авторлардың еңбектері зерттеу
жұмысының ауқымын кеңейтіп, жан-жақты қарастыруға септігін тигізді . ХХ
ғ. Азия-Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық қатынастардың даму сипаты,
түйінді мәселелері жайында О.Арин, Збигнев Бжезинский, Н.А Нартов, Питер
Кальвокресси және З.Д.Каткованың еңбектерінде құнды мәліметтер беріледі.
[8]
Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытындыдан тұрады.

Кіріспеде тақырыптың өзектілігіне негізделіп, жұмыстың мақсат-
міндеттері айқындалып, дерек көздері мен зерттеу еңбектеріне шолу
жасалған.
Негізгі бөлімі екі тараудан тұрады.
Бірінші тарау Азия-Тынық мұхиты аймағындағы қазіргі кездегі
геосаяси жағдайдың тарихи алғышарттары және Қытайдың орны деп аталады.
Бұл тарауда Азия-Тынық мұхиты аймағындағы қазіргі кездегі геосаяси
жағдайға, Қытайдың аймақтағы негізгі державалармен қатынастарына,
қауіпсіздік стратегиясының бағдарламаларының сипатына шолу жасалынды.
Қытайдың саяси бағыттары мен аймақтағы орны мен рөлін анықтауға ұмтылыс
жасалынды.
Азия-Тынық мұхиты аймағындағы қауіпсіздік мәселесі және Қытайдың
позициясы деп аталатын екінші тарауда Азия-Тынық мұхиты аймағының
қауіпсіздігіне нұқсан келтіретін екі Корея мәселесі, Тайвань мәселесі,
Оңтүстік-Қытай теңізіндегі таласты территориялар мәселесі, Оңтүстік-Шығыс
Азия елдеріндегі соңғы жылдардағы исламдық экстремизмнің, лаңкестіктің
күшеюі, діни-этникалық жанжалдардың өршуі мен сепаратистік әрекеттердің
белең алуы сияқты негізгі мәселелер қозғалып, оларды шешудегі Қытайдың
позициясына тоқталдық.
Қорыта айтқанда Азия-Тынық мұхиты аймағы ХХІ-ші ғасырда
әлемдік державалардың бәсекесі мен күресінің негізгі аренасына айналып,
халықаралық қатынастар жүйесінде маңызды орынға ие болды. Жаңа әлемдік
тәртіптің қалыптасу жағдайында Қытай Азия-Тынық мұхиты аймағындағы
лидерлік позицияны иеленуге талпынады. Өзінің әскери қуатын арттыра отыра,
Қытай аймақтағы қауіпсіздік мәселелерін шешуде белсенділік танытуда.
Аймақтағы интеграциялық процестерге араласу арқылы, ықпалын арттырып
жетекші позицияға дәл бағыт алып отыр.
Ғылыми зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Бұл жұмыс осы
салада зерттеу жұмыстарымен айналысып жүрген мамандар үшін қызығушылық
тудыруы мүмкін. Себебі, бұл жұмыста осы саладағы халықаралық құқық
практикасы мен теориялық мәселелері топтастырылып, бір жүйеге келтірілген.
Бітіру жүмысының негізгі ережелерін адам құқығы мен сыртқы қатынас
органдарына қатысты курстарды оқыту барысында колдануға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі үлкен тараудан,
қорытындыдан тұрады. Диплом жүмысының жалпы көлемі 66 беттен тұрады.

І. Азия-тынық мұхиты аймағындағы қазіргі кездегі геосаяси жағдайдың
тарихи алғышарттары және Қытайдың орны

1.1 Азия-тынық мұхиты аймағы халықаралық қатынастардың біртұтас саяси
жүйе ретінде қалыптасуы.
Азия-тынық мұхиты аймағының мемлекетаралық қатынастардың саяси
біртұтас жүйесі ретінде қалыптасуы екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін басталып, 60-шы жылдарға дейін жалғасты. Әрине бұл процесс
тарихи дамудың алғышарттарымен айқындалған болатын. Мәселен бұл
алғышарттарға АҚШ, Англия, Франция және басқа империалистік
державалардың Қиыр Шығыс пен Тынық мұхитта 19-шы ғасырдың аяғы мен
20-шы ғасырдың басындағы саясатының белсенділігі, Патшалық Ресейдің
кейіннен Кеңес Одағының тынық мұхит державасы ретінде қалыптасуы,
Қытай мен Жапонияның мемлекетаралық қатынастардың жалпы жүйесіне
араласуы жатады .
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін халықаралық саясаттың
сферасына отарлық империалардың құлдырауынан кейін пайда болған
саяси тәуелсіз мемлекеттер кіре бастады. Мемлекетаралық қатынастардың
жаһандану процесі жүре бастады.
Екінші дүниежүзілік соғыстың басты нәтижесі екі қарама -
қарсы қоғамдық жүйенің қарсыласуы мен күресі, оның мемлекетаралық
қатынастардың бүкіл құрылымының өзгеруіне алып келді. Екі әлемдік
державаның социализм мен капитализм әлемінің өкілдері – Кеңес Одағы
мен АҚШ-тың қарым-қатынасы, мемлекетаралық қатынастардың жаһандық
жүйесінің негізіне айналды. Қалған мемлекеттер осы екі мемлекеттің
біреуінің жағына топтаса бастады. Бұл жүйе биполярлық сипатқа ие
болды. [9]
Күштердің осылайша орналасуы Азия - Тынық мұхиты аймағындағы
қарым-қатынастарды да анықтады.
Қытай мен Кеңес Одағы бір саяси блокты, ал АҚШ Жапонияны
қатал бақылап тұрған кезге дейін, бұл аймақтағы қатынастар Кеңес-
Америка қатынастарымен айқындалды. Бір жағынан ҚХР, екінші жағынан
Жапония өздерін аймақтық саясаттың тәуелсіз орталықтары ретінде
көрсете бастағаннан бастап, жағдай өзгере бастады. Негізінен бұл
Қытайдың халықаралық рөлінің өзгеруіне байланысты болды және де 50-
ші жылдардың аяғында оның саясатындағы ұлтшылдық тенденциялардың
басым болуы, Қытайдың 60-70 жылдардағы халықаралық аренадағы
белсенділігі, сол кездегі сыртқы саясаттағы Қытайдың КСРО қарсы
бағыты аймақтағы саяси күштердің жаңадан шоғырлануына әкелді. Осы
кезеңде Жапония да Азия мен Тынық мұхитында саяси ықпалын күшейте
бастады. Бұл американ-жапон қатынастарында қайшылықтардың шиеленісуіне
әкелді.
60-шы жылдардың аяғы 70 жылдардың басына таман тынық мұхиттық
державалар - КСРО, АҚШ, ҚХР, Жапония арасында қарым-қатынастар аймақтағы
халықаралық дамудың басты қозғаушы күшіне айналды. Осы уақыттан
бастап, яғни аймақтық деңгейдегі орталық күштік қатынастардың
құрылуынан бастап, Азия-тынық мұхиты аймағындағы күрделі қарым-қатынас
комплексін біркелкі және мемлекетаралық қатынастардың едәуір
өзіндік подсистемасы ретінде қарастыруға болады. Сөйтіп, 60-70 жж
Азия-тынық мұхиты ауданы деген атау қолданыла бастады, оған дейін
Қиыр Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азия ,
Тынық мұхиттың батыс бөлігі және Австралия және т.б деп аталатын. БҰҰ-
ның Азия және Қиыр Шығыс мәселелері бойынша экономикалық коммиссиясы
БҰҰ-ның Азия және Тынық мұхиты мәселелері бойынша экономикалық және
әлеуметтік комиссиясы болып жаңадан құрылды, АҚШ-тың Қиыр Шығыс
және Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің мәселелері бойынша мемлекеттік
департаментінің бөлімі Азия және Тынық мұхиты мәселелері бойынша
бөлімі деп атала бастады. Осының барлығы АТА мемлекетаралық
қатынастардың өзіндік подсистемасы ретінде қарастырыла бастағанының
дәлелі бола алады.
Қазіргі әлемде АТА алдыңғы орынды алады. Планетаның бұл үлкен
бөлігінде жер шары халқының 13 бөлігі тұрады , шамамен 50 мемлекет
орналасқан. Солардың ішінде бәсекелестік рейтингі жоғары Жапония,
АҚШ, Канада, Гонконг, Сингапур, Австралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Корея
сияқты елдер орналасқан. Қытай қалыпты финанстық – экномикалық орынды
иеленеді. Индия, Индонезия, Тайвань, Малайзия, Шри-Ланка және т.б елдер
халықаралық авторитетімен, үлкен экономикалық потенциалымен, үлкен адам
ресурстарымен, көне және ерекше мәдениетімен ерекшеленеді.
АТА-дағы мемлекеттердің дамуының әлеуметтік-экономикалық
ерекшеліктерін айтатын болсақ, бұл мемлекеттерге бүкіл дүниежүзінің
ІЖӨ-нің және сауда айналымының 60 % келеді. Тек АҚШ өзінің
экспортының 40 %, Жапония мен Корея 40 % осы ауданға шығарады. Бұл
аймақта автомашиналардың, теңіз кемелерінің, телевизор және
синтетикалық талшықтардың 70 %, алюминийдің 50 %, пластмассаның 60 %
шығарылады. [10]
АТА-н келесі субрегиондарға бөледі : Солтүстік – Шығыс Азия, Оңтүстік
– Шығыс Азия, Орта Азия, Оңтүстік Азия, Тынық мұхиттың Оңтүстік бөлігі.
Бұлардың барлығы өзінің ұлттық мәдени ерекшеліктеріне, халықаралық
аренадағы саяси салмағына, саяси және экономикалық
интеграцияланғандығы мен интеграциялық процестердің даму
мүмкіншіліктеріне, қауіпсіздік деңгейіне байланысты әртүрлі болып
келеді.
Осы ерекшеліктеріне байланысты субрегиондарды таза және араласқан
деп классификациялауға болады: таза азиялық, яғни құрамында еуропалық
халықтар басым болатын мемлекеттері жоқ (Орта Азия, Оңтүстік – Шығыс
Азия, Оңтүстік Азия), араласқан : Солтүстік – Шығыс Азия , Тынық мұхиттың
Оңтүстік бөлігі. Халықаралық аренада ең салмақтысы бұл - :
Солтүстік – Шығыс Азия субрегионы, оның құрамына Жапония, Корея, Қытай,
Ресей, Монғолия , АҚШ, Канада кіреді. Оңтүстік – Шығыс Азия болса АСЕАН-ға
байланысты неғұрлым интеграцияланған болып саналады. Орта Азия
субрегионы тұрақсыздығымен ерекшеленеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемдегі жағдай түгелімен
өзгергені белгілі. Біз білетіндей 20-шы ғасырдың дүниежүзілік
соғыстары Евразияға бақылау жүргізу үшін жүргізілген болатын. Екінші
дүниежүзілік соғыста жеңгенінің нәтижесінде КСРО тек өз
территорияларын сақтап қана қоймай, өзінің ықпал ету территорияларын
кеңейткен еді, яғни Шығыс Еуропаны қамтып , енді Тынық мұхиты
бассейніндегі бірқатар елдерді қоспақшы болды. Бірақ бұл батыс
елдерінің жоспарларында болмағандықтан, 1945-ші жылдан кейін
дүниежүзінде ықпал ету үшін жаңа күрес басталды.
АТА-дағы АҚШ пен КСРО-ның геосаяси қызығушылықтарының негізгі
қақтығыс сферасы – Қытай, Вьетнам, Корея болды. Қытай геостратегиялық,
геосаяси, геоэкономикалық тұрғыдан өте қолайлы болды. Сондықтан да
АҚШ Чан Кайшидің режимін қолдап, Қытайда бекініп , кейін оның
территориясын солтүстік пен солтүстік-батысқа Кеңес Одағының жағына
қарай жылжу үшін қолдануды жоспарлаған, ал батыста – Үндістан жағына
қарай жылжу. Айта кету жөн, Қытай АҚШ пен КСРО-ның барлық геосаяси
конструкцияларында Азияға кілт ретінде қарастырылды. Сонымен қатар
Қытай АҚШ үшін үлкен рынок ретінде де маңызды болды. Американ
генералы Ведемейердің Қытайға 1947 жылғы миссиясының мақсаты Қытайдағы
саясатты Жапониядағы ремилитаризация курсымен байланыстыру еді. Бұнда
Қытай Жапонияның өнеркәсібі үшін шикізат базасы және Жапонияның
тауарларын өткізетін рынок ретінде қарастырылды. Бірақ жағдайдың
қиындығы Қытайдың солтүстігі КСРО-ның қолдауын тапқан коммунистердің
қолында болуында еді. Мао Дзэдунның билігі бүкіл Қытайға таралуы
мүмкін еді, уақыт көрсеткендей 1949 жылы азаматтық соғыстың
нәтижесінде солай болды. Қытай екінші дүниежүзілік соғыстан кейін
АҚШ-тың форпостына айналған жоқ. Бұл рольды Тайвань атқара бастады.
Екінші дүниежүзілік соғыс нәтижелеріне Каирдағы , Потсдамдағы
конференциялардың шешіміне , Жапонияның капитуляция жөніндегі
актісіне сәйкес Тайвань аралы Қытайға өту керек еді. Алайда 1949
жылы гоминьдан армиясының бөлігі Тайваньға қашып, АҚШ-тың көмегімен
сол кезден бері Қытайдан тәуелсіз статусқа ие болуға тырысатын
мемлекет құрды. 1949 жылы Қытай Халық Республикасы құрылғаннан
кейін, Тынық мұхитта геосаяси ойынға қосылған жаңа күш пайда
болды. Қытай кеңестік блокқа қосылуына , әлде атлантизмдік
позицияны ұстануына АТА-дағы КСРО мен АҚШ-тың қарсыласуының
нәтижесі тәуелді болды.
1950 жылы Қытай Тибетті қосып алды да өте белсенді бола
бастады. Пекин үшін өзінің оңтүстік рубеждарында режимі ұқсас
мемлекет болуы, яғни Американың ықпал ету аймағымен шекарада
өзіндік буфердің болуы маңызды еді. Сондықтан Корея, Вьетнам
Қытайдың ықпал ету аймақтарына кіру керек болды, ал кейін олар
Қытайдың ықпалын кеңейтуге септігін тигізер еді.
1940 жылы КСРО Қытайға, Монғолияға, Солтүстік Кореяға, Солтүстік
Вьетнамға ықпал етті. Москваның әрекеттеріне қарамастан, Қытай өзінің
солтүстік көршісінің геосаяси мүддесінің орбитасына толығымен кіруге
ниет білдірген жоқ. 1950 жылы КСРО ақысыз ҚХР-ға КЧЖД-ны бірігіп
басқару құқығын барлық мүлігімен қоса тапсырды. Ал, 1954 жылы Порт-
Артурдан Кеңес әскерлері шығарылды. Осындай КСРО-ның ҚХР-ға
көрсеткен экономикалық, әскери көмегіне дүниежүзілік аренадағы қолдауына
қарамастан 50жж екі мемлекет басшыларының арасындағы келіспеушілік
екі мемлекеттің қатынастарының нашарлауына әкелді. Бұл ҚХР үшін
екі блоктың арасында геосаяси ойынды жүргізуде бастау болды да,
КСРО болса күшті одақтасынан және Тынық мұхиттағы позициясынан
айырылды. Кейінде бұл КСРО-ның батыс блогымен қарсылығында теріс
әсерін тигізді. АҚШ болса АТА-да әскери-саяси блоктардың жүйесін
құрды. 1954 жылы SEATO құрылды, оның басты мақсаты КСРО –ның немесе
Қытайдың Тынық мұхиттағы американдық ықпал ету аймақтарына кіруін
болдырмау еді. SEATO –ның құрамына АҚШ, Ұлыбритания, Жаңа Зеландия,
Австрия, Франция, Филиппин, Пәкістан және Тайланд кірді. Саяси-әскери
блоктың қорғау сферасына Тынық мұхитының оңтүстік бөлігі, Вьетнам,
Лаос пен Камбоджа кірді, бірақ Гонконг пен Тайланд кірген жоқ.
SEATO –ның мүшесіне агрессия жағдайында біріккен қарулы акциялар
жүргізу шаралары қарастырылды.
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері үшін Қытай мен Жапонияның мүмкін
экспансиясы үрей туғызды. Сондықтан 1967 жылы АСЕАН (Филиппин,
Малайзия, Тайланд, Сингапур кейіннен Бруней қосылды) құрылды, құрылуының
бір мақсаты –АҚШ , Қытай және Жапонияның ықпалына түспеу үшін
аймақтағы геосаясатында өзіндік бағытты жүргізу. Оңтүстік-Шығыс Азия
елдері аграрлық экономикаға негізделген өте төмен позициялардан бастады.
Қазіргі кезде олар әртүрлі позицияларға ие. Мәселен Сингапурдағы ұлттық
өнім жан басына шаққанда 22,5 мың АҚШ долларды, Бруней де одан алысқа
кеткен жоқ – 18,5 мың АҚШ долларды, Филлипинда мың доллардан сәл асады, ал
Индонезияда 780 доллар ғана болады ( Asia Week бағалауы бойынша). Еуропалық
стандарттқа жеткізу үшін әрине әлі де көтеру қажет, дегенмен оның негізі
қаланды және нәтижелері бар. Мәселен, Малайзия осыдан 20 жыл бұрын ауылды
жерде тұратын үлкен халқы бар аграрлы-индустриалды ел болатын. Қазіргі
кезде ол дүние жүзінде ең ірі үй техникасы мен компьютерлердің бөлшектерін
шығарушы елдердің қатарында болып отыр, сонымен қатар елде автомобильдер
мен аэрокосмостық техниканың бөлшектері шығарылады. Жуырда елде
инфраструктураны дамытуға 48 млрд. доллар шамасында қаржы бөлу жоспарланып
отыр. Онымен қоса Малайзия Жапонияның үлгісімен компьютерлік білімі
жоқтардың барлығын білімсіз деп атау қажет деп жариялады (жаппай
компьютеризация 7-ші бесжылдықтың аумағында жоспарланып отыр). 2020 жылы
Малайзия өмір сүру деңгейі мен халықтың табысы бойынша дамыған елдер
қатарына қосылғалы отыр.
Оңтүстік-Шығыс Азия елдері осыған қалайша жетіп отыр? Мамандардың айтуы
бойынша бұған бірнеше себеп бар:
1. Батыстан бөлек, дамудың өзіндік моделі – саяси кооперацияны таңдау.
2. Мемлекетаралық саяси тұрақтылық - мемлекетаралық капиталды аймаққа
тартудың негізгі шарты ретінде: саясаткерлер бейбіт өмір жасайды,
ал бизнесмендер экономикалық өрістеумен төлейді.
3. Инвестицияларды, технологияларды, туристерді (Оңтүстік-Шығыс Азия
елдерінде туризм валютаның кіруін қамтамасыз ететін негізгі сала болып
табылады)тартудағы ашық есік саясатының тұрақтылығы.
4. Дамыған финанстық инфрақұрылым.
5. Мемлекеттің экономикалық дамуды жылжытудағы жоғарғы орны.
Гениальды менеджмент, коммерциализация.
Сиэтлдағы (1993ж) АСЕАН басшыларының кездесуінде АҚШ
сыртқы саясаттағы негізгі бағытын АТА-ға бұратыны жөнінде
ресми хабарлаған. Бұл Богорда (1994ж), Осакада (1995ж) өткен
самиттерде дәлелін тапты. [11] АТА 21-ші ғасырдағы дүниежүзінің
дамуында шешуші роль атқарады деуге болады.
Батыс отаршылдарының келуінен бұрын Оңтүстік-Шығыс Азия
елдері мен Қытай арасындағы қарым-қатынас басқыншылық сипатта болған жоқ.
Қытай көрші елдеріне кейіннен батыс отрашылдары сияқты саяси және
экономикалық басымдылық орнатуға тырыспаған. Ал суық соғыс кезінде
Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азия арасындағы қарым-қатынас АҚШ, КСРО сияқты
ұлы державалардың қатынастарына тәуелді болды. 1991-ші жылы соғыс
аяқталғаннан кейін Қытайдың АСЕАН елдерімен тұңғыш ресми қатынастары
басталды.
Қырғи-қабақ соғыстан кейін Қытайдың Оңтүстік-Шығыс Азиядағы
көтерілуіне байланысты қытайлық қауіп концепциясы пайда болды. Әр
кездері қытайлық қауіп концепциясының мазмұны да әр түрлі болды. Мәселен
Қырғи-қабақ соғыс аяқталғаннан кейін Қытайдың пайда болған вакуумды
толтыруы концепциясы пайда болды. 90жж ортасы мен аяғында Қытайлық
әскери қауіп, ал ғасырлар тоғысында ол – Қытайлық экономикалық қауіп
концепциялары болды. Сондықтан болу керек зерттеушілердің бәрі қытайлық
қауіп концепциясы Қытай мен АСЕАН арасындағы жақсы көршілік қатынастарға
бөгет ететін негізгі фактор деп санайды.[12]
Қытай мен АСЕАН арасындағы қатынастардың дамуына әсер
етуші тағы бір фактор – дағдарысты жылжытушы күш.
1997-ші жылдан кейін АСЕАН елдерінде үш дағдарыс болды.
Олар : қаржылық дағдарыс, ланкестіктің және құс тұмауы эпидемиясының
тарауы. Әр дағдарыстан кейін Қытай мен АСЕАН арасындағы қатынастар бір
деңгейге жоғарылай берді. АСЕАН-дағы қаржы дағдарысы кезінде Қытай оларға
елеулі көмек көрсетті. 11-ші қыркүйек оқиғалары мен индонезиялық арал
Балидағы жарылыстардан кейін Қытай мен АСЕАН арасында дәстүрлі емес
қауіпсіздік аумағында істесуді арттыру туралы келісім жасалды. Күтпеген
жерде құс тұмауы эпидемиясы тарала бастаған кезде, 2003-ші жылдың сәуір
айында Қытай мен АСЕАН арнайы саммит өткізіп, бірігіп күресу механизмін
жасады.
Соңғы жылдары АТА-ның ірі державалары – АҚШ, Жапония, Ресей,
Үндістан және Қытай Оңтүстік-Шығыс Азияға стратегиялық енуін күшейтіп
жатыр. АСЕАН болса, кіші және орташа мемлекеттер блоктарын күшейтіп,
аймақта күштер балансын орнатуды белсенді түрде жүзеге асыруда.
1950-53 жылғы Корей соғысынан бергі концепцияға сәйкес
Солтүстік-Шығыс Азияға Жапония, Солтүстік және Оңтүстік Корея, Монғолия,
Қытайдың Солтүстік-Шығыс бөлігі мен Ресейдің Қиыр Шығысы кіреді. Оған кейде
Тайвань мен Гонконгты да қосады. Географиялық жағынан негізгі елдерге жақын
орналасқандықтан АҚШ саяси тұрғыдан алып қарағанда Солтүстік-Шығыс Азияға
кіріп, онда белсенділік көрсетеді.
Солтүстік-Шығыс Азияның II д.ж. соғыстан кейінгі саяси
дамуын алып қарастырайық. Солтүстік-Шығыс Азияның аймақтық ойыншылары
(региональные игроки) АТА-ның ең ірі әскери державалары – АҚШ, Ресей, және
Қытай болып табылады. Жапонияны болса жартылай әскери держава ретінде
сипаттауға болады. Аталып өткен төрт ел де Қырғи-қабақ соғыстан кейінгі
орнаған жаңа дүниежүзілік тәртіпке қарамастан, ірі державалар болып қалды.
Солтүстік-Шығыс Азияны АТА-дағы ерекше субаймақ деп атауға
болады, ол тек құрамына ең ірі әскери державалардың кіруіне ғана байланысты
емес, сондай-ақ болашақтағы аймақтық интеграцияның шарттары тұрғысынан алып
қарағанда да Азияның басқа субаймақтарынан ерекшеленеді.
Солтүстік-Шығыс Азиядағы қарым-қатынасты тереңдету мен
болашақта интеграцияны жүзеге асыру үшін аймақта саяси тұрақтылықты орнату
қажет.
Қазіргі кезде Қырғи-қабақ соғыс кезіндегі сияқты американ-
кеңес қарсылығы болмаса да, одан кейінгі период жаңа Америка мен Қытай
арасындағы жағдайдың шиеленісуімен сипатталады. Солтүстік-Шығыс Азияда
әлі де дүниежүзілік соғыс пен Қырғи-қабақ соғыстың қалдықтары сақталған:
Корей түбегінің бөлінуі, Тайвань мәселесі, жапон-ресей территориялық
келіспеушіліктері.
Солтүстік-Шығыс Азияны кейде Оңтүстік-Шығыс Азиямен
шатастырады, оның Вьетнамдағы соғыстан кейін және аймақтық ұйымдардың
(АСЕАН) белсенді әрекеттеріне байланысты әлемге аты шыққан еді. Оңтүстік-
Шығыс Азиядағы аймақтық және көпжақты қатынастардың дамуының сәтті
нәтижелеріне қарап, оның моделі Солтүстік-Шығыс Азияға қолдануға келе ме
деген сұрақ туындайды.
Оңтүстік-Шығыс Азияның модельдеріне келетін болсақ, Солтүстік-Шығыс
Азия елдері өздерінің табиғатына қарай неғұрлым реалистер болып келеді,
ал Оңтүстік-Шығыс Азия елдерін бірлесіп істеуге неғұрлым икемді деп
сипаттауға болады [13]. Ең негізгі бөгет аймақтағы саяси және әскери
қайшылықтар болып табылады.
Солтүстік-Шығыс Азия субаймағы геосаяси тұрғыдан алып қарағанда АТА-
дағы тұрақтылық үшін ең маңызды болып табылады. Экономикалық жағынан АТА-
дағы ең дамыған ел – Жапония. Болашақтағы аймақтағы мүмкін маңызды
мәселелердің бірі болып, Жапонияның Азияда басымдылық көсетуі болады деген
болжаулар да айтылады, әсіресе Американың Солтүстік-Шығыс Азиядан әскери
және саяси жағынан кету туралы шешім қабылдаған жағдайда. Қалған үшеуі
ядролық қаруы бар әскери державалар.
Ирониялық жағдай деуге болады Қырғи-қабақ соғыс кезінде, сол
кездегі көптеген әскери жанжалдар, тіпті ядролық соғыс қаупіне қарамастан,
АТА-да соның ішінде Солтүстік-Шығыс Азияда күштердің стратегиялық балансы
болды және жағдай алдын-ала болжауға болатын еді. Ол кезде американ, кеңес
(қытай) ықпалды зоналары анық белгіленіп биполярлы тұрақтылық (кейде
үшполярлы) орнаған. Өзінің стратегиялық жағдайына қарай елдер Солтүстік-
Шығыс Азияның Қырғи-қабақ соғыстан кейінгі периодын көпполярлы немесе
бірполярлы деп сипаттайды.
Қытайдың ойы бойынша, Кеңес Одағының құлауы мен АТА-дан стратегиялық
тұрғыдан кетуіне байланысты АҚШ аймақтағы жалғыз сверхдержава болып қалды.
Қытай АҚШ-ты аймақтағы басымдық танытып отырған жалғыз держава деп, оның
аймақ елдеріне өзінің демократиялық құндылықтары мен экономикалық тәртібін
орнату талпыныстарына қарсы келетін басқа мемлекеттің жоғына алаңдайды.
Қытайдан басқалары АҚШ-тың аймақта қалуын қалайды.
Жапония белсенді түрде күшін ұлғайтып жатқан Қытайдың пайда болған
аталмыш күштер вакуумын толтыруға тырысып, тағы бір аймақтық гегемонға
айналатынынан қауіптенеді. Пекин өз алдына Жапонияның
милитаризациялануынан, АҚШ көмегінсіз ядролық державаға айналуынан
қауіптенеді.
Қырғи-қабақ соғыс периодына қарағанда АТА-дағы қазіргі кездегі
жағдай анықсыз, әрі болжауға келмейтін болып отыр. Солтүстік-Шығыс Азиядағы
Қырғи-қабақ соғыс әлі аяқталған жоқ және корей, жапон-ресей, қытай-
тайвань мәселелері шешілмей аяқталмайды деуге болады.

1.2 Қытайдың геосаясатының қалыптасуы.

Қытай геосаясатының концептуальдық негізі Сунь Цзы
еңбектерінде қаланған деп, көптеген геосаясаткерлер соған негізделеді.
З.Бжезинскийдің ойы бойынша қазіргі Қытай геосаясаты Сунь Цзының
ежелгі стратегиялық ақылы - әскери әрекеттерден алшақтау дегенге
негізделген. Сондықтан да Қытай аймақтағы Американың ықпалын
әлсіретіп, оны аймақтық ықпалы бар Қытайды алдымен өзінің одақтасы
еткізіп, одан кейін ықпалы күшті дүниежүзілік державаға айналған
Қытайды АҚШ-қа партнер ретінде танытқызуға тырысады дейді. [14]
Қытайдың өткен шағы , өзін дүниежүзінің ортасы деп
санауы, ұлы державалармен жартылай отаршылдық кезеңдегі қатынастар
сияқты факторлар Қытай лидерларының екінші дүниежүзілік соғыстан
кейінгі аймақтағы Қытайдың орны мен рөлін, тарихындағы тәуелсіз
периодындағы мақсаттарын қалыптастыруына із қалдырды. Ең біріншіден
елдің шекарасын белгілеуден басталды. Қытай лидерларының айтуы
бойынша, алдыңғы қатарлы елдердің құрамынан орын алу үшін , Қытай
алдымен территориясының көлемін анықтап алуы керек. 1949 жылы ҚХР
құрылғаннан кейін көп ұзамай Мао Цзэдун Монғолияның қосылуы жөнінде
мәселені көтереді. Бірақ бұл КСРО жағынан келіспеушілікті
тудырғандықтан Қытайдың бас тартуына тура келеді. 1954 жылғы мектеп
оқулығындағы картада ескі демократиялық эра (1840-1919жж) кезінде
басып алынған территориялар белгіленді. Бұл тартып алынған
территориялар : Бирма, Малайя, Тайланд, бұрынғы француздық Үндіқытай,
Корея болды. Сонымен қатар Кеңес Одағының құрамындағы Қазақстан,
Қырғызстан, Тәжікстан территорияларының үлкен учаскелері Қытай
лидерларының айтуы бойынша Қытай империясының бөлігі болған. 1964
жылы Қытай Байкал көлінің шығыс террриториясына претензия қойды.
Сөйтіп, шығысында - Тынық мұхитқа дейінгі территорияны қамтитын,
оңтүстігінде - Тынық мұхиттың оңтүстік теңіздерін қамтитын ,
солтүстігінде – Сібірге дейін жететін территориясы бар Қытай
империясын қалпына келтіру жөнінде сөз қозғалды. Сонымен қатар,
Қытай Үндістанның да бірқатар территорияларына претензия қойды.
Өткен ғасырдың өзінде Бирманың солтүстігіндегі кең территориялар мен
Салуин өзенінің шығыс жағалаулары Қытай басшыларының назарын
тартатын. 1950 жылы Қытай Халық Республикасының қабырға картасында
Қытайдың Бирмамен Памир, Гималай арқылы шекара учаскелері қате
немесе халықаралық келісімге сай емес белгіленді. Соның салдарынан
1956 жылы Бирмамен шекарада қақтығыстар орын алған.
Қытайдың осындай геосаяси көзқарасы және одан туындайтын
мақсаттар Мао Цзэдунның үш әлем теориясында көрініс тапты. 1946
жылы сәуір айында Мао Цзэдун Қытайдың тұңғыш саяси доктринасының
бастамасын жасаған болатын. Бүкіл жер шары үш зонаға бөлінді: 1) АҚШ
2) КСРО және социалистік мемлекеттер 3) өтпелі. Соңғысына Азия,
Африка, Латын Америкасы кірді. Өтпелі зона мемлекеттердің күрделі
конгломераты деп белгіленді, бұларға ортақ нәрсе тек олардың американ
агрессиясының бастапқы обьектілері болып табылуы дейді. [15] Қытай
оның басшыларының айтуы бойынша бұл зонада лидерлік салмақты көтеру
міндетін алды.
Мао доктринасы 1960 жж басында жаңартылды. Бірінші
зонаға - Азия, Африка, Латын Америкасының тәуелсіздігін алған немесе
енді тәуелсіздік үшін күресіп жатқан елдері кірді. Оларды басқаша –
әлемдік ауыл деп те атады. Бұлар Қытайдың ықпал ету және
қызығушылығын тудыратын зоналарына кірді. Екінші зонада - Англия,
Батыс Еуропа , Жапония болды. Оларды нейтрализациялау керек, ол үшін
олармен байланыстарды дамыту керек делінді. КСРО мен АҚШ үшінші
зонаға Қытайдың негізгі қарсыластары ретінде кірді.
Дамушы елдердің барлығы дерлік АТА-да орналасқандықтан,
Қытайдың бастапқы мақсаты оларды біртіндеп өзінің идеологиялық,
экономикалық, саяси және әскери стратегиялық сферасына кіргізу.
Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінің ішкі саясатына ықпал ету әрекеттерімен
Қытай Вьетнамдағы , Лаостағы , Камбоджадағы саяси процесстерге
ондағы КСРО-ның ықпалын төмендету мақсатында араласты. Қытай Халық
Республикасы бір жағынан Жапониямен байланыстарын дамыта берді де ,
екінші жағынан оның көптеген акцияларын сынады. Ондағы мақсаты
Жапонияның аймақтағы саяси күшеюін болдырмау. Американы КСРО-ға
қарсы күш ретінде пайдалану үшін Қытай Америкамен жақындасуға
барды.
Осы әрекеттердің барлығы Қытайдың екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі геосаяси мақсаттарының практикалық көрінісі болды.
1950 жж ортасында Мао келесі лозунгты жариялады :
Азияның істерімен Азия халықтарының өздері айналысу керек . Қытай
лидерінің 1965-ші жылғы тамыздағы сөзінде Қытай Халық Республикасының
мүмкін геосаяси экспансиясының бағыты белгіленеді : Біз Оңтүстік-
Шығыс Азияны , Оңтүстік Вьетнамды , Тайландты, Бирманы, Малайзияны
алуымыз керек. Камбоджамен болса бейбіт қатар өмір сүру принциптерін
сақтауымыз жөн. Оңтүстік-Шығыс Азия сияқты аймақ пайдалы қазбаларға
өте бай, сондықтан да ол қанша шығын шықса да соған тұратын
аймақ. Болашақта ол Қытайдың өнеркәсібін дамытуда өте пайдалы
болады. Сөйтіп, біз шығындарды толығымен қайтарып ала аламыз. Біз
кеңестік-шығыс еуропалық блокқа қарсы күшке ие болғаннан кейін ,
Шығыстан соққан жел Батыстан соққан желді баса алатын болады
[16]дейді.
География өзгермейтіндіктен , уақытқа қарамастан
мемлекеттердің саяси тәртібі, әрекеттері олардың шектесетін
мемлекеттеріне байланысты болады. Бұл анықтама әрине, толығымен
Қытайға қолдануға да келеді. Қытайдың сонау ерте кезден қаланған
геосаясатының теоретикалық негіздері қазіргі кезге дейін Қытай Халық
Республикасының аймақтағы елдермен қарым-қатынасында негіз болады.
Көптеген зерттеушілер қазіргі кезде Қытайдың сыртқы саяси
концепциясында үш әлем теориясы аталмаса да , оның орнына
келген ұлтшылдық концепциясы мемлекеттің ұлттық мүдделеріне
негізделеді. Ал, ұлттық мүдде болса, мемлекеттердің геосаяси
жағдайын бағалаудан келіп шығады. Сондықтан, Қытай географиялық
тұрғыдан орнын өзгертпегендіктен , ал ішкі проблемаларды шешу сыртқы
аренада белсенділікті талап ететіндіктен, оның аймақта геосаяси
белсенділікті көрсетуі әбден мүмкін.
Қытай үшін теңіз державасы болу өте маңызды, бұл оған
өзінің (және әлі өзінің емес) территориясы арқылы өтетін маңызды
теңіз жолдарына бақылау жүргізуіне мүмкіндік береді. Қытайдың АТА-
дағы кебір елдерімен теңізде территориялық келіспеушіліктері бар.
Бұл Жапония мен АСЕАН елдерімен Оңтүстік Қытай мен Шығыс Қытай
теңіздеріндегі аралдар мәселесі. Батыс ғалымдарының ҚХР-дың жоспары
туралы айтуы бойынша Тіпті бұл оның экономикалық гүлденуіне қауіп
төндірсе де, ҚХР өзінікі деп санайтындығының барлығын қайтарып алады
[17]
1995 жылы Қытай халық саны тұрақты өсу тенденциясымен
1,21млрд болды. Қытай экономикасы да өте жоғарғы қарқынмен дамып
жатыр. Экспорт импорттан асып кетті ( 124,665 млн және 118,344 млн
доллар сәйкесінше. Қытай шетелдік инвестицияларды тартуға тырысады.
Қытайдың өсіп келе жатқан халқы ( бүкіл дүниежүзі халқының 22% )
сатып алушылар мен өндірушілерге өте ірі рынок болып табылады.
Қытай экономикасына инвестициялау аймақтағы және тағы басқа елдердің
приоритетті мақсаты болып табылады Ішкі Ұлттық Өнімнің 1991-1995жж
орташа жылдық өсімі 12 % , 1996 жж 8-9 % болды. Бұл Қытайды
дүниежүзіндегі экономикасы ең қарқынды дамып келе жатқан ел
екендігін көрсетеді. Қытай өкіметі шетел инвестицияларын тарту үшін
реформалар жүргізген болатын. 1994 жылы Қытай 33,8млрд доллар
шамасында шетел инвестицияларына ие болды, оның басым бөлігі
Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінен, әсіресе этникалық Қытайлар-хуацяолар
көп тұратын – Гонконг, Сингапур, Тайваньнан (70 % Гонконг пен Макаодан
және 7 % ғана АҚШ-тан) [18]
Қытайдың сыртқы саясаты оның басшыларының хабарлауына қарағанда,
бейбітқатар өмір сүрудің бес принципіне негізделеді :
• өзара шабуыл жасамау
• басқа елдердің ішкі істеріне араласпау
• өзара суверенитетті құрметтеу
• территориялық бүтіндікті құрметтеу
• теңдік, өзара пайда және бейбітқатар өмір сүру
Алайда қазақстандық зерттеуші Лаумулиннің байқауы бойынша бұл
принциптерді 1953 жылы жариялағаннан кейін Пекин кейінгі жылдары
бірнеше рет осы принциптердің барлығын бұзған еді [19]. ҚХР
басшыларының айтуы бойынша Қытайдың халықаралық аренадағы саясатының
басты мақсаты - елдің әскери, саяси және экономикалық потенциалының
өсуі үшін жағдай жасау.
Қытайдың геосаяси жоспары территориялық сулар және оған жататын
аудандар туралы заңда көрсетілген. Бұл заң 1992 жылы қабылданған
болатын. Қытайға кіретін территориялар ретінде Тайвань, Прата аралдары
, сонымен қатар таласты Парацель, Спратли, Сэнкаку аралдары да
белгіленді. Оңтүстік-Шығыс Азия елдері Қытайдың ерекше қызығушылық
зонасына кірді. Қытайдың 1970 жж ішкі және сыртқы саясатындағы
өзгерістер Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде қытайлық коммунизмнің таралу
қаупін бәсеңдеткеннен кейін, ҚХР мен дипломатиялық қатынастарды
орнатқаннан кейін экономикалық және саяси қатынастарды дамыта
бастады. Қытайдың ресми мәліметтеріне сәйкес, 1997 жылға дейінгі
Қытай капиталының қатысуымен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде құрылған
біріккен өнеркәсіптердің саны 529 болды. Қытай экономикасына
инвестициялар 4850 млн-ға жетті. Оңтүстік-Шығыс Азия елдері Қытайда
12,938 жалпы бағасы 37,25млрд долллар тұратын жобаларды іске асырды.
АСЕАН елдері мен Қытай арасындағы екі жақты сауда 1986 жылдағы 3,35
млрд доллардан 1996 жылы 45,56 млрд долларға жетті [20]
Қытай әскери стратегиялық потенциалын қарқынды түрде өсіруде.
Елдің басшылығы бұл елдің геосаяси мақсаттарын орындауда қажетті
шарттардың бірі дейді. Әсіресе әскери-теңіз күшін арттыруға ерекше
көңіл бөліп отыр. Қытай мықты әскери-теңіз державасы болуға
талпынады, өйткені оған сауда-экономикалық байланыстарды сақтап,
теңіз коммуникацияларын қорғау керек дейді. Сонымен қатар Қытайдың
таласты обьектілері теңізде орналасқан, оларды қосу мәселесін шешу
үшін оған мықты флот керек. Жапония милитаризмінің қайта жаңғыру
сияқты сыртқы қауіп, АҚШ-тың АТА-да әскерлерінің болуы , АСЕАН
елдеріне өзінің әскери-теңіз потенциалын көрсету қажеттігі Қытайды
флотын дамытуға итермелейді.
Тайвань мәселесін шешуде де Қытай әскери күш жұмсамау
мүмкіндігін жоққа шығармайды.
Қытайдың мүдделерін жүзеге асыруына АҚШ, Жапония,
Оңтүстік Корея кедергі келтіруі мүмкін. Қытай аймақта әзірге АҚШ-қа
қарсы ашық түрде қарсыласуға жағдайы келмейді, бірақ Тайваньның
статусы жөнінде өзіне бекем екенін білдіреді. ҚХР Жапонияның
экономикалық ықпалды саяси ықпалға айналдыру әрекеттерінде тежей
алады. Пекин Жапонияның екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Қытай
мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдеріндегі қылмыстарын оны тежеу үшін
пайдаланады. Яғни Оңтүстік-Шығыс Азия елдері оның экономикалық және
саяси бақылауына өту керек. Қытайдың 2000 жылғы ақ кітабы келесі
қауіпсіздік мәселелерін белгілейді:
• Қытайға жақын территорияларда АҚШ әскерлері мен әскери
альянстардың орналасуы
• АҚШ-тың Тайваньға және АСЕАН елдеріне әскери көмек беруі
• АТА-дағы Жапонияның мүмкін экспансиясы
• Қытайдың Оңтүстік -Қытай теңізіндегі суверенитетіне қауіп
• Корей түбегіндегі белгісіздік факторы [21]
АҚШ-тың Солтүстік-Шығыс Азияда ПРО ТВД ашуы ҚХР мен Ресейдің
наразылығын тудыруда. Тайвань ПРО жүйесіне енгізілген болып шығады.
Екі елдің басшыларының ПРО мәселесі жөнінде хабарлауы бойынша :
Ресей мен Қытай, бұл жоспардың мәні әскери сферада және
қауіпсіздік мәселелерінде біржақтылыққа талпынуды білдіреді деп
санайды [22]
Қытайдың аймақтағы потенциалды одақтастары –Ресей , КХДР,
Бирма болып табылады. Бұл АТА-дағы АҚШ-тың одақтастарына қарағанда
өте аз. 90 жж Ресей мен Қытайдың жақындасуының мәні көбінесе екі
жақтың геосаяси мүдделерімен байланысты болды. ҚХР мен Ресейдің
ортақ мақсаты –АҚШ-тың әлемде бірполярлы жүйе орнатуына қарсыласу.

ҚХР-дың қауіпсіздік стратегиясының басты мақсаты ( ресми
деректер бойынша) елді модернизациялауды жүргізу үшін бейбіт орта
жасау. Осыдан келіп Қытай АТА-да ұлттық территориясын, елдің
бүтіндігін және ұлттық біртұтастығын қорғау, ауа және теңіз
кеңістігін, теңіз құқығын, аймақта қауіпсіздік пен тұрақтылықты
қамтамасыз ету, әсіресе Солтүстік-Шығыс Азия мен Оңтүстік-Шығыс Азия
субрегиондарында бейбітшілікті сақтау мақсатын көздейді.
Қытайдың 2000 жылғы ақ кітабында АТА -дағы жағдай жалпы
тұрақты деп бағаланады. Жақсы мәліметтер де белгіленеді. Мәселен,
Корей түбегіндегі жағдайдың жылылануы; Вьетнаммен құрлықтағы шекара
туралы келісімге қол қойылуы; Осыдан көріп отырғанымыздай бұл
қауіптер 1990жж Қытай үшін негізгі болып белгіленді. Бірақ 2000
жылға қарай жаңа қауіп пайда болды. Ол Ақ кітапта келесі
тәртіппен беріледі: АҚШ-тың Қытайға жақын аймақтарда әскери күшінің
көбеюі және әскери альянстардың болуы; аймақта ПРО ТВД ашу
жоспары; Жапонияда қоршаған зонаға әскери экспансияны жүргізуді
ақтайтын заң базасының дамуы; американ-жапон және американ-оңтүстік
корей әскери жаттығуларының артуы және оның мемлекеттер арасындағы
сенімділікке тигізетін зардабы; Корей түбегінің қауіпсізігіне әсер
ететін белгісіздік факторы.
Қытай басшылары Оңтүстік-Қытайдағы территориялық
проблемаларды шешуде сыртқы күштер (АҚШ, Жапония) қысым көрсетуі
мүмкіндігін жоққа шығармайды, өйткені бұл зона Тынық мұхиттың
оңтүстіктен солтүстігіне өтетін стратегиялық маңызды теңіз
коммуникацияларында орналасқан.
Тайвань мәселесі Қытайдың ерекше тынышсыздығын тудырады.
АҚШ пен Жапонияның ПРО ТВД құру жөнінде қимылдары, АҚШ пен еуропа
елдерінің Тайваньға қарудың қазіргі жаңа жүйесін сату ҚХР-дың
қауіпсіздігіне қарсы деп бағаланады.
Жалпы алғанда ҚХР-дың АТА-дағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету
стратегиясын келесі бағыттарға бөліп қарастыруға болады:
• әскери құрылыстың елдің жалпы экономикалық дамуының
қажеттіліктеріне тәуелділігі және қалыпты әскери шығындарды
сақтау, 1998 жылы бұл шығындар 11 млрд доллар болып елдің Ішкі
Ұлттық Өнімінің 1.2% құрады.
• Таңдаулы Қарулы Күштерді (ВС) құру
• Карым-қатынастарды қауіпсіздік саласындағы әртүрлі формадағы екі
және көпжақты негізде, әскери одақтарды құрмау принципімен
жүргізу. Оның мақсаты шекаралас елдермен қарым-қатынаста өзара
сенімділікті арттыру, Тайваньдағы қарудың таралуына жол бермеу
• Ұлттық бірігу мәселелерін шешуде күш жұмсамаудан бас тарту,
сонымен қатар дүнмежүзі қауымдастығымен сепаратистік
элементтердің халықаралық қызметіне қарсы күресу
• Тайвань бұғазының екі жағалауының бірігуі жөніндегі
келіссөздердің жүргізілуіне белсенді атсалысу, сонымен қатар
алдын ала жоспарланбаған қарулы дау-жанжалға дайын болу.
ҚХР-дың экономикалық қуатының өсуімен қатар, қарулы
күштерінің күшеюі қытайлық қауіп концепциясын тудырды. Аймақтың
елдерінің ойы бойынша Қытайдың активизациясы келесі жағдайларға
әкелуі мүмкін: 1) Аймақта күштер балансының бұзылуы мен көршілерінің
қауіпсіздігіне қауіп төндіру 2) Аймақтағы қарулану сайысын тудыру 3)
Оңтүстік-Қытай теңізіндегі даулы территориялардың мәселесін шешуде
Қытайдың әскери күшті пайдалануы.
Зерттеушілердің Қытайдың әскери жоспарына қатысты көзқарастары
әртүрлі. Американ зерттеушілері аймақтағы мемлекеттер Қытайдың өсіп
келе жатқан әскери қаупінен қауіптену керек, қытай мамандары
қауіпті Жапония жағынан күту керек дейді. Ал Ресей зерттеушісі Арин
О. ҚХР-дың әскери потенциалы әлі де АҚШ, Оңтүстік Корея мен
Тайваньға жетпейді, Қытай аймақтағы елдерге қауіп төндіре алмайды,
алайда болашақта онымен қарым-қатынаста өте сақ болу керек дейді.
[23]
ҚХР АҚШ әскерлерінің АТА-да шоғырлануын сынайды, бұл АҚШ-тың
гегемонизмін көрсетуі аймақтағы тұрақтылық пен бейбітшілікке қауіп
деп есептейді. Өзін болса ҚХР аймақтық қатынастарда болашақтағы
балансир ретінде қарастырады.
Жалпы Қытайдың аймақтағы стратегиясын 4 жоқ деп қарастыруға
болады: гегемонизмге, күштеу саясатына, қарулану бәсекесіне, әскери
альянстарға.
Аймақтағы көптеген проблемалар мемлекеттер арасындағы
территориялық таластардың болуынан туындап отыр. Таласты учаскелер
тек стратегиялық тұрғыдан маңызды ғана емес, сонымен қатар әдетте
табиғи ресурстарға бай. Мәселен ҚХР Спратли аралдарында белсенділік
көрсетіп отыр, Жапония Қытайға Дяоюйдао (Сенкаку) аралдарын, екі
Кореяға Токто аралын қайтарғысы келмейді, осылардың басты себебі
бұл аймақтарда мұнай шельфтарының табылуы болып отыр.
Сонымен Қытайдың геосаясатының 1991 жылдан кейінгі мақсаттарын
төмендегідей бөлуге болады:
1. АТА-да қандай да бір елдің гегемониялық бақылауын болдырмау
2. Елдегі экономикалық реформаларды жүзеге асыруға жақсы шарттар
жасау үшін аймақта тұрақтылықты қамтамасыз ету
3. Аймақтағы елдермен қатынаста бір Қытайды мойындау линиясын
жүргізу
4. Оңтүстік-Қытай теңізінде Қытайдың ұлттық мүддесін қорғау
5. Елдің қорғану мүмкіндігін арттыру
6. Қытайдың экономикалық саяси мүдделерін іске асыру үшін аймақтық
ұйымдарға қатысу
7. Корей түбегіндегі жағдайды шешу процесіне қатысу
Қытайдың сыртқы саясатындағы жаңа концепциялары, оның АТА-ның негізгі
державаларының арасындағы қатынастарында көрініс табады. Америка бағытын
алып қарасақ, Қытай АТА-да АҚШ-тың болуын өзінің мүдделеріне қарсы қауіп
деп санайды. АҚШ Қытайды коммунистік идеяларын тастамаған, әскери және
экономикалық күшін АҚШ-тың әлемдік позицияларын әлсірету үшін өсіріп жатқан
жаңа жаһандық қарсыласы ретінде қарастырады. Сонымен қатар Қытай да, АҚШ та
бір-бірін тікелей әскери қауіп ретінде қарастырмайды.
Екінші жағынан, Қытайға шетел инвестицияларының үштен бірін, қытай
саудасының төрттен бірін алатын АҚШ, Қытай модеризациясын жүзеге асыруда
шешуші орынды алады. Пекин Вашингтонның көмегінсіз экономикалық дамудың
жоғарғы қарқынын ұстау мүмкін емес екенін түсінеді. АҚШ-тың болса өз алдына
Қытайда бизнес-мүдделері бар. Стратегиялық жоспарда АҚШ Қытайдың саяси
жүйесінің демократиялық бағытта трансформациялануына үміттенеді. АҚШ пен
Қытай арасындағы экономикалық байланыстың барған сайын тереңдеуі, олардың
арасындағы дағдарыстың нашарлауын шектейді.
Олардың ішіндегі ең маңыздысы – Тайвань мәселесі. Пекин Тайвань
мәселесін АҚШ-пен стратегиялық қатынастарды дамытудағы негізгі бөгет деп
есептейді. Бір Қытай принципін қолдағанымен АҚШ, Пекиннің ойы бойынша
Қытайға жақпайтын аралмен әскери және жоғары деңгейдегі саяси
қатынастарды жалғастыруда.
Екінші мәселе – Фалуньгун необуддистік сектасы. Ол сектаны Қытай
елдің саяси тұрақтылығына қауіп ретінде қарастырады. Қытай басшылығы
өздерінің информацияларына сәйкес АҚШ-тан көмек алатын Фалуньгунның
Қытайдың ішкі саяси өмірінде тұрақсыздандырушы рөль атқару мүмкіндігінен
қауіптенеді.
Үшінші мәселе – 11-ші қыркүйек оқиғаларынан кейінгі қытай
қоғамындағы күшейіп келе жатқан либералдар мен жаңа солшылдардың
арасындағы талқылар. Либералдар американ-қытай қатынастарын дамыту керек
дейді, Қытайға қазіргі жаһанданып келе жатқан әлемнің талабына сай болу
үшін бұл негізгі шарттың бірі дейді. Жаңа солшылдар болса, жаһандану
арқылы АҚШ Қытайға, бүкіл әлемге ықпалын орнату мақсатын көздейді деп
айтады. Осымен қатар екі жақты қарым-қатынаста қайшылықты мәеслелер орын
алған. Қазіргі кездегі ресей-қытай қатынастары екі жақтылығымен
сипатталады.
Екінші жағынан Ресейде антиқытайлық сипаттар және Пекинді
тежеу саясатының жақтаушыларының ойы бойынша Қытайдың Ресейдің мүдделеріне
зақым келтіретін әрекеттер істеуінен қауіп бар.
АТА аймағында Қытай Ресейді басты күш ретінде қарастырмайды :
-Ресей Қытай үшін ШЫҰ (ШОС) бойынша одақтас
-Кореядағы алты жақты келіссөздерге қатысушы болып табылады.
Жаңа этаптағы ресей-қытай қатынастары негізінен Қытайдың
жаһандық позицияларының өзгеруіне қатысты Ресейдің өз позицияларын
анықтауынан тұруы мүмкін деп болжауға болады.
Жапон бағытына келетін болсақ қазіргі кездегі жапон-қытай
қатынастарының дамуының мәні екі процесстің уақыт бойынша сәйкесуі болып
отыр: Қытайдың экономикалық және саяси өрлеуі мен Жапонияның ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.