Жаңа әлеуметтік – мәдени жағдайда оқырмандарға қызмет көрсету
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 . 6
І Қазіргі кездегі кітапханалардың қоғамдағы ролі
Қазақстан Республикасындағы кітапханалардың типтері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 . 19
Кітапханалық қызмет көрсетудің міндеттері мен мақсаттары ... ..20 . 38
ІІ Жаңа әлеуметтік . мәдени жағдайда оқырмандарға қызмет көрсету
2.1. Кітапханада жүргізілетін көпшілік жұмыстардың жаңа әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39 . 53
2.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының оқырмандарға қызмет көрсетудің жаңа формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54 . 61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І Қазіргі кездегі кітапханалардың қоғамдағы ролі
Қазақстан Республикасындағы кітапханалардың типтері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 . 19
Кітапханалық қызмет көрсетудің міндеттері мен мақсаттары ... ..20 . 38
ІІ Жаңа әлеуметтік . мәдени жағдайда оқырмандарға қызмет көрсету
2.1. Кітапханада жүргізілетін көпшілік жұмыстардың жаңа әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39 . 53
2.2. Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының оқырмандарға қызмет көрсетудің жаңа формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54 . 61
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 - 6
І Қазіргі кездегі кітапханалардың қоғамдағы ролі
1. Қазақстан Республикасындағы кітапханалардың типтері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 - 19
2. Кітапханалық қызмет көрсетудің міндеттері мен мақсаттары ... ..20 - 38
ІІ Жаңа әлеуметтік – мәдени жағдайда оқырмандарға қызмет көрсету
1. Кітапханада жүргізілетін көпшілік жұмыстардың жаңа
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39 - 53
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының оқырмандарға қызмет
көрсетудің жаңа формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54 - 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Адамзат өмірінің табалдырығын аттаған ХХІ ғасырымыз жаңа
технологияның қарқынды дамуымен ерекшеленеді. Ақпараттық технологияның
жылдан-жылға кең құлаш жайып, оның адам қызметінің барлық салаларына енуі -
өркениетті дамудың қажетті шарты болып отыр. Бұл күндері бүкіл дүние
жүзінің дамыған елдері сияқты, Қазақстанда да ақпараттық даму жүзеге
асырылуда.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген Қазақстан
халқына жолдауында (06.02.2008ж.) соңғы ... үш жылдың ішінде заманға сай
білім алуға және озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін білім
берудің тиімді инфрақұрылымын жасауды аяқтау[1] қажеттілігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасында кітапхана жұмысын жаңарту үрдісі дегеніміз
оның мазмұны мен сапасын арттыру, кітапхананың ұлттық моделін жетілдіру,
ақпараттық технологияларды енгізуге байланысты жаңаша ақпараттық
технологиялық дәуірде өмір сүру.
Бүгінде ақпарат көп жағдайда қоғамда шешуші рөл атқарып, ақпарат
ресурстары мемлекеттік табиғи, еңбек, қаржы, энергетикалық ресурс іспетті
стратегиялық ресурстармен бірдей маңызға ие болып отыр. Қазіргі кезеңдегі
кітапханалардың қоғамдық рөлін көтеру, дүниежүзілік ақпарат кеңістігіне
ену, біртұтас жаңару стратегиясын қабылдау, кітапхананың дамуы, кітапхана
қызметінің сапасы мен дәрежесін көтеру, кітапхана қызметкерлерінің үздіксіз
жоғарғы білім алуларына ықпал ету бүгінгі күннің көкейкесті талабы.
Кітапхана – ғасырдан-ғасырға адамзат тарихының керуеніне сүріндірмей
әкеле жатқан тұғыры биік парасаттылық пен білімділіктің, байлық пен
біліктіліктің киелі ордасы. Заманымыздың әр кезеңінде кітапханашы
мамандықтың қажеттілігін мойындайтын оң пікірлермен көзқарастар қалыптасуы
керек. Кітапханаларды тек қана кітап береді деген теріс ұғым көптеген
оқырмандардың көкейінде жүрері анық. Сондықтан осындай ойлардың туындамауы
үшін кітапханашылар мемлекеттің әртүрлі мәдени шараларына, қоғамдық-саяси
өміріне араласып өздерінің деңгңйлерін көрсетуі тиіс.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның сарқылмас байлығы – кітап мұрасын
жоспарлы түрде зерттеу және оны игеру. Кітапхана ісінде жаңа технология мен
ғылыми білімді, мәдениетті дамытудың көздерін табу. Кітапхана құжаттарын
сақтаудың бүгінгі таңда ең тиімді, қолайлы түрі – ақпаратты сақтаушы,
таратушыларға көшіру және микроформ күйінде сақтау.
Жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда кітапханалардың қызмет түрлерін
жандандыру. Кітапханашы мамандығын ғылыми-зерттеу және әдістемелік қалыпта
тарату. Қазақстанның әлеуметтік-мәдени жағдайында кітапхананы әлемдік
деңгейде өзінділік, бірізділік құндылықтарына бағытталу жолын құру.
Ақпараттық өнім сапасын бақылау, әлемдік стандарттарға, ақпараттық қоғамның
жаңа лебіне, республиканың ғылыми және мәдени қоғамдастығының талабына сай
инфрақұрылымын анықтау. Көзі ашық көкірегі ояу ұрпақ тәрбиелеуде
кітапхананың қоғамға қосатын үлесін таразылап, кітапханада ақпараттық
қызмет, ақпараттық мәдениетті қалыптастыру
Диплом жұмысының мақсаты. Жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда
кітапханалық қызметтің қазіргі әлеуметтік жағдай мен мәдениетте алатын
орнын айқындау. Мәдениет саласында кітап алмасу тек қана ақпарат көзі ғана
емес, сонымен қатар, мәдени және кәсіби жағынан сапасының мазмұнын ашу.
Кітапханаларда жаңа ақпараттық мәдениетті насихаттау, ақпараттық
қызмет көрсету, кітапханада көпшілік жұмыстардың пайдалану әдістерін
зерттеу. Қазіргі кітапханалық қызметте және жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда
кітапхананың жан-жақты жаңа бағыттарын ашу. Мемлекеттің мәдени саясатында
кітапхананың атқаратын қоғамдық-ұйымдастырушылық жұмыстарының мәнін, ғылыми
тұрғыдағы бағыттарын анықтау. Сонымен қатар әлеуметтік-мәдени жағдайда
кітапханалық қызметтің мемлекетке тиімділігі мен жетістіктерін көрсету.
Зерттеу міндеттері. Қазіргі кітапхана саласының құрылымдарын
зерттеуде ұлттық құндылықтармен байланысын қадағалау. Кітапхананың жұмысын
насихаттау барысында мемлекет көлемінде мәдениеттер диалогы мәселесіне
деген жаңа тұжырымдамалық тәсілдердің ғылыми негіздемесін жасау.
Кітапханада әлеуметтік-мәдени жағдайда кітапханалық қызметті зерттей жүріп,
қазақ халқының тарихы мен мәдениеті бойынша жаңа дәлелді және материалды
базаны анықтау, оны ғылыми айналымға енгізу. Қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдарды мәдениет саласында басым бағыттарын болашаққа объективті түрде
жеткізу.
Кітапхананың қоғаммен, қоғамның кітапханамен арақатынасын жақындату
мәселесін көтеру. Ақпараттық мәдениет пен кітапханаға өзіндік мән-мағына
беріп, ұлттың баға жетпес мұрасы мен кітапханаға деген сұранысты қамтамасыз
ету.
Зерттеудің әдістері. Дипломдық зерттеулердің интегралды нәтижесі және
оқырман дамуының негізгі көрсеткіші ретінде жеке тұлғаның ақпараттық
мәдениеті. Ақпараттық мәдениет - түсінігінің құрылымын қалыптастыру: оқу
мәдениеті, кітапханалық-бибюлиографиялық мәдениеті, компьютерлік және
сауаттылық және басқалар жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетін құрылымын
зерттеу әдісі.
Кітапханада әлеуметтік және психологиялық қызметтерді құру
кітапханалық қызмет көрсетудің негізі. Оқырманды зерттеудегі әлеуметтік
және психологиялық тәсілдер кезіндегі негізін зерттеу әдісі. Кітапханадағы
жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетінің құрылуын зерттеу, жеке тұлғаның
ақпараттық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі.
Әлеуметтік-мәдени жағдайда кітапханалық қызметтің мемлекеттің мәдени
саясаты ретінде қалыптасуын қамтамасыз ету, жүзеге асырылатын шаралардың
мазмұны мен сапасы мониторингісінің жалпы жүйесін әзірлеу. Кітапхананың
барлық бөлімдерін қамти отырып, әртүрлі кешенді тәсілдер арқылы ортақ
мәселелерді жинау және түйінді сәттерді шешуге интеллектуалдық күш пен
кітапхана мұрасын қолдану. Қоғам мен кітапхананы үйлестіру мен өзара әрекет
етудің ұйымдастырушылық-әдістемелік жобасын құру. Кітапханада көптеген
мәдени шаралар өткізу, конференция, дөңгелек үстелдер, әдеби кештер
ұйымдстыру арқылы кітапхана ғылымын зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы тікелей
кітапхана қызметіне арналады. Жаңа ақпараттық қоғамда кітапханалық
қызметтің түрлері мен олардың іске асыру жүйесін құруда мәлімет беріледі.
Кітапханаларда ұйымдастырушылық қабілетін шыңдауға арналған тәсілдер, жалпы
кітапхана мен оқырман арасында қарым-қатынас құралдары қаралады. Оқырманның
кітапқа деген қызығушылығын әртүрлі іс-шаралар барысында қалыптастыру
жүктеледі. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, төрт
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
І. Қазіргі кітапханалардың қоғамдағы рөлі
1.1. Қазақстан Республикасындағы кітапханалардың типтері мен түрлері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның бәсекеге толық қабілетті
әлемдегі 50 мемлекеттің қатарына ену стратегиясы Жолдауының іске
асырылуына ғылыми, мәдени таным беретін, жылдан-жылға кең қанат жайып,
көркейіп келе жатқан кітапхана қызметінің қосар үлесі зор.
Кітапхана ісі мәдениет саласы ретінде ақпараттық білімдерінің және
мәдени-ағарту қызметінің негізі болып табылады. Жаңа мыңжылдықта
кітапханалар қоғамның қайта жанданып өзгеруінде мәдени мекемелер арасында
үлкен мүмкіндіктерге ие.
Қазіргі кезде адамдардың өскелең талабын қанағанттандыру, рухани
байлығымен жалпы байлығын дамыту және жоғары эстетикалық талғамын
қалыптастыру міндеттерін іске асыруда кітапхананың алатын орны ерекше.
Кітапхана қызметінің негізгі міндеті – халықты кітаппен қамтамасыз
ету, адамзаттың оқу мәдениетін қалыптастыру, рухани байлығын арттыру,
оқырмандардың талап-тілектерін қанағаттандыру, заман талабына сай жұмыстың
жаңа үрдісін енгізу, жас буын оқырмандардың өмірге деген көзқарасын
қалыптастыру, интеллектуалды даму жолында қажетті ақпаратпен қамтамасыз
ету, оқырман мен кітапхана арасындағы байланысты әр түрлі іс-шаралар арқылы
нығайту кітапхана ісінің беделін көтеру болып табылады.
Қазақстан Республикасында әртүрлі ведомоствалар мен жүйелерге қарасты
кітапханалар саны 2008 жылдың 1-қаңтарында берілген есеп бойынша 11407
кітапхананы құрады. Өткен 2006 жылмен салыстырғанда 185 кітапханаға өсті.
Олардың кітап қоры - 273749, 3 мың дана, оқырмандар саны - 7849,0 мың
адам, кітап берілімі - 208280,7 мың дананы құрады.
2008 жылдың 1- қаңтарында берілген облыстық әмбебап ғылыми
кітапханалардың есебі бойынша Қазақстан Республикасында Мәдениет және
ақпарат жүйесінде 3821 көпшілік кітапхана республика халқына кітапханалық
қызмет көрсетті.
Жалпы 2007 жылы республикадағы көпшілік кітапханалар 96-ға көбейді.
Бүгінгі күн талабына сай кітапхана жұмысын жандандыру, бұрынғы жабылып
қалған кітапханаларды қайта ашып, халық игілігіне айналдыру мақсатында
Жамбыл облысында 32 кітапхана, Шығыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарында
12 кітапханадан қайта ашылды.
Алматы, Қостанай, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы
мемлекеттік көпшілік кітапханалардың саны 10 кітапханаға көбейді. 2007 жылы
11 ауылдық кітапхана ашылып (Сарыағаш ауданында - 6, Қазығұрт ауданында –
2, Созақ ауданында – 1, Түлкібас ауданында – 1, Ордабасы ауданында – 1) бір
ауылдық кітапхана жабылды (Мақтарал ауданында Атакент поселкалық кітапхана
филиалы).
Павлодар облысында мемлекеттік көпшілік кітапханалардың саны 5-ке,
Солтүстік Қазақстан облыстарында мемлекеттік көпшілік кітапханалардың саны
4-ке көбейді.
Батыс Қазақстан облысында Қазақстан Республикасының Мәдениет және
Ақпарат Министірлігінің жүйесіне кіретін кітапханалардың саны 2
кітапханаға өсті. Еламан, Жангелді, Беленьский ауылдарында 3 кітапхана
ашылды. Ауыл тұрғындарында жаппай қоныс аударуына байланысты Қаратөбе
ауданындағы Аққозы ауылдық округіне қарасты №14 бөлімшенің ауылдық
кітапханасы жабылды.
Қызылорда облысында мемлекеттік көпшілік кітапхананың саны 1 – ге
өсті.
Ақмола облысындағы Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат
министірлігінің жүйесіне кіретін кітапханалардың саны 12 кітапханаға
кеміді. Облыста 7 ауылдық кітапхана (Радов, Новоишимка, Новостройка,
Ақсай, Қараегін, Тарасов, Жақсы ауылдарында) ашылды. Облыстағы тұрғындар
саны (150-300 бірлік адам) аз елді мекендердей кітапханалар біріктіріліп,
болашығы аз 19 ауылдық кітапхана жабылды.
Республика бойынша Ақмола облысында ғана кітапханалар жүйесі азайды.
2007 жылы облыстар бойынша мемлекеттік кітапханалар жүйесін дамыту,
кітапханалар жүйесін тиімді түрде ретке келтіру жұмыстары жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министірлігінің
жүйесіндегі мемлекеттік көпшілік кітапханалар жүйесінде 2500 ге жуық
компьютерлер бар. Кітапхананың 311 Инттернет желісіне қосылған. Қазақстан
кітапханаларының басым көпшілігі ҚРҰК-да құрастырған автоматтандырылған
кітапханалық ақпараттық жүйе (РАБИС) бағдарламасын пайдаланады. Бүгінгі
таңда осы аталған бағдаралама негізінде ҚРҰК-нің Қазақстандық корпоративті
каталогтау орталығы бағдарламаны пайдаланушы кітапхананың ақпараттық
ресурстарын біріктіру арқылы Қазақстантану республикалық жиынтықты
электронды каталогын құру жұмысын жүргізіп отыр.
Көпшілік кітапханаларды жаңа ақпараттық технологиямен қамту деңгейі
бойынша Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары алдынғы орында тұр.
Қарағанды – 596, Шығыс Қазақстан облысында - 285, Павлодарда - 190
компьютерлер бар. ( кесте)
Алматы облысы халқының саны Қарағанды облысындағы халық саны шамалас
1340,2 мың тұрғыны бар Қарағанды облысында 327 кітапхана бар, жалпы
компьютерлердің саны - 596 дана, оның 59-ы Интернетке қосылған. Алматы
облысы бойынша компьютерлер саны – 59, оның 9-ы облыстық, 41-і орталық, 2-
уі ауылдық, 7-уі қалалық кітапханаларда. РАБИС бағдарламасы 4 кітапханада
(3 орталық 1 ауылдық) ғана бар. Интернет желісіне қосылған кітапханалар
саны - 8, 2-уі облыстық, 5-уі орталық,1-уі ауылдық кітапханада. Бүгінде
республика кітапханалары пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктерін
қанағаттандыру жұмыстарын электронды катологтар, библиографиялық
дерекқорлар, Интернет ресурсттары, сонымен қатар құжаттарды электронды
түрде жеткізу арқылы іске асыруда. Халықаралық кітапханалық қауымдастық
федерациясының мөлшері (ИФЛА) бойынша әр 5 мың тұрғынға шаққанда 1
Интернетке қосылу пункті болу керек, ал Алматы облысының 1638,1 мың
тұрғынына Интернеті бар 8 кітапхана ғана қызмет көрсетеді. Орта есеппен
алғанда олардың саны ең кемінде 327 болу керек.
Кітапхана – жұртшылықтың баспасөз шығармаларын пайдалану ісін
ұйымдастыратын мәдени-ағарту-ақпараттық және ғылыми көмекші мекеме.
Кітапханатанудың маңызды мәселелерінің бірі болып саналатын негізгі
міндеті – кітапхана типтерін зерттеу, оны өзіне тән белгілеріне қарай
топтау, кітапхана салаларының, топтарының сан қырлы әдістерін анықтау болып
табылады. Кітапханалар топтарының түрлеріне, атқаратын қызметіне,
белгілеріне қарай топтастырылады. Кітапханаларды типтерге бөлудің
маңыздылығы сол, ол кітапханалардың міндеттерін, функциясын, байланысын,
ара қатынасын ұйымдастырып, міндеттерін жүйелей топтастырады. Кітапханалар
типтеріне, түрлеріне байланысты жоспарлы түрде кітап қорының құрамын
қалыптастырып, оқырман сұранысын қанағаттандырып, кітапханалардың бірыңғай
жүйесін құруға, кітапхана ісін басқаруға т.б. байланысты көптеген
міндеттерді жүзеге асырады.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында зерттеушілер кітапханаларды үш
типке бөлді: көпшілік, ғылыми және мектеп кітапханасы. Кітапханаларды
көпшілік және ғылыми деп бөлуге кейбір ғалымдар қарсы пікір білдірді.
Өйткені бұлай бөлу көпшілік кітапхананы ғылыми кітапханаға қарсы қояды.
Ғылыми кітапхана тек ғалымдарға, ал екіншісі көпшілікке арналған деген
пікір тудырады, - деді. Сондықтан олар кітап қорын негізге ала отырып
әмбебап және арнайы кітапханалар деп бөлді.
М.И.Фруминнің пікірі бойынша оқырмандардың сұранысына қарай көпшілік
және ғылыми кітапханалар деп бөлінді. Бірінші: оқырмандардың жалпылама
білім алу сұраныстарын қанағаттандыру, екінші: ғылыми зерттеу, өндірістік
және оқу процесіндегі сұраныстарды орындау керек еді.
50-60 жылдары О.С. Чубарьянның пікірі бойынша кітапхана түрлерін
көпшілік, ғылыми және арнаулы деп үшке бөле отырып, екіншісін ведомстволық
саласына қарай да анықтау керектігін айтты.
Кітапхана типтерін анықтауға ғылыми тұрғыдан талдау жасалса да,
қазіргі кезге дейін кітапханатанушылар кітапхана типтерін және түрлерін
анықтауда бірыңғай позицияға келген жоқ. Негізінен дәстүлі бөлу жолы
алынған: көпшілік, ғылыми және арнаулы кітапханалар. Қазіргі кезде ғылым
мен мәдениеттің дамуына байланысты көпшілік және ғылыми кітапханалардың
функциялары ортақтасып, кеңейіп, олардың қатарына әмбебап кітапханалар да
қосылып келеді.
Кітапханатану ғылымының теориясы мен тәжірибесіне сүйене келе,
оқырмандар сұранысына байланысты кітапхана типтері екіге бөлінеді: әмбебап
және арнаулы, осы әрбір типтің ішінен одан әрі бөлшектеніп, түрлерге
бөлінеді.
Әмбебап кітапханалардың өзіне тән белгілері: оқырмандар сұранысының
кешенділігіне, кітапхана қорының және анықтама-библиографиялық аппаратының
сан-салалы, жан-жақтылығына байланысты түрлеріне, белгілі бір территорияны
кітаппен қамтамасыз етуіне байланысты. Толығырақ айтсақ:
Әмбебап кітапханалар, белгілі бір мекемелердің жұмысымен, жоспарымен,
міндеттерімен байланысты емес, олар оқырмандардың барлық категорияларына
қызмет көрсетеді.
Оқырмандардың әмбебап кітапханаларға қоятын талабы, сұранысы жан-
жақты, көп мақсатты. Әмбебап кітапханалар оқырмандардың кез-келген
сұранысын қанағаттандыруға жағдай туғызады.
Әмбебап кітапханалардың кітап қоры мазмұны жағынан барлық білім
саласын қамтиды. Арнаулы кітапханалармен, ғылыми-техникалық орталықтармен
байланыс жасап отырады. Барлық білім саласынан кітап қорының толықтырылуын,
сақталуын, қордың айналымын, сол кітапхана орналасқан ауданның (өлкенің)
әлеуметтік-экономикалық, мәдени табиғи, демографиялық ерекшеліктерін ескере
отырып, оқырмандарға сан-салалы қызмет көрсетеді.
Әмбебап кітапханалардың торабын құруда елдің әкімшілік-территориялық
белгілері де ескеріледі. Әмбебап кітапханалардың негізінде ұлттық,
депозитарлық қорлар, өлкетану библиографиясының функциялары да дамиды.
Әмбебап кітапханалар республика, облыс, аудан, қала көлемінде
орталықтандырылған кітапханалар жүйесін үйлестіру міндеттерін атқарып,
оқырмандар қызметіне, басқа кітапханаларға да жетекшілік қызмет көрсетеді.
Әмбебап кітапханалар өз жұмыстарын арнаулы кітапханаларды алмастыру үшін
емес, солардың қызметін атқаратын орталықтандырылған кітапханалар жүйесінің
базасын жасауға бағыттайды. Бұл кітапхана әр түрлі типтегі кітапханалардың
өзара байланысын реттеуші, ұйымдастырушы функцияларын да атқарады.
Әмбебап кітапханалар сұранысына, ақпараттық талабына қарай көпшілік
және ғылыми болып жіктеледі. Және де аймақтық мекемелік белгісіне
байланысты, оқырмандардың жас шамасына қарай балалар және жасөспірімдер
кітапханаса болып бөлінеді. Мекемелік түріне қарай мемлекеттік,
кәсіподақтық деп те бөлінеді. Статусына байланысты республикалық, өлкелік,
облыстық, аудандық, қалалық деп қарауға болады.
Көпшілік кітапханалар халықтың мәдени-интелектілігінің артуына, жалпы
және өздігінен білім алуына, творчестволық еңбек етуіне, эстетикалық
талғамының, тәрбиесінің жоғарғы болуына үлкен әсерін тигізеді, ғылымның,
техниканың алдынғы қатарлы тәжірибелерін насихаттайды.
Көпшілік кітапханалар кітап қорын қалыптастырады, кітапханалардың
барлық жүйесін қамтиды. Сол өлкеде арнаулы кітапханалар жоқ болса, көпшілік
кітапханалар халық шаруашылығы саласындағы барлық мамандарды кітаппен
қамтамасыз етуді өз міндетіне алады. Оқырмандардың кәсіптік сұранысын
қанағаттандыруға, әсіресе кішкене қалашықтарда, ауылдық жерлерде, жалғыз-ақ
көпшілік кітапхана болатын жағдайда оның атқаратын ролі үлкен.
Рухани, мәдени талап-тілектердің өсуіне байланысты көпшілік
кітапханаларда арнаулы бөлімдер, кабинеттер, оқу залдары, көпшілік
оқырмандардың кәсіптік сұраныстарын қанағаттандыру үшін арнаулы филиалдар
құрылады, нота-музыка бөлімі, өнер залы, кітапхана, клубтар, жастарға
арналған аудиториялар т.б. ашылады.
Әмбебап ғылыми кітапханалардың өзіне тән ерекшеліктері: ғылыми
кітапханалардың кітап қорына отандық және шет ел басылымдарының міндетті
тегін данасын алып тұрады. Бұлар - ғылыми маңызы бар басылымдар. Ғылыми
кітапханалар мемлекеттік, республикалық, аймақтық көлемде халық
шаруашылығында қызмет атқаратын мамандарға өз кітап қорындағы әдебиеттердің
әр саласынан, ғылыми тұрғыдан іріктелген библиографиялық және анықтамалық
әдебиеттерді, жинақ каталогтарын ұсынып отырады. Сонымен қатар кітап
қорларын ғылыми бағытта толықтырып, ақпарат орталығының да қызметін
атқарып, ғылыми әдебиеттердің дамуына бағыт беріп отырады. Анықтамалық
көрсеткіштер шығарып, жинақ каталогтарын, библиографиялық тізімдер жасап,
методикалық көмектер де көрсетіп отырады.
Еліміз бен шет елдерде шыққан әдебиеттерді толықтырып, әрі сақтаушы
ретінде, депозитарлық қордың, айырбас қорының функцияларын да атқарып
отырады. Халық шаруашылығындағы барлық мамандарға, ғалымдарға ғылыми
тұрғыдан кітапханалық қызмет көрсетеді. Көпшілік кітапханалардың
айырмашылығы мынада: оқырмандарға мақсатты түрде ғылымды және мамандығын
меңгеруге, белгілі бір салада жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстарына да,
экономиканы, халық шаруашылығын дамытуға да үлкен көмегін тигізеді.
Ғылыми кітапханалар мына бағыттар бойынша да қызметтер жасайды:
ақпараттық-библиографиялық жұмыстар орталығының міндетін атқарады.
Библиографиялық анықтамалық қызмет көрсетеді, архив қызметін де атқарады
және көмекші-ғылыми, библиографиялық-ұсыныс құралдарын шығару, жаңалықтарды
ғылыми тұрғыдан насихаттау жұмыстарын да жүргізеді.
Сонымен қатар, әмбебап ғылыми кітапханалар – барлық типтегі және
ведомостволық кітапханалардың ғылыми-әдістемелік, үйлестіру орталығы. Бұдан
басқа да озат кітапханалар тәжірибелерін зерттеп, оларды көпшілік
кітапхананың жұмысына пайдалану үшін методикалық құралдар шығаруға,
кітапхана мамандарының кәсіби мамандағын арттыруға да үлкен көмек көрсетіп
отырады.
Кітапхана ісі бағыттарының дамуына, оқырмандарға қызмет көрсетудің,
кітап қорын толықтырудың бірыңғай жүйесін жасауда да тигізетін көмегі көп.
Арнаулы кітапханалардың ерекшеліктері оқырмандар сұранысын кәсіптік
қызметіне қарай қанағаттандыру.
Ғылыми-өндірістік және халық шаруашылығының әртүрлі саласына арнаулы
мамандар дайындауда оқырмандарға арнайы қызмет көрсетеді.
Арнаулы кітапханалар өндірістің, ғылымның, білім мен мәдениет
салаларының құрылымына байланысты құрылады. Кітап қорын өзі қызмет
көрсететін мекеменің прогресіне байланысты толықтырып отырады. Кітап қорын
белгілі бір салада ғана толықтырылуы мүмкін, ол ұжымдық, өндірістік мекеме
оқырмандарының сұранысына байланысты.
Кітапханалардың типтері мен түрлерінің арасындағы байланыстар өзгеріп,
кейде бір салаға бірігіп, ауысып отырады. Елеулі жетістіктерге – тек қана
ведомстволық үйлестіру негізінде көпшілік және арнайы кітапханалардың және
ғылыми-техникалық хабарлама органдарының күш-қуатын интеграциялау арқылы
ғана жетуге болады. Мұндай байланыстардың артықшылығына көз жеткізу қиын
емес. Өйткені, арнайы кітапханаларда, ғылыми-техникалық хабарлама
органдарында ғылым мен өндіріс қажетіне сай іріктелген, көпшілік
кітапханалар алмайтын материалдар бар және олар хабарлама жұмыстарының
тәжірибелерін жете меңгерген:
Қандай түрдегі кітапхана болмасын, мынадай негізгі бағыттарға ерекше
назар аударады:
- кітаптарды насихаттаудың және оқуға басшылық жасаудың идеялық-
теориялық дәрежесін арттыру;
- ғылымға, өндіріс пен мәдениет қызметкерлеріне ақпараттық қызмет
көрсетуді дамыту;
- халыққа кітапханалық қызмет көрсету жүйесін ұйымдастыруды,
кітапханалар торабын орталықтандыруды жетілдіру;
- кітап қорын неғұрлым толық пайдалану мақсатында кітапханалардың
кітап жинақтау ісін жетілдіру. Аз пайдаланатын әдебиеттерді
депозитарлық сақтау жүйесін өндіру;
- кітапханалардағы еңбекті ғылыми ұйымдастыру ісін дамыту;
- кітапханашы мамандардың мамандығын жетілдіру;
- әдістемелік орталықтардың ұйымдастырушылық ролін арттыру.
Орталықтандырылған кітапханалар жүйесінің құрылуы кітапханалардың
түрлерін бір-біріне жақындастыра түсті. Кітапханалар кімге бағынатына
қарамастан, негізгі міндеттері мен қызмет принциптерінің ортақтығымен
біріккен, бірыңғай кітапханалар жүйесін құрайды.
Қорыта айтқанда, кітапханалардың типтерге бөлінуі әлі күнге ғылыми
зерттеулерді қажет етеді. Ал енді соңғы кезде пайда болып жаңа
технологиялармен қызмет көрсетіп жатқан кітапхана түрлеріне тоқталсақ:
Электронды кітапхана – кітапхана атауына сай, мәліметтер базасы
құрылған, тәуліктік виртуалды анықтама қызметі арқылы талап-тілектерді
орындау, ақпарат іздестіруде консультациялық кеңес беру, электронды пошта
және интернет желілері арқалы шалғайдағы тұтынушыларға қашықтықтан қызмет
көрсету сияқты осы заманғы жаңа озық технологиялармен жабдықталған
кітапхана.
Виртуалды кітапхана – қашықтықтағы мәліметтер базасын және жекелеген
онлайн режиміндегі бір-бірімен байланысқан объектілердің бүтін жүйесі. Бұл
кітапхан ғасыр мен аймаққа, тіл мен, мемлекетке, әмбебап салаларға
ведмоствалық, жеке және қоғамдық жүйеге жүктелетін маңызды сала ретінде
қолданылады. Олар қазіргі жағдайлардағы әдістермен аұпаратты таратын,
құжаттарды электронды түрде сақтайтын барлық ақпарат түрін жиналув мен
берілуін қамтамасыз ететін тез қызмет көрсетуге арналған компьютерлік және
ақпараттық құралдармен жабдықталған. Виртуалды кітапханада кез-келген
толық текстілі, дыбыстық, графикалық және т.б. ақпарат түрлері түрлі
ақпарат тасымалдаушыларды сақтауы мүмкін ( қатты дискілер, дискеталар,
оптикалық дискілер, стримерлік және магниттік ленталар). Сонымен қатар
олар түрлі әдістермен алынуы мүмкін ( локальді режимде, қашықтықтан мәлімет
алу режимі, компьютерлік жүйелердің түрлі режимдері).
Оқырман көз қарасындағы абстрактілі кітапхана – жаһандық электрондық
библиографиялық құрал. Мысалы: әдебиеттер көрсеткіштері, кітапхананың
электрондық катологтары және басқа да біз қолданатын құжаттардың қорлар
абстракциясы.
Виртуалдық кітапхана жаңарған замандағы қызғылықты объектінің бірі
болып табылады және бірнеше ғылыми дисциплиналарда (мәдениеттану,
кітапханатану, педагогика, информатика) қарқынды даму үстінде. Сондықтан
кітапхана ісінің есептеу техникасының мәдениеті мен білімінде жоғарғы
қызығушылық пайда болуда.
Виртуалды кітапханалар дегеніміз бірнеше көзқарасты айқындайды.
Бірінші көзқарас виртуалды кітапханалар деп машина оқитын түрде сақталған
құжаттарды тұтынушы глобалді есептеу сетінің іздеу машиналарының сүйене
отырып қарастырады, сол кітапхананың оқырманы болмасада пайдалана алады.
Екінші – виртуалды кітапханалар – жалпы қолдануға көп таралған
әлемдегі телекомуникациалық сеті арқылы кітапханалар арасында мәліметтерді
айырбастауды хабардар ету деп түсіндіреді. Мұндай кітапхананың кеңістігі
территория бойынша бір-біріне әр түрлі қашықтықта орналасқан, интерактифті
қарым –қатынас функциясын орындайтын бірнеше кітапханалардан тұрады.
Кітапханаларда не болмаса ақпарат орталықтарында орналасқан компьютерлерді,
орасан зор библиографиялық, фоктографиялық, толық мәтінді және басқа
ақпараттар мен қамтамасыз етілген, серверлер болып пайдаланған - виртуалды
кітапханалардың қатарына қосуға болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапхана дайындап шығарған
сөздігінде жаңа библиографиялық терминдердің тізімі виртуалді кітапхана-
электронды басылымдар түріндегі ғылыми ақпарат қоры және шексіз дерек
базасы мен деректер жиынттығына кіруді қамтамасыз ететін
телекомуникациялары бар электронды кітапхана деп талқылайды.
Мұндай кітапханалардың мақсаты – ақпарат ресурстарына еркін кіру
жағдайын ұйымдастыру. Негізгі мақсаты - инфрақұрлымды ұйымдастыру және
қолдау болып табылады. Қазіргі уақытқа тән- кітапханалық қызмет көрсетудегі
глобализация ( әлемдегі ақпарат ресурстарына еркін кіру) , сонымен қатар
оның жекелейлігі (жекелей ақпаратты тұтыну мүмкіндігі – үйде, жұмыста,
кітапханада). Әлемдегі технологиялық және әлеуметтік – мәдени өзгерістер
кітапханалық қызметтің жаңа философиясын анықтады- ақпаратты еркін
пайдалану мүмкіндігі. Бұл философия жаңа ғасырдың идеяларының дамуын
тудырады.
Гибридтік кітапхана – қорындағы құжаттардың түрлі тасымалдауыштар
сақталатын ( баспа құжаттарын, микрофиша, электрондық құжаттар) түрлі
жерлерде қолданылатын (қашықтықтағы серверлерде, ұлттық және топтық
серверлерде) және өз оқырмандарына барлық құжат түріне қолдануына мүмкін
туғызатын кітапхана түрін. Қолданушыларға дәстүрлік және электрондық
құжаттардан мәліметтер базасын ұсынады.
Гибридтік кітапхананың 2 түрі бар:
Модернизацияланған кітапхана және аралас типтік кітапхана
Аналогтық кітапхананың ( қағаздық кітапхана ) өзінің компьютерлік
электрондық катологы бар. Бұл кітапханада үйреншікті кітаптармен қатар
түрлі ақпараттық тасымалдаушысы бар виртуалды ақпараттық жиынынан тұратын
кітап қоры бар.
Медиатека – түрлі формадағы құжаттарды жинақтап оларды тұтынушыларға
жоғары сервистік деңгейде ұсынылатын қазіргі жағдайда жаңарған кітапхананың
бір түрі.
Оның оқырман залдары аудиовизуалды материалдарын кешенді қолдануға
арналған және ақпараттың машина оқитын тасымалдауштары мен жабдықталған.
Медиатека сөзі кітапхана сияқты күрделі құрылым. Ол екі сөзден
құралған медиа және тека.
Тека - ежелгі грек сөзі. Ол сақтау орны, түрлі заттардың массиві.
Осы массивті сақтауға арналған орын. Ал библион ежелгі грек сөзі кітап
деген мағынаны білдіреді, ауқымды кең мағынада қарастығанда кітапхана
этимологиялық түрде кітап сақтау орны ғана емес, сонымен қатар журнал,
газет, дискілер, касеталар- бір сөзбен айтқанда кітап қорын құрайтын түрлі
құжаттарды сақтайды.
Медиатека кешірек пайда болған сөз тіркесі. Медиа латын сөзі әдіс-
тәсіл деген мағынаны білдіреді. Шеттілдердің жаңа сөздігі (т.: Азбуковник
2003) бұл сөздің мағынасын қарастырады. Медиа ағылшын сөзі mas media –
массмедиа сияқты көпшілік ақпарат құралы.
Медиа - медиабизнес, медиабағдарлама, медиаодақ, медиатека,
медиафорум сияқты көпшілік ақпарат құралы ретінде қарастыратын күрделі
сөздің алғашқы бөлігі. Басқа сөзбен айтқанда медиатека- эфир арқылы
комерциялық радиостанциямен телестудиялар көрсететін түрлі көпшілік
ақпараттардың сақталу орны.
Грек және латын сөздерінің түбірінен алынған медиатека сөзінің
мағынасы өзгеріп, көп мағыналы сөзге айналды. Бір мағынасында медиатека
электрондық қорды және оның инфроструктурасын қарастыратын кітапхананың бір
түрі.
Сандық кітапхана – ақпараттық қызметтің кеңейген түрін , құжаттың
орналасуына қарамастан оның сақтау бөліміндегі форматтарын және құқықтық
шеңберіндегі нақтылығын бизнес сферадағы қажеттілігін қамтамасыз ететін
ақпараттар жиыны немесе басқару ортасы, жүйесі.
Ол жүйелік технологиялар негізінде қашықтықтағы ақпарат көздерін
жинақтайтын бөлінген ақпараттық жүйе мұндай жағдайда барлық ақпарат көздері
қолданушыға бір бүтін құжат болып беріледі және оның унификацияланған қол
жеткізу әдісі болады.
Сондықтан кітапханаларда құжаттар көп оқылатын (электрондық) формада
сақталады және суреттері бар электронды құжаттарға біркелкі интерфейстік
қол жеткізумен қамтамасыз ететін программалық құралдар қолданылады.
Осындай кітапханалардың қорларындағы түрлі ақпарат түрлері (текстілік,
графикалық, аудиовизуалды, толық және бөлшектік жинақтар, дәстүрлік және
электрондық формадағы құжаттар) және компьютеризация құралдарымен,
интернет, ақпараттық жүйелермен алынған құжаттар бар.
Мәліметтер базасы электрондық (сандық) ресурстарын қорымен
каталогтарын біріктіреді.
1.2. Кітапханадағы ақпараттық қызметтің міндеті.
Кітапхана әлеуметтік институт ретінде білімді жинап, сақтауды ғана
емес оны ұрпақтан ұрпаққа беруге міндетті. Кітапханалық қызмет көрсету
түсінігі әлеуметтікмәдени қызмет ретінде осы фактымен тығыз байланысты.
Осы жағдайда кітапханалық қызмет көрсету адамдардың (оқырмандардың,
қолданушылардың) рухани, мәдени білім алатын, ақпараттық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға көмектеседі. Бұл кітапхананы мәдени аралық және әлеуметтік
коммуникациялық институттар қатарына қояды.
Кітапхана – оқырман мен кітап арасындағы негізгі алтын көпір.Бір
ғажабы осы заманғы ақпарат тасымалдаушы технология жүйесінде де кітапхана
маңызды буын болып саналады. Кітапхана мәдениет саласы ретінде ақпараттық,
білім беру және мәдени ағарту қызметінің негізі болып табылады.
Кітапханалық қызмет көрсетуде трансформацияны, еліміздегі әлеуметтік
жағдайды ескере отырып және сонымен байланысты мамандардың өзгеруі:
кітапхананың жаңа қызметімен, жағдайымен, жеке тұлғаға жаңа көзқараспен
және оның ақпарат қажеттілігін, демократиялық қоғамның базалық құндылығының
бірі деп ақпаратты еркін алуына жол ашықтығын көрсете білу.
Кітапханалық қызмет – оқырманның ақпараттық сұранысын толығымен
қанағаттандыруды және оқуына, оқу мазмұнына ықпал етуді қажет етеді.
Кітапханалық қызметтің негізгі мақсаты – оқырмандардың сұранысын кең түрде
қанағаттандыру және белсенді түрде оқудың мазмұнына және оқуына басшылық
ету.
Кітапханалық қызмет деген ұғым кітапханатану ғылымында 80-ші жылдардың
ортасында пайда болды, бірақ ғылыми ақпараттық жұмыста ақпараттық қызмет
деген ұғым кеңінен пайдаланып жүр. Ақпараттық қызмет ғылыми – ақпараттық
жұмыстың белгілі технологиялық процесінің нәтижесі ретінде қарастырылады.
Ю.Н.Столяров кітапханлық қызметті бірнеше түрге бөледі:
- оқырманға кітапханның қорын, ақпараттық-іздеу апаратын, кітапхананың
ғимаратын, жабдықтарын, жиһазын пайдалануға ұсыну;
- құжаттың қажетті мәліметтерін ізденуде оқырманға көмек көрсету;
- қажетті құжаттарды іздеу және жеткізу;
- қажетті құжаттарды іздеу жолында өзара және мамандармен қарым-
қатынасты қамтамасыз ету;
- оқу мәдениетін, кітапханалық-библиографиялық сауаттылыққа тәрбиелеу.
А.С.Арзуханов кітапханалық қызметті былай жіктейді:
- түрі бойынша: материалдық және материалдықсыз;
- форма бойынша: құжатты және құжатсыз;
- оқырманның сұранысын қанағаттандаруда; ақпараттық, этикалық және
эстетикалық;
- әлеуметтік және экономикалық өндірістің нәтижесі мен қызметтің
тұтынуы бойынша.
Сонымен қатар, функционалды қызметке назар аударуды қажет етеді, олар
кітапханалық қорды қалыптастырумен қамтамасыз етілетін, анықтамалық-іздеу
аппаратын құрастырумен оны жүргізуі, жалпы және арнайы оқу залдары жүйесін
және бөлімшелерін ұйымдастыру. Ақпараттық-анықтама қызметіне автор
анықтамалық қызметті, ауызша консультацияларды, жарнама қызметі жатқызады.
Сонымен қатар, библиогафиялық қызметке: ақпараттық-библиографиялық,
анықтамалық-библиографиялық, библиографиялық білімді жарнамалау қызметі;
ғылымның, техниканың жетістіктерін, озық тәжірибені және әлеуметтік
тұрмыстық қызметті жатқызады.
С.А.Басов кітапханалық қыөзметті жіктеуде үш түрге бөлуді ұсынады:
- құжаттық қызмет: бұл қызметтің негізінде оқырманның бірінші қатарлы
құжаттарды және библиографиялық ақпаратты алуының қажеттілігі;
- коммуникативтік қызмет: бұл қызметтің негізінде – оқырманның қарым-
қатынасының қажеттілігі, жазушылар, ғалымдар, т.б. арқылы, кітапхананың
жүйесі мен коммуникацияны жақсарту қажеттілігі;
- кітапханалық қызметтің сервисі: сервиссіз құжаттық және
коммуникативтік қызметті пайдалану мүмкін емес екенін айтады.
Кітапханалық қызметті теория жүзінде ғана әр түрлерге бөлуге болады
дейді автор, ал тәжірибеде кітапханалық қызмет ол оқырмандарға берілген
құжаттардың жиынтығын, оқырманның және кітапханашының жұмысын және қызметті
іске асыру жағдайы.
Кітапханалық қызмет оқырманның және кітапханашының белсенділігін қажет
етеді. Ақпаратты тез табуына оқырманның кітапхананың ережесін, кітапхананың
жүйесін, кітапхананың қорының құрылымын, анықтама-библиографиялық
аппаратын, техникалық жабдықтарын білуін қажет етеді. Аталған қызметті
қанағаттандыру үшін кітапхана оқу – консультациялық қызмет арқылы
көрсетеді.
Кітапхананың типіне байланысты кітапханалық қызметтің ерекшелігі бар.
Негізінде кітапханалық қызмет барлық кітапханаларға міндетті, өйткені
кітапхана оқырмандарға ақпаратты жарнамалау, құжаттарды беру, кітапханалық
- библиографиялық білімді оқыту, барынша қызметтің кітапханалық жайлылығын
ұсынуды қажет етеді. Сондықтан кітапханалық қызметтің түрі кітапхананың
типіне байланысты.
Соңғы жылдары кітапханаларда қызметтің ақылы және тегін түрі пайда
болды. Қоғамның және кітапханалық – библиографиялық ісіндегі объективті
процестер кітапханалардың ақылы қызмет көрсетуіне әкелді.
Ақпарат көлемінің өсуі, техникалық жабдықтарды қолдану, қызметтің жаңа
түрлерінің пайда болуы, баспалардың басылымдарының қымбаттауы, кітапхананы
басқаруының қиындылығы және басқа факторлар кітапхананың қызметінің
бағасының өсуіне алып келді.
Баспа мақалалардың анализі және кітапхананың тәжірибесі көрсеткендей,
негізгі ақылы қызмет болып көшірме көбейту қызметі, баспа техникалық
жабдықтарды ұсыну: Интернет, электрондық пошта; ақпаратты дискеталарды және
басқа тасымалдаушыларда тарату; құжаттарды көшірмелеу, анықтама беру,
телефон арқылы жаңа түскен ақпарат туралы анықтама беру, компьютерлік
ойындарды, кино – видео материалдарды беру; оқу залынан кітапты үйге беру
(түнгі абонемент); тексті аудару; кітапханалары жоқ мекемелерде
кітапханалық пунктерді ашу; тақырыптық анықтамаларды дайындау,
библиографиялық тізімдерді анықтау және т.б болып табылады.
Әйтсе де, аталған ақылы қызметтер оқырманға альтернатива қалдырады:
материалдық жағдайы келмейтін оқырманның ксерокөшірменің орнына өз қолымен
жазып алуына мүмкіндігі бар; өз бетінше каталогтармен, библиографиялық
көрсеткіштермен жұмыс істей отырып әдебиеттер тізімін жасай алады;
сөздіктерді қолдана отырып мәтінді аудара алады; көрме арқылы жаңа түскен
әдебиеттермен таныса алады; ақылы абонементті қолданбай оқу залында отырып
оқи алады және т.б. Сондықтан, ақылы қызметті енгізе отырып кітапханалар
оқырмандарға кітапхананың негізгі тегін қызметінің түрлері мен формаларын
пайдалануға ұсынады, кітапханадан, оқудан алыстататтырмайды, кітапхананың
мәдениеттік, ақпараттық рөлін өзгертпейді деген сенім туады.
Кітапханалық қызмет – бұл күнделікті тіршіліктегі өте қажет
жұмыстардың бірі. Бұл сала тиісті қаржымен қамтамасыз етілмесе де,
Қазақстан кітапханалары бірнеше жылдар бойы электрондық қызмет көрсетуде
жеткілікті тәжірибе жинақтады. Оған құжаттарды электрондық жолмен жеткізу,
кітапханашыдан сұра виртуальді библиографиялық қызметі, вэб-лиографияны
құрастыру, оқырмандарды көрсеткіш базасындағы ақпаратты іздеп табуға оқыту,
Қазақстанның жақын және алыс шетелдердің ең ірі кітапханадағы электрондық
каталогқа қол жеткізуі жатады.
ҚазҰЭК және басқа да ірі жобаларды жүзеге асыра отырып, мәтінді
мәліметтер базасы бар он-лайн кітапханаларының алғашқы үлгілерін игеріп
жатыр. Осы жобаларды игере бастағанмен кітапханалық бизнес үрдісіндегі жаңа
цифрлы мүмкіндіктерді бірден қолға алудағы ақпараттық технология
саласындағы жаңа жетілулерді игереуге байланысты, Қазақстан кітапханаларын
дамытудың тұжырымдамасын жасау кезек күттірмейтін іс. Мыс, Қазіргі
кітапханалар модельін дамытуда Қазақстан кітапханаларында ақпараттық және
бағдарламалық қамтамасыз етуді, ақпаратқа қол жеткізуде сымыз технологияны
енгізу керектігі туындап отыр.
Жаңа жүйелік кітапхананың жаңа даму желісі туралы айтсақ, бізге
интерактивті қызметті дамытудың алдыңғы қатарлы технологиясы мәлім:
- жедел хабар алу қызметі – бұл оқырмандардың ақпаратты жинақтаушыдан,
тіпті өз компьютерінен бастап, өз ұялы телефон арқылы нақты уақыт
мөлшерінде ақпарат алуға мүмкіндік береді.
- медиа тасқындардың орталығы - бұл аудиоабонемент, аудиокітаптарды
ұялы телефонға жіберуге, құлақпен оқу және т.б.
Оқырмандарға қызмет көрсету – белсенді түрде оқудың мазмұнына,
ерекшелігіне, әдебиетті тандауына және оны ұғып алуына ықпал етуі
педагогикалық процесс болып табылады. Бұл кезде кітапханалар өзінің
педагогикалық функциясын орындайды – ол оқуына басшылық ету функциясы.
Жалпы педагогикалық, жалпы дидактикалық принциптер мен ғылыми қағидалар
кітапханалық қызметте кең түрде қолданылады.
Кітапханалық қызмет тек қана педагогика ғылымымен ғана емес, сонымен
қатар психология, социология, тарих, информатика т.б. ғылымдармен тығыз
байланысты.
Оқырмандарға қызмет етудің негізгі қағидалары – оқырмандарға қызмет
етудің мазмұны мен әдістері. Оқырмандарға қызмет етудің негізгі мазмұны бір
– бірімен тығыз байланыста, ол екі бағытта жүргізіледі – кітап оқуына
басшылық ету және кітапхананың ақпараттық жұмысы.
Өркениетке ұмтылған ұлттың рухани, саналы, мәдени келешегін
айқындайтын маңызды көрсеткіштерінің бірі оқырмандардың кітап оқу деңгейі.
Кітап - өркениеттіліктің басты баспалдағы, рухани қазына кілті - деп
Олжас Сүлейменов атап көрсеткендей кез-келген ұлттың келешегі үшін өскелең
ұрпақтың кітап әлеміне бойлай ену процесінің орны ерекше. Кітап оқудың теле-
бейне мәдениеттерінің озық ерекшелігі мынада: кітап оқу - еңбек, яғни
тартымды, рахат сезімге бөлейтін еңбек. Еңбек тек қана адам бойында осы
қасиетті ашып, оның оқырман болуына алғы шарт жасайды.
Кітапқа деген сүйіспеншілік тудыру әр кітапханашының міндеті, борышы.
Жастарымыз салт-дәстүрімізді көзіміздің қарашығындай бағып жүретін, көптің
көкейінде үміт отын жағып жүретін, адамзаттың озық ой көгінде ағып жүретін
болуы тиіс, деп Н.Назарбаев бүгінгі жастардың бойындағы мәдени
танымдылықты қалыптастыруда рухани құндылықтардың қайнар көзі кітап оқу
арқылы берілетінін айта отырып, білім мен ғылымның көкжиегінде биік
асулардан көргісі келетіндігін атап өтті.
Мәдениет пен өнер ұлы болмайынша, ұлт ұлы болмайды дегендей, егеменді
мемлекетіміздің болашағы жастардың мәдениет танымдылық қабілетін
қалыптастыратын мәдени ортаның бірі кітапхана болып табылады. Жаһандану
ғасырында ұлттық мәдениетті сақтап қалу, ұлттық тілді дамыту, отанын шексіз
сүйген патриоттарды тәрбиелеуде, жастардың бос уақытын тиімді пайдалануын
ұштастыруда, білімдерін жетілдіруде кітапхананың мүмкіндіктері мол.
Кітапхананың маңызды рөлі бірлестіру арқылы, жинақталған кітап қоры
арқылы оқырмандарға әсер ету. Жек тұлғаны жан-жақты қалыптастыру,
жетілдіру, дамыту арқылы қоғамда адамгаршілік қасиеті мол, жоғары
мәдениетті құндылықтарды қадірлейтін адамды қалыптастыру болып табылады.
Кітап оқу мәселесі бүкіл ұлтты толғандыруы тиіс. Ұлттың рухани
сауаттылығы кітап оқуға тікелей байланысты. Әр елде жүргізілген тәжірибелер
нәтижесінде мынадай жағдайлар анықталған: кітап оқитын адамдар белгілі бір
мәселе төңірегінде тез шешім қабылдауға бейім, есте сақтау деңгейі,
шығармашылық қабілеті жоғары, сөздік қоры бай, ойын еркін жеткізе
алатындығымен, елмен жақсы қарым-қатынас жасай білетіндігімен ерекшеленеді
екен. Ғылым мен техниканың ерекше алға басқан қазіргі кезеңінде де кітап
адамға рухани байлық ретінде, жан дүниесін кеңейтетін, нәрлендіретін бірден-
бір қазына ретінде одан әрі қолданыла бермек.
Қазіргі таңда кітапхананың қызмет көрсету ауқымы кең. Ақпараттық
технологиялардың даму қарқыны бүгінгі жас ұрпақтың дүниетанымдылық аясын
кеңейтіп отыр. Бүгінгі оқырман жастардың талабы да заман талабына сәйкес
өте жоғары, олардың сұраныстарын қанағаттандыруға кітапхана қызметі жаңа
деңгейде жауап беруге барлық жағдайды жасай бермек.
ХХІ ғасырдағы қоғамдық өзгерістер, ашық ақпараттық кеңістікке өтуі,
қоғамның ақпараттануы, демократиялануы, комерциялық үрдістердің өркендеуі,
өркениеттік деңгейге көтерілуі кітапханаының да жаңа бағытта жұмыс істеуін
талап етеді.
Әрбір оқырманның сұранымына орай кітапханада кітаптар, электрондық
оқулықтар мен көркем әдебиеттердің, компьютерлік технология қызметі
жүйесінің болуы, жаңа заманның бәсекеге қабілетті, мәдениетті, рухани жан
дүниесі бай нағыз адамды тәрбиелеуде орасан маңызды рөл атқарады.
Десек те, бүгінгі жастардың кітап оқуға деген ынтасын күнделікті
теле, аудио, видео және т.б. бағдарламалардың болуы азайтып отыр.
Компьютерлік ойындар, қатыгездік пен жеңіл өмірді дәріптейтін бейнефильмдер
жастардың көркем әдебиетпен арасын алшақтатып жіберді. Тіпті, кейінгі
көркем әдебиеттердің өзі де негізінен қызық өмірді, қылмыс әлемін дәріптей
бастады. Осы орайда жастарды кітапханаға тарту үшін кітапхана
қызметкерлеріне көп еңбек сіңіруге тура келеді.
Әлеуметтанушылардың есебі бойынша егер күніне кітап оқуға 1 сағат, ал
демалыс күндері 3 сағат бөлінсе, 1 жылда 573 сағат болады екен. Егер 1
сағатта кітаптың 10 бетін оқыса, 1 жылда 6 мың бет оқылады екен. Бұл
дегеніміз өз білімімізді толықтыруға үлкен потенциалдық мүмкіндік болып
табылады.
Кітап рухани үрдістің кепілі, ел мен елді, мемлекет пен мемлекетті
жақындастаратын маңызды фактор. Кітапқа қызығушылықты арттыру білімге
қызықтыру, ата тарих пен ұлттық сананы қалыптастыру болмақ. Кітап жан
айнасы, оған қарап бойыңды, ойыңды түзейсің. Сондықтан, бүгінгі күнгі
жастарды тәрбиелеудегі өзекті мәселелердің бірі олардың санасына ұлттық
рухани құндылықтарды сіңірумен қатар, әлемдік өркениеттің ақпараттармен
таныстыру да кітапхана қызметінің жаңа деңгейге көтерілуімен сабақтасады.
Кітапханашылар келген оқырмандардың таным-талғамына, қызығушылығына,
сұранысына сәйкес тиімді қызмет көрсете білуі міндетті. Жастардың
кітапханаларға ықтиярлықпен баруын қамтамасыз ету мақсатында оларға Бос
уақытты пайдалану шарасын дәріптеп, қызықты әдебиеттерді таңдай білуіне
қолғабыс ету ниетімен әртүрлі мәдени іс-шараларды өткізу, көрмелер
ұйымдастыру да тиімді үрдістердің бірі.
Гумилевтің айтуы бойынша Мәдениетке ең қажеттісі кітапхана,
институттар, университеттер болмаса да кітапхана болған жерде мәдениет еш
уақытта өшпейді.[2] Осы тағылымды басшылыққа ала отырып, қазіргі
әлеуметтік - экономикалық өзгерістер кезеңінде еліміздің егемендік,
дербестік талаптарына сәйкес жастарға білім, тәрбие берудегі кітапхананың
мақсаты - келер ұрпаққа ұлттық игіліктер мен адамзаттық мәдени мұралар
сабақтастығын сақтай отырып, әрбір оқырманды жеке тұлға деп санап, оның жан
- жақты дамуына мүмкіндік жасау.
Жаңа замандағы қоғамдық өзгерістер, қазіргі мәдени шаралар –
адамзаттың ашық ақпараттық қоғамға қызмет етуі кітапханаға үлкен өзгерістер
енгізуде. Мәдени шаралардың бастылары – қоғамның ақпараттануы,
коммерциялануы, демократиялануы, компьютерленуі бір сөзбен айтқанда заңды
түрде өркендеуі кітапхана жұмысын жаңа деңгейге көтереді. Оқу өзінің
мөлшеріне, мотивіне қарай ақпаратқа деген сұранушылығын қалыптастырады. Оқу
арқылы әлеуметтік құны бар, мәдениетті, рухани бай, жетілген, ағартушы адам
пайда болады.
Адамзаттың әрбір қызметі - оқусыз келмейді. Оқу рухани мәдениетті
қалыптастыруға әсер етеді. Сондықтан бүгінгі күннің басты мақсаты
оқырмандарды кітап мәдениетіне баулу. Бірқатар әлеуметтік институттар
ішінде кітапхана өзінің қызметі арқылы жеке тұлғаларға әсер ететін, олардың
сұранысына, қызығушылығына, тапсырыстарына жауап беретін мекеме. Өйткені
кітапханашылар бір оқырманға жауапкершілікпен қарай отырып, кітапхананың
қызметкері және барлық кітапханалар жүйесінің атқарушысы ретінде жауап
береді.
Теориялық зерттеу қорытындылары бойынша жеке тұлғаға әсер ету,
басқару қызметі әлі толық зерттеуді талап етеді. Кітапхананың басты мақсаты
көпшілік ақпарат құралдарымен бірлесе отырып, жоғары талантты оқырман
тәрбиелеу, олар адамгершілігі мол интеллектуалды, әдеби шығармалардағы
тәжірибелерді ала білетін болуы керек. Оқырманды оқу мәдениетіне тәрбиелей
отырып, оның шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыруға қол жеткіземіз.
Ал, шығармашылық оқу дегеніміз, интеллектуалды адамның динамикалық дамуына
жол ашу, рухани қызметтегі белсенділігін арттыру.
ХХІ ғасыр мәдениеттің, ғылым мен білімнің ғасыры. Бар білімнің қайнар
көзі кітапханада. Осы білім бұлағының нәрін келер ұрпаққа жеткізіп,
халқымыздың рухани қазынасы кітап қорын сақтап қалу қазіргі кітапхана
қызметкерлерінің асыл парызы. Түсінген адамға кітап баға жетпес байлық.
Кітап көпті көрген көнекөз ақсақалдай тағылымы көп, тәрбиесі мол ақылшың да
сырласың.
Кітапханалық қызмет көрсету процесі оның екі қатысушысынан
кітапханашы мен оқырманды өзара байланыстырады. Осы процесті ұйымдастыру
тиімділігі қажеттілігі экономикалық және мәдени жағдайларға байланысты
өзгеретін оқырмандарды ғана емес сонымен қатар кәсіби кітапханашылардың
сапасында үйрену қажет. Сол сияқты кітапханалық қарым - қатынасты үйрену
талап етіледі.
Кітапхана ісіндегі ең үлкен және күрделі мәселелердің бірі кітапханашы
мен оқырман арасындағы қарым - қатынас. Қазіргі кезде оқырман мен
кітапханашы тең құқылы екені белгілі, кітапханашы мен оқырманның шынайы
қарым – қатынас кезіндегі тіл табысу арқылы кітапхана қызметінің сапалылығы
және кітапхана оқырмандар үшін қызмет жасайтынын көрсетеді.
1990 жылдары кітапханада кітапханашы оқырманмен қарым – қатынасын және
кәсіби саналылығын өзгертетін әлеуметтік алға басулар болды. Оның
негізгілері: кітапханашылардың шаруашылық жағынан дербестілікке қол
жеткізуі, жұмыстағы қатаң бір тәртіпке бағынудан арылу, кітапханашының
білімін көтеру деңгейінің өсуі, еңбек аумағының дамуында қызмет көрсетудің
жаңа түрлерінің шығуы. Оқырмандарға кітапханалық қызмет көрсетуді жақсарту
үшін кітапханашыға жаңа біліммен жұмыс істеу ғана емес, сонымен қатар өзін
- өзі бағалау, яғни өзінің кәсіби мінез – құлқының ерекшеліктеріне сыни
талдау және түсіне білу қажет.
Кітапханадағы қарым – қатынастың өзіне тән маңызы бар, олар:
- коммуникативтік – бұл кітапханалық қарым – қатынастың түрі;
кітапханалар ортасындағы қарым – қатынастық қызметтің құралы болып
есептеледі;
- ақпараттық – кітапхана оқырманға ақпарат беріп отырады. Ақпарат
пайдаланушыға беріледі, пайдаланушы мен ақпараттың арасында байланыс
болмаса ақпарат өзінің маңыздылығын жоғалтады. Сонымен бірге кітапханашы
өзінің білімін үнемі көтеріп отыруы қажет. Осы мақсатпен кітапханашылар
әртүрлі әдістемелік ғылыми семинарларға, өндірістік кеңестерге, іс –
тәжірибе алмасу шараларына, кітапхана ассоциациясының отырысына қатысып,
баспасөз беттері арқылы өз іс – тәжірибелерін бөлісіп отыруы керек;
- реттеушілік қызмет – кітапханашыға кітапхана ортасында қарым –
қатынасын реттеп, кәсіби ұжымда өз орнын табуға, пайдаланушымен қызметтік
қарым – қатынас шекарасын орнатып, этикалық тұрғыдан дұрыс жолға қоюға
көмектеседі.
- тәрбиелік қызмет – кітапханадағы орнықты әрі лайықты қарым – қатынас
оған қатысушыларға жақсы әсер етеді, кітапханашы оқырманмен қарым – қатынас
кезінде қызмет көрсетуді жақсартуға ақпарат алады, оқырманның білімі мен
мәдениетінен өзіне қажетті жақтарын пайдалана алады, сол сияқты оқырманда
кітапханашыдан тәрбиелік әсер алады: ақпарат беруде, оны іздестіруде,
кітапхана қабырғасында өзін қалай ұстау қажеттілігі және қарым – қатынас
нәтижесінде екеуінің істері бір мақсатқа тоғысады.
Бірақ, үнемі олай бола да бермейді, кейде әртүрлі даулы мәселелер
туындап жатады. Кітапхананың тәрбиелік қызметі кітапханада жұмыс дұрыс
жолға қойылға ортада жүзеге асады. Кітапханада әртүрлі келеңсіз жағдайлар
да ұшырасады, олар кітапханашының немесе оқырманның дөрекілігі, оқырманға
қажетті кітаптың болмауы, оқырманға дұрыс ақпарат берілмеуі, міне осы
жағдайлар оқырман мен кітапханашының ортасын алшақтатып, оқырман
кітапханаға жолағысы келмей, кітапханашы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 - 6
І Қазіргі кездегі кітапханалардың қоғамдағы ролі
1. Қазақстан Республикасындағы кітапханалардың типтері мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..7 - 19
2. Кітапханалық қызмет көрсетудің міндеттері мен мақсаттары ... ..20 - 38
ІІ Жаңа әлеуметтік – мәдени жағдайда оқырмандарға қызмет көрсету
1. Кітапханада жүргізілетін көпшілік жұмыстардың жаңа
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... 39 - 53
2. Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының оқырмандарға қызмет
көрсетудің жаңа формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54 - 61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Адамзат өмірінің табалдырығын аттаған ХХІ ғасырымыз жаңа
технологияның қарқынды дамуымен ерекшеленеді. Ақпараттық технологияның
жылдан-жылға кең құлаш жайып, оның адам қызметінің барлық салаларына енуі -
өркениетті дамудың қажетті шарты болып отыр. Бұл күндері бүкіл дүние
жүзінің дамыған елдері сияқты, Қазақстанда да ақпараттық даму жүзеге
асырылуда.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2008 жылғы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген Қазақстан
халқына жолдауында (06.02.2008ж.) соңғы ... үш жылдың ішінде заманға сай
білім алуға және озық технологияларды игеруге мүмкіндік беретін білім
берудің тиімді инфрақұрылымын жасауды аяқтау[1] қажеттілігі көрсетілген.
Қазақстан Республикасында кітапхана жұмысын жаңарту үрдісі дегеніміз
оның мазмұны мен сапасын арттыру, кітапхананың ұлттық моделін жетілдіру,
ақпараттық технологияларды енгізуге байланысты жаңаша ақпараттық
технологиялық дәуірде өмір сүру.
Бүгінде ақпарат көп жағдайда қоғамда шешуші рөл атқарып, ақпарат
ресурстары мемлекеттік табиғи, еңбек, қаржы, энергетикалық ресурс іспетті
стратегиялық ресурстармен бірдей маңызға ие болып отыр. Қазіргі кезеңдегі
кітапханалардың қоғамдық рөлін көтеру, дүниежүзілік ақпарат кеңістігіне
ену, біртұтас жаңару стратегиясын қабылдау, кітапхананың дамуы, кітапхана
қызметінің сапасы мен дәрежесін көтеру, кітапхана қызметкерлерінің үздіксіз
жоғарғы білім алуларына ықпал ету бүгінгі күннің көкейкесті талабы.
Кітапхана – ғасырдан-ғасырға адамзат тарихының керуеніне сүріндірмей
әкеле жатқан тұғыры биік парасаттылық пен білімділіктің, байлық пен
біліктіліктің киелі ордасы. Заманымыздың әр кезеңінде кітапханашы
мамандықтың қажеттілігін мойындайтын оң пікірлермен көзқарастар қалыптасуы
керек. Кітапханаларды тек қана кітап береді деген теріс ұғым көптеген
оқырмандардың көкейінде жүрері анық. Сондықтан осындай ойлардың туындамауы
үшін кітапханашылар мемлекеттің әртүрлі мәдени шараларына, қоғамдық-саяси
өміріне араласып өздерінің деңгңйлерін көрсетуі тиіс.
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанның сарқылмас байлығы – кітап мұрасын
жоспарлы түрде зерттеу және оны игеру. Кітапхана ісінде жаңа технология мен
ғылыми білімді, мәдениетті дамытудың көздерін табу. Кітапхана құжаттарын
сақтаудың бүгінгі таңда ең тиімді, қолайлы түрі – ақпаратты сақтаушы,
таратушыларға көшіру және микроформ күйінде сақтау.
Жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда кітапханалардың қызмет түрлерін
жандандыру. Кітапханашы мамандығын ғылыми-зерттеу және әдістемелік қалыпта
тарату. Қазақстанның әлеуметтік-мәдени жағдайында кітапхананы әлемдік
деңгейде өзінділік, бірізділік құндылықтарына бағытталу жолын құру.
Ақпараттық өнім сапасын бақылау, әлемдік стандарттарға, ақпараттық қоғамның
жаңа лебіне, республиканың ғылыми және мәдени қоғамдастығының талабына сай
инфрақұрылымын анықтау. Көзі ашық көкірегі ояу ұрпақ тәрбиелеуде
кітапхананың қоғамға қосатын үлесін таразылап, кітапханада ақпараттық
қызмет, ақпараттық мәдениетті қалыптастыру
Диплом жұмысының мақсаты. Жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда
кітапханалық қызметтің қазіргі әлеуметтік жағдай мен мәдениетте алатын
орнын айқындау. Мәдениет саласында кітап алмасу тек қана ақпарат көзі ғана
емес, сонымен қатар, мәдени және кәсіби жағынан сапасының мазмұнын ашу.
Кітапханаларда жаңа ақпараттық мәдениетті насихаттау, ақпараттық
қызмет көрсету, кітапханада көпшілік жұмыстардың пайдалану әдістерін
зерттеу. Қазіргі кітапханалық қызметте және жаңа әлеуметтік-мәдени жағдайда
кітапхананың жан-жақты жаңа бағыттарын ашу. Мемлекеттің мәдени саясатында
кітапхананың атқаратын қоғамдық-ұйымдастырушылық жұмыстарының мәнін, ғылыми
тұрғыдағы бағыттарын анықтау. Сонымен қатар әлеуметтік-мәдени жағдайда
кітапханалық қызметтің мемлекетке тиімділігі мен жетістіктерін көрсету.
Зерттеу міндеттері. Қазіргі кітапхана саласының құрылымдарын
зерттеуде ұлттық құндылықтармен байланысын қадағалау. Кітапхананың жұмысын
насихаттау барысында мемлекет көлемінде мәдениеттер диалогы мәселесіне
деген жаңа тұжырымдамалық тәсілдердің ғылыми негіздемесін жасау.
Кітапханада әлеуметтік-мәдени жағдайда кітапханалық қызметті зерттей жүріп,
қазақ халқының тарихы мен мәдениеті бойынша жаңа дәлелді және материалды
базаны анықтау, оны ғылыми айналымға енгізу. Қоғамдық және гуманитарлық
ғылымдарды мәдениет саласында басым бағыттарын болашаққа объективті түрде
жеткізу.
Кітапхананың қоғаммен, қоғамның кітапханамен арақатынасын жақындату
мәселесін көтеру. Ақпараттық мәдениет пен кітапханаға өзіндік мән-мағына
беріп, ұлттың баға жетпес мұрасы мен кітапханаға деген сұранысты қамтамасыз
ету.
Зерттеудің әдістері. Дипломдық зерттеулердің интегралды нәтижесі және
оқырман дамуының негізгі көрсеткіші ретінде жеке тұлғаның ақпараттық
мәдениеті. Ақпараттық мәдениет - түсінігінің құрылымын қалыптастыру: оқу
мәдениеті, кітапханалық-бибюлиографиялық мәдениеті, компьютерлік және
сауаттылық және басқалар жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетін құрылымын
зерттеу әдісі.
Кітапханада әлеуметтік және психологиялық қызметтерді құру
кітапханалық қызмет көрсетудің негізі. Оқырманды зерттеудегі әлеуметтік
және психологиялық тәсілдер кезіндегі негізін зерттеу әдісі. Кітапханадағы
жеке тұлғаның ақпараттық мәдениетінің құрылуын зерттеу, жеке тұлғаның
ақпараттық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі.
Әлеуметтік-мәдени жағдайда кітапханалық қызметтің мемлекеттің мәдени
саясаты ретінде қалыптасуын қамтамасыз ету, жүзеге асырылатын шаралардың
мазмұны мен сапасы мониторингісінің жалпы жүйесін әзірлеу. Кітапхананың
барлық бөлімдерін қамти отырып, әртүрлі кешенді тәсілдер арқылы ортақ
мәселелерді жинау және түйінді сәттерді шешуге интеллектуалдық күш пен
кітапхана мұрасын қолдану. Қоғам мен кітапхананы үйлестіру мен өзара әрекет
етудің ұйымдастырушылық-әдістемелік жобасын құру. Кітапханада көптеген
мәдени шаралар өткізу, конференция, дөңгелек үстелдер, әдеби кештер
ұйымдстыру арқылы кітапхана ғылымын зерттеу.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыстың құрылымы тікелей
кітапхана қызметіне арналады. Жаңа ақпараттық қоғамда кітапханалық
қызметтің түрлері мен олардың іске асыру жүйесін құруда мәлімет беріледі.
Кітапханаларда ұйымдастырушылық қабілетін шыңдауға арналған тәсілдер, жалпы
кітапхана мен оқырман арасында қарым-қатынас құралдары қаралады. Оқырманның
кітапқа деген қызығушылығын әртүрлі іс-шаралар барысында қалыптастыру
жүктеледі. Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, төрт
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан
тұрады.
І. Қазіргі кітапханалардың қоғамдағы рөлі
1.1. Қазақстан Республикасындағы кітапханалардың типтері мен түрлері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның бәсекеге толық қабілетті
әлемдегі 50 мемлекеттің қатарына ену стратегиясы Жолдауының іске
асырылуына ғылыми, мәдени таным беретін, жылдан-жылға кең қанат жайып,
көркейіп келе жатқан кітапхана қызметінің қосар үлесі зор.
Кітапхана ісі мәдениет саласы ретінде ақпараттық білімдерінің және
мәдени-ағарту қызметінің негізі болып табылады. Жаңа мыңжылдықта
кітапханалар қоғамның қайта жанданып өзгеруінде мәдени мекемелер арасында
үлкен мүмкіндіктерге ие.
Қазіргі кезде адамдардың өскелең талабын қанағанттандыру, рухани
байлығымен жалпы байлығын дамыту және жоғары эстетикалық талғамын
қалыптастыру міндеттерін іске асыруда кітапхананың алатын орны ерекше.
Кітапхана қызметінің негізгі міндеті – халықты кітаппен қамтамасыз
ету, адамзаттың оқу мәдениетін қалыптастыру, рухани байлығын арттыру,
оқырмандардың талап-тілектерін қанағаттандыру, заман талабына сай жұмыстың
жаңа үрдісін енгізу, жас буын оқырмандардың өмірге деген көзқарасын
қалыптастыру, интеллектуалды даму жолында қажетті ақпаратпен қамтамасыз
ету, оқырман мен кітапхана арасындағы байланысты әр түрлі іс-шаралар арқылы
нығайту кітапхана ісінің беделін көтеру болып табылады.
Қазақстан Республикасында әртүрлі ведомоствалар мен жүйелерге қарасты
кітапханалар саны 2008 жылдың 1-қаңтарында берілген есеп бойынша 11407
кітапхананы құрады. Өткен 2006 жылмен салыстырғанда 185 кітапханаға өсті.
Олардың кітап қоры - 273749, 3 мың дана, оқырмандар саны - 7849,0 мың
адам, кітап берілімі - 208280,7 мың дананы құрады.
2008 жылдың 1- қаңтарында берілген облыстық әмбебап ғылыми
кітапханалардың есебі бойынша Қазақстан Республикасында Мәдениет және
ақпарат жүйесінде 3821 көпшілік кітапхана республика халқына кітапханалық
қызмет көрсетті.
Жалпы 2007 жылы республикадағы көпшілік кітапханалар 96-ға көбейді.
Бүгінгі күн талабына сай кітапхана жұмысын жандандыру, бұрынғы жабылып
қалған кітапханаларды қайта ашып, халық игілігіне айналдыру мақсатында
Жамбыл облысында 32 кітапхана, Шығыс Қазақстан және Ақтөбе облыстарында
12 кітапханадан қайта ашылды.
Алматы, Қостанай, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы
мемлекеттік көпшілік кітапханалардың саны 10 кітапханаға көбейді. 2007 жылы
11 ауылдық кітапхана ашылып (Сарыағаш ауданында - 6, Қазығұрт ауданында –
2, Созақ ауданында – 1, Түлкібас ауданында – 1, Ордабасы ауданында – 1) бір
ауылдық кітапхана жабылды (Мақтарал ауданында Атакент поселкалық кітапхана
филиалы).
Павлодар облысында мемлекеттік көпшілік кітапханалардың саны 5-ке,
Солтүстік Қазақстан облыстарында мемлекеттік көпшілік кітапханалардың саны
4-ке көбейді.
Батыс Қазақстан облысында Қазақстан Республикасының Мәдениет және
Ақпарат Министірлігінің жүйесіне кіретін кітапханалардың саны 2
кітапханаға өсті. Еламан, Жангелді, Беленьский ауылдарында 3 кітапхана
ашылды. Ауыл тұрғындарында жаппай қоныс аударуына байланысты Қаратөбе
ауданындағы Аққозы ауылдық округіне қарасты №14 бөлімшенің ауылдық
кітапханасы жабылды.
Қызылорда облысында мемлекеттік көпшілік кітапхананың саны 1 – ге
өсті.
Ақмола облысындағы Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат
министірлігінің жүйесіне кіретін кітапханалардың саны 12 кітапханаға
кеміді. Облыста 7 ауылдық кітапхана (Радов, Новоишимка, Новостройка,
Ақсай, Қараегін, Тарасов, Жақсы ауылдарында) ашылды. Облыстағы тұрғындар
саны (150-300 бірлік адам) аз елді мекендердей кітапханалар біріктіріліп,
болашығы аз 19 ауылдық кітапхана жабылды.
Республика бойынша Ақмола облысында ғана кітапханалар жүйесі азайды.
2007 жылы облыстар бойынша мемлекеттік кітапханалар жүйесін дамыту,
кітапханалар жүйесін тиімді түрде ретке келтіру жұмыстары жүргізілді.
Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министірлігінің
жүйесіндегі мемлекеттік көпшілік кітапханалар жүйесінде 2500 ге жуық
компьютерлер бар. Кітапхананың 311 Инттернет желісіне қосылған. Қазақстан
кітапханаларының басым көпшілігі ҚРҰК-да құрастырған автоматтандырылған
кітапханалық ақпараттық жүйе (РАБИС) бағдарламасын пайдаланады. Бүгінгі
таңда осы аталған бағдаралама негізінде ҚРҰК-нің Қазақстандық корпоративті
каталогтау орталығы бағдарламаны пайдаланушы кітапхананың ақпараттық
ресурстарын біріктіру арқылы Қазақстантану республикалық жиынтықты
электронды каталогын құру жұмысын жүргізіп отыр.
Көпшілік кітапханаларды жаңа ақпараттық технологиямен қамту деңгейі
бойынша Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар облыстары алдынғы орында тұр.
Қарағанды – 596, Шығыс Қазақстан облысында - 285, Павлодарда - 190
компьютерлер бар. ( кесте)
Алматы облысы халқының саны Қарағанды облысындағы халық саны шамалас
1340,2 мың тұрғыны бар Қарағанды облысында 327 кітапхана бар, жалпы
компьютерлердің саны - 596 дана, оның 59-ы Интернетке қосылған. Алматы
облысы бойынша компьютерлер саны – 59, оның 9-ы облыстық, 41-і орталық, 2-
уі ауылдық, 7-уі қалалық кітапханаларда. РАБИС бағдарламасы 4 кітапханада
(3 орталық 1 ауылдық) ғана бар. Интернет желісіне қосылған кітапханалар
саны - 8, 2-уі облыстық, 5-уі орталық,1-уі ауылдық кітапханада. Бүгінде
республика кітапханалары пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктерін
қанағаттандыру жұмыстарын электронды катологтар, библиографиялық
дерекқорлар, Интернет ресурсттары, сонымен қатар құжаттарды электронды
түрде жеткізу арқылы іске асыруда. Халықаралық кітапханалық қауымдастық
федерациясының мөлшері (ИФЛА) бойынша әр 5 мың тұрғынға шаққанда 1
Интернетке қосылу пункті болу керек, ал Алматы облысының 1638,1 мың
тұрғынына Интернеті бар 8 кітапхана ғана қызмет көрсетеді. Орта есеппен
алғанда олардың саны ең кемінде 327 болу керек.
Кітапхана – жұртшылықтың баспасөз шығармаларын пайдалану ісін
ұйымдастыратын мәдени-ағарту-ақпараттық және ғылыми көмекші мекеме.
Кітапханатанудың маңызды мәселелерінің бірі болып саналатын негізгі
міндеті – кітапхана типтерін зерттеу, оны өзіне тән белгілеріне қарай
топтау, кітапхана салаларының, топтарының сан қырлы әдістерін анықтау болып
табылады. Кітапханалар топтарының түрлеріне, атқаратын қызметіне,
белгілеріне қарай топтастырылады. Кітапханаларды типтерге бөлудің
маңыздылығы сол, ол кітапханалардың міндеттерін, функциясын, байланысын,
ара қатынасын ұйымдастырып, міндеттерін жүйелей топтастырады. Кітапханалар
типтеріне, түрлеріне байланысты жоспарлы түрде кітап қорының құрамын
қалыптастырып, оқырман сұранысын қанағаттандырып, кітапханалардың бірыңғай
жүйесін құруға, кітапхана ісін басқаруға т.б. байланысты көптеген
міндеттерді жүзеге асырады.
Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында зерттеушілер кітапханаларды үш
типке бөлді: көпшілік, ғылыми және мектеп кітапханасы. Кітапханаларды
көпшілік және ғылыми деп бөлуге кейбір ғалымдар қарсы пікір білдірді.
Өйткені бұлай бөлу көпшілік кітапхананы ғылыми кітапханаға қарсы қояды.
Ғылыми кітапхана тек ғалымдарға, ал екіншісі көпшілікке арналған деген
пікір тудырады, - деді. Сондықтан олар кітап қорын негізге ала отырып
әмбебап және арнайы кітапханалар деп бөлді.
М.И.Фруминнің пікірі бойынша оқырмандардың сұранысына қарай көпшілік
және ғылыми кітапханалар деп бөлінді. Бірінші: оқырмандардың жалпылама
білім алу сұраныстарын қанағаттандыру, екінші: ғылыми зерттеу, өндірістік
және оқу процесіндегі сұраныстарды орындау керек еді.
50-60 жылдары О.С. Чубарьянның пікірі бойынша кітапхана түрлерін
көпшілік, ғылыми және арнаулы деп үшке бөле отырып, екіншісін ведомстволық
саласына қарай да анықтау керектігін айтты.
Кітапхана типтерін анықтауға ғылыми тұрғыдан талдау жасалса да,
қазіргі кезге дейін кітапханатанушылар кітапхана типтерін және түрлерін
анықтауда бірыңғай позицияға келген жоқ. Негізінен дәстүлі бөлу жолы
алынған: көпшілік, ғылыми және арнаулы кітапханалар. Қазіргі кезде ғылым
мен мәдениеттің дамуына байланысты көпшілік және ғылыми кітапханалардың
функциялары ортақтасып, кеңейіп, олардың қатарына әмбебап кітапханалар да
қосылып келеді.
Кітапханатану ғылымының теориясы мен тәжірибесіне сүйене келе,
оқырмандар сұранысына байланысты кітапхана типтері екіге бөлінеді: әмбебап
және арнаулы, осы әрбір типтің ішінен одан әрі бөлшектеніп, түрлерге
бөлінеді.
Әмбебап кітапханалардың өзіне тән белгілері: оқырмандар сұранысының
кешенділігіне, кітапхана қорының және анықтама-библиографиялық аппаратының
сан-салалы, жан-жақтылығына байланысты түрлеріне, белгілі бір территорияны
кітаппен қамтамасыз етуіне байланысты. Толығырақ айтсақ:
Әмбебап кітапханалар, белгілі бір мекемелердің жұмысымен, жоспарымен,
міндеттерімен байланысты емес, олар оқырмандардың барлық категорияларына
қызмет көрсетеді.
Оқырмандардың әмбебап кітапханаларға қоятын талабы, сұранысы жан-
жақты, көп мақсатты. Әмбебап кітапханалар оқырмандардың кез-келген
сұранысын қанағаттандыруға жағдай туғызады.
Әмбебап кітапханалардың кітап қоры мазмұны жағынан барлық білім
саласын қамтиды. Арнаулы кітапханалармен, ғылыми-техникалық орталықтармен
байланыс жасап отырады. Барлық білім саласынан кітап қорының толықтырылуын,
сақталуын, қордың айналымын, сол кітапхана орналасқан ауданның (өлкенің)
әлеуметтік-экономикалық, мәдени табиғи, демографиялық ерекшеліктерін ескере
отырып, оқырмандарға сан-салалы қызмет көрсетеді.
Әмбебап кітапханалардың торабын құруда елдің әкімшілік-территориялық
белгілері де ескеріледі. Әмбебап кітапханалардың негізінде ұлттық,
депозитарлық қорлар, өлкетану библиографиясының функциялары да дамиды.
Әмбебап кітапханалар республика, облыс, аудан, қала көлемінде
орталықтандырылған кітапханалар жүйесін үйлестіру міндеттерін атқарып,
оқырмандар қызметіне, басқа кітапханаларға да жетекшілік қызмет көрсетеді.
Әмбебап кітапханалар өз жұмыстарын арнаулы кітапханаларды алмастыру үшін
емес, солардың қызметін атқаратын орталықтандырылған кітапханалар жүйесінің
базасын жасауға бағыттайды. Бұл кітапхана әр түрлі типтегі кітапханалардың
өзара байланысын реттеуші, ұйымдастырушы функцияларын да атқарады.
Әмбебап кітапханалар сұранысына, ақпараттық талабына қарай көпшілік
және ғылыми болып жіктеледі. Және де аймақтық мекемелік белгісіне
байланысты, оқырмандардың жас шамасына қарай балалар және жасөспірімдер
кітапханаса болып бөлінеді. Мекемелік түріне қарай мемлекеттік,
кәсіподақтық деп те бөлінеді. Статусына байланысты республикалық, өлкелік,
облыстық, аудандық, қалалық деп қарауға болады.
Көпшілік кітапханалар халықтың мәдени-интелектілігінің артуына, жалпы
және өздігінен білім алуына, творчестволық еңбек етуіне, эстетикалық
талғамының, тәрбиесінің жоғарғы болуына үлкен әсерін тигізеді, ғылымның,
техниканың алдынғы қатарлы тәжірибелерін насихаттайды.
Көпшілік кітапханалар кітап қорын қалыптастырады, кітапханалардың
барлық жүйесін қамтиды. Сол өлкеде арнаулы кітапханалар жоқ болса, көпшілік
кітапханалар халық шаруашылығы саласындағы барлық мамандарды кітаппен
қамтамасыз етуді өз міндетіне алады. Оқырмандардың кәсіптік сұранысын
қанағаттандыруға, әсіресе кішкене қалашықтарда, ауылдық жерлерде, жалғыз-ақ
көпшілік кітапхана болатын жағдайда оның атқаратын ролі үлкен.
Рухани, мәдени талап-тілектердің өсуіне байланысты көпшілік
кітапханаларда арнаулы бөлімдер, кабинеттер, оқу залдары, көпшілік
оқырмандардың кәсіптік сұраныстарын қанағаттандыру үшін арнаулы филиалдар
құрылады, нота-музыка бөлімі, өнер залы, кітапхана, клубтар, жастарға
арналған аудиториялар т.б. ашылады.
Әмбебап ғылыми кітапханалардың өзіне тән ерекшеліктері: ғылыми
кітапханалардың кітап қорына отандық және шет ел басылымдарының міндетті
тегін данасын алып тұрады. Бұлар - ғылыми маңызы бар басылымдар. Ғылыми
кітапханалар мемлекеттік, республикалық, аймақтық көлемде халық
шаруашылығында қызмет атқаратын мамандарға өз кітап қорындағы әдебиеттердің
әр саласынан, ғылыми тұрғыдан іріктелген библиографиялық және анықтамалық
әдебиеттерді, жинақ каталогтарын ұсынып отырады. Сонымен қатар кітап
қорларын ғылыми бағытта толықтырып, ақпарат орталығының да қызметін
атқарып, ғылыми әдебиеттердің дамуына бағыт беріп отырады. Анықтамалық
көрсеткіштер шығарып, жинақ каталогтарын, библиографиялық тізімдер жасап,
методикалық көмектер де көрсетіп отырады.
Еліміз бен шет елдерде шыққан әдебиеттерді толықтырып, әрі сақтаушы
ретінде, депозитарлық қордың, айырбас қорының функцияларын да атқарып
отырады. Халық шаруашылығындағы барлық мамандарға, ғалымдарға ғылыми
тұрғыдан кітапханалық қызмет көрсетеді. Көпшілік кітапханалардың
айырмашылығы мынада: оқырмандарға мақсатты түрде ғылымды және мамандығын
меңгеруге, белгілі бір салада жүргізіліп жатқан зерттеу жұмыстарына да,
экономиканы, халық шаруашылығын дамытуға да үлкен көмегін тигізеді.
Ғылыми кітапханалар мына бағыттар бойынша да қызметтер жасайды:
ақпараттық-библиографиялық жұмыстар орталығының міндетін атқарады.
Библиографиялық анықтамалық қызмет көрсетеді, архив қызметін де атқарады
және көмекші-ғылыми, библиографиялық-ұсыныс құралдарын шығару, жаңалықтарды
ғылыми тұрғыдан насихаттау жұмыстарын да жүргізеді.
Сонымен қатар, әмбебап ғылыми кітапханалар – барлық типтегі және
ведомостволық кітапханалардың ғылыми-әдістемелік, үйлестіру орталығы. Бұдан
басқа да озат кітапханалар тәжірибелерін зерттеп, оларды көпшілік
кітапхананың жұмысына пайдалану үшін методикалық құралдар шығаруға,
кітапхана мамандарының кәсіби мамандағын арттыруға да үлкен көмек көрсетіп
отырады.
Кітапхана ісі бағыттарының дамуына, оқырмандарға қызмет көрсетудің,
кітап қорын толықтырудың бірыңғай жүйесін жасауда да тигізетін көмегі көп.
Арнаулы кітапханалардың ерекшеліктері оқырмандар сұранысын кәсіптік
қызметіне қарай қанағаттандыру.
Ғылыми-өндірістік және халық шаруашылығының әртүрлі саласына арнаулы
мамандар дайындауда оқырмандарға арнайы қызмет көрсетеді.
Арнаулы кітапханалар өндірістің, ғылымның, білім мен мәдениет
салаларының құрылымына байланысты құрылады. Кітап қорын өзі қызмет
көрсететін мекеменің прогресіне байланысты толықтырып отырады. Кітап қорын
белгілі бір салада ғана толықтырылуы мүмкін, ол ұжымдық, өндірістік мекеме
оқырмандарының сұранысына байланысты.
Кітапханалардың типтері мен түрлерінің арасындағы байланыстар өзгеріп,
кейде бір салаға бірігіп, ауысып отырады. Елеулі жетістіктерге – тек қана
ведомстволық үйлестіру негізінде көпшілік және арнайы кітапханалардың және
ғылыми-техникалық хабарлама органдарының күш-қуатын интеграциялау арқылы
ғана жетуге болады. Мұндай байланыстардың артықшылығына көз жеткізу қиын
емес. Өйткені, арнайы кітапханаларда, ғылыми-техникалық хабарлама
органдарында ғылым мен өндіріс қажетіне сай іріктелген, көпшілік
кітапханалар алмайтын материалдар бар және олар хабарлама жұмыстарының
тәжірибелерін жете меңгерген:
Қандай түрдегі кітапхана болмасын, мынадай негізгі бағыттарға ерекше
назар аударады:
- кітаптарды насихаттаудың және оқуға басшылық жасаудың идеялық-
теориялық дәрежесін арттыру;
- ғылымға, өндіріс пен мәдениет қызметкерлеріне ақпараттық қызмет
көрсетуді дамыту;
- халыққа кітапханалық қызмет көрсету жүйесін ұйымдастыруды,
кітапханалар торабын орталықтандыруды жетілдіру;
- кітап қорын неғұрлым толық пайдалану мақсатында кітапханалардың
кітап жинақтау ісін жетілдіру. Аз пайдаланатын әдебиеттерді
депозитарлық сақтау жүйесін өндіру;
- кітапханалардағы еңбекті ғылыми ұйымдастыру ісін дамыту;
- кітапханашы мамандардың мамандығын жетілдіру;
- әдістемелік орталықтардың ұйымдастырушылық ролін арттыру.
Орталықтандырылған кітапханалар жүйесінің құрылуы кітапханалардың
түрлерін бір-біріне жақындастыра түсті. Кітапханалар кімге бағынатына
қарамастан, негізгі міндеттері мен қызмет принциптерінің ортақтығымен
біріккен, бірыңғай кітапханалар жүйесін құрайды.
Қорыта айтқанда, кітапханалардың типтерге бөлінуі әлі күнге ғылыми
зерттеулерді қажет етеді. Ал енді соңғы кезде пайда болып жаңа
технологиялармен қызмет көрсетіп жатқан кітапхана түрлеріне тоқталсақ:
Электронды кітапхана – кітапхана атауына сай, мәліметтер базасы
құрылған, тәуліктік виртуалды анықтама қызметі арқылы талап-тілектерді
орындау, ақпарат іздестіруде консультациялық кеңес беру, электронды пошта
және интернет желілері арқалы шалғайдағы тұтынушыларға қашықтықтан қызмет
көрсету сияқты осы заманғы жаңа озық технологиялармен жабдықталған
кітапхана.
Виртуалды кітапхана – қашықтықтағы мәліметтер базасын және жекелеген
онлайн режиміндегі бір-бірімен байланысқан объектілердің бүтін жүйесі. Бұл
кітапхан ғасыр мен аймаққа, тіл мен, мемлекетке, әмбебап салаларға
ведмоствалық, жеке және қоғамдық жүйеге жүктелетін маңызды сала ретінде
қолданылады. Олар қазіргі жағдайлардағы әдістермен аұпаратты таратын,
құжаттарды электронды түрде сақтайтын барлық ақпарат түрін жиналув мен
берілуін қамтамасыз ететін тез қызмет көрсетуге арналған компьютерлік және
ақпараттық құралдармен жабдықталған. Виртуалды кітапханада кез-келген
толық текстілі, дыбыстық, графикалық және т.б. ақпарат түрлері түрлі
ақпарат тасымалдаушыларды сақтауы мүмкін ( қатты дискілер, дискеталар,
оптикалық дискілер, стримерлік және магниттік ленталар). Сонымен қатар
олар түрлі әдістермен алынуы мүмкін ( локальді режимде, қашықтықтан мәлімет
алу режимі, компьютерлік жүйелердің түрлі режимдері).
Оқырман көз қарасындағы абстрактілі кітапхана – жаһандық электрондық
библиографиялық құрал. Мысалы: әдебиеттер көрсеткіштері, кітапхананың
электрондық катологтары және басқа да біз қолданатын құжаттардың қорлар
абстракциясы.
Виртуалдық кітапхана жаңарған замандағы қызғылықты объектінің бірі
болып табылады және бірнеше ғылыми дисциплиналарда (мәдениеттану,
кітапханатану, педагогика, информатика) қарқынды даму үстінде. Сондықтан
кітапхана ісінің есептеу техникасының мәдениеті мен білімінде жоғарғы
қызығушылық пайда болуда.
Виртуалды кітапханалар дегеніміз бірнеше көзқарасты айқындайды.
Бірінші көзқарас виртуалды кітапханалар деп машина оқитын түрде сақталған
құжаттарды тұтынушы глобалді есептеу сетінің іздеу машиналарының сүйене
отырып қарастырады, сол кітапхананың оқырманы болмасада пайдалана алады.
Екінші – виртуалды кітапханалар – жалпы қолдануға көп таралған
әлемдегі телекомуникациалық сеті арқылы кітапханалар арасында мәліметтерді
айырбастауды хабардар ету деп түсіндіреді. Мұндай кітапхананың кеңістігі
территория бойынша бір-біріне әр түрлі қашықтықта орналасқан, интерактифті
қарым –қатынас функциясын орындайтын бірнеше кітапханалардан тұрады.
Кітапханаларда не болмаса ақпарат орталықтарында орналасқан компьютерлерді,
орасан зор библиографиялық, фоктографиялық, толық мәтінді және басқа
ақпараттар мен қамтамасыз етілген, серверлер болып пайдаланған - виртуалды
кітапханалардың қатарына қосуға болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапхана дайындап шығарған
сөздігінде жаңа библиографиялық терминдердің тізімі виртуалді кітапхана-
электронды басылымдар түріндегі ғылыми ақпарат қоры және шексіз дерек
базасы мен деректер жиынттығына кіруді қамтамасыз ететін
телекомуникациялары бар электронды кітапхана деп талқылайды.
Мұндай кітапханалардың мақсаты – ақпарат ресурстарына еркін кіру
жағдайын ұйымдастыру. Негізгі мақсаты - инфрақұрлымды ұйымдастыру және
қолдау болып табылады. Қазіргі уақытқа тән- кітапханалық қызмет көрсетудегі
глобализация ( әлемдегі ақпарат ресурстарына еркін кіру) , сонымен қатар
оның жекелейлігі (жекелей ақпаратты тұтыну мүмкіндігі – үйде, жұмыста,
кітапханада). Әлемдегі технологиялық және әлеуметтік – мәдени өзгерістер
кітапханалық қызметтің жаңа философиясын анықтады- ақпаратты еркін
пайдалану мүмкіндігі. Бұл философия жаңа ғасырдың идеяларының дамуын
тудырады.
Гибридтік кітапхана – қорындағы құжаттардың түрлі тасымалдауыштар
сақталатын ( баспа құжаттарын, микрофиша, электрондық құжаттар) түрлі
жерлерде қолданылатын (қашықтықтағы серверлерде, ұлттық және топтық
серверлерде) және өз оқырмандарына барлық құжат түріне қолдануына мүмкін
туғызатын кітапхана түрін. Қолданушыларға дәстүрлік және электрондық
құжаттардан мәліметтер базасын ұсынады.
Гибридтік кітапхананың 2 түрі бар:
Модернизацияланған кітапхана және аралас типтік кітапхана
Аналогтық кітапхананың ( қағаздық кітапхана ) өзінің компьютерлік
электрондық катологы бар. Бұл кітапханада үйреншікті кітаптармен қатар
түрлі ақпараттық тасымалдаушысы бар виртуалды ақпараттық жиынынан тұратын
кітап қоры бар.
Медиатека – түрлі формадағы құжаттарды жинақтап оларды тұтынушыларға
жоғары сервистік деңгейде ұсынылатын қазіргі жағдайда жаңарған кітапхананың
бір түрі.
Оның оқырман залдары аудиовизуалды материалдарын кешенді қолдануға
арналған және ақпараттың машина оқитын тасымалдауштары мен жабдықталған.
Медиатека сөзі кітапхана сияқты күрделі құрылым. Ол екі сөзден
құралған медиа және тека.
Тека - ежелгі грек сөзі. Ол сақтау орны, түрлі заттардың массиві.
Осы массивті сақтауға арналған орын. Ал библион ежелгі грек сөзі кітап
деген мағынаны білдіреді, ауқымды кең мағынада қарастығанда кітапхана
этимологиялық түрде кітап сақтау орны ғана емес, сонымен қатар журнал,
газет, дискілер, касеталар- бір сөзбен айтқанда кітап қорын құрайтын түрлі
құжаттарды сақтайды.
Медиатека кешірек пайда болған сөз тіркесі. Медиа латын сөзі әдіс-
тәсіл деген мағынаны білдіреді. Шеттілдердің жаңа сөздігі (т.: Азбуковник
2003) бұл сөздің мағынасын қарастырады. Медиа ағылшын сөзі mas media –
массмедиа сияқты көпшілік ақпарат құралы.
Медиа - медиабизнес, медиабағдарлама, медиаодақ, медиатека,
медиафорум сияқты көпшілік ақпарат құралы ретінде қарастыратын күрделі
сөздің алғашқы бөлігі. Басқа сөзбен айтқанда медиатека- эфир арқылы
комерциялық радиостанциямен телестудиялар көрсететін түрлі көпшілік
ақпараттардың сақталу орны.
Грек және латын сөздерінің түбірінен алынған медиатека сөзінің
мағынасы өзгеріп, көп мағыналы сөзге айналды. Бір мағынасында медиатека
электрондық қорды және оның инфроструктурасын қарастыратын кітапхананың бір
түрі.
Сандық кітапхана – ақпараттық қызметтің кеңейген түрін , құжаттың
орналасуына қарамастан оның сақтау бөліміндегі форматтарын және құқықтық
шеңберіндегі нақтылығын бизнес сферадағы қажеттілігін қамтамасыз ететін
ақпараттар жиыны немесе басқару ортасы, жүйесі.
Ол жүйелік технологиялар негізінде қашықтықтағы ақпарат көздерін
жинақтайтын бөлінген ақпараттық жүйе мұндай жағдайда барлық ақпарат көздері
қолданушыға бір бүтін құжат болып беріледі және оның унификацияланған қол
жеткізу әдісі болады.
Сондықтан кітапханаларда құжаттар көп оқылатын (электрондық) формада
сақталады және суреттері бар электронды құжаттарға біркелкі интерфейстік
қол жеткізумен қамтамасыз ететін программалық құралдар қолданылады.
Осындай кітапханалардың қорларындағы түрлі ақпарат түрлері (текстілік,
графикалық, аудиовизуалды, толық және бөлшектік жинақтар, дәстүрлік және
электрондық формадағы құжаттар) және компьютеризация құралдарымен,
интернет, ақпараттық жүйелермен алынған құжаттар бар.
Мәліметтер базасы электрондық (сандық) ресурстарын қорымен
каталогтарын біріктіреді.
1.2. Кітапханадағы ақпараттық қызметтің міндеті.
Кітапхана әлеуметтік институт ретінде білімді жинап, сақтауды ғана
емес оны ұрпақтан ұрпаққа беруге міндетті. Кітапханалық қызмет көрсету
түсінігі әлеуметтікмәдени қызмет ретінде осы фактымен тығыз байланысты.
Осы жағдайда кітапханалық қызмет көрсету адамдардың (оқырмандардың,
қолданушылардың) рухани, мәдени білім алатын, ақпараттық қажеттіліктерін
қанағаттандыруға көмектеседі. Бұл кітапхананы мәдени аралық және әлеуметтік
коммуникациялық институттар қатарына қояды.
Кітапхана – оқырман мен кітап арасындағы негізгі алтын көпір.Бір
ғажабы осы заманғы ақпарат тасымалдаушы технология жүйесінде де кітапхана
маңызды буын болып саналады. Кітапхана мәдениет саласы ретінде ақпараттық,
білім беру және мәдени ағарту қызметінің негізі болып табылады.
Кітапханалық қызмет көрсетуде трансформацияны, еліміздегі әлеуметтік
жағдайды ескере отырып және сонымен байланысты мамандардың өзгеруі:
кітапхананың жаңа қызметімен, жағдайымен, жеке тұлғаға жаңа көзқараспен
және оның ақпарат қажеттілігін, демократиялық қоғамның базалық құндылығының
бірі деп ақпаратты еркін алуына жол ашықтығын көрсете білу.
Кітапханалық қызмет – оқырманның ақпараттық сұранысын толығымен
қанағаттандыруды және оқуына, оқу мазмұнына ықпал етуді қажет етеді.
Кітапханалық қызметтің негізгі мақсаты – оқырмандардың сұранысын кең түрде
қанағаттандыру және белсенді түрде оқудың мазмұнына және оқуына басшылық
ету.
Кітапханалық қызмет деген ұғым кітапханатану ғылымында 80-ші жылдардың
ортасында пайда болды, бірақ ғылыми ақпараттық жұмыста ақпараттық қызмет
деген ұғым кеңінен пайдаланып жүр. Ақпараттық қызмет ғылыми – ақпараттық
жұмыстың белгілі технологиялық процесінің нәтижесі ретінде қарастырылады.
Ю.Н.Столяров кітапханлық қызметті бірнеше түрге бөледі:
- оқырманға кітапханның қорын, ақпараттық-іздеу апаратын, кітапхананың
ғимаратын, жабдықтарын, жиһазын пайдалануға ұсыну;
- құжаттың қажетті мәліметтерін ізденуде оқырманға көмек көрсету;
- қажетті құжаттарды іздеу және жеткізу;
- қажетті құжаттарды іздеу жолында өзара және мамандармен қарым-
қатынасты қамтамасыз ету;
- оқу мәдениетін, кітапханалық-библиографиялық сауаттылыққа тәрбиелеу.
А.С.Арзуханов кітапханалық қызметті былай жіктейді:
- түрі бойынша: материалдық және материалдықсыз;
- форма бойынша: құжатты және құжатсыз;
- оқырманның сұранысын қанағаттандаруда; ақпараттық, этикалық және
эстетикалық;
- әлеуметтік және экономикалық өндірістің нәтижесі мен қызметтің
тұтынуы бойынша.
Сонымен қатар, функционалды қызметке назар аударуды қажет етеді, олар
кітапханалық қорды қалыптастырумен қамтамасыз етілетін, анықтамалық-іздеу
аппаратын құрастырумен оны жүргізуі, жалпы және арнайы оқу залдары жүйесін
және бөлімшелерін ұйымдастыру. Ақпараттық-анықтама қызметіне автор
анықтамалық қызметті, ауызша консультацияларды, жарнама қызметі жатқызады.
Сонымен қатар, библиогафиялық қызметке: ақпараттық-библиографиялық,
анықтамалық-библиографиялық, библиографиялық білімді жарнамалау қызметі;
ғылымның, техниканың жетістіктерін, озық тәжірибені және әлеуметтік
тұрмыстық қызметті жатқызады.
С.А.Басов кітапханалық қыөзметті жіктеуде үш түрге бөлуді ұсынады:
- құжаттық қызмет: бұл қызметтің негізінде оқырманның бірінші қатарлы
құжаттарды және библиографиялық ақпаратты алуының қажеттілігі;
- коммуникативтік қызмет: бұл қызметтің негізінде – оқырманның қарым-
қатынасының қажеттілігі, жазушылар, ғалымдар, т.б. арқылы, кітапхананың
жүйесі мен коммуникацияны жақсарту қажеттілігі;
- кітапханалық қызметтің сервисі: сервиссіз құжаттық және
коммуникативтік қызметті пайдалану мүмкін емес екенін айтады.
Кітапханалық қызметті теория жүзінде ғана әр түрлерге бөлуге болады
дейді автор, ал тәжірибеде кітапханалық қызмет ол оқырмандарға берілген
құжаттардың жиынтығын, оқырманның және кітапханашының жұмысын және қызметті
іске асыру жағдайы.
Кітапханалық қызмет оқырманның және кітапханашының белсенділігін қажет
етеді. Ақпаратты тез табуына оқырманның кітапхананың ережесін, кітапхананың
жүйесін, кітапхананың қорының құрылымын, анықтама-библиографиялық
аппаратын, техникалық жабдықтарын білуін қажет етеді. Аталған қызметті
қанағаттандыру үшін кітапхана оқу – консультациялық қызмет арқылы
көрсетеді.
Кітапхананың типіне байланысты кітапханалық қызметтің ерекшелігі бар.
Негізінде кітапханалық қызмет барлық кітапханаларға міндетті, өйткені
кітапхана оқырмандарға ақпаратты жарнамалау, құжаттарды беру, кітапханалық
- библиографиялық білімді оқыту, барынша қызметтің кітапханалық жайлылығын
ұсынуды қажет етеді. Сондықтан кітапханалық қызметтің түрі кітапхананың
типіне байланысты.
Соңғы жылдары кітапханаларда қызметтің ақылы және тегін түрі пайда
болды. Қоғамның және кітапханалық – библиографиялық ісіндегі объективті
процестер кітапханалардың ақылы қызмет көрсетуіне әкелді.
Ақпарат көлемінің өсуі, техникалық жабдықтарды қолдану, қызметтің жаңа
түрлерінің пайда болуы, баспалардың басылымдарының қымбаттауы, кітапхананы
басқаруының қиындылығы және басқа факторлар кітапхананың қызметінің
бағасының өсуіне алып келді.
Баспа мақалалардың анализі және кітапхананың тәжірибесі көрсеткендей,
негізгі ақылы қызмет болып көшірме көбейту қызметі, баспа техникалық
жабдықтарды ұсыну: Интернет, электрондық пошта; ақпаратты дискеталарды және
басқа тасымалдаушыларда тарату; құжаттарды көшірмелеу, анықтама беру,
телефон арқылы жаңа түскен ақпарат туралы анықтама беру, компьютерлік
ойындарды, кино – видео материалдарды беру; оқу залынан кітапты үйге беру
(түнгі абонемент); тексті аудару; кітапханалары жоқ мекемелерде
кітапханалық пунктерді ашу; тақырыптық анықтамаларды дайындау,
библиографиялық тізімдерді анықтау және т.б болып табылады.
Әйтсе де, аталған ақылы қызметтер оқырманға альтернатива қалдырады:
материалдық жағдайы келмейтін оқырманның ксерокөшірменің орнына өз қолымен
жазып алуына мүмкіндігі бар; өз бетінше каталогтармен, библиографиялық
көрсеткіштермен жұмыс істей отырып әдебиеттер тізімін жасай алады;
сөздіктерді қолдана отырып мәтінді аудара алады; көрме арқылы жаңа түскен
әдебиеттермен таныса алады; ақылы абонементті қолданбай оқу залында отырып
оқи алады және т.б. Сондықтан, ақылы қызметті енгізе отырып кітапханалар
оқырмандарға кітапхананың негізгі тегін қызметінің түрлері мен формаларын
пайдалануға ұсынады, кітапханадан, оқудан алыстататтырмайды, кітапхананың
мәдениеттік, ақпараттық рөлін өзгертпейді деген сенім туады.
Кітапханалық қызмет – бұл күнделікті тіршіліктегі өте қажет
жұмыстардың бірі. Бұл сала тиісті қаржымен қамтамасыз етілмесе де,
Қазақстан кітапханалары бірнеше жылдар бойы электрондық қызмет көрсетуде
жеткілікті тәжірибе жинақтады. Оған құжаттарды электрондық жолмен жеткізу,
кітапханашыдан сұра виртуальді библиографиялық қызметі, вэб-лиографияны
құрастыру, оқырмандарды көрсеткіш базасындағы ақпаратты іздеп табуға оқыту,
Қазақстанның жақын және алыс шетелдердің ең ірі кітапханадағы электрондық
каталогқа қол жеткізуі жатады.
ҚазҰЭК және басқа да ірі жобаларды жүзеге асыра отырып, мәтінді
мәліметтер базасы бар он-лайн кітапханаларының алғашқы үлгілерін игеріп
жатыр. Осы жобаларды игере бастағанмен кітапханалық бизнес үрдісіндегі жаңа
цифрлы мүмкіндіктерді бірден қолға алудағы ақпараттық технология
саласындағы жаңа жетілулерді игереуге байланысты, Қазақстан кітапханаларын
дамытудың тұжырымдамасын жасау кезек күттірмейтін іс. Мыс, Қазіргі
кітапханалар модельін дамытуда Қазақстан кітапханаларында ақпараттық және
бағдарламалық қамтамасыз етуді, ақпаратқа қол жеткізуде сымыз технологияны
енгізу керектігі туындап отыр.
Жаңа жүйелік кітапхананың жаңа даму желісі туралы айтсақ, бізге
интерактивті қызметті дамытудың алдыңғы қатарлы технологиясы мәлім:
- жедел хабар алу қызметі – бұл оқырмандардың ақпаратты жинақтаушыдан,
тіпті өз компьютерінен бастап, өз ұялы телефон арқылы нақты уақыт
мөлшерінде ақпарат алуға мүмкіндік береді.
- медиа тасқындардың орталығы - бұл аудиоабонемент, аудиокітаптарды
ұялы телефонға жіберуге, құлақпен оқу және т.б.
Оқырмандарға қызмет көрсету – белсенді түрде оқудың мазмұнына,
ерекшелігіне, әдебиетті тандауына және оны ұғып алуына ықпал етуі
педагогикалық процесс болып табылады. Бұл кезде кітапханалар өзінің
педагогикалық функциясын орындайды – ол оқуына басшылық ету функциясы.
Жалпы педагогикалық, жалпы дидактикалық принциптер мен ғылыми қағидалар
кітапханалық қызметте кең түрде қолданылады.
Кітапханалық қызмет тек қана педагогика ғылымымен ғана емес, сонымен
қатар психология, социология, тарих, информатика т.б. ғылымдармен тығыз
байланысты.
Оқырмандарға қызмет етудің негізгі қағидалары – оқырмандарға қызмет
етудің мазмұны мен әдістері. Оқырмандарға қызмет етудің негізгі мазмұны бір
– бірімен тығыз байланыста, ол екі бағытта жүргізіледі – кітап оқуына
басшылық ету және кітапхананың ақпараттық жұмысы.
Өркениетке ұмтылған ұлттың рухани, саналы, мәдени келешегін
айқындайтын маңызды көрсеткіштерінің бірі оқырмандардың кітап оқу деңгейі.
Кітап - өркениеттіліктің басты баспалдағы, рухани қазына кілті - деп
Олжас Сүлейменов атап көрсеткендей кез-келген ұлттың келешегі үшін өскелең
ұрпақтың кітап әлеміне бойлай ену процесінің орны ерекше. Кітап оқудың теле-
бейне мәдениеттерінің озық ерекшелігі мынада: кітап оқу - еңбек, яғни
тартымды, рахат сезімге бөлейтін еңбек. Еңбек тек қана адам бойында осы
қасиетті ашып, оның оқырман болуына алғы шарт жасайды.
Кітапқа деген сүйіспеншілік тудыру әр кітапханашының міндеті, борышы.
Жастарымыз салт-дәстүрімізді көзіміздің қарашығындай бағып жүретін, көптің
көкейінде үміт отын жағып жүретін, адамзаттың озық ой көгінде ағып жүретін
болуы тиіс, деп Н.Назарбаев бүгінгі жастардың бойындағы мәдени
танымдылықты қалыптастыруда рухани құндылықтардың қайнар көзі кітап оқу
арқылы берілетінін айта отырып, білім мен ғылымның көкжиегінде биік
асулардан көргісі келетіндігін атап өтті.
Мәдениет пен өнер ұлы болмайынша, ұлт ұлы болмайды дегендей, егеменді
мемлекетіміздің болашағы жастардың мәдениет танымдылық қабілетін
қалыптастыратын мәдени ортаның бірі кітапхана болып табылады. Жаһандану
ғасырында ұлттық мәдениетті сақтап қалу, ұлттық тілді дамыту, отанын шексіз
сүйген патриоттарды тәрбиелеуде, жастардың бос уақытын тиімді пайдалануын
ұштастыруда, білімдерін жетілдіруде кітапхананың мүмкіндіктері мол.
Кітапхананың маңызды рөлі бірлестіру арқылы, жинақталған кітап қоры
арқылы оқырмандарға әсер ету. Жек тұлғаны жан-жақты қалыптастыру,
жетілдіру, дамыту арқылы қоғамда адамгаршілік қасиеті мол, жоғары
мәдениетті құндылықтарды қадірлейтін адамды қалыптастыру болып табылады.
Кітап оқу мәселесі бүкіл ұлтты толғандыруы тиіс. Ұлттың рухани
сауаттылығы кітап оқуға тікелей байланысты. Әр елде жүргізілген тәжірибелер
нәтижесінде мынадай жағдайлар анықталған: кітап оқитын адамдар белгілі бір
мәселе төңірегінде тез шешім қабылдауға бейім, есте сақтау деңгейі,
шығармашылық қабілеті жоғары, сөздік қоры бай, ойын еркін жеткізе
алатындығымен, елмен жақсы қарым-қатынас жасай білетіндігімен ерекшеленеді
екен. Ғылым мен техниканың ерекше алға басқан қазіргі кезеңінде де кітап
адамға рухани байлық ретінде, жан дүниесін кеңейтетін, нәрлендіретін бірден-
бір қазына ретінде одан әрі қолданыла бермек.
Қазіргі таңда кітапхананың қызмет көрсету ауқымы кең. Ақпараттық
технологиялардың даму қарқыны бүгінгі жас ұрпақтың дүниетанымдылық аясын
кеңейтіп отыр. Бүгінгі оқырман жастардың талабы да заман талабына сәйкес
өте жоғары, олардың сұраныстарын қанағаттандыруға кітапхана қызметі жаңа
деңгейде жауап беруге барлық жағдайды жасай бермек.
ХХІ ғасырдағы қоғамдық өзгерістер, ашық ақпараттық кеңістікке өтуі,
қоғамның ақпараттануы, демократиялануы, комерциялық үрдістердің өркендеуі,
өркениеттік деңгейге көтерілуі кітапханаының да жаңа бағытта жұмыс істеуін
талап етеді.
Әрбір оқырманның сұранымына орай кітапханада кітаптар, электрондық
оқулықтар мен көркем әдебиеттердің, компьютерлік технология қызметі
жүйесінің болуы, жаңа заманның бәсекеге қабілетті, мәдениетті, рухани жан
дүниесі бай нағыз адамды тәрбиелеуде орасан маңызды рөл атқарады.
Десек те, бүгінгі жастардың кітап оқуға деген ынтасын күнделікті
теле, аудио, видео және т.б. бағдарламалардың болуы азайтып отыр.
Компьютерлік ойындар, қатыгездік пен жеңіл өмірді дәріптейтін бейнефильмдер
жастардың көркем әдебиетпен арасын алшақтатып жіберді. Тіпті, кейінгі
көркем әдебиеттердің өзі де негізінен қызық өмірді, қылмыс әлемін дәріптей
бастады. Осы орайда жастарды кітапханаға тарту үшін кітапхана
қызметкерлеріне көп еңбек сіңіруге тура келеді.
Әлеуметтанушылардың есебі бойынша егер күніне кітап оқуға 1 сағат, ал
демалыс күндері 3 сағат бөлінсе, 1 жылда 573 сағат болады екен. Егер 1
сағатта кітаптың 10 бетін оқыса, 1 жылда 6 мың бет оқылады екен. Бұл
дегеніміз өз білімімізді толықтыруға үлкен потенциалдық мүмкіндік болып
табылады.
Кітап рухани үрдістің кепілі, ел мен елді, мемлекет пен мемлекетті
жақындастаратын маңызды фактор. Кітапқа қызығушылықты арттыру білімге
қызықтыру, ата тарих пен ұлттық сананы қалыптастыру болмақ. Кітап жан
айнасы, оған қарап бойыңды, ойыңды түзейсің. Сондықтан, бүгінгі күнгі
жастарды тәрбиелеудегі өзекті мәселелердің бірі олардың санасына ұлттық
рухани құндылықтарды сіңірумен қатар, әлемдік өркениеттің ақпараттармен
таныстыру да кітапхана қызметінің жаңа деңгейге көтерілуімен сабақтасады.
Кітапханашылар келген оқырмандардың таным-талғамына, қызығушылығына,
сұранысына сәйкес тиімді қызмет көрсете білуі міндетті. Жастардың
кітапханаларға ықтиярлықпен баруын қамтамасыз ету мақсатында оларға Бос
уақытты пайдалану шарасын дәріптеп, қызықты әдебиеттерді таңдай білуіне
қолғабыс ету ниетімен әртүрлі мәдени іс-шараларды өткізу, көрмелер
ұйымдастыру да тиімді үрдістердің бірі.
Гумилевтің айтуы бойынша Мәдениетке ең қажеттісі кітапхана,
институттар, университеттер болмаса да кітапхана болған жерде мәдениет еш
уақытта өшпейді.[2] Осы тағылымды басшылыққа ала отырып, қазіргі
әлеуметтік - экономикалық өзгерістер кезеңінде еліміздің егемендік,
дербестік талаптарына сәйкес жастарға білім, тәрбие берудегі кітапхананың
мақсаты - келер ұрпаққа ұлттық игіліктер мен адамзаттық мәдени мұралар
сабақтастығын сақтай отырып, әрбір оқырманды жеке тұлға деп санап, оның жан
- жақты дамуына мүмкіндік жасау.
Жаңа замандағы қоғамдық өзгерістер, қазіргі мәдени шаралар –
адамзаттың ашық ақпараттық қоғамға қызмет етуі кітапханаға үлкен өзгерістер
енгізуде. Мәдени шаралардың бастылары – қоғамның ақпараттануы,
коммерциялануы, демократиялануы, компьютерленуі бір сөзбен айтқанда заңды
түрде өркендеуі кітапхана жұмысын жаңа деңгейге көтереді. Оқу өзінің
мөлшеріне, мотивіне қарай ақпаратқа деген сұранушылығын қалыптастырады. Оқу
арқылы әлеуметтік құны бар, мәдениетті, рухани бай, жетілген, ағартушы адам
пайда болады.
Адамзаттың әрбір қызметі - оқусыз келмейді. Оқу рухани мәдениетті
қалыптастыруға әсер етеді. Сондықтан бүгінгі күннің басты мақсаты
оқырмандарды кітап мәдениетіне баулу. Бірқатар әлеуметтік институттар
ішінде кітапхана өзінің қызметі арқылы жеке тұлғаларға әсер ететін, олардың
сұранысына, қызығушылығына, тапсырыстарына жауап беретін мекеме. Өйткені
кітапханашылар бір оқырманға жауапкершілікпен қарай отырып, кітапхананың
қызметкері және барлық кітапханалар жүйесінің атқарушысы ретінде жауап
береді.
Теориялық зерттеу қорытындылары бойынша жеке тұлғаға әсер ету,
басқару қызметі әлі толық зерттеуді талап етеді. Кітапхананың басты мақсаты
көпшілік ақпарат құралдарымен бірлесе отырып, жоғары талантты оқырман
тәрбиелеу, олар адамгершілігі мол интеллектуалды, әдеби шығармалардағы
тәжірибелерді ала білетін болуы керек. Оқырманды оқу мәдениетіне тәрбиелей
отырып, оның шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыруға қол жеткіземіз.
Ал, шығармашылық оқу дегеніміз, интеллектуалды адамның динамикалық дамуына
жол ашу, рухани қызметтегі белсенділігін арттыру.
ХХІ ғасыр мәдениеттің, ғылым мен білімнің ғасыры. Бар білімнің қайнар
көзі кітапханада. Осы білім бұлағының нәрін келер ұрпаққа жеткізіп,
халқымыздың рухани қазынасы кітап қорын сақтап қалу қазіргі кітапхана
қызметкерлерінің асыл парызы. Түсінген адамға кітап баға жетпес байлық.
Кітап көпті көрген көнекөз ақсақалдай тағылымы көп, тәрбиесі мол ақылшың да
сырласың.
Кітапханалық қызмет көрсету процесі оның екі қатысушысынан
кітапханашы мен оқырманды өзара байланыстырады. Осы процесті ұйымдастыру
тиімділігі қажеттілігі экономикалық және мәдени жағдайларға байланысты
өзгеретін оқырмандарды ғана емес сонымен қатар кәсіби кітапханашылардың
сапасында үйрену қажет. Сол сияқты кітапханалық қарым - қатынасты үйрену
талап етіледі.
Кітапхана ісіндегі ең үлкен және күрделі мәселелердің бірі кітапханашы
мен оқырман арасындағы қарым - қатынас. Қазіргі кезде оқырман мен
кітапханашы тең құқылы екені белгілі, кітапханашы мен оқырманның шынайы
қарым – қатынас кезіндегі тіл табысу арқылы кітапхана қызметінің сапалылығы
және кітапхана оқырмандар үшін қызмет жасайтынын көрсетеді.
1990 жылдары кітапханада кітапханашы оқырманмен қарым – қатынасын және
кәсіби саналылығын өзгертетін әлеуметтік алға басулар болды. Оның
негізгілері: кітапханашылардың шаруашылық жағынан дербестілікке қол
жеткізуі, жұмыстағы қатаң бір тәртіпке бағынудан арылу, кітапханашының
білімін көтеру деңгейінің өсуі, еңбек аумағының дамуында қызмет көрсетудің
жаңа түрлерінің шығуы. Оқырмандарға кітапханалық қызмет көрсетуді жақсарту
үшін кітапханашыға жаңа біліммен жұмыс істеу ғана емес, сонымен қатар өзін
- өзі бағалау, яғни өзінің кәсіби мінез – құлқының ерекшеліктеріне сыни
талдау және түсіне білу қажет.
Кітапханадағы қарым – қатынастың өзіне тән маңызы бар, олар:
- коммуникативтік – бұл кітапханалық қарым – қатынастың түрі;
кітапханалар ортасындағы қарым – қатынастық қызметтің құралы болып
есептеледі;
- ақпараттық – кітапхана оқырманға ақпарат беріп отырады. Ақпарат
пайдаланушыға беріледі, пайдаланушы мен ақпараттың арасында байланыс
болмаса ақпарат өзінің маңыздылығын жоғалтады. Сонымен бірге кітапханашы
өзінің білімін үнемі көтеріп отыруы қажет. Осы мақсатпен кітапханашылар
әртүрлі әдістемелік ғылыми семинарларға, өндірістік кеңестерге, іс –
тәжірибе алмасу шараларына, кітапхана ассоциациясының отырысына қатысып,
баспасөз беттері арқылы өз іс – тәжірибелерін бөлісіп отыруы керек;
- реттеушілік қызмет – кітапханашыға кітапхана ортасында қарым –
қатынасын реттеп, кәсіби ұжымда өз орнын табуға, пайдаланушымен қызметтік
қарым – қатынас шекарасын орнатып, этикалық тұрғыдан дұрыс жолға қоюға
көмектеседі.
- тәрбиелік қызмет – кітапханадағы орнықты әрі лайықты қарым – қатынас
оған қатысушыларға жақсы әсер етеді, кітапханашы оқырманмен қарым – қатынас
кезінде қызмет көрсетуді жақсартуға ақпарат алады, оқырманның білімі мен
мәдениетінен өзіне қажетті жақтарын пайдалана алады, сол сияқты оқырманда
кітапханашыдан тәрбиелік әсер алады: ақпарат беруде, оны іздестіруде,
кітапхана қабырғасында өзін қалай ұстау қажеттілігі және қарым – қатынас
нәтижесінде екеуінің істері бір мақсатқа тоғысады.
Бірақ, үнемі олай бола да бермейді, кейде әртүрлі даулы мәселелер
туындап жатады. Кітапхананың тәрбиелік қызметі кітапханада жұмыс дұрыс
жолға қойылға ортада жүзеге асады. Кітапханада әртүрлі келеңсіз жағдайлар
да ұшырасады, олар кітапханашының немесе оқырманның дөрекілігі, оқырманға
қажетті кітаптың болмауы, оқырманға дұрыс ақпарат берілмеуі, міне осы
жағдайлар оқырман мен кітапханашының ортасын алшақтатып, оқырман
кітапханаға жолағысы келмей, кітапханашы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz