Фразеологизм мен сөз және фразеологизмнің мақал-мәтелдерден айырмашылығы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4
I.Тарау
I.1 Ұлы ғалым Ісмет Кеңесбаевтың өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.7
I.2 Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық негізін салушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.23
I.3 Фразеологиялық түйдек пен фразеологиялық тіркес ... ... ... ... ... 24.26
II.Тарау
II.1 Фразеологизм мен сөз және фразеологизмнің мақал.мәтелдерден айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.33
II.2 Фразеологизмнің жасалуы мен кейбір стильдік ерекшеліктері ... 34.47
II.3 Фразеологизмнің кейбір грамматикалық көрнісі
II.4 І.Кеңесбаев ― «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін» түзуші
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4
I.Тарау
I.1 Ұлы ғалым Ісмет Кеңесбаевтың өмірбаяны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.7
I.2 Ісмет Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық негізін салушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8.23
I.3 Фразеологиялық түйдек пен фразеологиялық тіркес ... ... ... ... ... 24.26
II.Тарау
II.1 Фразеологизм мен сөз және фразеологизмнің мақал.мәтелдерден айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.33
II.2 Фразеологизмнің жасалуы мен кейбір стильдік ерекшеліктері ... 34.47
II.3 Фразеологизмнің кейбір грамматикалық көрнісі
II.4 І.Кеңесбаев ― «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігін» түзуші
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақ тіл білімінің қалыптасып, даму жолында, оны бір жүйеге түсіруде
еңбек еткен санаулы ғана ғалымдардың бірі – Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев.
1940 жылы ғылым кандидаты, 1944 жылы ғылым докторлығына дисертациясын
қорғап, ал, 1945 жылы профессор атағын алған ғалым 1946 жылы жаңа
ұйымдасқан Қазақ ССР Ғылым академиясының алғашқы академиктерінің бірі
болды.
І.Кеңесбаев қоғамдық ғылымдардың, әсіресе, филология ғылымының дамуына
көп еңбек сіңіріп, сан-салалы ғылыми проблемаларға басшылық жасады. Ол екі
жүз отызға тарта ғылыми еңбек жариялады. Ол еңбектерінде ғалым фонетика,
лексика, грамматика, тіл тарихы, қолданбалы лингвистика мәселелерімен ғана
айналысып қойған жоқ, сондай-ақ туыстас тілдердің өзара қарым-қатынасы мен
аударма проблемасын да назардан тыс қалдырмады.
І.Кеңесбаевтың жұмыстарының недәуір бөлігі қазақ әдеби тілінің даму
проблемасына арналған. Оларда қазақ әдеби тілінің дамуына, жетіліп шыңдала
түсуіне ұйытқы болған негізгі құбылыстар барынша кең көлемде сөз болады.
Автор әсіресе, кеңес дәуіріндегі әдеби тілге көбірек көңіл бөледі
Ғалымның қазақ тілінің лексикасын, семасиологиясын зерттеуге арналған
еңбектері де қыруар. Ол өзінің бар шығармашылық өмірінің өн бойында
әсіресе ана тілінің фонетикалық жүйесін байсалды да белсенді түрде
зерттеп, барынша жемісті еңбек етті. І.Кеңесбаев қазақ тілі фонетикалық
құбылыстарының заңдылығы жайында бірінші рет дәлелді қағидалар ұсынған
еңбектер берді.
Ғалым қазақ жазуын, орфографиясын әрдайым жетілдіріп отыру ісінде де
көп еңбек сіңірді.
Орыстың П.М.Мелиоранский, И.И.Мещанинов, С.Е.Малов, А.Н.Самаойлович
сынды тіл зерттеуші ғалымдарының қазақтың Қ.И.
Сәтбаев, М.О.Әуезов, Қ.Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев сияқты ғұламаларының
өмірі мен қызметі туралы жазғандары қоғамтану, жалпы түркологиялық, сондай-
ақ жалпы қазақтану аспектінде тағылымды, айырықша құбылыс болып табылады.
Мақалаларында ғалым осы оқымыстылар туралы маңызды мәліметтер келтірген.
Оның Қазақ халқы тілін зерттеудің бел-белестері дейтін мақаласы мен
кейбір еңбектері лингвистика тарихына байланысты жазылған.
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін
жарық көрді. 50-жылдан кейін түркітануда фразеологияның тіл білімінде жеке
пән ретінде қалыптасу жолында көптеген мәселелерді
ғылыми тұрғыда шешуде үлкен ізденістер басталды. Түркі фразеологиясын
(әзербайжан, башқұрт, қазақ, қырғыз, татар, өзбек, т.б.) зерттеуде алғаш
ат салысқан қазақ ғалымы І.Кеңесбаев болатын.
І.К.Кеңесбаевтың қазақ тіл фразеологиясының мәселелері жөнінде
зерттеулері айырықша көңіл аударарлық. Фразеологияны қазақ тіл білімінің
өз алдына дербес саласы ретінде қалыптастырып оның негізін салды. Ол көп
жылдан бері қазақ тілінің лексика, фразеологиялық байлығын жинаумен,
жүйелеумен, ғылыми тұрғыда жан-жақты алып зерттеумен шұғылданған.
І.Кеңесбаевтың Қазақ тіліндегі фразеологиялық түйдектердің кейбір
ерекшеліктері туралы деп аталатын көлемді мақаласы фразеология мәселесіне
арналған.
Ғалымның барлық мақалалары, зерттеулері кезінде тиісті ғылыми
талқылаудан өткен, стильдік жағынан да әбден шыңдалған, жоғары ғылыми-
теориялық дәрежеде жазылған. Олардың оқушы қауымға (мұғалімдерге,
студенттерге, аспирант-филологтарға, журналистерге, т.б.) тигізер пайдасы
мол деп ойлаймын. Әлі маңызын жоғалтпаған көптеген мәселелерге І.Кеңесбаев
зерттеулерінің пайдасы тиюі сөзсіз.
I-Тарау
I.1 Ұлы ғалым Ісмет Кеңесбаевтың өмірбаяны
І.Кеңесбаев – қазақ кеңес тіл білімінің негізін қалағандардың бірі. Ол
1907 жылдың 15 ақпанында дүниеге келген. Туған жері Оңтүстік Қазақстан
облысының Созақ ауданы Жаныс ата ауылы. Бала кезінде мұсылман мектебінде,
ал кейін 1921 жылдан бастап Түркістан қаласындағы В.И.Ленин атындағы
мектепте оқиды. Кейінірек Ташкентте Қазақтың оқу-ағарту институында, одан
соң Қазақтың жоғары педагогикалық институында оқыған. Пединституттың екі
курсын бітіргеннен кейін жақсы оқитын оқушылар қатарында 1928 жылы
Ленинградқа, Шығыс институтының түркология бөліміне жіберілген. Оны 1931
жылы бітіріп шығады. Осы институтта оқып, алған білімі оның бұдан былайғы
өмір, еңбек жолын айқындап берді. Мұнда атақты кеңес ғалымдары
И.И.Мещанинов, И.Ю.Крачковский, А.Н.Самойлович, В.В.Бартольд, С.Е.Малов,
Л.В.Щерба, Н.Я.Марр тәрізді профессорлардың алдын көріп, лингвистикалық
терең білім алды. І.Кеңесбаев 1931 жылдан бастап оқу орындарында, ғылыми-
зерттеу мекемелерінде еңбек етті. Ол алғашқы кезде Халық ағарту
комисариатында методист бола жүріп, қазақ пединститутында қазақ тілінен
сабақ берді. Содан соң Қазақтың мемелекеттік медицина институтында тіл
кафедрасының меңгерушісі, СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалында (1936-
1940) аға ғылыми қызметкер болып істейді. Бұл жылдары ол Абай атындағы
Қазақ пединститутында, Қазақтың С.М. Киров атындағы ( қазіргі Әл Фараби
атындағы) Мемелекеттік университетінде әуелі доцент, кейін профессор
қызметін атқарады. 1938 жылы 8-10 кластарға арнап, құрылымы және мазмұны
жағынан да тың қазақ тілі оқулығын жазды. 1939 жылы І.К.Кеңесбаевқа
филология ғылымының кандидаты деген ғылыми атақ беріледі. Ал, 1944 жылы
Қазақ тілінің тиянақты сөз тіркесі (фразеологиясы) деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғайды. 1945 жылы оған профессор атағы беріледі.
І.К.Кеңесбаев 1946 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының толық мүшесі
болып сайланады. Осы жылдан бастап 1951 жылға дейін Қазақ ССР Ғылым
академиясының вице-президенті болып істейді. Б.Әбілқасымов өз естелігінде
былай дейді: Ісекең тым саясатшыл адам еді. Бір кездері сол саясаттан
таяқ жегендіктен болу керек, саясатқа келгенде тым сақ болатын. Жас
кезінде молданың баласы деп қудаланса, 1950 жылдары Кенесары
қозғалысымен болған дүрбелеңде ұлтшыл деп вице-президенттік қызметінен
алынып Қызылордаға жер аударылды.
1956-1978 жылдары алдымен Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл-әдебиет
институтында 8 жыл, кейін Тіл білімі институтында 17 жыл директорлық
қызмет атқарады. Бірнеше жыл бойы Қазақ ССР Ғылым академиясының Қоғамдық
ғылымдар бөлімін басқарды.
І.К.Кеңесбаевтың еңбектерін партия мен үкімет жоғары бағалады. 1944
жылы жоғары оқу орындарындағы мінсіз атқарған педагогтық қызметі үшін
Еңбектегі ерлігі үшін медалімен, 1945 жылы Қызыл Жұлдыз орденімен, 1967
жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен, 1970 жылы Владимир Ильич Лениннің туғанына
100 жыл толу құрметіне арналған медалімен, 1977 жылы Ленин орденімен,
сондай-ақ Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының бірнеше грамоталарымен
наградталады. 1945 жылы Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
деген құрметті атақ беріледі.
І.К.Кеңесбаев бастауыш, орта және жоғарғы мектептерге үздіксіз үлкен
көмек көрсетіп келген. Ғалым өзінің ғылыми қызметін 1930 жылдары бастауыш
және орта мектептер үшін оқулықтар, программалар жасаудан бастайды. Ол –
мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған бірқатар оқулықтың авторы. Оның
бұл саладағы жазған тұңғыш мектеп оқулығы 1934 жылы басылып шықты.
Оқулықтарының көпшілігі әлденеше рет қайта басылып шықты. Ол бірсыпыра ірі
проблемалар бойынша көлемді де, күрделі де зерттеу еңбектер берді. Соның
бірі – Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Бұл қомақты, кесек жұмыс –
түркі тілдерінің лексикографиялық ғылымына қосылған аса ірі үлес болып
табылады. Осы еңбегі үшін ғалым 1978 жылы Қазақ ССР-інің Мемелекеттік
сыйлығына ие болды. Бұл еңбек – автордың талай жылдар бойы ерінбей істеген
еңбегінің жемісі.
Ғалым – республикамыздағы, сондай-ақ басқа түрколог ғалымдардың жаңа
легінің өркен жайып өсуіне қалтқысыз көмек етіп келген тәлімгер ұстаз.
Оның шәкірттері арасында бірнеше ғылым докторы мен кандидаттары тіл білімі
саласында табысты еңбек етуде. Оған берілген Қарақалпақ АССР-інің
еңбек сіңірген ғылым қайраткері атағы туысқан республикадағы ғалымға
деген ілтипатының айғағы.
І.К.Кеңесбаев – ғалымдардың халықаралық ұйымы Орал – Алтай
қоғамының құрметті мүшесі, Түркиядағы Түрік тілі қоғамының
корреспондент мүшесі, Советская тюркология журналының редакция алқасының
мүшесі. Шетелдердегі отандастармен мәдени байланыс жасайтын қазақ Отан
қоғамына басшылық та еткен.
І.Кеңесбаев 1995 жылы қаңтардың 16-сында 88 жасқа қараған шағында
дүниеден қайтты. Ғалымның туған жерінде, өзі оқыған ауданындағы орта
мектепті академик І.Кеңесбаев атымен атау, Астанадағы ол тұрған үйдің
қабырғасына ескерткіш тақта орнату, Алматы қаласындағы бір көше атын беру
ғалымға үлкен құрмет, аруағына ізет болып табылады.
I.2 І.Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық негізін салушы
І.Кеңесбаев көп жыл бойы қазақ тілінің лексика, фразеологиялық
байлығын жинаумен, жүйелеумен, ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеумен
шұғылданған. Ғалым өзінің Қазақ тіл білімі туралы зерттеулері еңбегінде
қазақ тілінің фразеологиясына жеке тоқталып, нақты мәләметтер береді.
Қазақ тілінің фразеологиясы туралы деген бөлімде былай дейді:
Фразеологизмдер―тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнеленуі жағынан
да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән
ерекшеліктері бар.
Тілімізде көкейге қонымды, көркем орамды алуан түрлі тұрақты сөз
тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді
халық орынды пайдаланды. мақал-мәтелдермен барабар жоғары бағалап, оларды
қастерлей сақтап келеді. Сол сан-салалы, тізбек, қалыптасқан сөз топтарын
жинау, бір ізге түсірудің мәні өзінен-өзі түсінікті.
Тіл-тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан
(ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол қасиет әрине тиянақты сөз
тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы
(лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі
фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда,
сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология дейтін болсақ,
фразеологизм байлығын тексеретін саланы фразеология деп атау әбден орынды.
Бұл саладағы ғылыми топшылауларды 1944 жылы айтқан болатынбыз. (1, 202)
Атақты ориенталист ғалымдар ― М. О. Әуезов, С. В. Юшманов кезінде осы
мәселе жөнінде өте құнды пікірлер білдірген екен.
Әр тілдің заңдары, өзіне лайық ерекшеліктері бар; оларды зерттейтін
фонетика, морфология, синтаксис, лексика, симасилогия тәрізді ярустары,
яғни тараулары бар. Фразологизмдер бұрынды-соңды еңбектерде, көбіне, осы
лексика тұрғысынан зерттеліп келгенін, соның өзінде екі тілді сөздіктерде
иллюстрация ретінде сөз болғанын, басқаша айтқанда, өзінің ұсынып отырған
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты еңбектегі қыруар фактілердің
кейбірі оқулықтарда т.б. мысал ретінде ғана жол-жөнекей айтылып келе
жатқанын айтады. Революциядан бұрынғы, революциядан кейінгі қырқыншы
жылдарға дейін тиянақты сөз топтары тіпті түркология көлемінде де
зерттеушілердің арнаулы теориялық обьектісі болмағанын да ескертеді..
І.Кеңесбаев фразеологизмдердің зерттелуі туралы қысқаша айтып өтеді. Онда:
Кейінгі 10-15 жыл ішінде түркі тілдерінде фразеология проблемалары жан-
жақты тексеріліп, тың ойлар ғылыми жұртшылық талқысына түсуде. Бұдан
тысқары құрлымы бөлек өзге тілдер жайында келелі концепциялар кездеседі.
Әсіресе славян (ең алдымен орыс), герман, роман тілдері бойынша бұл
саладан Отан ғалымдарының бағалы теориялық пайымдаулары, айтыс пікірлері
көптеп кездеседі. Шетел зерттеушілерінің де бірқыдыру мақалалары бар. Бұл
тарапта негізгі приоритет совет ғалымдарына тән екенін арнайы атағанымыз
жөн. Дегенмен, барлық мәселе әбден үзілді-кесілді шешілді деу қиын. Әр
автордың пікір сайысына бөлек тоқталудың нақ қазір қажеті жоқ. Бұл жолы
талай жылдарды артқа салып, қазақ тілінің бай фактілерін негізге алып,
өзге де ғұламалардың шалымды топшылауларын ескере отырып, фразеологизмдер
(ықшамдап айтқанда ФЕ категориясы) өз алдына терезесі тең лингвистика
саласы екенін баса атағанымыз мақұл-дейді. (1,203)
Ғалым қазақ фразеологиясының дербес пән екендігін дәлелдейді.
Фразеологияның сыр-сипатын айтқанда, оның тіл ярустарына, тілдің құранды
бөлшектеріне мүлде қатысы жоқ деп айтпайды. Тілдің сол бөлшектерінен
түбірлі айырмасын, бас белгілерін (релеванттық қасиетін) бір-ақ ауыз
сөзбен түйгеді: 1) мағына тұтастығы мұнда ― белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі
сөздер бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айрылып қалады
да, шоғыр тіркес бір тұтас мағына береді; 2) тіркес тиянақтылығы мұнда ―
белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса байланысады,
олардың орын тәртібі нық келеді, барлық жағдайда дерлік бір шоқ тіркесу өз
қалпын сақтайды; 3) қолдану тиянақтылығы мұнда ― белгілі бір ФЕ айна-
қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады. Сонымен
өзіне дейінгі барлық зерттеулерді және өзінің бұрын- соңды ізденістерін
шола, қорыта, әрі тұжырымдай келіп, фразеологизмдерді танып-білудің
жоғарыдағыдай негізгі үш принципін (үш критерийін) қолдайды.
Әдетте зерттеушілер тарапынан бұл аталған критерийлердің бірін―басты,
шешуші, екіншісін―көмекші не қосымша, үшінші біреуін―қосалқы, не шешуші
емес деген тәрізді саралау, салмақтау талабы кездеседі. Алайда бұл
тәрізді, пайымдауларымыздың дұрыс-бұрысын атап жатпай-ақ өзіміз
басшылыққа алатын, негізгі, басты принцип аталған үш критерийдің
тұтастығын атаймыз. Осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай, тұтасымен
басты арқау еткенде ғана ФЕ-нің ерекше белгілерін тани аламыз. Яғни үш
тұрғыны жүйелі түрге салып, фразеологияның басы ашық, дербес обьектісін
анықтаймыз. Сонда ғана ФЕ-нің ерекше белгілерін тани аламыз. Демек,
фразеологияны тіл білімі саласындағы дербес пән деп тани білудің өзі осы
аталған заңдылықты қаншалықты мойындауға байланысты болмақ.
Тұтастық, тұрақтылық пен тиянақтылық ФЕ-нің басты, негізгі белгісі
дегенде, бұл қасиеттерді өз дәрежесінде, өзге күйде тілдің басқа
элементтерінен де табуға болады. Мәселен, тілдегі ең кішкене бөлшек
фонема, буын болсын, немесе морфема мен түбір, оның негізгі, туынды
түрлері болсын өзінің тұлғалық тұтастығын, тұрақтылығын сақтайды.
Сөйлемнің әр алуан типтерін алсақ, олар да өз құрлымының ерекшелігіне,
шегі мен мөлшеріне, солардың тұрақтылығы мен тұтастығына қарай бір-бірінен
дараланып тұрады. Бұл тұрғыдан қарағанда тұтастық, тұрақтылық қасиеттер
тек ФЕ емес, көптеген тілдік категорияларға ортақ тәрізді, яки тұтастық,
тұрақтылық, тиянақтылық сипат алған нәрселердің бәрі бірдей ФЕ бола
алмағанымен, ФЕ үшін сол қасиеттердің болуы міндетті. Әйтсе де бұл жерде
сөз етіп отырған заңдылықтың өз ерекшелігі бар. Жоғарыда аталған үш
критерийді түгел қамтитын тұтастық пен тұрақтылық кез-келген сөз
элементінен немесе сөйлемнен табыла бермейді. Ал, ондай белгілердің екеуі
болып бірі болмаса, немесе біреуі ғана болып екеуі болмаса, ешбір
лексикалық-грамматикалық тұлға ФЕ дәрежесіне көтеріле алмайды. Ал, ФЕ
категориясын алатын болсақ, ол аталмыш үш белгінің, яғни жоғарыдағы үш
критерийдің үшеуіне бірдей ие, үш қасиеттің үшеуі бір-бірінен ажырамай,
іштей өзектесіп жатады. Міне, осыған орай ФЕ де тілдің өзге
категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-бейнесімен тіл ішінде өмір
сүреді, өз заңдылықтарын берік тұтынады.
Осы аталған үш белгіге, яки үш критерийге сүйене отырып, бүкіл қазақ
тілінің құрамындағы ФЕ құбылыстарын ең негізгі екі арнаға бөледі. Оның
біріншісі фразеологиялық түйдектер (шартты түрде ф.түйдек), екіншісі
фразеологиялық тіркестер ( ф.тіркес) деп аталады. Бұл топтарды дәстүрлі
термин атауларына сай түсіндіретін болсақ, түйдекке идиом сипатындағы
фразеологизмдерді жатқызады.
Сонымен, ф.түйдекке (идиом) мына тәрізді фразеологизмдер жатады: Жаны
күйді, ит арқасы қиянда, талағының биті бар, жүрегінің түгі бар, жүрек
жұтқан т.б. бұл типтегі ФЕ компоненттері әуел бастағы негізгі лексикалық
мағынасынан айрылып, бәрі жиылып бір ұғымды түйдегімен бір-ақ білдіреді.
Осы тұста І.Кеңесбаевтың идиом мен фразаның айырмашылығы мен
ерекшеліктеріне тоқталып өткенді жөн көрдім. Онда: Идиом да, фраза да ―
белгілі бір сөз тізбектері: идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы
негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана
лексикалық формасы мен мағынасын жоғалтады да, грамматикалық формасын
сақтайды; бұлар – негізгі бір кесек күрделі лексикалық единицаның
грамматикалық элементтері болып есептеледі. Идиомның беретін мағынасы оның
жеке сыңарларынан шығатын мағынамен байланысты: Мәселен, қабырғаңмен
кеңес, қас пен көздің арасында, жүрек жалғау, қырғи қабақ болу,
тонның ішкі бауындай дегендердің әр қайсысы бір-бір идиом; қабырғаңмен
кеңес дегеннің мағынасы қабырға, кеңес деген сөздердің тікелей
мағынасынан туып отырған жоқ, мұның беретін ұғымы ойлан, асықпай, саспай
ойлан... әрбір идиомның сыңарлары бір тегіс, басы бірігіп тұрып қана жаңа
мағына туғызып тұр... жеке элементтердің негізгі мағынасынан барып
жасалған тізбек идиом болмайды, ол фраза болады. Мәселен, белін қынай
буынды, ата жолын қуу, егіліп жылау, асқар тау, шалқар көл,
жосадай қан, мидай дала. Бұл тізбектердің әрқайсысындағы компоненттер
өзінің негізгі мағынасынан айырылып қалып тұрған жоқ, бастапқы тікелей
мағынасын сақтап тұр. Идиом мен фраза тілдегі қолданылу ыңғайына қарай,
бірінің орнына бірі жүріп, ауысып отырады: бұл екеуінің кей уақыт шегін
белгілеп, ажырата білу қиын болады. Мәселен, күлін көкке ұшыру, жермен
жексен болды, жерден жеті қоян тауып алғандай, салы суға кетіп отыр,
санын соғып қалды, төбе шашы тік тұрды деген тізбектердің бәрі де
бейнелі мағынаға ие болып тұр. Бұлар да – идиомдық сөздер, бірақ әр
тізбектің ішіндегі сөздер мүлдем өзінің негізгі мағынасынан айырылып қалды
деуге болмайды. Мұндағы жермен жексен қылды дегендегі жексен сөзі парсы
тілінде бірдей, тегіс деген мағынаны білдіреді екен; жер бетімен бірдей
ету –көзін жоғалту, құрту деген метафоралық ұғымды беріп тұр... солай
бола тұрып, бұл сөздер екінші жанама, метафоралық ұғымды бергендіктен,
олар өзінің лексикалық мағынасынан айырылып қалып тұр. Сол сықылды салы
суға кетіп отыр дегенді де басқа мағынада қолданып отырмыз. Егер де бұл
сөздерді салының суға кетуі мағынасында тікелей түсінсек, идиом бола
алмайды. – делінген (2, 205, 206,)
Ф.тіркестер өз ішінен екіге бөледі:
а) түйін тіркес (түйін.т). Бұл―әуел бастағы еркін тіркесті ауыс
мағынада қолданудан туған фразеологизм. Басқаша айтқанда ФЕ сыңарларының
о бастағы мағынасы мүлде жойылмағанмен, көмескіленген. Бұған мынадай
фразеологизмдер жатады: ернінен ене сүті кетпеген, пышақ кескендей
тыйылды, өкшесін (табанын) жалтыратты т.б.
ә) түйіс тіркес (түйіс.т.). Бұл да әуел бастағы еркін тіркесті ауыс
мағынада қолданудан туған. Бірақ ФЕ сыңарларының бастапқы мағынасы мұнда
көмескіленбей, әнтек солғындап айтылады. Түйіс т. Мысалдары мыналар:
құмырысқадай құжынаған, ортан қолдай, көзді ашып-жұмғанша, асқар тау,
қыпша бел т.б.
Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі тиянақты тіркестер (фразеологизмдер)
―тіл ішінде өз заңдылықтарына сәйкес өмір сүретін айрықша категория.
Олардың әр алуан ірілі-ұсақты ерекшеліктері мен айрым белгілерін саралай
зерттейтін дербес пән―фразеология.
ФЕ-нің варианты мен синонимі мәселесі туралы да айта кеткен жөн.
ФЕ-нің варианты екі түрлі: а) фонетикалық вариант: ұнжырғасы
түсті―енжорғасы, өнжорғасы түсті т.б; ә) лексикалық вариант: көз шырымын
алды―көз іліндірді; кек алды―өш алды т.б. Мұндағы дыбыс ерекшелігі үлкен
түсінікті керек етпейді: мағыналық, сөз қолдану тәсілі, стилистика жағынан
мұның сөйлеу процесіне тигізер ешбір ықпалы жоқ. Ал, лексикалық
варианттардың бір-бірінен әнтек болсада ерекшелігі байқалады: осы іспеттес
құдай иіп дегенді алла (тәңірі) иіп деп айту дағдылы емес. Бұл жердегі сөз
қолдану тәсілінде аздап болса да сыр бар, бірақ айтарлықтай семантикалық
алшақтық байқалмайды. Бұл тәрізді құбылысты ФЕ-нің синонимдік тұлғасы деп
те атауға болады.
Ал, белгілі бір фразеологиялық синонимдер деген мәселе вариант
ұғымынан түбегейлі бөлек. Варианттарда қалайда ең кемі бір компонент
ортақтаса қолданылса, синонимдес фразеологизмдерде ешбір компонент
қайталана алмайды: ФЕ-лердің (синонимдердің) мағыналық жуықтығы
болғанымен, тұрпат жуықтығы болмайды. Бұған мысал: оң қолынан өнері тамған
⁄⁄ бит қабығынан (терісінен) биялай тоқыған ⁄⁄ ағаштан түйін түйген т.б.
Осындағы синонимдердің бірде-бір ортақ сыңары жоқ. Демек , бұлар ―
синонимдес фразеологизмдер.
Ғалым фразеологизмдердің семантикалық жүйесі жайында мынаны айтады.
Тіл иесі ― халықтың басынан өткен, өмір шындығына сай туған сан-салалы ФЕ-
лер әлеуметтік, шаруашылық, діни, т.б. факторлар ауанымен пайда болған.
Олардың құрлымы жағынан қалыптасуында, компоненттерінің тіркесу
амалдарында нақтылы бір заңдылығы болатыны тәрізді ФЕ-нің мағына
тұрғысынан саралануында да тиянақты тәртіп, жүйе бар. Бұлай болудың
себептері өзінен-өзі түсінікті. Өйткені олар әлеуметтік жағдайға жанасып,
өз заманының талабына лайық туып жатады. Бұл тақылеттес талай дәуірден
елес беретін фразеологизмдер тіл қорынан мықтап орын теуіп, әрдайым
жұртшылық кәдесін өтеп отырады. Сөздікте сол фразеологизмдер мүмкін
қатарынша мол қамтылған. Екінші сөзбен айтқанда, әр қилы
экстралингвистикалық, яғни сыртқы факторларға (тарихи-әлеуметтік,
экономикалық, діни т.б.) сәйкес туған фразеологизмдермен барабар жынысқа,
мекен-мезгілге, өлшемге, көңіл-күйіне, адамдардың өзара қарым-қатынасына,
жас ерекшелігіне, мінез-құлыққа, салт-санаға, т.б. байланысты
топтастырылатын да фразеологизмдер бар. Тозығы жеткен заманның талай талай
нышанын байқататын тіл фактілері аз емес. Соның бірі ―әйел теңдігі
мәселесіне қатысты. Ескі салт-сана бойынша ерге шыққан әйел өзінің қайын
жұрты адамдарын өз атымен тура атай алмағаны белгілі. Соның салдарынан су
екеш судың, қамыстың, бөрінің, қайрақтың, пышақтың―бәрі де күйеуінің
жақындарына, руластарына қатысты болғандықтан, өз ныспымен атауға тиым
салынған. Ескі салттың осы тәрізді көріністерін озат ойлы орыс ғалымдары
ерте уақыттан-ақ атап көрсеткен. Мәселен, көне заманның бір куәгері
тәрізді мына мысал талайдан бері ауыздан ауызға тарап келеді:Салдыраманың
(сарқыраманың) ар жағында, смылдыраманың бер жағында, маңыраманы ұлыма
жеп жатыр. Жаныманы білемеге білеп, алып келе қойыңыз. Әрі күйкі, әрі
күлкі көрінетін осы іспеттес суреттерді еске алғанда, қайын жұртының атын
атай алмаған әйел затының тапқырлығына қайран қаласың. Мыналарға көңіл
бөлейікші: қамшы-жылқы айдар, жылқы-туар, ақ (түс)- шаңқан, қара (түс)-
баран, сары(түс)- шикіл, көш-жөнеу, қоян-қалқан құлақ, тышқан-жорғалауық,
қаптесер, алты-бестен бірі артық. Қазақ әйелі сонау өткендегі буалдыр
тірлігінде атын атауға хақы жоқ, сыйлас, аруақты саналатын адамдарды аты
теріс, атам аттас немесе атамның адасы деп қана атайтын болған.
Фразеологизмдердің түп-төркіні тым әріге кетеді. Адам баласы сонау
отқа, суға, көп құдайға табынған шағында-ақ талай-талай заттарды киелі
санап, оларға өздерінше лақап ат қойған. Тілімізде сол ежелгі дәуірден
келе жатқан қамбар ата (жылқышы ата), шек-шек ата, зеңгі баба, ойсыл қара,
шопан ата тәрізді тіркестер бар. Олар ескі наным-сенім бойынша төрт түлік
малдың сақтаушысы, қорғаны, мифологиялық иесі болыпты-мыс. Күні бүгінгі
дейін сақталып жеткен отқа май құю; от ана, май ана, жарылқа тәрізді
фразеологизмдер ислам діні таралмастан көп бұрын қалыптасқан, шаманизм
түсінігінен туған тіркестер.
Қазақ халқы өзінің өткен тарихында талай көрші елдермен, шет
жұрттармен экономикалық әрі мәдени қарым-қатынасты басынан кешіргені
мәлім. Тілімізде осыған орай туған толып жатқан тіркестер бар. Олардың
бірқыдыру жазба әдебиет, хиссалар арқылы, екіншілері―сауда-саттыққа,
үшіншілері―дін таратушылардың уағызымен, тағы біреулері екі елдің күн
көріс тіршілігіндегі ортақ ой-сана, дәстүр тауқыметімен, түрліше
ықпалдарға сай туып орнығады. Мәселен, қазақ арасына таралған Атымтайдай
жомарт бол; Наушаруандай әділ бол; Аплатондай ақылды; Бұланнан үлкен аң
болмас; Бұланайдан үлкен тау болмас; Барар жерің Балқан тау, о да біздің
көрген тау; Ұлың ұрымға, қызың қырымға т.б. фразаларда өңге жұрттардың
өткендегі мәшһүр адамдары, шетелдің топоним, этноним атаулары сақталып
қалған. Сол бөгде жұрттардың салт-сана, әдет-ғұрпын, ел билеу, әкімшілік
қалпын қабылдауға байланысты енген толып жатқан фразеологизмдер бар.
Мәселен, кейбір зерттеушілердің еңбектерінде қазақ арасындағы тоғыз
санымен байланысты ырым-кәде, тарту-таралғы, айып-жазаның көбі монғол
елінің мәдени тіршілігінен ауысқан делінген. Осыдан келіп тілімізде бір
тоғыз, үш тоғыз, бас тоғыз, аяқ тоғыз секілді фразалар келіп шыққан
деседі. (1, 206, 207)
Көп мағыналық (полисемия) пен омонимия құбылыстары әдетте жеке
сөздердің төңірегінде көзге айқын байқалады. Ал, фразеологизмдерге
келгенде бұл құбылыстар өзгеше реңкке түседі. Полисемия құбылысы әредік
ф.тіркестер арасында байқалып қалады. Ф.түйдектеріне келсек, олар омонимия
құбылыстарын мүлдем бойына дарытпайды, тіпті, полисемия құбылыстарының
өзі де ф.түйдектері арасында кездесіп жарымайды.
Омонимия құбылысын тануда түрлі көзқарастар бар. Зерттеушілердің басым
көпшілігі мағына алшақтығын негізге алады да, сөз (лексема), тіркес
(фразема) төркінін екінші орынға қояды. І.Кеңесбаевтың ойынша, омоним болу
үшін тек айтылуы бірдей келген тұлғалар ғана емес, жеке сөздердің де,
фраземалардың да түп төркіні бөлек болуы қажет. Мәселен, аузын ашты
тіркесінің сөйлей бастады, таң қалды деген мағыналарынан басқа, ораза
күні кешкі ас алдынан дәм тартты деген діни мағынасы да бар. Ол алғашқы
мағыналардан алшақ, кереғар жатыр. Осы тұрғыдан қарасақ, ф.тіркестер
ішінде омонимия табылмайды емес. Көптеген авторлардың омонимия ретінде
қарастыратын құбылысының өзі осындай жарыса туған екі мағынаның ең алшақ
типі. Бірақ жоғарыда айтқандай, бұл тіркестердің түп-төркіні біреу-ақ.
Сондықтан осы типтес жақындықты омонимия деп қарамай, полисемия деп білген
жөн тәрізді. Әйтсе де, бұның өзі әлі де ойлана, зерттей түсуді керек
ететін мәселе.
Ф.тіркес аясындағы полисемияның өзін де бір текті құбылыс деп қарайды.
Белгілі бір фразаға тән көп мағыналылық екі түрлі жолмен жасалатын
сияқты. Оның бірі―жалғаса туатын мағына да, екіншісі―жарыса туатын
мағына. Мысалы, Ақ иық тіркесі мұз балақ қыран мағынасын береді, одан
асыл адам, ер жігіт мағынасы жалғаса туады. Ал, енді Айыл-тұрманын
тартты деген тіркес, біріншіден,қамданды, жиналды деген мағынаны
білдірсе, сонымен жарыса, ашу қысты, тас түйін болды деген де мағына
туады.
Сонымен барабар кейбір жағдайларда жалғаспалы мағына мен жарыспалы
мағына белгілі бір сәттерде тоғысып, одан қиылысқан тағы бір туынды мағына
пайда болуы мүмкін. ФЕ –нің зат пен құбылысқа ат қойып, айдар таға
айтудан туатыны мәлім. Өйткені белгілі бір ФЕ –ні қолданғанда сөйлеуші
тек өз көзқарасын білдіруді мақсат тұтады; ол бір нәрсеге қуанса да,
қынжылса да, қорықса да, т.б ерекше жағдайға да, өз талғамы бойынша
сөйлейді. Осылайша ойды айқын да дәл айту қажеттігіне байланысты ФЕ,
әсіресе ф. түйдек, мағыналық жағынан сұрыпталып,екі ұшты ұғым
тудырмайтындай болып сіріленеді. Осыдан келіп омонимия мен полисемияға
бастайтын жол, өріс қысқарады. Әйткенмен бұл жердегі әңгімелеп отырғаны
мәселенің теориялық жағы.
Фразеология ерекшеліктерінен тілдің бойында бірталай заңдылықтарды,
тек ф. тіркес емес, жалпы тілімізге, сөздерге де тән ереже қағидаларды шет
пұшпақтап болса да ескеретініміз хақ.
Соның бірі – плеоназм құбылысы. Бұл тұрғыдағы сөз қолданысқа тән
нәрсе – белгілі бір ұғымды әр алуан мәндес атаулармен қайталап түсіндіру.
Мәселен, беті-жүзіне қарамай деген фразадағы бет пен жүз бір –біріне
дублет, мәндес сөздер. ФЕ аясында бұл тәрізді плеонастикалық құбылыстар
әредік болса да кездеседі.
Фразеологизм құрамында сол сияқты эллипсистік тұжырымдар да болады.
Бұл құбылыс бойынша тіркес құрамында қайталанып айтылуға тиісті
элементтердің біреуі түсіп қалып отырады. Мысалы, ай десе аузы бар, күн
десе көзі бар - ай десе-аузы, күн десе- көзі бар.
Сөзді қай түрде болса да белгілі бір грамматикалық тұлғада неше саққа
жүгіртіп, құбылта қолдана береміз. Арнаулы модель түрінде қосымшаларды
жүйелеп қосуда сөздің ФЕ – ден айырмасын білеміз. Ал, ФЕ – ні қалай
болса, солай еркін тіркес тәрізді түрлі трансформацияға салып,
грамматикалық модельмен мағыналық варианттарды тоғыстыру тым қиын. Тек ф.
тіркес тобынан ілуде бір ауытқу кездесу мүмкін. Рас, көркем әдебиетте,
оның ауызша, жазбаша түрлерінде, халық тіліндегі белгілі бір
фразеологизмді сәл ұлғайтып немесе ықшамдап, өлең өлшеміне не көркем
текске ұластыра өріп қолдану сәттері болып тұрады. Теория саласында бұл
типтегі фразеологизмдерді перифраза (парафраза) деп атайды. Алайда бұл
секілді саналы әрекет жолымен болған өзгерістер арасына бөгде сөздер енсе,
дистант құбылыс деп аталады. Мысалы: Шай камзол, құндыз бөрік кигенменен,
бес батпан десең болар беттің кірі. (С. Торайғыров); Шіркін – ай, Еманалы
екеуіңнің жұлдыздарың қай жерде шақырайысып қарсы қарасып тұрғанын көрер
ме едім бір (Ғ. Мүсірепов). Сонымен бірге ФЕ үлгілерін контактылы, яки
жігі ажырамаған қалпы да зерттеу обьектісі бола алады.
ФЕ – лер өзінің сыртқы тұрпаты жағынан еркін тіркестерге ұқсайды;
мәселен, атрибутты тіркестердегі (анықтауыш - анықталғыш) соңғы компонент
өзінің негізгі мағынасын сақтап, тиянақты келетін болса, анықтауыш
компонент ауыспалы мағынада жұмсалады: асқар тау, сүмбіл шаш, қынай бел,
қыпша бел; демек, адьективті тіркестердің (сын есімді, сан есімді, сан
есім мен сынға айналған зат есімді, немесе сын есім сан есімнен кейін
жасалған туынды өзге есімді тіркестер) анықтауыш компоненті осы ізбен
жасалатындығы күмән тудырмайды: сасық бай, егіз қозылы, екі жүзді, бір
қайнатым (шай), т.б.
Шілде түскенде, түн баласына, таң сыз бергенде тәрізді адвервиалды
(үстеу) тіркестер де жоғарыдағыдай бір сыңары (алғашқысы) негізгі мағынада
жұмсалып, кейінгі компоненті (компоненттері) тунды мағынада тұрады.
Есім + етістік тіркестері де осы іспеттес, яғни есім компонент
негізгі мағынада тұрса, етістік компонент туынды мағынада жұмсалады: көзі
ілінді, табаны тайды, ақылынан адасты, т.б.
Қалған ф. тіркестердің бәрі де осы тәсілмен жасалады деуге болады.
Бағзы бір уақытта стильдік қызметіне орай, мақал - мәтел ішіндегі кемінде
екі компонентті ФЕ өзара не түйін не түйіс тіркес үлгісімен жасалады. Бұл
тәрізді тіркестердің өзге синтаксистік тәсілдермен жұмсалатын типтері де
жоқ емес.
Мақал-мәтелдер бір ұғымды тікелей емес, тұспалдап білдіреді. Туған
жердей жер болмас, туған елдей ел болмас, Туған елдің қадірін шетте
жүрсең білерсің деген мақалдар Отанды дәріптеп тұр. Осында мақал
құрамындағы жеке сөздің берер мағынасы сөз болып отырған жоқ, түгел бір
мақалдың тұтас мәні сөз болып тұр. Кейбір зерттеушілер мақалдың жеке
сөздері референттік қасиетке ие бола алмайды дегенді айтады. Керісінше,
мақал компоненттері референттік касиетке ие бола алады деген де пікір бар.
Алайда, мақал –мәтел тікелей фразеология обьектісіне жатпайды. Себебі,
біріншіден, белгілі бір мақал ішіндегі компоненттердің бірқыдыруы
фразеологизмге (негізінен түйіс тіркеске) сай келеді. Мәселен, жүргенге
(жүрген аяққа) жөргем ілінеді дегеннің соңғы екі сыңары фразеологиялық
тіркес заңы бойынша қиысып тұр. Екіншіден, тар мағынадағы фразеология
шеңберінен шеттеу тұрса да, оқырмандар үшін қажет болар деген ниетпен
мағынасы күңгірттеу біраз мақал – мәтелдерді Сөздікке енгіген.
Фразеология пәнінде ФЕ-нің варианттары мен синонимдері жөнінде түрлі
түсініктер бар. Қазақ тілі фактілеріне жүгінсек, бұл екі түрлі құбылыстың
басы ашық, біріне бірі соқпайтын тәрізді. Ф.тіркесінің варианттары өзара
жақын, іштей өзектесіп жатады, айырмасы тіркес жүйесіндегі бір немесе
бірнеше компоненттері өзге сөздермен алма – кезек ауысып жатады. Мысалы,
өш алды – кек алды; тыныс алды - дем алды; ығыр етті – ығыр болды, ығыр
қылды; ашуына тиді – шамына тиді, намысына тиді,т.б. бұл жерде Ф.
варианттарды тек лексика тұрғысынан ғана сөз етіп отыр.
ФЕ-нің синонимдерінде, жоғарыда ескерткендей, мынадай айырым белгіні
байқаймыз: синонимдер арасында жалпы мағына жуықтығы болғанымен, бірінде
бар компонент екіншісінде ұшыраспайды. Яғни, синонимдес фразеологизмдердің
компоненттері еш уақыт екі рет қайталанбайды. (оң қолынан өнері тамады –
ағаштан түйін түйеді – бит қабығынан биялай тоқиды).
Фразеологизмдер ішкі мән – мағынасына қарай қолданылу барысында
өзінің стильдік өңін өзгертіп отырады. Яғни, фразеологизмнен тыс өзге
сөздердің ФЕ-ге әсері болмайды емес. Мәселен, қол көтерді; (өз) табағын
тартты; басы айналды тәрізділердің мағыналары өзге еркін тіркестердің
ауанына қарай айқындалады. Тіркестердің мұндай мағынасын тәуелді мағына
дейді. Себебі, бұлар өздігінен тұрып белгілі бір тиянақты мағынаны білдіре
алмайды. Мен жиналыста Досжанды қолдап қол көтердім деген сөйлемді
өзгертіп ... қарсы қол көтердім деп айтуға болады. Сол сияқты басы айналды
тіркесі де ситуацияға қарай әр контексте әр түрлі мағынада жұмсала береді.
Ал көсегең көгерсін; шалқар көл; жолың болсын; бос белбеу; үптеп кетті;
жеті (қараңғы) түн сияқты ФЕ – лер өздігінен дара тұрып та негізгі
мағынаны айқын аңғартады. Тіркестердің осындай мағынасын тәуелсіз мағына
деуге болады.
Фразеологизмдер өз мағынасында қолданыла келе, өзін көмкеріп тұрған әр
қилы субьективтік ситуативтік қоршауында мағына – мазмұны жағынан жетіле,
шыңдала түседі. Фразеологизмдерді осылайша орнын тауып қолдану үлкен
суреткердің ғана қолынан келеді. Фольклор мен қазіргі бай, көп жанрлы
кеңес көркем әдебиетінің фразеологизмдерді кәдеге жаратудағы кереғар
айырмасы осы кең тынысты шығармашылық қолданысқа байланысты. Сөз
айшықтарын, соның ішінде фразеологизмдерді де, өз орайы, өз қыбын тауып,
ақтан тигізе сөйлеуде үлкен мән жатыр. Ауыз әдебиеті көбіне, жыр, өлең
түрінде келіп, тиянақты сөз тіркестері қыспақта қалады, шектеулі бір
қоршауда ғана жұмсалады, немесе ауызекі тілдің ықшам сөйлемдерімен
тұйықталып қалады. Осы алуан түрлі тіркестер суреткердің қаламына
іліккенде кең өріс алып, стиль жағынан ширатыла түседі. Бұл ретте көркем
қара сөз саласында С.Сейфуллин, М.Әуезов, Б.Майлин, С.Мұқанов,
Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, С.Бегалин, Т.Ахтанов , Ә.Нұрпейісов,
І.Есенберлин, т.б өлеңді туындыларға келгенде, І.Жансүгіров,
А.Тоқақмағамбетов, С.Сейітов, Қ.Аманжолов, И.Байзақов, Т.Жароков,
Х.Ерғалиев, Ә.Сәрсенбаев, С.Мәуленов, Қ.Мырзалиев, т.б ерекше атауға
болады. Көркем сөз шеберлерінің, жалпы алғанда қалам иелерінің, оның
ішінде кейінгі жылдары қаулап өсіп, әдебиет әлемінде бой көрсетіп жүрген
жас жазушылардың өзіміз сүйсініп оқитын шығармалары, жазба әдебиетіміздің
атасы – Абай туындылары біз үшін тұрақты сөз тіркестерін күреп алатын
кеннің көзіндей болды. Сол жазушы көрігінен қортылып, сындарланып шыққан
фразеологизмдерді өз еңбегінің негізгі тілдік документі, табан тірер
дерегі ретінде пайдаланды. Шынайы көркем шығарма тілдің обьективтік
заңдарын тану үшін де, жазушының өзіне тән жеке қол таңбасын білу үшін де,
мейілінше қажет екенін есте тұттық.
Осы зерттеу үстінде ана тіліміздің ұзақ уақыт бойы жиналған,
сұрыпталған, бай да қызықты фактілерін пайдалану мен қатар, кейінгі 10-15
жыл ішінде жарық көрген ғылыми еңбектерде назардан тыс қалған жоқ.
Фразеологияның теориялық, практикалық мәселелерін зерттеуді бұл
күндері тілшілер қауымы мықтап қолға алып отыр. Бұл салада әсіресе,
Москва, Ленинград ғалымдары елеулі де нәтижелі табыстарға жетті десек,
артық емес. Түркі тілді республикалардағы лингвист ғалымдардың
фразеология пәнін өрістету талабының өзі бір төбе. Бұлай дегенде біз
Самарқанд мектебі деп аталып жүрген ғалымдар тобының алымды еңбегін,
өнімді істерін ерекше атамақпыз. Самарқанд университетінің жанынан Л.И.
Ройзензонның т.б. басқаруымен Фразеология мәселелері атты көп сериялы
жинақ үздіксіз шығып тұрған. Қырғыз тілінің лексикасын зерттеу ісі
белгілі ғалым К.К.Юдахин еңбектері арқылы көзге айқын шалынады. Сол
секілді, өзбек ғалымы Ш.Рахматуллаев, түркімен ғалымы К.Бабаев, татар
ғалымдары Г.Х. Ахатов, Г.Х.Ахунжанов, азербайжан тілі бойынша
Г.А.Байрамов, түрік тілі бойынша Р.Р.Юсипова жариялаған еңбектердің
құндылығын да арнайы атаған жөн. Фразеологияның жалпы теориясына қатысты
М.Т.Тагиев, С.Н.Муратов ізденістері де ғылымға соны пікір, тың топшылаулар
әкелді. Башқұрт тілі фразеологизмдерін ДЖ.Ғ.Киекбаев, Х.Г.Юсупов, т.б.
зерттеді. Әсіресе, З.Г.Ураксиннің 1975 жылы орыс тілінде жарық көрген
Башқұрт тілінің фразеологиясы атты кітабы өзге түрік тілдері үшін де
пайдасы мол еңбек.
Өзге мәселелерге байланысты фразеология тарауынан пайдалы пікір
айтушылар тобына Ә.Нәжіп, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев, Қ.Сағындықов,
С.Талжанов сияқты ғалыдар жатады. Тиянақты тіркес категориясын тікелей
зерттеп, құнды еңбек шығарғандар бар. Бұл ретте ең алдымен Ә.Қайдаров,
сонан соң Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ө.Айтбаев, Р.Сәрсенбаев, Ә.Ибатов және
С.Төлекова, К.Дүйсетаева, т.б. зерттеушілердің есімдерін арнай атаған жөн.
Шетел ғалымдары ішінен тіліміздегі алғыс, қарғыс, эвфемизм туралы
мақалалар жазған доктор, профессор И.Лауде-Циратаутас есімін де ілтипатпен
атай кеткен жөн.
Бұл жерде фразеологияға қатысты теориялық мәселелердің бәрін
қамтыдық демейді. Өз алдына зерттеу обьектісі боларлық, басы ашылмаған,
әлі де тереңірек тексеріп, тәптіштей түсетін нәрселер бір шоғыр. Сондай
проблемалық мәселелердің бірі – калька тәсілімен жасалған фразеологизмдер.
Қазіргі кезеңдегі шарықтаған мәдени қарым – қатынастарға ғылыми –
текникалық прогреске байланысты аударма проблемасы өріс алып отырғаны
мәлім. Халықтар арасындағы осындай тілдік байланыстардың нәтижесінде
фразеологизмдер де сөзбе – сөз немесе калька жолымен аударылып, бір тілден
екінші тілге ену үстінде. Жаңа қоғамдық қатынастардан туған тиянақты сөз
тіркестері фразеология ғана емес, фразеография тұрғысынан да игерілетін
обьектінің бірі. Бұл істі келешектің кезек күттірмейтін зерттеу тақырыбы
деп білетіндігін баса айтады.
ФЕ саласында әрі практикалық, әрі теориялық мақсаттарды ұштастыра
зерттеуді керек ететін қомақты да зәру проблема – стилистика болмақ. Бұның
мәнісі мынада. Тиянақты сөз тізбектері мен еркін тіркестердің әлі де болса
ара салмағын жан – жақты қарастырудың стилистика үшін де маңызы зор.
Ғалымның сөз етіп отырған пән мен стилистикасының қауышар проблемалары аз
емес. Басқасын былай қойғанның өзінде фразема, лексема ұғымдарының ара
қатынасын ажырата білуде де мән жатыр. Көп жағдайда стилистика мен
фразеология сөздің тікелей мағынасынан гөрі бейнелі мәндеріне басым көңіл
бөледі. Сондықтан осы екеуінің межесін ажырату әбден қажет. Сөздің тура
немесе негізгі мағынасы фразеологизмнің семантикасын ашып бере алмайды.
Мәселен, ФЕ – ні зерттеуші үшін ат үсті деген тіркестің ненің үсті?
деген негізгі мағынасы емес, қалай? деген сұраққа жауап болатын туынды
мағынасы керек. Осы тұрғыдан келгенде біздің алдымызда фразеологизмдерді
танып, білудің әрі синхронды (қазіргі қалпында) ,әрі диахронды (тарихи
қалыпта) зерттеу мақсаттары тұрғаны байқалады. Сол сияқты стилистика
мәселесімен орайласа өз шешімін табуға тиісті міндеттер қатарына
фразеологизм ішіндегі сөздердің өзара тіркесу заңдылықтары, тұтас
тіркестің сөйлем жүйесіндегі үйлесімі, нақты бір контексте фразеологизмнің
бір орамды, екі орамды болып, не одан да көп орам қоршауында келуі, осыған
сай ФЕ – нің қолданылу тәсілдері, контекст ыңғайына сәйкес фразеологизмнің
стильдік реңкінде болатын нәзік құбылыстар жатады.
ФЕ стилистикасына қатысты тағы бір қызық жайт – туыстас тілдерде тең
қолданылатын белгілі бір тіркестің мағыналық бірлігі мен даралығы. Мысалы,
қазақ, қырғыз тілдерінде бірдей түр тұлғада қолданылатын сайдың тасындай
(сай ташындай) деген тіркес қазақ ұғымында ірі, таңдаулы деген болса,
қырғызша сансыз көп, мол деген ұғымда қолданылады.бұндай құбылыстар,
әрине, бір тіл аумағындағы стилистика мақсаты үшін қажет те болмас, бірақ
жалпы түркология аспектісінен қарасақ, тіл тарихынан талай – талай сыр
шертетіні сөзсіз.
Түйінді бір топ міндет тарихи фразеологияда ұштасады. Көптеген
тіркестер теориясын тарихқа байланыстыра тексергенде ғана
фразеологизмдердің туу жолдарын толық біле аламыз. Ол түсінікті де. Тіркес
этималогиясын ашу үстінде өзге тілдерге де қатысты ортақ құбылыстардың
басы ашылмақ. Құрлымы бір немесе құрлымы бөлек тілдердің ортақ және айырма
қасиеттеріне ұластыра, жүйелі талдау фразеологизм үшін де мейілінше
қажет. Басқасын былай қойғанда, бірнеше тілге ортақ, мағынасы бөлек, енді
бірде керісінше болып келетін реттерін ескере отырған мақұл. Фразеология
саласында басы ашылмаған тіпті, күн тәртібіне қойылысының өзі принциптік
тұрғыдан шешілмеген мәселе – антонимия. Жеке сөз, лексема көлемінде айдан
анық көрінетін осы құбылыс тиянақты сөз тіркесі аясында көмескіленіп айқын
аңғарылмайды. Әйтсе де, фразеологизмдер табиғатында сырт тұрпаты жағынан
да, ішкі ұғымы жағынан да қарсы мағына (поляризация) сипатындағы
тіркестердің бары анық. Мысалы : 1) күні туды – басына күн туды. 2) қанды
көйлек жолдас – қанды көйлек жау (қарақшы). 3) қабағы ашылды (жадырады) –
қабағы жабылды (түсті). 4) ақ жүрек – қара жүрек, т.б.
Алайда, бұл да - танылып жетпеген категория. Фразеологизмдер ішінде
өзара қарсы мағына беретін сыңарлардың бары анық болса да, олардың типтері
әліде тереңірек зерттеуді, тексеруді қажет етеді.
Фольклор, жазба әдебиет, ауызекі сөйлеу тіліндегі діни, диалекталды,
кәсіби т.б. фразеологизмдердің туу себептерін, олардың тіл даму
процесіндегі түрліше стилистикалық эволюцияға душар болуын, соның ішінде
мағына жағынан мотивациялы немесе демотивациялы болып келуін, тіркес
компоненттерінің дыбыс үйлесімін сыпайы, сынық мәндегі (эвфемизм), ФЕ – ні
тұрпайы, анайы (дисфемизм) түрде қолдануды, фразеологизмдер сөздігін
жасаудың принциптерін, т.б. бүгінгі таңда қолға алуға тиісті көкейкесті
міндеттеріміз екенін баса айтады.
Фразеологизмдерді көңілдегідей тексеру үшін түрлі методтарды
(экспериментальдық, математикалық, т.б.) орынды пайдалануға тиістіміз. ФЕ
– лердің сөйлеу процесінде жиі (актив), сирек (пасив) түрде келуін,
квантитатив сырын ашуда бұл тәсілдер әбден қажет.
Фразеологизмдерді мағына жағынан классификациялау – ең қиын
мәселелердің бірі. Қиындық нақты бір тілдегі сөз тудырушы тәсілдердің бірі
болып табылатын осы категорияның өзіндік ерекшелігінен келіп шығады. Не
қилы нәзік туынды мағыналардың әр қырын фразеологизмдер белгілі бір
тізбекпен білдіре алатынын жоғарыда атап өттік. Осы айтылған алуан сырлы
қасиет, өзіндік ерекшеліктері өзара біте қайнасып, берік табиғи бірлікте
тұрады. Мысалы, ұзын арқау, кең тұсау деген тұрақты тізбек әуре- сарсаң
мағынасында да, туған-туысқаны, дос-жараны көп адам мағынасында да
(әсіресе, деривация жолымен, сөз тудырушы –лы аффиксі жалғанып: ұзын
арқау, кең тұсаулы болып келсе) қолданыла береді. Тілі байланды деген
фразеологизм ауру сырқаудың салдарынан тілі сөйлеуге келмей қалдыдеген
мағынаны білдірумен қатар, басқаша мән беріп айтатын болсақ, үні
шықпады, аузына құм құйылды дегендердің орнына жүретіні белгілі.
Керісінше, тонның ішкі бакындай, арасынан қыл өтпейді сияқты ФЕ – лердің
өте жақын мағынада, бірінің қызметін бірі атқара беретінін де білеміз.
Ол ол ма, тіпті тұлғасы мен құрамы жағынан бір – біріне ұқсамайтын ФЕ –
лердің өзі де кейде бір ғана ұғымды білдіре алады. Мысалы: мылжың бос
сөзді деген ұғымды аузымен орақ ору, тілі мен жағына сүйену, тілі ұзын
дей аламыз; бейпіл ауыз, кекесін сөзді деген ұғымды сөзінің қотыры
бар, тілінің қыршаңқысы (шиқаны) бар, тілінің бұдыры бар, қара тілді, көк
езу деуге болады. Ф. түйдек және басқа ф.тіркестердің едәуір бөлегін
мағына жағынан топтастыру тым қиын мәселе болғанмен, ол шешуге болмайтын
тұйық түйін емес. Түрлі сыртқы факторлар, діни, ескі әдет-ғұрып, төрт
түлік мал, мінез-құлық, т.б. өмір ағымына, ой –санаға сай
фразеологизмдерді семантика, стиль, қолдану тәсілдері жақтарынан бажайлап
талдау жасау – барлық филологтардың бас парызы.
I.3 Фразеологиялық тіркес пен фразеологиялық түйдек
Қазақ тілінде барлық басқа тілдегі сияқты ф.түйдек емес (идиом
емес), фразеологизмдер орасан көп. Бұлар да идиом секілді орын тәртібі
жағынан тұрақты. Бірақ, мағыналық тасалану, тасаланбауы яғни құрамындағы
сөздері өзінің тура мағынасын сақтауы, сақтамауы жағынан ф.түйдектің
ф.тіркестен елеулі айырмасы бар.
Ол екеуі де белгілі сөз тізбектері: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ тіл білімінің қалыптасып, даму жолында, оны бір жүйеге түсіруде
еңбек еткен санаулы ғана ғалымдардың бірі – Ісмет Кеңесбайұлы Кеңесбаев.
1940 жылы ғылым кандидаты, 1944 жылы ғылым докторлығына дисертациясын
қорғап, ал, 1945 жылы профессор атағын алған ғалым 1946 жылы жаңа
ұйымдасқан Қазақ ССР Ғылым академиясының алғашқы академиктерінің бірі
болды.
І.Кеңесбаев қоғамдық ғылымдардың, әсіресе, филология ғылымының дамуына
көп еңбек сіңіріп, сан-салалы ғылыми проблемаларға басшылық жасады. Ол екі
жүз отызға тарта ғылыми еңбек жариялады. Ол еңбектерінде ғалым фонетика,
лексика, грамматика, тіл тарихы, қолданбалы лингвистика мәселелерімен ғана
айналысып қойған жоқ, сондай-ақ туыстас тілдердің өзара қарым-қатынасы мен
аударма проблемасын да назардан тыс қалдырмады.
І.Кеңесбаевтың жұмыстарының недәуір бөлігі қазақ әдеби тілінің даму
проблемасына арналған. Оларда қазақ әдеби тілінің дамуына, жетіліп шыңдала
түсуіне ұйытқы болған негізгі құбылыстар барынша кең көлемде сөз болады.
Автор әсіресе, кеңес дәуіріндегі әдеби тілге көбірек көңіл бөледі
Ғалымның қазақ тілінің лексикасын, семасиологиясын зерттеуге арналған
еңбектері де қыруар. Ол өзінің бар шығармашылық өмірінің өн бойында
әсіресе ана тілінің фонетикалық жүйесін байсалды да белсенді түрде
зерттеп, барынша жемісті еңбек етті. І.Кеңесбаев қазақ тілі фонетикалық
құбылыстарының заңдылығы жайында бірінші рет дәлелді қағидалар ұсынған
еңбектер берді.
Ғалым қазақ жазуын, орфографиясын әрдайым жетілдіріп отыру ісінде де
көп еңбек сіңірді.
Орыстың П.М.Мелиоранский, И.И.Мещанинов, С.Е.Малов, А.Н.Самаойлович
сынды тіл зерттеуші ғалымдарының қазақтың Қ.И.
Сәтбаев, М.О.Әуезов, Қ.Қ.Жұбанов, Н.Т.Сауранбаев сияқты ғұламаларының
өмірі мен қызметі туралы жазғандары қоғамтану, жалпы түркологиялық, сондай-
ақ жалпы қазақтану аспектінде тағылымды, айырықша құбылыс болып табылады.
Мақалаларында ғалым осы оқымыстылар туралы маңызды мәліметтер келтірген.
Оның Қазақ халқы тілін зерттеудің бел-белестері дейтін мақаласы мен
кейбір еңбектері лингвистика тарихына байланысты жазылған.
Түркітануда фразеологизм туралы алғашқы еңбектер 40-жылдардан кейін
жарық көрді. 50-жылдан кейін түркітануда фразеологияның тіл білімінде жеке
пән ретінде қалыптасу жолында көптеген мәселелерді
ғылыми тұрғыда шешуде үлкен ізденістер басталды. Түркі фразеологиясын
(әзербайжан, башқұрт, қазақ, қырғыз, татар, өзбек, т.б.) зерттеуде алғаш
ат салысқан қазақ ғалымы І.Кеңесбаев болатын.
І.К.Кеңесбаевтың қазақ тіл фразеологиясының мәселелері жөнінде
зерттеулері айырықша көңіл аударарлық. Фразеологияны қазақ тіл білімінің
өз алдына дербес саласы ретінде қалыптастырып оның негізін салды. Ол көп
жылдан бері қазақ тілінің лексика, фразеологиялық байлығын жинаумен,
жүйелеумен, ғылыми тұрғыда жан-жақты алып зерттеумен шұғылданған.
І.Кеңесбаевтың Қазақ тіліндегі фразеологиялық түйдектердің кейбір
ерекшеліктері туралы деп аталатын көлемді мақаласы фразеология мәселесіне
арналған.
Ғалымның барлық мақалалары, зерттеулері кезінде тиісті ғылыми
талқылаудан өткен, стильдік жағынан да әбден шыңдалған, жоғары ғылыми-
теориялық дәрежеде жазылған. Олардың оқушы қауымға (мұғалімдерге,
студенттерге, аспирант-филологтарға, журналистерге, т.б.) тигізер пайдасы
мол деп ойлаймын. Әлі маңызын жоғалтпаған көптеген мәселелерге І.Кеңесбаев
зерттеулерінің пайдасы тиюі сөзсіз.
I-Тарау
I.1 Ұлы ғалым Ісмет Кеңесбаевтың өмірбаяны
І.Кеңесбаев – қазақ кеңес тіл білімінің негізін қалағандардың бірі. Ол
1907 жылдың 15 ақпанында дүниеге келген. Туған жері Оңтүстік Қазақстан
облысының Созақ ауданы Жаныс ата ауылы. Бала кезінде мұсылман мектебінде,
ал кейін 1921 жылдан бастап Түркістан қаласындағы В.И.Ленин атындағы
мектепте оқиды. Кейінірек Ташкентте Қазақтың оқу-ағарту институында, одан
соң Қазақтың жоғары педагогикалық институында оқыған. Пединституттың екі
курсын бітіргеннен кейін жақсы оқитын оқушылар қатарында 1928 жылы
Ленинградқа, Шығыс институтының түркология бөліміне жіберілген. Оны 1931
жылы бітіріп шығады. Осы институтта оқып, алған білімі оның бұдан былайғы
өмір, еңбек жолын айқындап берді. Мұнда атақты кеңес ғалымдары
И.И.Мещанинов, И.Ю.Крачковский, А.Н.Самойлович, В.В.Бартольд, С.Е.Малов,
Л.В.Щерба, Н.Я.Марр тәрізді профессорлардың алдын көріп, лингвистикалық
терең білім алды. І.Кеңесбаев 1931 жылдан бастап оқу орындарында, ғылыми-
зерттеу мекемелерінде еңбек етті. Ол алғашқы кезде Халық ағарту
комисариатында методист бола жүріп, қазақ пединститутында қазақ тілінен
сабақ берді. Содан соң Қазақтың мемелекеттік медицина институтында тіл
кафедрасының меңгерушісі, СССР Ғылым академиясының Қазақ филиалында (1936-
1940) аға ғылыми қызметкер болып істейді. Бұл жылдары ол Абай атындағы
Қазақ пединститутында, Қазақтың С.М. Киров атындағы ( қазіргі Әл Фараби
атындағы) Мемелекеттік университетінде әуелі доцент, кейін профессор
қызметін атқарады. 1938 жылы 8-10 кластарға арнап, құрылымы және мазмұны
жағынан да тың қазақ тілі оқулығын жазды. 1939 жылы І.К.Кеңесбаевқа
филология ғылымының кандидаты деген ғылыми атақ беріледі. Ал, 1944 жылы
Қазақ тілінің тиянақты сөз тіркесі (фразеологиясы) деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғайды. 1945 жылы оған профессор атағы беріледі.
І.К.Кеңесбаев 1946 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының толық мүшесі
болып сайланады. Осы жылдан бастап 1951 жылға дейін Қазақ ССР Ғылым
академиясының вице-президенті болып істейді. Б.Әбілқасымов өз естелігінде
былай дейді: Ісекең тым саясатшыл адам еді. Бір кездері сол саясаттан
таяқ жегендіктен болу керек, саясатқа келгенде тым сақ болатын. Жас
кезінде молданың баласы деп қудаланса, 1950 жылдары Кенесары
қозғалысымен болған дүрбелеңде ұлтшыл деп вице-президенттік қызметінен
алынып Қызылордаға жер аударылды.
1956-1978 жылдары алдымен Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл-әдебиет
институтында 8 жыл, кейін Тіл білімі институтында 17 жыл директорлық
қызмет атқарады. Бірнеше жыл бойы Қазақ ССР Ғылым академиясының Қоғамдық
ғылымдар бөлімін басқарды.
І.К.Кеңесбаевтың еңбектерін партия мен үкімет жоғары бағалады. 1944
жылы жоғары оқу орындарындағы мінсіз атқарған педагогтық қызметі үшін
Еңбектегі ерлігі үшін медалімен, 1945 жылы Қызыл Жұлдыз орденімен, 1967
жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен, 1970 жылы Владимир Ильич Лениннің туғанына
100 жыл толу құрметіне арналған медалімен, 1977 жылы Ленин орденімен,
сондай-ақ Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының бірнеше грамоталарымен
наградталады. 1945 жылы Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері
деген құрметті атақ беріледі.
І.К.Кеңесбаев бастауыш, орта және жоғарғы мектептерге үздіксіз үлкен
көмек көрсетіп келген. Ғалым өзінің ғылыми қызметін 1930 жылдары бастауыш
және орта мектептер үшін оқулықтар, программалар жасаудан бастайды. Ол –
мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған бірқатар оқулықтың авторы. Оның
бұл саладағы жазған тұңғыш мектеп оқулығы 1934 жылы басылып шықты.
Оқулықтарының көпшілігі әлденеше рет қайта басылып шықты. Ол бірсыпыра ірі
проблемалар бойынша көлемді де, күрделі де зерттеу еңбектер берді. Соның
бірі – Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Бұл қомақты, кесек жұмыс –
түркі тілдерінің лексикографиялық ғылымына қосылған аса ірі үлес болып
табылады. Осы еңбегі үшін ғалым 1978 жылы Қазақ ССР-інің Мемелекеттік
сыйлығына ие болды. Бұл еңбек – автордың талай жылдар бойы ерінбей істеген
еңбегінің жемісі.
Ғалым – республикамыздағы, сондай-ақ басқа түрколог ғалымдардың жаңа
легінің өркен жайып өсуіне қалтқысыз көмек етіп келген тәлімгер ұстаз.
Оның шәкірттері арасында бірнеше ғылым докторы мен кандидаттары тіл білімі
саласында табысты еңбек етуде. Оған берілген Қарақалпақ АССР-інің
еңбек сіңірген ғылым қайраткері атағы туысқан республикадағы ғалымға
деген ілтипатының айғағы.
І.К.Кеңесбаев – ғалымдардың халықаралық ұйымы Орал – Алтай
қоғамының құрметті мүшесі, Түркиядағы Түрік тілі қоғамының
корреспондент мүшесі, Советская тюркология журналының редакция алқасының
мүшесі. Шетелдердегі отандастармен мәдени байланыс жасайтын қазақ Отан
қоғамына басшылық та еткен.
І.Кеңесбаев 1995 жылы қаңтардың 16-сында 88 жасқа қараған шағында
дүниеден қайтты. Ғалымның туған жерінде, өзі оқыған ауданындағы орта
мектепті академик І.Кеңесбаев атымен атау, Астанадағы ол тұрған үйдің
қабырғасына ескерткіш тақта орнату, Алматы қаласындағы бір көше атын беру
ғалымға үлкен құрмет, аруағына ізет болып табылады.
I.2 І.Кеңесбаев қазақ фразеологиясының теориялық негізін салушы
І.Кеңесбаев көп жыл бойы қазақ тілінің лексика, фразеологиялық
байлығын жинаумен, жүйелеумен, ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттеумен
шұғылданған. Ғалым өзінің Қазақ тіл білімі туралы зерттеулері еңбегінде
қазақ тілінің фразеологиясына жеке тоқталып, нақты мәләметтер береді.
Қазақ тілінің фразеологиясы туралы деген бөлімде былай дейді:
Фразеологизмдер―тіліміздің бөлінбес бір бөлшегі. Өзінің көнеленуі жағынан
да, тұлға, мағына тұрақтылығы жағынан да, стиль жағынан да оларға тән
ерекшеліктері бар.
Тілімізде көкейге қонымды, көркем орамды алуан түрлі тұрақты сөз
тіркестері кездеседі. Тіл қазынасына жататын қат-қабат тіркес, тізбектерді
халық орынды пайдаланды. мақал-мәтелдермен барабар жоғары бағалап, оларды
қастерлей сақтап келеді. Сол сан-салалы, тізбек, қалыптасқан сөз топтарын
жинау, бір ізге түсірудің мәні өзінен-өзі түсінікті.
Тіл-тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның барлық тарауларынан
(ярустарынан) байқалатыны мәлім. Сол қасиет әрине тиянақты сөз
тіркестерінен де анық көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы
(лексикалық қор) деген топқа осы сөздікте қамтылған алуан түрлі
фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша айтқанда,
сөз байлығын тексеретін тіл білімі саласын лексикология дейтін болсақ,
фразеологизм байлығын тексеретін саланы фразеология деп атау әбден орынды.
Бұл саладағы ғылыми топшылауларды 1944 жылы айтқан болатынбыз. (1, 202)
Атақты ориенталист ғалымдар ― М. О. Әуезов, С. В. Юшманов кезінде осы
мәселе жөнінде өте құнды пікірлер білдірген екен.
Әр тілдің заңдары, өзіне лайық ерекшеліктері бар; оларды зерттейтін
фонетика, морфология, синтаксис, лексика, симасилогия тәрізді ярустары,
яғни тараулары бар. Фразологизмдер бұрынды-соңды еңбектерде, көбіне, осы
лексика тұрғысынан зерттеліп келгенін, соның өзінде екі тілді сөздіктерде
иллюстрация ретінде сөз болғанын, басқаша айтқанда, өзінің ұсынып отырған
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі атты еңбектегі қыруар фактілердің
кейбірі оқулықтарда т.б. мысал ретінде ғана жол-жөнекей айтылып келе
жатқанын айтады. Революциядан бұрынғы, революциядан кейінгі қырқыншы
жылдарға дейін тиянақты сөз топтары тіпті түркология көлемінде де
зерттеушілердің арнаулы теориялық обьектісі болмағанын да ескертеді..
І.Кеңесбаев фразеологизмдердің зерттелуі туралы қысқаша айтып өтеді. Онда:
Кейінгі 10-15 жыл ішінде түркі тілдерінде фразеология проблемалары жан-
жақты тексеріліп, тың ойлар ғылыми жұртшылық талқысына түсуде. Бұдан
тысқары құрлымы бөлек өзге тілдер жайында келелі концепциялар кездеседі.
Әсіресе славян (ең алдымен орыс), герман, роман тілдері бойынша бұл
саладан Отан ғалымдарының бағалы теориялық пайымдаулары, айтыс пікірлері
көптеп кездеседі. Шетел зерттеушілерінің де бірқыдыру мақалалары бар. Бұл
тарапта негізгі приоритет совет ғалымдарына тән екенін арнайы атағанымыз
жөн. Дегенмен, барлық мәселе әбден үзілді-кесілді шешілді деу қиын. Әр
автордың пікір сайысына бөлек тоқталудың нақ қазір қажеті жоқ. Бұл жолы
талай жылдарды артқа салып, қазақ тілінің бай фактілерін негізге алып,
өзге де ғұламалардың шалымды топшылауларын ескере отырып, фразеологизмдер
(ықшамдап айтқанда ФЕ категориясы) өз алдына терезесі тең лингвистика
саласы екенін баса атағанымыз мақұл-дейді. (1,203)
Ғалым қазақ фразеологиясының дербес пән екендігін дәлелдейді.
Фразеологияның сыр-сипатын айтқанда, оның тіл ярустарына, тілдің құранды
бөлшектеріне мүлде қатысы жоқ деп айтпайды. Тілдің сол бөлшектерінен
түбірлі айырмасын, бас белгілерін (релеванттық қасиетін) бір-ақ ауыз
сөзбен түйгеді: 1) мағына тұтастығы мұнда ― белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі
сөздер бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айрылып қалады
да, шоғыр тіркес бір тұтас мағына береді; 2) тіркес тиянақтылығы мұнда ―
белгілі бір ФЕ-нің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса байланысады,
олардың орын тәртібі нық келеді, барлық жағдайда дерлік бір шоқ тіркесу өз
қалпын сақтайды; 3) қолдану тиянақтылығы мұнда ― белгілі бір ФЕ айна-
қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады. Сонымен
өзіне дейінгі барлық зерттеулерді және өзінің бұрын- соңды ізденістерін
шола, қорыта, әрі тұжырымдай келіп, фразеологизмдерді танып-білудің
жоғарыдағыдай негізгі үш принципін (үш критерийін) қолдайды.
Әдетте зерттеушілер тарапынан бұл аталған критерийлердің бірін―басты,
шешуші, екіншісін―көмекші не қосымша, үшінші біреуін―қосалқы, не шешуші
емес деген тәрізді саралау, салмақтау талабы кездеседі. Алайда бұл
тәрізді, пайымдауларымыздың дұрыс-бұрысын атап жатпай-ақ өзіміз
басшылыққа алатын, негізгі, басты принцип аталған үш критерийдің
тұтастығын атаймыз. Осы үш критерийді бір-бірінен жырып алмай, тұтасымен
басты арқау еткенде ғана ФЕ-нің ерекше белгілерін тани аламыз. Яғни үш
тұрғыны жүйелі түрге салып, фразеологияның басы ашық, дербес обьектісін
анықтаймыз. Сонда ғана ФЕ-нің ерекше белгілерін тани аламыз. Демек,
фразеологияны тіл білімі саласындағы дербес пән деп тани білудің өзі осы
аталған заңдылықты қаншалықты мойындауға байланысты болмақ.
Тұтастық, тұрақтылық пен тиянақтылық ФЕ-нің басты, негізгі белгісі
дегенде, бұл қасиеттерді өз дәрежесінде, өзге күйде тілдің басқа
элементтерінен де табуға болады. Мәселен, тілдегі ең кішкене бөлшек
фонема, буын болсын, немесе морфема мен түбір, оның негізгі, туынды
түрлері болсын өзінің тұлғалық тұтастығын, тұрақтылығын сақтайды.
Сөйлемнің әр алуан типтерін алсақ, олар да өз құрлымының ерекшелігіне,
шегі мен мөлшеріне, солардың тұрақтылығы мен тұтастығына қарай бір-бірінен
дараланып тұрады. Бұл тұрғыдан қарағанда тұтастық, тұрақтылық қасиеттер
тек ФЕ емес, көптеген тілдік категорияларға ортақ тәрізді, яки тұтастық,
тұрақтылық, тиянақтылық сипат алған нәрселердің бәрі бірдей ФЕ бола
алмағанымен, ФЕ үшін сол қасиеттердің болуы міндетті. Әйтсе де бұл жерде
сөз етіп отырған заңдылықтың өз ерекшелігі бар. Жоғарыда аталған үш
критерийді түгел қамтитын тұтастық пен тұрақтылық кез-келген сөз
элементінен немесе сөйлемнен табыла бермейді. Ал, ондай белгілердің екеуі
болып бірі болмаса, немесе біреуі ғана болып екеуі болмаса, ешбір
лексикалық-грамматикалық тұлға ФЕ дәрежесіне көтеріле алмайды. Ал, ФЕ
категориясын алатын болсақ, ол аталмыш үш белгінің, яғни жоғарыдағы үш
критерийдің үшеуіне бірдей ие, үш қасиеттің үшеуі бір-бірінен ажырамай,
іштей өзектесіп жатады. Міне, осыған орай ФЕ де тілдің өзге
категорияларынан оқшауланып, өзіндік бітім-бейнесімен тіл ішінде өмір
сүреді, өз заңдылықтарын берік тұтынады.
Осы аталған үш белгіге, яки үш критерийге сүйене отырып, бүкіл қазақ
тілінің құрамындағы ФЕ құбылыстарын ең негізгі екі арнаға бөледі. Оның
біріншісі фразеологиялық түйдектер (шартты түрде ф.түйдек), екіншісі
фразеологиялық тіркестер ( ф.тіркес) деп аталады. Бұл топтарды дәстүрлі
термин атауларына сай түсіндіретін болсақ, түйдекке идиом сипатындағы
фразеологизмдерді жатқызады.
Сонымен, ф.түйдекке (идиом) мына тәрізді фразеологизмдер жатады: Жаны
күйді, ит арқасы қиянда, талағының биті бар, жүрегінің түгі бар, жүрек
жұтқан т.б. бұл типтегі ФЕ компоненттері әуел бастағы негізгі лексикалық
мағынасынан айрылып, бәрі жиылып бір ұғымды түйдегімен бір-ақ білдіреді.
Осы тұста І.Кеңесбаевтың идиом мен фразаның айырмашылығы мен
ерекшеліктеріне тоқталып өткенді жөн көрдім. Онда: Идиом да, фраза да ―
белгілі бір сөз тізбектері: идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы
негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана
лексикалық формасы мен мағынасын жоғалтады да, грамматикалық формасын
сақтайды; бұлар – негізгі бір кесек күрделі лексикалық единицаның
грамматикалық элементтері болып есептеледі. Идиомның беретін мағынасы оның
жеке сыңарларынан шығатын мағынамен байланысты: Мәселен, қабырғаңмен
кеңес, қас пен көздің арасында, жүрек жалғау, қырғи қабақ болу,
тонның ішкі бауындай дегендердің әр қайсысы бір-бір идиом; қабырғаңмен
кеңес дегеннің мағынасы қабырға, кеңес деген сөздердің тікелей
мағынасынан туып отырған жоқ, мұның беретін ұғымы ойлан, асықпай, саспай
ойлан... әрбір идиомның сыңарлары бір тегіс, басы бірігіп тұрып қана жаңа
мағына туғызып тұр... жеке элементтердің негізгі мағынасынан барып
жасалған тізбек идиом болмайды, ол фраза болады. Мәселен, белін қынай
буынды, ата жолын қуу, егіліп жылау, асқар тау, шалқар көл,
жосадай қан, мидай дала. Бұл тізбектердің әрқайсысындағы компоненттер
өзінің негізгі мағынасынан айырылып қалып тұрған жоқ, бастапқы тікелей
мағынасын сақтап тұр. Идиом мен фраза тілдегі қолданылу ыңғайына қарай,
бірінің орнына бірі жүріп, ауысып отырады: бұл екеуінің кей уақыт шегін
белгілеп, ажырата білу қиын болады. Мәселен, күлін көкке ұшыру, жермен
жексен болды, жерден жеті қоян тауып алғандай, салы суға кетіп отыр,
санын соғып қалды, төбе шашы тік тұрды деген тізбектердің бәрі де
бейнелі мағынаға ие болып тұр. Бұлар да – идиомдық сөздер, бірақ әр
тізбектің ішіндегі сөздер мүлдем өзінің негізгі мағынасынан айырылып қалды
деуге болмайды. Мұндағы жермен жексен қылды дегендегі жексен сөзі парсы
тілінде бірдей, тегіс деген мағынаны білдіреді екен; жер бетімен бірдей
ету –көзін жоғалту, құрту деген метафоралық ұғымды беріп тұр... солай
бола тұрып, бұл сөздер екінші жанама, метафоралық ұғымды бергендіктен,
олар өзінің лексикалық мағынасынан айырылып қалып тұр. Сол сықылды салы
суға кетіп отыр дегенді де басқа мағынада қолданып отырмыз. Егер де бұл
сөздерді салының суға кетуі мағынасында тікелей түсінсек, идиом бола
алмайды. – делінген (2, 205, 206,)
Ф.тіркестер өз ішінен екіге бөледі:
а) түйін тіркес (түйін.т). Бұл―әуел бастағы еркін тіркесті ауыс
мағынада қолданудан туған фразеологизм. Басқаша айтқанда ФЕ сыңарларының
о бастағы мағынасы мүлде жойылмағанмен, көмескіленген. Бұған мынадай
фразеологизмдер жатады: ернінен ене сүті кетпеген, пышақ кескендей
тыйылды, өкшесін (табанын) жалтыратты т.б.
ә) түйіс тіркес (түйіс.т.). Бұл да әуел бастағы еркін тіркесті ауыс
мағынада қолданудан туған. Бірақ ФЕ сыңарларының бастапқы мағынасы мұнда
көмескіленбей, әнтек солғындап айтылады. Түйіс т. Мысалдары мыналар:
құмырысқадай құжынаған, ортан қолдай, көзді ашып-жұмғанша, асқар тау,
қыпша бел т.б.
Қорыта айтқанда, қазақ тіліндегі тиянақты тіркестер (фразеологизмдер)
―тіл ішінде өз заңдылықтарына сәйкес өмір сүретін айрықша категория.
Олардың әр алуан ірілі-ұсақты ерекшеліктері мен айрым белгілерін саралай
зерттейтін дербес пән―фразеология.
ФЕ-нің варианты мен синонимі мәселесі туралы да айта кеткен жөн.
ФЕ-нің варианты екі түрлі: а) фонетикалық вариант: ұнжырғасы
түсті―енжорғасы, өнжорғасы түсті т.б; ә) лексикалық вариант: көз шырымын
алды―көз іліндірді; кек алды―өш алды т.б. Мұндағы дыбыс ерекшелігі үлкен
түсінікті керек етпейді: мағыналық, сөз қолдану тәсілі, стилистика жағынан
мұның сөйлеу процесіне тигізер ешбір ықпалы жоқ. Ал, лексикалық
варианттардың бір-бірінен әнтек болсада ерекшелігі байқалады: осы іспеттес
құдай иіп дегенді алла (тәңірі) иіп деп айту дағдылы емес. Бұл жердегі сөз
қолдану тәсілінде аздап болса да сыр бар, бірақ айтарлықтай семантикалық
алшақтық байқалмайды. Бұл тәрізді құбылысты ФЕ-нің синонимдік тұлғасы деп
те атауға болады.
Ал, белгілі бір фразеологиялық синонимдер деген мәселе вариант
ұғымынан түбегейлі бөлек. Варианттарда қалайда ең кемі бір компонент
ортақтаса қолданылса, синонимдес фразеологизмдерде ешбір компонент
қайталана алмайды: ФЕ-лердің (синонимдердің) мағыналық жуықтығы
болғанымен, тұрпат жуықтығы болмайды. Бұған мысал: оң қолынан өнері тамған
⁄⁄ бит қабығынан (терісінен) биялай тоқыған ⁄⁄ ағаштан түйін түйген т.б.
Осындағы синонимдердің бірде-бір ортақ сыңары жоқ. Демек , бұлар ―
синонимдес фразеологизмдер.
Ғалым фразеологизмдердің семантикалық жүйесі жайында мынаны айтады.
Тіл иесі ― халықтың басынан өткен, өмір шындығына сай туған сан-салалы ФЕ-
лер әлеуметтік, шаруашылық, діни, т.б. факторлар ауанымен пайда болған.
Олардың құрлымы жағынан қалыптасуында, компоненттерінің тіркесу
амалдарында нақтылы бір заңдылығы болатыны тәрізді ФЕ-нің мағына
тұрғысынан саралануында да тиянақты тәртіп, жүйе бар. Бұлай болудың
себептері өзінен-өзі түсінікті. Өйткені олар әлеуметтік жағдайға жанасып,
өз заманының талабына лайық туып жатады. Бұл тақылеттес талай дәуірден
елес беретін фразеологизмдер тіл қорынан мықтап орын теуіп, әрдайым
жұртшылық кәдесін өтеп отырады. Сөздікте сол фразеологизмдер мүмкін
қатарынша мол қамтылған. Екінші сөзбен айтқанда, әр қилы
экстралингвистикалық, яғни сыртқы факторларға (тарихи-әлеуметтік,
экономикалық, діни т.б.) сәйкес туған фразеологизмдермен барабар жынысқа,
мекен-мезгілге, өлшемге, көңіл-күйіне, адамдардың өзара қарым-қатынасына,
жас ерекшелігіне, мінез-құлыққа, салт-санаға, т.б. байланысты
топтастырылатын да фразеологизмдер бар. Тозығы жеткен заманның талай талай
нышанын байқататын тіл фактілері аз емес. Соның бірі ―әйел теңдігі
мәселесіне қатысты. Ескі салт-сана бойынша ерге шыққан әйел өзінің қайын
жұрты адамдарын өз атымен тура атай алмағаны белгілі. Соның салдарынан су
екеш судың, қамыстың, бөрінің, қайрақтың, пышақтың―бәрі де күйеуінің
жақындарына, руластарына қатысты болғандықтан, өз ныспымен атауға тиым
салынған. Ескі салттың осы тәрізді көріністерін озат ойлы орыс ғалымдары
ерте уақыттан-ақ атап көрсеткен. Мәселен, көне заманның бір куәгері
тәрізді мына мысал талайдан бері ауыздан ауызға тарап келеді:Салдыраманың
(сарқыраманың) ар жағында, смылдыраманың бер жағында, маңыраманы ұлыма
жеп жатыр. Жаныманы білемеге білеп, алып келе қойыңыз. Әрі күйкі, әрі
күлкі көрінетін осы іспеттес суреттерді еске алғанда, қайын жұртының атын
атай алмаған әйел затының тапқырлығына қайран қаласың. Мыналарға көңіл
бөлейікші: қамшы-жылқы айдар, жылқы-туар, ақ (түс)- шаңқан, қара (түс)-
баран, сары(түс)- шикіл, көш-жөнеу, қоян-қалқан құлақ, тышқан-жорғалауық,
қаптесер, алты-бестен бірі артық. Қазақ әйелі сонау өткендегі буалдыр
тірлігінде атын атауға хақы жоқ, сыйлас, аруақты саналатын адамдарды аты
теріс, атам аттас немесе атамның адасы деп қана атайтын болған.
Фразеологизмдердің түп-төркіні тым әріге кетеді. Адам баласы сонау
отқа, суға, көп құдайға табынған шағында-ақ талай-талай заттарды киелі
санап, оларға өздерінше лақап ат қойған. Тілімізде сол ежелгі дәуірден
келе жатқан қамбар ата (жылқышы ата), шек-шек ата, зеңгі баба, ойсыл қара,
шопан ата тәрізді тіркестер бар. Олар ескі наным-сенім бойынша төрт түлік
малдың сақтаушысы, қорғаны, мифологиялық иесі болыпты-мыс. Күні бүгінгі
дейін сақталып жеткен отқа май құю; от ана, май ана, жарылқа тәрізді
фразеологизмдер ислам діні таралмастан көп бұрын қалыптасқан, шаманизм
түсінігінен туған тіркестер.
Қазақ халқы өзінің өткен тарихында талай көрші елдермен, шет
жұрттармен экономикалық әрі мәдени қарым-қатынасты басынан кешіргені
мәлім. Тілімізде осыған орай туған толып жатқан тіркестер бар. Олардың
бірқыдыру жазба әдебиет, хиссалар арқылы, екіншілері―сауда-саттыққа,
үшіншілері―дін таратушылардың уағызымен, тағы біреулері екі елдің күн
көріс тіршілігіндегі ортақ ой-сана, дәстүр тауқыметімен, түрліше
ықпалдарға сай туып орнығады. Мәселен, қазақ арасына таралған Атымтайдай
жомарт бол; Наушаруандай әділ бол; Аплатондай ақылды; Бұланнан үлкен аң
болмас; Бұланайдан үлкен тау болмас; Барар жерің Балқан тау, о да біздің
көрген тау; Ұлың ұрымға, қызың қырымға т.б. фразаларда өңге жұрттардың
өткендегі мәшһүр адамдары, шетелдің топоним, этноним атаулары сақталып
қалған. Сол бөгде жұрттардың салт-сана, әдет-ғұрпын, ел билеу, әкімшілік
қалпын қабылдауға байланысты енген толып жатқан фразеологизмдер бар.
Мәселен, кейбір зерттеушілердің еңбектерінде қазақ арасындағы тоғыз
санымен байланысты ырым-кәде, тарту-таралғы, айып-жазаның көбі монғол
елінің мәдени тіршілігінен ауысқан делінген. Осыдан келіп тілімізде бір
тоғыз, үш тоғыз, бас тоғыз, аяқ тоғыз секілді фразалар келіп шыққан
деседі. (1, 206, 207)
Көп мағыналық (полисемия) пен омонимия құбылыстары әдетте жеке
сөздердің төңірегінде көзге айқын байқалады. Ал, фразеологизмдерге
келгенде бұл құбылыстар өзгеше реңкке түседі. Полисемия құбылысы әредік
ф.тіркестер арасында байқалып қалады. Ф.түйдектеріне келсек, олар омонимия
құбылыстарын мүлдем бойына дарытпайды, тіпті, полисемия құбылыстарының
өзі де ф.түйдектері арасында кездесіп жарымайды.
Омонимия құбылысын тануда түрлі көзқарастар бар. Зерттеушілердің басым
көпшілігі мағына алшақтығын негізге алады да, сөз (лексема), тіркес
(фразема) төркінін екінші орынға қояды. І.Кеңесбаевтың ойынша, омоним болу
үшін тек айтылуы бірдей келген тұлғалар ғана емес, жеке сөздердің де,
фраземалардың да түп төркіні бөлек болуы қажет. Мәселен, аузын ашты
тіркесінің сөйлей бастады, таң қалды деген мағыналарынан басқа, ораза
күні кешкі ас алдынан дәм тартты деген діни мағынасы да бар. Ол алғашқы
мағыналардан алшақ, кереғар жатыр. Осы тұрғыдан қарасақ, ф.тіркестер
ішінде омонимия табылмайды емес. Көптеген авторлардың омонимия ретінде
қарастыратын құбылысының өзі осындай жарыса туған екі мағынаның ең алшақ
типі. Бірақ жоғарыда айтқандай, бұл тіркестердің түп-төркіні біреу-ақ.
Сондықтан осы типтес жақындықты омонимия деп қарамай, полисемия деп білген
жөн тәрізді. Әйтсе де, бұның өзі әлі де ойлана, зерттей түсуді керек
ететін мәселе.
Ф.тіркес аясындағы полисемияның өзін де бір текті құбылыс деп қарайды.
Белгілі бір фразаға тән көп мағыналылық екі түрлі жолмен жасалатын
сияқты. Оның бірі―жалғаса туатын мағына да, екіншісі―жарыса туатын
мағына. Мысалы, Ақ иық тіркесі мұз балақ қыран мағынасын береді, одан
асыл адам, ер жігіт мағынасы жалғаса туады. Ал, енді Айыл-тұрманын
тартты деген тіркес, біріншіден,қамданды, жиналды деген мағынаны
білдірсе, сонымен жарыса, ашу қысты, тас түйін болды деген де мағына
туады.
Сонымен барабар кейбір жағдайларда жалғаспалы мағына мен жарыспалы
мағына белгілі бір сәттерде тоғысып, одан қиылысқан тағы бір туынды мағына
пайда болуы мүмкін. ФЕ –нің зат пен құбылысқа ат қойып, айдар таға
айтудан туатыны мәлім. Өйткені белгілі бір ФЕ –ні қолданғанда сөйлеуші
тек өз көзқарасын білдіруді мақсат тұтады; ол бір нәрсеге қуанса да,
қынжылса да, қорықса да, т.б ерекше жағдайға да, өз талғамы бойынша
сөйлейді. Осылайша ойды айқын да дәл айту қажеттігіне байланысты ФЕ,
әсіресе ф. түйдек, мағыналық жағынан сұрыпталып,екі ұшты ұғым
тудырмайтындай болып сіріленеді. Осыдан келіп омонимия мен полисемияға
бастайтын жол, өріс қысқарады. Әйткенмен бұл жердегі әңгімелеп отырғаны
мәселенің теориялық жағы.
Фразеология ерекшеліктерінен тілдің бойында бірталай заңдылықтарды,
тек ф. тіркес емес, жалпы тілімізге, сөздерге де тән ереже қағидаларды шет
пұшпақтап болса да ескеретініміз хақ.
Соның бірі – плеоназм құбылысы. Бұл тұрғыдағы сөз қолданысқа тән
нәрсе – белгілі бір ұғымды әр алуан мәндес атаулармен қайталап түсіндіру.
Мәселен, беті-жүзіне қарамай деген фразадағы бет пен жүз бір –біріне
дублет, мәндес сөздер. ФЕ аясында бұл тәрізді плеонастикалық құбылыстар
әредік болса да кездеседі.
Фразеологизм құрамында сол сияқты эллипсистік тұжырымдар да болады.
Бұл құбылыс бойынша тіркес құрамында қайталанып айтылуға тиісті
элементтердің біреуі түсіп қалып отырады. Мысалы, ай десе аузы бар, күн
десе көзі бар - ай десе-аузы, күн десе- көзі бар.
Сөзді қай түрде болса да белгілі бір грамматикалық тұлғада неше саққа
жүгіртіп, құбылта қолдана береміз. Арнаулы модель түрінде қосымшаларды
жүйелеп қосуда сөздің ФЕ – ден айырмасын білеміз. Ал, ФЕ – ні қалай
болса, солай еркін тіркес тәрізді түрлі трансформацияға салып,
грамматикалық модельмен мағыналық варианттарды тоғыстыру тым қиын. Тек ф.
тіркес тобынан ілуде бір ауытқу кездесу мүмкін. Рас, көркем әдебиетте,
оның ауызша, жазбаша түрлерінде, халық тіліндегі белгілі бір
фразеологизмді сәл ұлғайтып немесе ықшамдап, өлең өлшеміне не көркем
текске ұластыра өріп қолдану сәттері болып тұрады. Теория саласында бұл
типтегі фразеологизмдерді перифраза (парафраза) деп атайды. Алайда бұл
секілді саналы әрекет жолымен болған өзгерістер арасына бөгде сөздер енсе,
дистант құбылыс деп аталады. Мысалы: Шай камзол, құндыз бөрік кигенменен,
бес батпан десең болар беттің кірі. (С. Торайғыров); Шіркін – ай, Еманалы
екеуіңнің жұлдыздарың қай жерде шақырайысып қарсы қарасып тұрғанын көрер
ме едім бір (Ғ. Мүсірепов). Сонымен бірге ФЕ үлгілерін контактылы, яки
жігі ажырамаған қалпы да зерттеу обьектісі бола алады.
ФЕ – лер өзінің сыртқы тұрпаты жағынан еркін тіркестерге ұқсайды;
мәселен, атрибутты тіркестердегі (анықтауыш - анықталғыш) соңғы компонент
өзінің негізгі мағынасын сақтап, тиянақты келетін болса, анықтауыш
компонент ауыспалы мағынада жұмсалады: асқар тау, сүмбіл шаш, қынай бел,
қыпша бел; демек, адьективті тіркестердің (сын есімді, сан есімді, сан
есім мен сынға айналған зат есімді, немесе сын есім сан есімнен кейін
жасалған туынды өзге есімді тіркестер) анықтауыш компоненті осы ізбен
жасалатындығы күмән тудырмайды: сасық бай, егіз қозылы, екі жүзді, бір
қайнатым (шай), т.б.
Шілде түскенде, түн баласына, таң сыз бергенде тәрізді адвервиалды
(үстеу) тіркестер де жоғарыдағыдай бір сыңары (алғашқысы) негізгі мағынада
жұмсалып, кейінгі компоненті (компоненттері) тунды мағынада тұрады.
Есім + етістік тіркестері де осы іспеттес, яғни есім компонент
негізгі мағынада тұрса, етістік компонент туынды мағынада жұмсалады: көзі
ілінді, табаны тайды, ақылынан адасты, т.б.
Қалған ф. тіркестердің бәрі де осы тәсілмен жасалады деуге болады.
Бағзы бір уақытта стильдік қызметіне орай, мақал - мәтел ішіндегі кемінде
екі компонентті ФЕ өзара не түйін не түйіс тіркес үлгісімен жасалады. Бұл
тәрізді тіркестердің өзге синтаксистік тәсілдермен жұмсалатын типтері де
жоқ емес.
Мақал-мәтелдер бір ұғымды тікелей емес, тұспалдап білдіреді. Туған
жердей жер болмас, туған елдей ел болмас, Туған елдің қадірін шетте
жүрсең білерсің деген мақалдар Отанды дәріптеп тұр. Осында мақал
құрамындағы жеке сөздің берер мағынасы сөз болып отырған жоқ, түгел бір
мақалдың тұтас мәні сөз болып тұр. Кейбір зерттеушілер мақалдың жеке
сөздері референттік қасиетке ие бола алмайды дегенді айтады. Керісінше,
мақал компоненттері референттік касиетке ие бола алады деген де пікір бар.
Алайда, мақал –мәтел тікелей фразеология обьектісіне жатпайды. Себебі,
біріншіден, белгілі бір мақал ішіндегі компоненттердің бірқыдыруы
фразеологизмге (негізінен түйіс тіркеске) сай келеді. Мәселен, жүргенге
(жүрген аяққа) жөргем ілінеді дегеннің соңғы екі сыңары фразеологиялық
тіркес заңы бойынша қиысып тұр. Екіншіден, тар мағынадағы фразеология
шеңберінен шеттеу тұрса да, оқырмандар үшін қажет болар деген ниетпен
мағынасы күңгірттеу біраз мақал – мәтелдерді Сөздікке енгіген.
Фразеология пәнінде ФЕ-нің варианттары мен синонимдері жөнінде түрлі
түсініктер бар. Қазақ тілі фактілеріне жүгінсек, бұл екі түрлі құбылыстың
басы ашық, біріне бірі соқпайтын тәрізді. Ф.тіркесінің варианттары өзара
жақын, іштей өзектесіп жатады, айырмасы тіркес жүйесіндегі бір немесе
бірнеше компоненттері өзге сөздермен алма – кезек ауысып жатады. Мысалы,
өш алды – кек алды; тыныс алды - дем алды; ығыр етті – ығыр болды, ығыр
қылды; ашуына тиді – шамына тиді, намысына тиді,т.б. бұл жерде Ф.
варианттарды тек лексика тұрғысынан ғана сөз етіп отыр.
ФЕ-нің синонимдерінде, жоғарыда ескерткендей, мынадай айырым белгіні
байқаймыз: синонимдер арасында жалпы мағына жуықтығы болғанымен, бірінде
бар компонент екіншісінде ұшыраспайды. Яғни, синонимдес фразеологизмдердің
компоненттері еш уақыт екі рет қайталанбайды. (оң қолынан өнері тамады –
ағаштан түйін түйеді – бит қабығынан биялай тоқиды).
Фразеологизмдер ішкі мән – мағынасына қарай қолданылу барысында
өзінің стильдік өңін өзгертіп отырады. Яғни, фразеологизмнен тыс өзге
сөздердің ФЕ-ге әсері болмайды емес. Мәселен, қол көтерді; (өз) табағын
тартты; басы айналды тәрізділердің мағыналары өзге еркін тіркестердің
ауанына қарай айқындалады. Тіркестердің мұндай мағынасын тәуелді мағына
дейді. Себебі, бұлар өздігінен тұрып белгілі бір тиянақты мағынаны білдіре
алмайды. Мен жиналыста Досжанды қолдап қол көтердім деген сөйлемді
өзгертіп ... қарсы қол көтердім деп айтуға болады. Сол сияқты басы айналды
тіркесі де ситуацияға қарай әр контексте әр түрлі мағынада жұмсала береді.
Ал көсегең көгерсін; шалқар көл; жолың болсын; бос белбеу; үптеп кетті;
жеті (қараңғы) түн сияқты ФЕ – лер өздігінен дара тұрып та негізгі
мағынаны айқын аңғартады. Тіркестердің осындай мағынасын тәуелсіз мағына
деуге болады.
Фразеологизмдер өз мағынасында қолданыла келе, өзін көмкеріп тұрған әр
қилы субьективтік ситуативтік қоршауында мағына – мазмұны жағынан жетіле,
шыңдала түседі. Фразеологизмдерді осылайша орнын тауып қолдану үлкен
суреткердің ғана қолынан келеді. Фольклор мен қазіргі бай, көп жанрлы
кеңес көркем әдебиетінің фразеологизмдерді кәдеге жаратудағы кереғар
айырмасы осы кең тынысты шығармашылық қолданысқа байланысты. Сөз
айшықтарын, соның ішінде фразеологизмдерді де, өз орайы, өз қыбын тауып,
ақтан тигізе сөйлеуде үлкен мән жатыр. Ауыз әдебиеті көбіне, жыр, өлең
түрінде келіп, тиянақты сөз тіркестері қыспақта қалады, шектеулі бір
қоршауда ғана жұмсалады, немесе ауызекі тілдің ықшам сөйлемдерімен
тұйықталып қалады. Осы алуан түрлі тіркестер суреткердің қаламына
іліккенде кең өріс алып, стиль жағынан ширатыла түседі. Бұл ретте көркем
қара сөз саласында С.Сейфуллин, М.Әуезов, Б.Майлин, С.Мұқанов,
Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, С.Бегалин, Т.Ахтанов , Ә.Нұрпейісов,
І.Есенберлин, т.б өлеңді туындыларға келгенде, І.Жансүгіров,
А.Тоқақмағамбетов, С.Сейітов, Қ.Аманжолов, И.Байзақов, Т.Жароков,
Х.Ерғалиев, Ә.Сәрсенбаев, С.Мәуленов, Қ.Мырзалиев, т.б ерекше атауға
болады. Көркем сөз шеберлерінің, жалпы алғанда қалам иелерінің, оның
ішінде кейінгі жылдары қаулап өсіп, әдебиет әлемінде бой көрсетіп жүрген
жас жазушылардың өзіміз сүйсініп оқитын шығармалары, жазба әдебиетіміздің
атасы – Абай туындылары біз үшін тұрақты сөз тіркестерін күреп алатын
кеннің көзіндей болды. Сол жазушы көрігінен қортылып, сындарланып шыққан
фразеологизмдерді өз еңбегінің негізгі тілдік документі, табан тірер
дерегі ретінде пайдаланды. Шынайы көркем шығарма тілдің обьективтік
заңдарын тану үшін де, жазушының өзіне тән жеке қол таңбасын білу үшін де,
мейілінше қажет екенін есте тұттық.
Осы зерттеу үстінде ана тіліміздің ұзақ уақыт бойы жиналған,
сұрыпталған, бай да қызықты фактілерін пайдалану мен қатар, кейінгі 10-15
жыл ішінде жарық көрген ғылыми еңбектерде назардан тыс қалған жоқ.
Фразеологияның теориялық, практикалық мәселелерін зерттеуді бұл
күндері тілшілер қауымы мықтап қолға алып отыр. Бұл салада әсіресе,
Москва, Ленинград ғалымдары елеулі де нәтижелі табыстарға жетті десек,
артық емес. Түркі тілді республикалардағы лингвист ғалымдардың
фразеология пәнін өрістету талабының өзі бір төбе. Бұлай дегенде біз
Самарқанд мектебі деп аталып жүрген ғалымдар тобының алымды еңбегін,
өнімді істерін ерекше атамақпыз. Самарқанд университетінің жанынан Л.И.
Ройзензонның т.б. басқаруымен Фразеология мәселелері атты көп сериялы
жинақ үздіксіз шығып тұрған. Қырғыз тілінің лексикасын зерттеу ісі
белгілі ғалым К.К.Юдахин еңбектері арқылы көзге айқын шалынады. Сол
секілді, өзбек ғалымы Ш.Рахматуллаев, түркімен ғалымы К.Бабаев, татар
ғалымдары Г.Х. Ахатов, Г.Х.Ахунжанов, азербайжан тілі бойынша
Г.А.Байрамов, түрік тілі бойынша Р.Р.Юсипова жариялаған еңбектердің
құндылығын да арнайы атаған жөн. Фразеологияның жалпы теориясына қатысты
М.Т.Тагиев, С.Н.Муратов ізденістері де ғылымға соны пікір, тың топшылаулар
әкелді. Башқұрт тілі фразеологизмдерін ДЖ.Ғ.Киекбаев, Х.Г.Юсупов, т.б.
зерттеді. Әсіресе, З.Г.Ураксиннің 1975 жылы орыс тілінде жарық көрген
Башқұрт тілінің фразеологиясы атты кітабы өзге түрік тілдері үшін де
пайдасы мол еңбек.
Өзге мәселелерге байланысты фразеология тарауынан пайдалы пікір
айтушылар тобына Ә.Нәжіп, М.Балақаев, А.Ысқақов, Ғ.Мұсабаев, Қ.Сағындықов,
С.Талжанов сияқты ғалыдар жатады. Тиянақты тіркес категориясын тікелей
зерттеп, құнды еңбек шығарғандар бар. Бұл ретте ең алдымен Ә.Қайдаров,
сонан соң Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбанов, Ө.Айтбаев, Р.Сәрсенбаев, Ә.Ибатов және
С.Төлекова, К.Дүйсетаева, т.б. зерттеушілердің есімдерін арнай атаған жөн.
Шетел ғалымдары ішінен тіліміздегі алғыс, қарғыс, эвфемизм туралы
мақалалар жазған доктор, профессор И.Лауде-Циратаутас есімін де ілтипатпен
атай кеткен жөн.
Бұл жерде фразеологияға қатысты теориялық мәселелердің бәрін
қамтыдық демейді. Өз алдына зерттеу обьектісі боларлық, басы ашылмаған,
әлі де тереңірек тексеріп, тәптіштей түсетін нәрселер бір шоғыр. Сондай
проблемалық мәселелердің бірі – калька тәсілімен жасалған фразеологизмдер.
Қазіргі кезеңдегі шарықтаған мәдени қарым – қатынастарға ғылыми –
текникалық прогреске байланысты аударма проблемасы өріс алып отырғаны
мәлім. Халықтар арасындағы осындай тілдік байланыстардың нәтижесінде
фразеологизмдер де сөзбе – сөз немесе калька жолымен аударылып, бір тілден
екінші тілге ену үстінде. Жаңа қоғамдық қатынастардан туған тиянақты сөз
тіркестері фразеология ғана емес, фразеография тұрғысынан да игерілетін
обьектінің бірі. Бұл істі келешектің кезек күттірмейтін зерттеу тақырыбы
деп білетіндігін баса айтады.
ФЕ саласында әрі практикалық, әрі теориялық мақсаттарды ұштастыра
зерттеуді керек ететін қомақты да зәру проблема – стилистика болмақ. Бұның
мәнісі мынада. Тиянақты сөз тізбектері мен еркін тіркестердің әлі де болса
ара салмағын жан – жақты қарастырудың стилистика үшін де маңызы зор.
Ғалымның сөз етіп отырған пән мен стилистикасының қауышар проблемалары аз
емес. Басқасын былай қойғанның өзінде фразема, лексема ұғымдарының ара
қатынасын ажырата білуде де мән жатыр. Көп жағдайда стилистика мен
фразеология сөздің тікелей мағынасынан гөрі бейнелі мәндеріне басым көңіл
бөледі. Сондықтан осы екеуінің межесін ажырату әбден қажет. Сөздің тура
немесе негізгі мағынасы фразеологизмнің семантикасын ашып бере алмайды.
Мәселен, ФЕ – ні зерттеуші үшін ат үсті деген тіркестің ненің үсті?
деген негізгі мағынасы емес, қалай? деген сұраққа жауап болатын туынды
мағынасы керек. Осы тұрғыдан келгенде біздің алдымызда фразеологизмдерді
танып, білудің әрі синхронды (қазіргі қалпында) ,әрі диахронды (тарихи
қалыпта) зерттеу мақсаттары тұрғаны байқалады. Сол сияқты стилистика
мәселесімен орайласа өз шешімін табуға тиісті міндеттер қатарына
фразеологизм ішіндегі сөздердің өзара тіркесу заңдылықтары, тұтас
тіркестің сөйлем жүйесіндегі үйлесімі, нақты бір контексте фразеологизмнің
бір орамды, екі орамды болып, не одан да көп орам қоршауында келуі, осыған
сай ФЕ – нің қолданылу тәсілдері, контекст ыңғайына сәйкес фразеологизмнің
стильдік реңкінде болатын нәзік құбылыстар жатады.
ФЕ стилистикасына қатысты тағы бір қызық жайт – туыстас тілдерде тең
қолданылатын белгілі бір тіркестің мағыналық бірлігі мен даралығы. Мысалы,
қазақ, қырғыз тілдерінде бірдей түр тұлғада қолданылатын сайдың тасындай
(сай ташындай) деген тіркес қазақ ұғымында ірі, таңдаулы деген болса,
қырғызша сансыз көп, мол деген ұғымда қолданылады.бұндай құбылыстар,
әрине, бір тіл аумағындағы стилистика мақсаты үшін қажет те болмас, бірақ
жалпы түркология аспектісінен қарасақ, тіл тарихынан талай – талай сыр
шертетіні сөзсіз.
Түйінді бір топ міндет тарихи фразеологияда ұштасады. Көптеген
тіркестер теориясын тарихқа байланыстыра тексергенде ғана
фразеологизмдердің туу жолдарын толық біле аламыз. Ол түсінікті де. Тіркес
этималогиясын ашу үстінде өзге тілдерге де қатысты ортақ құбылыстардың
басы ашылмақ. Құрлымы бір немесе құрлымы бөлек тілдердің ортақ және айырма
қасиеттеріне ұластыра, жүйелі талдау фразеологизм үшін де мейілінше
қажет. Басқасын былай қойғанда, бірнеше тілге ортақ, мағынасы бөлек, енді
бірде керісінше болып келетін реттерін ескере отырған мақұл. Фразеология
саласында басы ашылмаған тіпті, күн тәртібіне қойылысының өзі принциптік
тұрғыдан шешілмеген мәселе – антонимия. Жеке сөз, лексема көлемінде айдан
анық көрінетін осы құбылыс тиянақты сөз тіркесі аясында көмескіленіп айқын
аңғарылмайды. Әйтсе де, фразеологизмдер табиғатында сырт тұрпаты жағынан
да, ішкі ұғымы жағынан да қарсы мағына (поляризация) сипатындағы
тіркестердің бары анық. Мысалы : 1) күні туды – басына күн туды. 2) қанды
көйлек жолдас – қанды көйлек жау (қарақшы). 3) қабағы ашылды (жадырады) –
қабағы жабылды (түсті). 4) ақ жүрек – қара жүрек, т.б.
Алайда, бұл да - танылып жетпеген категория. Фразеологизмдер ішінде
өзара қарсы мағына беретін сыңарлардың бары анық болса да, олардың типтері
әліде тереңірек зерттеуді, тексеруді қажет етеді.
Фольклор, жазба әдебиет, ауызекі сөйлеу тіліндегі діни, диалекталды,
кәсіби т.б. фразеологизмдердің туу себептерін, олардың тіл даму
процесіндегі түрліше стилистикалық эволюцияға душар болуын, соның ішінде
мағына жағынан мотивациялы немесе демотивациялы болып келуін, тіркес
компоненттерінің дыбыс үйлесімін сыпайы, сынық мәндегі (эвфемизм), ФЕ – ні
тұрпайы, анайы (дисфемизм) түрде қолдануды, фразеологизмдер сөздігін
жасаудың принциптерін, т.б. бүгінгі таңда қолға алуға тиісті көкейкесті
міндеттеріміз екенін баса айтады.
Фразеологизмдерді көңілдегідей тексеру үшін түрлі методтарды
(экспериментальдық, математикалық, т.б.) орынды пайдалануға тиістіміз. ФЕ
– лердің сөйлеу процесінде жиі (актив), сирек (пасив) түрде келуін,
квантитатив сырын ашуда бұл тәсілдер әбден қажет.
Фразеологизмдерді мағына жағынан классификациялау – ең қиын
мәселелердің бірі. Қиындық нақты бір тілдегі сөз тудырушы тәсілдердің бірі
болып табылатын осы категорияның өзіндік ерекшелігінен келіп шығады. Не
қилы нәзік туынды мағыналардың әр қырын фразеологизмдер белгілі бір
тізбекпен білдіре алатынын жоғарыда атап өттік. Осы айтылған алуан сырлы
қасиет, өзіндік ерекшеліктері өзара біте қайнасып, берік табиғи бірлікте
тұрады. Мысалы, ұзын арқау, кең тұсау деген тұрақты тізбек әуре- сарсаң
мағынасында да, туған-туысқаны, дос-жараны көп адам мағынасында да
(әсіресе, деривация жолымен, сөз тудырушы –лы аффиксі жалғанып: ұзын
арқау, кең тұсаулы болып келсе) қолданыла береді. Тілі байланды деген
фразеологизм ауру сырқаудың салдарынан тілі сөйлеуге келмей қалдыдеген
мағынаны білдірумен қатар, басқаша мән беріп айтатын болсақ, үні
шықпады, аузына құм құйылды дегендердің орнына жүретіні белгілі.
Керісінше, тонның ішкі бакындай, арасынан қыл өтпейді сияқты ФЕ – лердің
өте жақын мағынада, бірінің қызметін бірі атқара беретінін де білеміз.
Ол ол ма, тіпті тұлғасы мен құрамы жағынан бір – біріне ұқсамайтын ФЕ –
лердің өзі де кейде бір ғана ұғымды білдіре алады. Мысалы: мылжың бос
сөзді деген ұғымды аузымен орақ ору, тілі мен жағына сүйену, тілі ұзын
дей аламыз; бейпіл ауыз, кекесін сөзді деген ұғымды сөзінің қотыры
бар, тілінің қыршаңқысы (шиқаны) бар, тілінің бұдыры бар, қара тілді, көк
езу деуге болады. Ф. түйдек және басқа ф.тіркестердің едәуір бөлегін
мағына жағынан топтастыру тым қиын мәселе болғанмен, ол шешуге болмайтын
тұйық түйін емес. Түрлі сыртқы факторлар, діни, ескі әдет-ғұрып, төрт
түлік мал, мінез-құлық, т.б. өмір ағымына, ой –санаға сай
фразеологизмдерді семантика, стиль, қолдану тәсілдері жақтарынан бажайлап
талдау жасау – барлық филологтардың бас парызы.
I.3 Фразеологиялық тіркес пен фразеологиялық түйдек
Қазақ тілінде барлық басқа тілдегі сияқты ф.түйдек емес (идиом
емес), фразеологизмдер орасан көп. Бұлар да идиом секілді орын тәртібі
жағынан тұрақты. Бірақ, мағыналық тасалану, тасаланбауы яғни құрамындағы
сөздері өзінің тура мағынасын сақтауы, сақтамауы жағынан ф.түйдектің
ф.тіркестен елеулі айырмасы бар.
Ол екеуі де белгілі сөз тізбектері: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz