Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және агробиологиялық ерекшеліктері

Жоспар

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 тарау. Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және агробиологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Күріштің өсіп дамуының морфозиологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Күріштік агроэкологиялық факторларға талабы ... ... ... .
2 тарау. Арал өңіріндегі суармалы жерлердің экологиялық .агромелиоративтік жағдайы және күріш өсіру перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 тарау. Күріш өсіру аймақтарының агроэкологиялық және топырақ . мелиоративтік сипаттамалары ... ... ... ... ... ...
4 тарау. Өзгерген агроэкологиялық жағдайда күріш өсіру технологиясын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.1 Күріш дақылының өсу дәуіріндегі күрделі (шешуші) кезеңдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4.2 Сорт ерекшеліктеріне сәйкес тыңайтқыштардың мөлшері мен енгізу әдістерін оптимизациялау ... ... ... ...

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы:

Орындаған: Мырзакеримова
Г.
Тексерген: Сманов

Алматы 2007

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
1 тарау.Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және
агробиологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
1.1 Күріштің өсіп дамуының морфозиологиялық сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
1.2 Күріштік агроэкологиялық факторларға
талабы ... ... ... .
2 тарау.Арал өңіріндегі суармалы жерлердің экологиялық
–агромелиоративтік жағдайы және күріш өсіру
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
3 тарау.Күріш өсіру аймақтарының агроэкологиялық және топырақ
– мелиоративтік сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ..
4 тарау.Өзгерген агроэкологиялық жағдайда күріш өсіру
технологиясын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
... ...
4.1 Күріш дақылының өсу дәуіріндегі күрделі (шешуші)
кезеңдер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
4.2 Сорт ерекшеліктеріне сәйкес тыңайтқыштардың мөлшері
мен енгізу әдістерін оптимизациялау ... ... ... ...
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі. ХХ ғасырда майда әрі тиімді суару жүйелері
орнына шөлді және шөлейт аймақтарды үлкен масштабта суландыру жүйесі іс
жүзіне асырылды. Нәтижесінде мақта және күріш өсіру, олардың егіс көлемін
ұлғайту шаралары Арал теңізіне құятын Амудария мен Сырдария өзендерінің
суларын егістікке пайдалануды қажет етті.
Сонымен қатар бұл өзендердің бойында гидротехникалық құрылыстардың
салынуы да Арал теңізіне және оған көршілес территорияларға кері әсерін
тигізді. Мысалы, әр жылдары Амудария мен Сырдария өзендерінің бойында
Әндіжан, Тоқтағұл, Қайраққұн, Шардара су қоймалары салынды. Аралға құятын
судың 70-75% -ы осы аталған су қоймаларында қалып қойып отыр. Нәтижесінде
еліміздің Оңтүстік –батысындағы ұлан-ғайыр Сыр өңірі бүгінде экологиялық
проблемалары шиеленіскен апатты аймақтың бірі болып отыр.
Күріш – суда өсетін дақыл. Сондықтан суды және тыңайтқыштарды тиімді
пайдаланып ғылым жетістіктері мен озат тәжірибе жаңалықтарын өндіріске
енгізу арқылы егіншілік мәдениетін арттырып, фермер-күрішшілер игілігіне
айналдыру керек. Бірақ, күріш егісі өнімі баяу өсуде, ал кейінгі жылдар
тіпті төмендеп кетті. 1990 жылмен салыстырғанда еліміздегі күріш
алқаптарының көлемі 1,6 есе қысқартылды, ал гектер өнімділігі Қытай,
Жапония мемлекетеріндегі өнімділік пен салыстырғанда 1,5 еседей төмен.
Мұның себептерінің бірі – күріш сорттарының биологиялық морфофизиологиялық
және агроэкологиялық ерекшеліктері ескерілмей, жалпы күріш егісіне
арналған орташа технология қолдануда. Сондықтан, экологиялық дағдарысты
Арал өңірінде күріш егісіне азот тыңайтқышын беру мөлшерін оптмизациялау
аталған тыңайтқышты қолданудың агроэкологиялық және морфофизиологиялық
негіздемесін жасау – практикалық маңызы үлкен, актуальді проблема.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті. 1965-1966 жылдардан бастап товарлы күріш
өндіру мақсатында бұл дақыл егісі үлкен көлемде (жыл сайын 90-110 мың
гектар) егілді. Осындай көлемдегі күріш егісін орналастыру егістігі
күріштің үлесі 62,5% және оданда жоғары болды. Нәтижесінде, бұл Арал
өңіріне орасан зор экологиялық, әлеуметтік, т.б. өзгерістер әкелді. Соның
ішінде аса қауіпті, зиянды құбылыстардың бірі- топырақтың тұзданып
сорлануы, жер асты суының жаппай көтерілуі және минерализациялануы.
Осыған сәйкес жұмыстың мақсаты ауыспалы егіс танаптарындағы топырақ
түзілу процесінің өзгеруіне және сорланып тұздануына байланысты күріш
өсірудің сорттық технологиясын дайындап, азот тыңайтқышын берудің
агроэкологиялық және морфофизиологиялық негіздемесін жасау.
Жұмыстың міндеті. Күріш өсірудің сорттық технологиясын зерттеп
дайындау барысында орта бойлы жіңішке, тік жапырақты Кубань сорты мен орта
бойлы ірі жапырақты Маржан сорты егісіне азот тыңайтқышын енгізіп
қолданудың агроэкологиялық және морфофизиологиялық негіздемесін анықтап
белгілеу.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы. Күріш сорттарын өсіру агротехникасын
биологизациялау – бұл нақты сортты (мысалы, ірі жапырақты Маржан, жіңішке,
тік жапырақты Кубань 3) өсіріп баптау технологиясы мен әрбір агротехника
шараларын олардың биологиялық және морфофизиологиялық ерекшеліктеріне
сәйкестендіру. Бұл күріштен жоғары әрі сапалы өнім алу жолы және сорттардың
өсіру технологиясын жетілдіруде практикалық маңызы үлкен.

1 тарау. Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және агробиологиялық
ерекшеліктері
1. Мәдени күріш немесе екпе күріш (Оrуzа sativa L.) - бір жылдық
өсімдік, злак немесе коңырбас (Gramineae, Роасеае) тұқымдастығына, күріш
трибасына (Оrуzeae) жатады. Күріш (Оrуzа) туыстығын алғаш анықтап
сипаттаған К.Линней (1735ж.). Кейінгі жүйелеу (классификациялау) бойынша
Оrуzа (күріш) туыстығында 28 түр бар. Күріш туыстығының түр құрамы әліде
зерттеліп анықталуда. Күріштің егіліп жүрген түрлері Оrуzа sativa L. (екпе
күріш) және Оrуzа glaberrima Steud (жылтыр күріш) - диплоидтар.
2. Күріш дақылының таралу ареалы өте кең, үлкен. Климаттық, маусымдық
өзгерістерге, топырақ жағдайына, әртүрлі суару режиміне бейімделіп және
географиялық оқшаулану, табиғи сұрыпталу және селекция нәтижесінде 0.sativa
туыстығы дифференцияланып, жіктеліп, әртүрлі сорттар тобына бөлінген. Олар
географиялық расаларға (экорасаларға), яғни indica (индиялық), jароnіса
(жапондық), jаvаnіса (явандық) түр тамақтарына бөлінеді. Екпе күріш түр
тамақтарының сипаттамасы 1 - кестеде келтірілген.

1 - кесте. Күріш түр тамақтарының сипаттамасы
(Е.П.Алешин, ІІ.Е.Алешин, 1993)

Түр тармақтары
Қасиеттері

indica (индиялық) jароnіса (жапондық)jаvаnіса
(явандық)
Жапырақ Жалпақ, ашық-жасылЖіңішке, Жалпақ, тік
қою-жасыл орналасқан,
ашық - жасыл
Дән Ұзын, өте үзын, Орташа және кысқа, Орташа және
жіңішке әрі ұзынша дәнді, қысқа, ұзынша
ұзынша, жалпақ жалпақ және домалақдәнді, жалпақ
және домалақ
Түптенуі Күшті Орташа Нашар
Сабақ Ұзын, өте ұзын Қысқа Ұзын және орташа
Гүл Жіңішке және қысқаҰзын әрі калың Ұзын
кауыздарын-
дағы
түкшелер
Масақ Күшті Нашар Нашар
дәнінің
төгілуі
Өсімдік Жұмсақ, кремний Қатты, кремний көп Қатты, кремний
ұлпалары, орташа және аз және орташа көп және орташа
ондағы мөлшерде мөлшерде мөлшерде
кремний
мөлшері
ФотокезеңгеӘртүрлі Әртүрлі, қысқа Нашар
реакциясы күндік формаларынан
фото бейтарап
түрлеріне дейін

ТМД елдері территориясында негізінен жапондық jароnіса (тамағына
жататын: var.italica, var.zeravschanica, var.vulgaris, var.eruthroceros,
var.dicroa, var.nigroapiculata, var.janthoceros түршелерінің сорттары
өсіріледі.
Күріш егісін ластаушы, арамшөп қатарына жататын қызыл дәнді формалары:
Alef., subpyrocarpa Gust., var., desvauxii, Kazakstanica Gust., flawoactes
Kara – Murza bicolota Kanevck түршелеріне жатады.

1.1 Күріштің өсіп дамуының морфофизиологиялық сипаттамасы
1. Күріштің өсу дәуірі төмендегідей фазаларға бөлінеді: тұқымның өнуі,
көктеп (тебендеп) шығуы, түптенуі, сабақтануы, масақтануы, гүлденуі және
дәннің пісуі. Өсу дәуірінің әрбір фазаларында күріш дақылы әртүрлі
морфофизиологиялық сипатта болып, физиологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді.
Сондықтан, бұл дақылдың қоршаған ортаға бейімделуі және өсіру
технологиясына талабы өсу барысында өзгереді.
2. Күріш онтонегенезінде басқа злак дақылдары сияқты органогенездің
12 этапы анықталып сипатталған. Бірақ, П.С.Ерыгинның (1969,1981),
Е.П.Алешин, Н.Е. Алешиннің (1993) пікірлері бойынша, органогенездің 8-ші
және 9-шы этаптары біріккен, сондықтан олар күріште он бір этап бар деген
пікірге келген.
3. Ғалымдардың (П.С.Ерыгин, 1981; Ф.М.Куперман, С.Б.Рамазанова және
1986) зерттеу нәтижелері бойынша, күріштің өсіп даму барысындағы
морфофизиологиялық өзгерістер төмендегідей:
4. Органогенездің І этапы. Күріш тұқымы ылғал жеткілікті жағдайда
(яғни, суға бастырылған атыздарда) өне бастайды. Бұл процесске қолайлы
температура 22-260С, ал ең төмен, минимальды температура 12-14°С. Анаэробты
жағдайда колеоптиле өседі, оның өсуі клеткалардың созылуы нәтижесінде
болады. Егер ортада оттегі мөлшері 2%-дан төмен болса, тамырша өспейді, ал
колеоптиле анаэробты зоңадан өткенше өсе береді, сосын негізгі ұрық тамыр
төмен қарай өседі (1-сурет). Колеоптиле ішінде екінші жапырақ (катафилл)
өсіп, тебен тәрізденіп шығады. Бұл екеуі күріштің фотосинтетикалық
аппаратының қалыптасуына үлес қоспайды. Органогенездің I этапы нағыз
бірінші, бірақ пайда болу ретімен үшінші жапырақтың өсіп шығуымен
аяқталады. Этап ұзақтығы 10-12 күн, ауа райы салқын болған жылдары 2-3
күнге ұзарады.
5. Органогенездің II этапында конус түбі алғашқы буын мен сабақтың
буынаралық бөлігіне дифференцияланады. Сабақтардың буын және буынаралық
саны осы 1-11 этапта анықталады, ал бұл көрсеткіштер (сандар) мөлшері
күріштің сорттық ерекшеліктеріне және технология деңгейіне байланысты.
6. Органогенездін II этапы күріштің көктеп шығу фазасымен сәйкес және
түптену фазасының бастапқы кезін қамтиды. Бұл кезеңде болашақ 5-7
жапырақтар метамерлері дифференцияланады. Этап ұзақтығына сәйкес күріштің
өсу дәуірі де ұзарады. Арал өңіріңде аудандастырылған күріш сорттарының осы
этап ұзақтығы 28-32 күн. Сабақтың ұзына бойына орналасқан жапырақтар
көлемі, морфофизиологиялық қасиеттері бойынша өзгешеленіп анықталады. Бұлар
өсу конусындағы өзгерістерге байланысты. II этап соңында өсу конусында
жоғарғы 8-10 және жалау жапырақтардың метамерлік ұлпалары түзіліп пайда
болады.
7. Сонымен, органогенездің І, ІІ этапында тұқым өніп, күріш көгі
шығады, жанама сабақтар саны, жапырақтар көлемі мен саны, ұрық тамыр және
қосымша тамырлар саны белгілі болады.
8. Органогенездің III этапында өсу конусы жылдам өседі де, бастапқы
масақтың негізгі діңгегі (өсі) пайда болып, болашақ жанама бұтақшалар
болатын төмпешіктер пайда болады. Осы кезең басында өсу конусы көлемі 0,10-
0,16; ал этап соңында 0,250-0,350 мм-ге жетеді. Сыр өңіріндегі
аудандастырылған ерте пісетін сорттардың ІІІ-этапы 5-ші жапырақ толық
шығып, 6-шы жапырақ пайда болғанда, ал орта мерзімде пісетін сорттар - 6-шы
жапырақ толық шығып, 7-ші жапырақ пайда болғанда басталады.
9. ІІІ-этапта болашақ өнімнің негізі қаланады, яғни масақтағы дән
саны анықталады. Бұл этап кезеңі ұзарған сайын, әрбір масақ ұзын болып,
онда бірінші және екінші қатардағы жанама бұтақшалар көп болады.
Нәтижесінде, ең көп дән байланады да, өнім артады. Аталған кезеңде атыздағы
судын ең қолайлы (оптимальды) температурасы 19-24°С. Су температурасын осы
деңгейге жеткізу үшін органогенездің ІІІ-этапының басында, яғни күріштің 6-
7 жапырақты кезіңде атыздағы суды уакытша көтереді.
10. ІІІ-этаптын басында күріш егісіне берілген азот тыңайтқышы
масақтың ұзындығын арттырып, дән санын көбейтеді. Органогенездің ІІ-
этапында берілген фосфор және ІІ, ІІІ этаптарда енгізілген калий тыңайтқышы
осыңдай нәтиже береді. Сондықтан, ІІІ-этап басыңда азот және калий
тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіру дән өнімін күрт арттырады. Орта
мерзімде пісетін күріш сорттары органогенезінің III-этапы ұзақтығы 8-10
күн, ерте пісетін сорттарда - 6-8 күн.
11.Органогенездің ІV-этапында масақ бұтақшаларының алғашқы ұлпалар
тобы күрт өседі де, бұтақтануы жүреді және барлық бұтақшаларда масақшалар
төмпешіктері пайда болады. Масақша төмпешіктері қаншалықты көп болса,
масақтағы дән саны көбейеді. Бұл кезеңде өсу конусының мөлшері -0,36-0,85
мм. Масақтағы алғашқы бұтақшалар мен масақша төмпешіктерінің көп болуын
қамтамасыз ететін оптимальды жағдайлар: топырақта қоректік заттардың
жеткілікті болуы, атыздағы судың тереңдігі қолайлы деңгейде болып, су
температурасы ысымай, орташа жылылықта болуы нәтижесінде фотосинтездің күрт
артуы. ІV-этап ұзақтығы - 2-3 күн.
12. Органогенездің V - этапында масақша төмпешіктері дифферен-
цияланып, гүлдердің қалыптасуымен аяқталады. Этап ұзақтығы 13-15 күн.
Дифференциялану барысында алдымен масақша қауызы пайда болып бөліктенеді,
сосын гүл кауыздары ерекшеленеді. Қауыздар масақтың жоғарғы, яғни бас
жағында, сосын ортаңғы бөлігінде, ең соңында төменгі бөлігінде түзіледі.
Бүтақшаларда да қауыздардың пайда болуы осы тәртіппен бір мезгілде жүреді.
Кейін масақтағы дәндердің толысып пісуінде де осы заңдылық сақталады. Гүл
қауызының ішінде алты аталық, ортасында аналық пайда болып
дифференцияланады .
13. V-этаптағы алғашқы гүлшоғы көлемі мен XІІ этаптағы (толық піскен
кезінде) масақ көлемі арасында тығыз байланыс бар және бұл қоректену
алаңына байланысты. Бұл кезенде коректік заттар жеткілікті болып, су және
температура режимінің қолайлы болуы масақтың синхронды өсіп дамуына
себепкер. Осы кезенде пайда болған гүлдер, саны мен масақтағы дәндер
санының арасында тікелей байланыс бар.
14. Органогенездің VІ-этапында микро - және мегаспоралар қалыптасады.
Тозандықтың даму барысыңда 4 үя пайда болып, онда аталық жыныс клеткалары -
тетрада өсіп, одан тозаң дәншелері дамып жетіледі. Аналықта тұқым бастамасы
(тұқым бүршігі) қалыптасады. VІ - этапта сабақтың орта буынаралықтары өсуін
жалғастырады және жоғарғы буынаралықтар өсуін бастайды. Этап ұзақтығы 1-2
күн.
15.Органогенездің VІІ-этапыңда аталық және аналық гаметофиттер
қалыптасады. VІІ-этап басында гүл қауыздары жұмсақ, түксіз, ал этап
соңыңда қатайып, тері сияқты болады, түк пайда болып, масақ әрбір
сортқа тән өзінің үлкен көлеміне жетеді. Масақтың ұзын болып
қалыптасуына жоғары агротехниканың әсері зор. Этап ұзақтығы 6-8
күн
16.Органогенездің VІІІ-этапында күріш бас шығарады, яғни масақтанады
(масақ толық сыртқа шығады), гаметогенез толық аяқталады. ІХ-этапта масақ
гүлдейді, аналық ұрықтанып, зигота пайда болады. VІІІ -этапта жақсы дамыған
гүлдер қаншалықты болса, XІІ-этапта толық дәндер соншалықты болады. VІІІ
-ІХ этап ұзақтығы 1-2 күн.
17. Органогенездің Х-этапында -алғашқы ұрық пайда болып, алғашкы
эндосперм қалыптаса бастайды. Бастапкы ұрықтың дифференциялануы аналық
ұрықтанғаннан 4 күннен кейін басталады. Бүл этапта дән үзарып есе бастайды,
этап соңында дән әрбір сортқа тән ұзындыққа жетеді. Х-этаптың үзақтығы 4-5
күн.
ХІ-этапта -күріш дәнінде коректік заттар жинақталады. Дән ұзындығы
және ені мен қалыңдығы бойынша кәдімгі деңгейге жетеді. Бұл этап күріш
дәнінің сүттену фазасымен сәйкес. Сонымен, ХІ-этап жаңа организмнің алғашкы
стадиясы. Бұл этапта дәндегі құрғақ заттар интенсивті жинақталып, дән
бойындағы ылғал азая бастайды, эндоспермның қалыптасуы аяқталады. Алейрон
клеткаларының қалыптасуы тездетіліп, қоректік және физиологиялық активті
заттар жинақталады. Этап ұзақтығы 6-8 күн.
ХП-этапта - қоректік заттар қорлық (запастық) заттарға айналады. Бұл
этап сүттеніп қамырлану фазаларымен сәйкес және дәннің толық пісуімен
аяқталады.

1.2 Күріштің агроэкологиялық факторларға талабы
Жарық режимі. Күріш - жарық сүйгіш дақыл, күн сәулесінің интенсивті
болғанын талап етеді. Дақылға қолайлы жарық деңгейі - 40-60 мың люкс (лк).
Күріштің өсу дәуірі (мамыр - тамыз айлары) кезінде Сыр өңіріндегі ауаның
салыстырмалы ылғалдығы төмен -29-37%, ал ең аз мөлшері 8-10 %-ға дейін
төмендейді. Жаз айының көпшілік күндерінде аспан бұлтсыз болып, ауа кұрғақ
әрі таза болады. Сондықтан да, күн сәулесі энергиясы ауа арқылы өткенде
атмосферада қалып қоймайды, немесе шашырап Ғарышқа кетпейді. Нәтижесінде
күріш егісіне кеп мөлшерде фотосинтетикалық белсенді радиация (ФБР) келіп
түседі.
Өсімдіктердің күн сәулесі энергиясын қабылдап бойына сіңіруі жапырақ
көлеміне байланысты. Сыр өңірінде аудандастырылған Кубань 3 сорты жапырағы
көлемі 55-75 мың м2га, ал жапырақ алаңы индексі (ЖАИ)-5,5-7,5 м2м2
болғанда ең жоғары өнім алынады. Оптимальды (үйлесімді) тығыз күріш егісі
келіп түсетін радиацияның 60-90%-ын сіңіреді, 10-30%-ы ауаға кетеді, ал тек
5-10%-ы ғана егіс арасына өтіп, су мен топыраққа сіңеді. Егістікте
қабылданған (сіңірілген) күн сәулесі радиациясының 80-90%-ы жапырақ аркылы
қабылданады, ал қалған 10-20%-ын сабақтар, масақтар және өсімдіктің басқа
да мүшелері аркылы қабылдап бойына сіңіреді. Сонымен, күн сәулесі
энергиясын көп мөлшерде қабылдайтын оптимальды жапырақ көлемі Кубань 3
сорты үшін 55-75 мың м2га. Бүл деңгейге күріш дакылының егістегі қалыңдығы
бір шаршы метр жерде 250-380 өсімдік, немесе 520-650 масақты сабақ болғанда
жетеді. Егіс сирек болып, жапырақ көлемі аз болган жағдайда
фотосинтетикалык белсенді радиацияны (ФБР) қабылдау мөлшері төмендейді,
өйткені күріш дақылының сирек егісі арасынан күн сәулесі радиациясы өтіп,
суға, топыраққа сіңеді. Егістік өте қалың (тығыз) болған жағдайда
өсімдіктердің бір-біріне көлеңкелеу және басқа да зиянды ценотикалық әсері
күшейе түседі. Кейінгі аталған жағдайлардың бәрінде егістің дән өнімі
төмендейді.
Температура режимі. Күріш - жылу сүйгіш дақыл. Арал өңірі жағдайында
температура қосындысы (3200-4200°) ерте және орташа мерзімде пісетін
сорттар өсіруге жеткілікті. Күріш өсімдігі өніп шыққан кезде және гүлдену
кезінде температураға сезімтал, - 0,5-1°С-та дақыл зақымданады.
Топырақтың үстіңгі қабатында температура +13-14°С болғанда себуді
бастауға болады. Осы температурадан төмен болса, тұқым баяу өніп өседі,
көпшілігі шетінейді, немесе шықпай қалады, егіс сирек болады (2 кесте).
Тұқымның өніп шығуына ең қолайлы температура 22-26°С. Осы температура
жағдайында күріш көгі атыз суға бастырылғаннан кейін 10-12 күнде жаппай
тебендеп шығады және шығымдылығы ең жоғары деңгейде болады.
2 - кесте. Арал өңірі жағдайында күріштің өсіп дамуына керекті төменгі
(минимум), қолайлы (оптимум) және жоғарғы (максимум)
температуралар
Температура, + °С
Өсіп даму фазалары

төмен қолайлы жоғарғы
(минимум) (оптимум) (максимум)
Тұқымның өнуі 13-14 22-26 34-36
Көктеп шыққанда 15-16 24-26 34-36
Түптену 15-17 24-28 34-36
Сабақтану 16-18 19-24 34-36
Масақтану — гүлдену 18-20 24-28 34-36
Дәннің сүттену және қамырлану 18-20 26-28 34-36
кезі 15-17 22-26 32-34
Пісу кезеңі

Күріштің өсіп дамуына сәйкес дақылдың температураға талабы және
сезімталдығы өзгереді (2 кесте). Мысалы, дақылдың түптенуі температураға
көп байланысты, керекті ең төменгі биологиялық минимум +15-17°С, ал
қолайлысы +24-28°С.
Сабақтану кезінде болашақ масақтағы дән саны анықталады және бүл
кезенде күріш температураға өте сезімтал. Осы кезенде түптену буынына
керекті қолайлы температура +19-24"С. Ол үшін атыздағы деңгейін 12-15 см-ге
дейін уақытша көтеру керек, сонда жоғары өнімді, әрбір шаршы метр жерде 320-
380 өсімдігі бар егістікте тсмператураның (атыздағы су мен топыраққа)
қолайлы мөлшері 19-24°С-қа жетеді. Сирек және орта өнімді егісте су
деңгейін 15-17 см-ге дейін уақытша көтеру керек.
Күріш масақтанып, гүлдену кезінде салқын немесе өте ыстық температура
болса, ол өзінің зиянды әсерін тигізіп, ұшық (семік) дәндер санын
көбейтеді, ал ен қолайлысы (оптимум) 24-28°С. Сүттеніп қамырлану кезінде
дән дұрыс толысып пісуі үшін оптимальды температура 26-28°С.
Қазақстан - күріш өсіруші аудандардың ішіндегі ең солтүстік аймағы.
Сондықтан, Арал өңірі жағдайында дақылдың өсу дәуірінің ұзақтығы күріш
өнімділігін шектеуші факторлардың бірі. Республикамыздағы күріш өсіруші
аймақтың топырақ - климат, күн сәулесі радиациясы мен жылу ресурстарына
бейімделіп, өсіп-жетілуіне байланысты сорттардың өнім құрау мерзімі
төмендегідей (3- кесте).
Қазақстанның күріш өсіруші аймақтарының ауа райы, температура ресурсы
күріш егіншілігіне қолайлы. Мысалы, Алматы облысы Балқаш ауданындағы күріш
өсіретін аймақта +10°С-тен жоғары жылы температураның жиынтығы 3200-35000С,
Сыр өңіріндегі Жаңақорған -Шиеліде (бірінші аймақ) -3800-4200°С, Қызылорда
массивінде (екінші аймақ) -3700-4100°С, Қазалыда (үшінші аймақ) -3500-
3800°С, ал Шымкент облысының Шардара ауданында - 4000-4500°С. Яғни, Іле
өзені алқабында өте ерте, ерте және орташа мерзімде пісетін, Сыр өңірінде
ерте және орташа мерзімде пісетін сорттар, ал Шардара массивінде орташа
және кештеу мерзімде (121-125 күнде) пісетін күріш сорттарын өсіруге
болады.

3-кесте. Күріш сорттарын пісу мерзімдеріне байланысты топтастыру

Күріштің өніп Өсу дәуірі, Дакылдың өсіп
шыққаннан күн есебімен жетілуіне керекті
Сорттар тобы масақтану кезіне жылулық қосындысы,°С
дейінгі күндер
саны
Өтс ерте 60 І00 2500
пісетіндері 61-70 101-110 2500-2750
Ерте пісетіндері 71-80 111-120 2750-2900
Орташа мерзімде
пісетіндері 81-85 121-125 2900-3000
Кеш пісетіндері 86-90 126-130 3000-3100
Өте кеш пісетіндері

Суару режиміне талабы. Күріш суға бастырылған атыздарда өсетін
гидрофиттік өсімдік. Атыздағы су өсімдіктің физиологиялық талабын
орындаумен қатар егістегі микроклиматты өзгертіп реттейді: төменгі
қабаттағы ауа ылғалдылығы жоғары болады, ал бұл күріш өсімдігінің
транспирациясын азайтады. Сонымен бірге, тамыр жүйесінің жақсы өсіп дамуына
әсер етіп, минеральды элементтермен қоректенуін жақсартады. Топырақтың
үстіңгі (0-15 см) қабатында жинақталған тұздар суға еріп, фильтрацияланған
сумен бірге төменгі қабаттарға, сосын дренаж арықтарына өтіп, күріш
ауыспалы егісі танаптарынан сырт жаққа ағызып әкетіледі. Яғни топырақ
шайылып, тұздар мөлшері азаяды және де арамшөптермен күресуге колайлы
жағдай туындайды.
Күріш егісінің суару режимі себу әдісіне, түкымның сініру терендігіне,
топырақтың тұздануы және фильтрациялық қасиеттеріне, егістіктің
арамшөптермен ластануына байланысты белгіленеді. Қазақстаннның оңтүстігі
жағдайында топырағы тұзданған атыздарды суға тұракты бастыру, ал топырағы
тұзданбаған атыздарда - қысқартылған суару режимі әдісі қолданылады.
Күріш дақылынан мол өнім алу үшін егістіктегі әрбір атыздарда
оптимальды калың (бір шаршы метр жерде 320-380) күріш көгін өсіру керек.
Бұл өте жауапты кезең. Сырдария өзені суының құрамында минералды тұздардың
көбеюіне және инженерлік жүйелерде топырақтың тұздануының күшеюіне
байланысты күріш көгі тек су бастырылған атыздарда алынып жүр. Осыған
сәйкес, тұкымның өніп, күріш көгінің тамырланып нығаюына жағдай жасай
отырып, егістікте күрмек пен шиін арамшөптері көгінің өсуіне жол бермеу
керек.
Қазақ күріш ғылыми зерттеу институтының зерттеулері бойынша Қызылорда
облысы жағдайында күріш егісінің мелиоративтік суару нормасы гектарына 18-
22 мың м3. Нақты жұмсалынып жүрген суару мөлшері облыс бойынша гектарына 28
мың м3, кейбір шаруашылықтарда бұл көрсеткіш 26-30 мың м3-ге жетеді.
Топыраққа және коректену элементтеріне талабы. Арал өңірінің күріш
өсуруші алқаптарының топырағы негізінен шөл далалық (сұр топырақты тақыр
және тақыр тәріздес) және гидроморфтық (аллювиальды-шалғынды, шалғынды-
батпақты, батпақты) түрлеріне жатады. Олардың ішіндегі құнарлысы
-аллювиальды-шалғынды, шалғынды-батпақты топырақтар. Түздану типі- хлоридті-
сульфатты, бір метр топырақ кабатындағы тұздар мөлшері құрғақ қалдық
бойынша 0,882-1,816% және оданда жоғары. Жер асты суы тереңдігі 2-5м.
Топырақтың суды төмен өткізгіштік (фильтрациялау) касиеті өте төмен. Атыз
топырағына сумен көп мөлшерде ерітінді тұздар келеді.
Әрбір күріш өсіруші аймақтарда аталған топырақ түрлерінің бәріде
кездеседі және олардың табиғи құнарлығы төмен, құрылымы нашар, қара шірігі
(гумус) аз, карбонатты, құрамында калий көп, ал азот аз, фосфор орташа
немесе одан төмен мөлшерде бар. Сондықтан азот және фосфор тыңайтқыштарын
N120-180 және Р 90-120 кгга әсерлі зат (ә.з.) есебімен бірге беру күріш
өнімін 2,3-2,5 есе, ал аталған тыңайтқыштар жеке-жеке берілгенде - 1,2-1,5
есе, тек калий тыңайтқышы енгізілгенде -15-20% арттырады.
Жоғары өнім құрау үшін күріш топырақтан көп мөлшерде коректік заттар
(макро және микроэлементтер) алып бойына сіңіреді.
Азот - белоктар, нуклейн қышқылы, ферменттер, оның ішінде НАД жәнс
НАДФ, витаминдер (дәрумен) және басқада органикалық заттар құрамының
негізгі компоненті. Сондықтан, азоттың жеткілікті мөлшерде болуы фотосинтез
процесін күшейтіп, дақылдың жылдам өсуіне және жоғары биомасса құрауына
жағдай жасайды.
Күріш егісін азот тыңайтқышымен оптимальды мөлшерде қамтамасыз еткенде
дакылдың сабақтары мен жапырақтары жаксы өседі, өсімдіктің түптенуі артып,
масақты сабақтар саны көбейеді. Сондықтан, азот тыңайтқышы, суару және
температуралық режимдермен қатар масақты сабақтар қалындығын және жоғары
өнім күралуын реттейтін күшті факторлардың бірі. Осыған сәйкес өнім
компоненттеріне әсер ету үшін азот тыңайтқышын себу алдыңда.және үстеп
коректендіру ретінде беру керек.
Фосфор өсімдікте заттар алмасу процесінде орталық роль атқарушы
нуклейн қышқылдары (ДНК және РНК), нуклеотидтер, фосфолипидтер, витаминдер
және басқада органикалық заттар құрамына кіреді. Фосфордың топырақта аз
болуы күріш дақылының жас кезінде сабақ пен жапырактардың, әсіресе тамыр
жүйесінің өсуін тежейді. Бұл тыңайткыштың оптимальды мөлшерде болуы
дакылдың түптенуін арттырып, масақтағы дән санын көбейтеді.
Калий протоплазма кұрамының ылғалдылығын арттырып, қоюлану процесін
тежейді. Калийдің көп белігі (70%) клеткада бос ион түрінде кездеседі, ал
қалған белігі (30%) адсорбталған жағдайда болады. Калий өсімдіктегі
көмірсулар қозғалысына және көмірсу - белок алмасу процесіне қолайлы әсер
етеді.
Күріш дақылына азот, фосфор, калийден басқа макро және
микроэлементтерде қажет: олар кальций, кремний, темір, күкірт, мыс,
молибден, марганец т.б. Бұлардың барлығы организмдегі ферменттер құрамына
кіріп, өсімдіктегі биохимиялық процесстерді реттейді. Микротыңайтқыштарды
топыраққа енгізу немесе себу алдында тұқымды аталған микроэлементтер
тұздары ерітіндісімен өңдеу тұқымның шығымдылығын арттырып, күріш кегінің
(ескінінің) қолайсыз жағдайларға төзімділігін арттырады, нәтижесінде өнім
артады және сапасы жақсарады

2-тарау. Арал өңіріндегі суармалы жерлердің экологиялық
–агромелиоративтік жағдайы және күріш өсіру перспективалары

Қазақстанда бидай өте көне заманнан бері (біздің эрамыздан бұрынғы ІІ-
І мыңжылдық) Сырдария, Шыршық, Арыс өзендерінің жағалаулық жайылма
аңғарында, Қаратау бөктерінде, Ертіс өзенінің жайылма аңғарларында
өсірілген [19].
Қазіргі кезеңде Арал өңірінде (Қызылорда облысы) дәнді дақылдарды
өсіріп, астық өндіру (күрішті есептемегенде) түрғын халықтардың
физиологиялық тұрғыдан негізделген қажетті мөлшерінен көп төмен. Атап
айтқанда, облыстың әрбір тұрғындарының нан бұйымдарына қажеттілігі ұнға
есептегенде жылына 151,2 кг. Бұл мөлшерді қамтамасыз ету үшін жылына 91,6
мың тонна үн өндіру керек, ал жыл сайын дайындалатыны небәрі 17,5 тонна.
Жетіспеген үн солтүстік облыстардан тасымалданады [2]. Сондықтан
егіншілікті диверсификациялау (әртараптандыру) программасына сәйкес,
Қызылорда облысында жаздық бидайдың егіс көлемін үлғайтып, бүл дақылдың
өсіру технологиясын жетілдіру арқылы сапалы астық мөлшерін арттыру керек.
Бидайды өсіруге Арал өңірінің топырақ-климат жағдайы қолайлы.
Топырақ-климат, мелиоративтік және агроэкологиялық жағдайы. Сыр
өңірінің топырақ-климат жағдайы ертеден-ақ зерттелген [10-18].
Қазақстанның оңтүстік облыстарында суармалы егіншілікке жарамды 8млн.гектар
жер бар. Олар Шардара су қоймасынан бастап Сырдария өзенінің екі жағасында
Арал теңізіне дейін орналасқан. Территория бойынша Шымкент және Қызылорда
облыстарына жатады. Суармалы егіншілік үлкен массивтерде (аймақтарда)
орналасқан: олар - Қызылқұм, Түгіскен, Жаңақорған-Шиелі, Қызылорда және
Қазалы алқаптары [19-20].
Қазақстан Республикасының Қызылорда облысы - 226,0 мың км2 жерді алып
жатыр. Шығысы мен оңтүстік-шығысында Шымкент облысымен, солтүстігінде -
Қарағанды (Жезқазған), солтүстік - батысында - Ақтөбе облыстарымен,
оңтүстігінде - Өзбек Республикасымен шектеседі (1-сурет).

1- сурет. Күріш өсіруші аймақтар схемасы

Облыс Сырдария өзенінің төменгі ағысының бойында, Азия шөлінің
белдеуінде орналасқан Туран ойпатының жазықтау келген кең байтақ алқабын
алып жатыр. Батысында - Арал теңізі, оның солтүстік және шығыс бөлігі
жиегіндегі аралдармен қоса облыс құрамына енеді. Жазықтың абсолюттік
деңгейі оңтүстікте 200 м, Арал теңізінің жағасында - 53 м. Облыстың
оңтүстігі мен батысында жал-жал, ойдым-ойдым, төбе-төбе құмдар алқабы бар
[19-21].
Негізгі климаттық және агроклиматтық ерекшеліктері. Облыстың климаты
шұғыл континентті: жазы ыстық, қысы суық, қар алағат түседі. Облыс бойынша
ауаның орташа жылдық температурасы +7-11°С. Орталық Азияға тән атмосфералық
процесстер, ауа массаларының, соның ішінде циклондардың жылжуы Арал
өңірінің климаттық ерекшелігін анықтайды. Батыстық ылғалды және
солтүстіктен келетін суық ауа массалары температураны төмендетіц,
жауынның немесе қардың жаууын туындатады [22].
Жылдың жылы кезеңі үшінші аймақта (Арал, Қазалы аудандары) 20-25
наурыздан 8-15 қарашаға дейін, екінші аймақта (Қармақшы, Жалағаш, Сырдария
аудандарында) 14-18 наурыздан 11-16 қарашаға дейін, бірінші аймақта
(Жаңақорған, Шиелі аудандарында) 3-6 наурыздан 20-23 қарашаға дейін. Ең
суық ай -қаңтар, ең жылы ай - шілде. Облыс территориясында жаз ыстық және
ұзақ болады. Ең жылы айда (шілдеде) ауаның орташа температурасы 26-28°С
төңірегінде болады [20, 21].
Теңіздің кеуіп, табанының құрғауына байланысты Қазақстандық Арал
өңірінде климат өзгере бастады: соңғы жылдары (2000-2003 жж.) көктемгі
салқын (суық) жел наурыздың аяғына, сәуірдің басына дейін созылуда, ал күз
жылы болып, күзгі салқын кешірек түсуде.
Облыстың ауа райы өте қуаншылықты болып келеді. Бірінші аймақта жылына
132-159 мм, екінші аймақта - 129-144 мм, үшінші аймақта 128-135 мм. Бірінші
аймақтағы аудандарда жауынның көпшілік бөлігі суық кезеңге (қараша, мапт),
басқа аймақтарда жылы кезеңге (сәуір, қазан) тұстас келеді (4-кесте). Жылма-
жылғы жауынның мөлшері жиі өзгеріп түрады. Ауа райы өте қолайсыз,
құрғақшылық жылдары небәрі 30-80 мм, ал ылғалы мол жылдары 200-215 мм жауын
жаууы мүмкін. Келіп түсетін жалпы радиация қосындысы 116-127 ккалсм2.
Облыстың температура ресурсы ерте дәнді дақылдарды өсіруте жеткілікті
[24,31].

4-кесте. Егіншілік аймақтарындағы ауа-райының негізгі көрсеткіштері

Егіншілік аймақтары және
Көрсеткіштер метеостанциялар
ТүгіскенЖаңақорған Қызылорда Қазалы
(Аққұм) –Шиелі
Ауа температурасы +100С – тан
ауысуы:
Көктемде 3,04 5,04 9,04 14,04
Күзде 13,09 14,10 9,10 10,10
+100С – тан жоғары
температурасы бар күндер саны192 191 182 176
Кезең ішінде +100С – тан
жоғары температура қосындысы 4176 3929 3724 3650
Ауа температурасы +150С – тан
ауысуы:
Көктемде 21,04 22,04 26,04 30,04
Күзде 26,09 26,10 21,10 21,09
+150С – тан жоғары
температурасы бар күндер саны157 156 147 143
Кезең ішінде +150С – тан
жоғары температура қосындысы 3782 3482 3281 3217
Суық болмайтын кезең
ұзақтығы, күндер 178 177 176 167
Шілде айындағы орташа
температура 0С 29,2 26,0 25,8 26,1
Жауын-шашын мөлшері:
Бір жылда 159 119 109 124
Мамыр-қыркүйек айларында 29 24 31 40

Ауаның 10°С-тан жоғары жылы температураның жиынтығы бірінші аймақта -
3800-4200°С, екінші аймақта - 3700-4100°С, үшінші аймақта - 3500-3800°С.
Облыс территориясындағы жылудың мол қоры суармалы жағдайда дәнді дақылдар,
көкөніс (овощ), бақша, жеміс-жидек дақылдарын өсіруте мүмкіндік береді
[23].
Арал өңіріндегі егіншілік аймақтарының агроэкологиялық және топырақ-
мелиоративтік сипаттамалары. Түгіскен аймағы - шөл зонасының жусанды-
эфемерлі даласын алып жатыр. Аймақтың негізгі бөлігінде тақыр тәрізді
топырақ (41%) дамыған. Дарияға жақындаған сайын шөлге айналған шалғынды
топырақ (20%), шөлейттенген (12%) және шалғынды-батпақты топырақтар бар
(20%). Су өткізу мүмкіндігі 55 м кубсек Келінтөбе магистральды каналы
арқылы аймақ суландырылады [14,21].
Аймақтың табиғи жағдайы күріш жөне ерте дәнді дақылдар өсіруге
қолайлы, өйткені топырағы құнарлы, жазда күн сәулесі мол, құрғақ ауа райы
қалыптасады және сумен жақсы қамтамасыз етілген. Дақылдарды өсіруге қолайлы
жылы күндер үзақтығы -192-226 күн.
Бұл аймақта көктемдегі суық кезең сәуірдің екінші он күндігінде
аяқталады, ал күздегі суық қазанның бірінші он күндігінде түседі, яғни
суықсыз кезең ұзақтығы 157-178 күн. Көктемдегі ең соңғы суық наурыздың
екінші-үшінші он күндігінде, кейде сәуірдің басында болып өтеді, ал өте
қолайсыз жылдары мамыр айында да болуы мүмкін.
Тұрақты қар жамылғысы қарашаның аяғында пайда болып, наурыздың екінші-
үшінші ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.