Қуат Терібаевтің айтыстары мен аудармалары
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Aуыз әдебиет халықтың тарихи және рухани тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан қоғамдық елеулі құбылыстың бірі.Халықтың басынан кешкен кезеңдері осы ауыз әдебиетінде бейнеленген, халық феодалдық, патшалық заман жағдайында қандайлық азапта болса да, өзінің өлең¬¬. жырын, ән.күйлерін шығарудан ешуақытта тынбаған.
Байлар.бектер билеген дәуірде халық ортасынан шыққан талант иелері үнемі үстем тап өкілдерінің қуғындауында болып, қанатын еркін жая алмады.
Ұлы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда халық ақындарының шығармашылығы жақсы дамыды. Қазақ поэзиясындағы айрықша орын алатын басты тұлға Жамбылдың және даналықпен, көркем жырланған халық поэзиясы қазақ әдебиеті көлемінде айрықша маңызды орын алады. Халық әдебиетінің асыл қазыналарын ақындық өнерлерін сақтап келген Жамбыл халық поэзиясның сол жақсы дәстүрлерін, өмір шындығын жырлауда тың дәстүр қалдырды. Жамбылдың сол жаңа дәстүрін ұстап, онан үлгі алып ілгері дамытушы шәкірттерінің бірі. Қуат Терібаев. Қуат Терібаевтың өмірі мен шығармашылығы, аудармалары қаралып зерттелді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қуат Терібаевтың ақындығы мен шығармашылығы негізінен жеке тақырып ретінде зерттелмеген. Десек те, тек Есмағамбет Исмайловтың «Ақындар» атты еңбегінде аудармасына байланысты мәліметтер бар, сондай.ақ «Қазақ әдебиеті тарихы» жинағының бірінші том, үшінші кітабында өмірі мен ақындығына байланысты аздаған мәліметтер айтылған. Бұл тақырып жеке арнайы зерттелмегендіктен, жинақтап осы бітіру жұмысын жазуға өзек болып отыр.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты Қуаттың ақындығын, өлең жазу ерекшелігін ашып көрсету. Осыған байланысты мынадай міндеттерді шешу көзделді:
.. ақынның өлеңдерін талдау;
— айтыстағы суырып.салмалығын анықтау;
— аударма жазудағы ерекшелігін салыстыру;
Бітіру жұмысының әдістері мен дерек көздері.
Бітіру жұмысын зерттеуде семантикалық талдау әдісі мен салыстырмалы әдіс қолданылды. Шығармалары ақынның «Өмір жыры» атты шығармасынан алынды. Жұмысты жазу барысында Е.Ысмайлов, М. Дүйсенов, А. Берқайдар, Ғ.Мүсрепов, М. Әуезов және т.б. ғалымдардың ақындық өнер туралы еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мына төмендегі нәтижелер негізінде көрініс табады:
— аұынның өлең жазу ерекшелігі анықталды;
— айтыстары мағынасы жағынан талданды;
— аудармалары салыстырылып зерттелінді;
— ақынның тілдік құралдарды пайдаланудағы даралығы дәйектелді
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Aуыз әдебиет халықтың тарихи және рухани тіршілігімен бірге жасасып келе жатқан қоғамдық елеулі құбылыстың бірі.Халықтың басынан кешкен кезеңдері осы ауыз әдебиетінде бейнеленген, халық феодалдық, патшалық заман жағдайында қандайлық азапта болса да, өзінің өлең¬¬. жырын, ән.күйлерін шығарудан ешуақытта тынбаған.
Байлар.бектер билеген дәуірде халық ортасынан шыққан талант иелері үнемі үстем тап өкілдерінің қуғындауында болып, қанатын еркін жая алмады.
Ұлы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда халық ақындарының шығармашылығы жақсы дамыды. Қазақ поэзиясындағы айрықша орын алатын басты тұлға Жамбылдың және даналықпен, көркем жырланған халық поэзиясы қазақ әдебиеті көлемінде айрықша маңызды орын алады. Халық әдебиетінің асыл қазыналарын ақындық өнерлерін сақтап келген Жамбыл халық поэзиясның сол жақсы дәстүрлерін, өмір шындығын жырлауда тың дәстүр қалдырды. Жамбылдың сол жаңа дәстүрін ұстап, онан үлгі алып ілгері дамытушы шәкірттерінің бірі. Қуат Терібаев. Қуат Терібаевтың өмірі мен шығармашылығы, аудармалары қаралып зерттелді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қуат Терібаевтың ақындығы мен шығармашылығы негізінен жеке тақырып ретінде зерттелмеген. Десек те, тек Есмағамбет Исмайловтың «Ақындар» атты еңбегінде аудармасына байланысты мәліметтер бар, сондай.ақ «Қазақ әдебиеті тарихы» жинағының бірінші том, үшінші кітабында өмірі мен ақындығына байланысты аздаған мәліметтер айтылған. Бұл тақырып жеке арнайы зерттелмегендіктен, жинақтап осы бітіру жұмысын жазуға өзек болып отыр.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты Қуаттың ақындығын, өлең жазу ерекшелігін ашып көрсету. Осыған байланысты мынадай міндеттерді шешу көзделді:
.. ақынның өлеңдерін талдау;
— айтыстағы суырып.салмалығын анықтау;
— аударма жазудағы ерекшелігін салыстыру;
Бітіру жұмысының әдістері мен дерек көздері.
Бітіру жұмысын зерттеуде семантикалық талдау әдісі мен салыстырмалы әдіс қолданылды. Шығармалары ақынның «Өмір жыры» атты шығармасынан алынды. Жұмысты жазу барысында Е.Ысмайлов, М. Дүйсенов, А. Берқайдар, Ғ.Мүсрепов, М. Әуезов және т.б. ғалымдардың ақындық өнер туралы еңбектеріндегі теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мына төмендегі нәтижелер негізінде көрініс табады:
— аұынның өлең жазу ерекшелігі анықталды;
— айтыстары мағынасы жағынан талданды;
— аудармалары салыстырылып зерттелінді;
— ақынның тілдік құралдарды пайдаланудағы даралығы дәйектелді
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Aуыз әдебиет халықтың тарихи және рухани тіршілігімен бірге жасасып
келе жатқан қоғамдық елеулі құбылыстың бірі.Халықтың басынан кешкен
кезеңдері осы ауыз әдебиетінде бейнеленген, халық феодалдық, патшалық заман
жағдайында қандайлық азапта болса да, өзінің өлең- жырын, ән-күйлерін
шығарудан ешуақытта тынбаған.
Байлар-бектер билеген дәуірде халық ортасынан шыққан талант иелері
үнемі үстем тап өкілдерінің қуғындауында болып, қанатын еркін жая алмады.
Ұлы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда халық ақындарының
шығармашылығы жақсы дамыды. Қазақ поэзиясындағы айрықша орын алатын басты
тұлға Жамбылдың және даналықпен, көркем жырланған халық поэзиясы қазақ
әдебиеті көлемінде айрықша маңызды орын алады. Халық әдебиетінің асыл
қазыналарын ақындық өнерлерін сақтап келген Жамбыл халық поэзиясның сол
жақсы дәстүрлерін, өмір шындығын жырлауда тың дәстүр қалдырды. Жамбылдың
сол жаңа дәстүрін ұстап, онан үлгі алып ілгері дамытушы шәкірттерінің бірі-
Қуат Терібаев. Қуат Терібаевтың өмірі мен шығармашылығы, аудармалары
қаралып зерттелді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қуат Терібаевтың ақындығы мен
шығармашылығы негізінен жеке тақырып ретінде зерттелмеген. Десек те, тек
Есмағамбет Исмайловтың Ақындар атты еңбегінде аудармасына байланысты
мәліметтер бар, сондай-ақ Қазақ әдебиеті тарихы жинағының бірінші том,
үшінші кітабында өмірі мен ақындығына байланысты аздаған мәліметтер
айтылған. Бұл тақырып жеке арнайы зерттелмегендіктен, жинақтап осы бітіру
жұмысын жазуға өзек болып отыр.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
Қуаттың ақындығын, өлең жазу ерекшелігін ашып көрсету. Осыған байланысты
мынадай міндеттерді шешу көзделді:
–– ақынның өлеңдерін талдау;
— айтыстағы суырып-салмалығын анықтау;
— аударма жазудағы ерекшелігін салыстыру;
Бітіру жұмысының әдістері мен дерек көздері.
Бітіру жұмысын зерттеуде семантикалық талдау әдісі мен салыстырмалы
әдіс қолданылды. Шығармалары ақынның Өмір жыры атты шығармасынан алынды.
Жұмысты жазу барысында Е.Ысмайлов, М. Дүйсенов, А. Берқайдар, Ғ.Мүсрепов,
М. Әуезов және т.б. ғалымдардың ақындық өнер туралы еңбектеріндегі
теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мына
төмендегі нәтижелер негізінде көрініс табады:
— аұынның өлең жазу ерекшелігі анықталды;
— айтыстары мағынасы жағынан талданды;
— аудармалары салыстырылып зерттелінді;
— ақынның тілдік құралдарды пайдаланудағы даралығы дәйектелді;
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1. Қуат Терібаевтің өмірі мен шығармашылығы
Қазақ ұғымында ақын деген сөздің ауқымы кең, мағынасы терең. Оның туу
төркіні туралы әр түрлі байлау-болжамдар бар. В.Радловтың, М.Әуезовтің
топшылауларына жүгінсек, ақынның арғы тегі ағын, ағылудан таралған
секілді. Шаршы топ, асау той, тентек жиын үстінде үздік өнерімен бұлақтай
бұлқынып, жыр төккенде тыңдаушысын өзінің ағынды да әсерлі өлеңімен
еліктіріп баурай білгенді ғана шын ақын деп тануға болады дейді В.Радлов.
Ал қырғыз тілі мен әдебиетінің білгірі профессор К.К.Юдахин ақын деген
сөздің өзі ұйғырдың ақылгөй, құрметті адам мағынасындағы атаудан қырғызға,
қазаққа ауыспады ма екен деп тұспал болжам жасайды. К.Юдахин бұл мәселені
ақындық дәстүр тұрғысынан емес, тілдік этимологиялық тұрғыдан қарап
тексергісі келеді. Шығысты зерттеуші ғалымдардың дені ақын деген сөздің ата-
тегін фарсының, арабтың, яки бараба татарларының ахон деген атауынан
іздемек болады. Бұлар да дәлел айтып, дәйекті қорыту жасамайды.
Тілі мен ғұрып-салты ұқсас туысқан Орта Азия халықтарында бахшы,
шайыр, жыршы деген атаулар әрқалай ұғым алып қалыптасқаны белгілі. Сол
секілді ақын қазақ, қырғыз, қарақалпақ халықтарында ұлттық ерекшелігі бар
нақты мағынаға ие болып қалыптасқан. Ақын – ақындық өнермен
шұғылданушылық деп түсіндіру қай жағырар болсын толымды жауап болмайды,
жүдеу, жалаң берілген анықтама. Өйткені қазақтың әдебиет әлемінде ақын бір
ғана ақындық өнермен шұғылданушылық емес, немесе бір ғана әңгімеші,
жырлаушы мағынасында да жүрмейді. Ол шығарып айтушы – поэт мағынасында да
қолданылады. Сондықтан да бір ақын деген сөздің ауқымына орыс ұғымындағы
әрі поэт, әрі певец, әрі сказитель, әрі импровизатор сияқты дербес те көл-
көсір мағыналы ұғымдар сиятын сияқты.
Басқалардан бөлек бір ерекшелігіміз: біз қазақ поэзиясын екі типке
ажыратамыз да, оған орай екі жікке салалай қараймыз. Бұлар бірін-бірі
толықтыра түсетін, ажарлай, әрлендіре түсетін, екінші жағынан, өзіндік бояу-
белгілерімен көрінетін, сапалық өзгешеліктерімен таылатын типтестірулер.
Мұның бірі – өлеңді табан астында төгіп салатын немесе жазып шығарғанымен
әнге қосып жатқа айтатын ауыз әдебиеті дәстүріндегі ақпа ақындар –
импровизаторлар. Ал, екіншісі – өлеңді жазып шығаратын оқыған адамдар,
мәдениеті жоғары, көтеретін жүгі мол, көтерілер өресі биік, кәдуілгі жазба
ақындар. Екі ауыз өлең шығару екінің бірінің қолынан келетін секілді.
Асылы, ондайды ақын демей, өлеңші, әуесқой деу жөн. Бірақ бірі – жамау,
бірі – құрау өлеңдер шығарған адамды халық әсте, ақын деп, халық ақыны деп
қадір тұтпаған. Ақындықтың халық ақындарының үлкен әлеуметтік мән-мағынасын
белгілейтін әдебиеттік анықтамасы болмақ. Қазақ әдебиетінің тарихына көз
жіберсек, көңіл аударсақ, әр ақын өзінің туған төңірек, өсекн өлке,
қоршаған қауымына қарай, шыққан тегі, шығарған ортасына қарай әр түрлі
таптық идеяны жырлаған. Бір саласы, хан-сұлтандардың, би, бай-патшалардың
шашбауын көтеретін қошеметшілер ретінде феодалдық, хандық идеологияны
қолпаштаса, енді бір тобы еңбекші бұқара басындағы ауыр халді, аянышты
күйді, күйкі көн көрісті көріп, халықтың еркіндік жолындағы күресін,
азаттық арманын, жақсы өмірді аңсауын жырлаған. Осы екі жүйедегі ақындардың
екеуі де ауызша шығарып айтқанымен, әуелгісі үстем таптың сойыл соғары да,
екіншісі халық мұңдасы, еңбекші жұртшылықтың жан ашыр жаршысыболып
танылған.
Халық жырының, халық тұрмысының қаз-қалпындағы сурет-сарынын, кескін-
көрінісін көп көкейіне қонымды қылып айтып беретін ақындар болады. Ондай
ақындарды Белинский тура мағынасындағы халық ақындары деп атаған (Ол
мысалға Кольцовты келтірген). Кольцовты орыс шаруасының жан-сезімін, тұрмыс-
тұрқын дәл де қонымды кейіпте, түсінікті, орамды тілмен айшықтаған шешен
әрі шебер халық ақыны деп бағалайды Белинский.
Біздің заманда халық тілегі мен ақын тілегі бір жерден шығып, ұлы
мұраттар төңірегіне толық қабысты. Өмірдің өскелең дамуын сезіне отырып,
сол ортадағы шындықты шабытты жырға қосқан ақын әрине халықтың құрметтісі,
қадірмен ақыны болып саналады. Халық ақыны халқымыздың неше ғасыр бойғы
әдемілеп жасаған атадан ұрпаққа мирас болып келген батырлық жырлар мен лиро-
эпосты аңыздар мен әңгіме- ертектерді, тапқыр сөз, шешен тіл көркемдіктерін
жаңа мазмұнды шығармаларына молынан пайдаланып, жаңа идеяға сәйкес дамытып
отырды. Ауылды жерде шаруашылардың бәрі бірдей тың шығармалар беретін ақпа
ақындар емес, бірқатары жаттап айтушы, жыршы немесе өлеңшілер ғана. Міне
мұның бәріне халық ақыны деп ат қойып, айдар тағу шындыққа үйлесе бермейді.
Бүгінгі күнде ұжымдық шығармашылықтан гөрі ақынның даралық рөлі
анағұрлым артып, күнгей көрініс беріп тұр. Ақындардың көпшілігі
шығармаларын суырып салып айтып беріп жүр.
Ақындық дарын, шығарғыштық шабыт, тапқырлық талант тәжірибе тұрғысынан
қарағанда халық ақыны мен жазба ақында бір-біріне ұқсас келеді. Ең басты
айырмашылығы – халық ақынының импровизациямен төгіп тастайтындығы. Суырып
салма ақынның да өмірден үйренуі, айналадағы шындықты танып білуі жазба
ақындағы өнерпаздық тәжрибемен ұштас. Халық ақынының шығармашылық өрісінде
ауыз әдебиетіндегі ортақ дәстүрлермен, ортақ мотивтер басым
көрінеді.Бұрыннан сақталған ақындық өнер үлгісі, сюжет сарыны халық
ақындарында қайталанып отырады да, ағыла жөнелуге, суырып салып айтқыштыққа
өзіндік сипат қосады. Суырып салма ақын – үлкен шығармашылық тұлға. Ол өмір
өзгерістерін, тарихи оқиғаларды өзінің зердесі жеткен биіктен таниды,
сезінуі шапшаң, ол жіті көріп, әп -сәтте іліп әкетеді. Алған әсерін көпке
дейін ұмытпайды. Ақын естігеннен көрі көргенін шапшаң қағып алып, жылдам
жырлай жөнеледі. Міне осылардан жинақтала келіп суырыпсалмалық дәстүр
қалыптасып, өріс жаяды. Айт дегенде тақырыпқа табан аузында өлең шығарып,
жыр бұлағын ағылту жүйрік ақынның бөлек бір белгісі. Әдетте тұтқиылдан сөз
тауып, қысылтаяңнан өрнекті өлеңмен құтылып кетпеген адамды халайық күшті
ақын санатына қоспаған.
Ақпа ақынның сынға түсіп, шын бағасын алатын жері – шаршы топ, торқалы
жиын, қызған айтыс үсті. Алдына жан салмас жүйрік ақын бабына келіп
жаратылған бәйге аты секілді той-думанды көрсе, алқа қотан айтыстың
ортасынан шықса, арқасы қозып, көтеріліп өрлеп кетеді. М.Әуезов суырып
салма ақындарды қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, өткір өнер иесі– деп
бағалаған,–айтысқа шеберлік – жалпы ақындық өнерінің тіпті барлық әдебиет
өнерінің өзгеше бір биік белгісі. Шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш
қыранға меңзес. Томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді сәтте көріп,
шолып өтіп, қимылдаған шөп басын қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт етіп
бұққан түлкі түгін лезде шалып қалғанда, айтыс ағымындағы ақпа ақын да
сондайлық көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақшы.
Бұл қасиет ақынға оңай оралмайды. Олшын ақпа ақын өнеріне бейім болған
күнде де ұзақ сонар сын кешіп, сан сайыста сілкісе жүріп, сан рет жаға
жыртып, тон тоздырып барып жетеді.
Қазіргі халық ақындарының көбі суырып салма, шешендер. Суырып салмамен
өлең айту да үлкен шығармашылық жауапкершілік бар. Бұл қасиет ақынның
жаратылысында сүтпен кірген, сүйекке сіңісті қасиет емес, бұл да бұрынғы
дәстүрді дамытуға, машыққа, үздіксіз үйренуге, төселуге байланысты туып,
дамып, шыңдалатын өнер. Талантқа қарай талғам, тақырыпқа қарай білім керек.
Өмірден бейхабар, ауыл-айьағынан басқа алысты көрмейтін адамнан қанша құйма
құлақ, зейінді болса да арқалы ақын шықпайды. Білген адамға көңілінде,
шығармашылық қиялында толғағы жетіп, күйіне келіп жүрген тақырыбы болса ол
туралы сұлу да мінсіз, ойлы да өрнекті өлең шығару қиынға соқпайды. Ақын
мұндайда барлықпайды, қайта делебесі қозып шалқи жөнеледі. Ал білгенің
шамалы, тақырыбың танымал емес, ойлағаның шығармашылық қиялыңнан әлі де
бекем орын теппеген тосын дүние болса – ондайда ешқандай ұтқыр өлең
тумайды, бұрыннан бергі жатамалы, ақ қаптал өлеңдердің әзір ұйқасынан
қылқиып тұрған сөз қайырымынан шыға алмай кикің-кібіртікте қаласың.
Айтқаның ала-құла шығады, әлгіндей айтыс үстінде сүріншек боласың, өлеңнің
күлді-көмеш, кеудірлек болып, бір сілтеуі кем соғып, жетіспей жатады.
Әлбете талант та, ақындық шабыт та адамның саналы өнерпаздық еңбегінен
туып дамитын, психологиялық құбылыс. Қайсыбір ақындардың ұстазынан бата
алып немесе түсінде киелі күш аян беріп, осындай өнерге тап болдым деген
түсінік-байламы жаңсақ соғады.
Суырып салмалықпен жырлау – әр жеке адамның қарымына, дарынына қарап
шығармашылық тәжірибеде бірте-бірте жетілетін қасиет. Бұл қасиет сол орта,
отырыс, жәй-жағдайға қарап құбылып, бірде қанаттанып, жалын атып, шалқып
отырады да, енді бір сәтте су сепкендей басылып, тына қалатын кездері де
болады. Суырып салып айтушылық өнерге көтеріңкі күй, көңілді жағдай керек.
Анда –санда ау, уһи! –деп қойғанда әнші қалай қанаттанады, сол секілді
ақынды да шабытқа шақырып, жанып салып, делебесін қоздырып отыратын тосын
әсер керек. Қазіргі ақындардың көпшілігі қалың қауым, жиын-той ортасында
іркіліссіз, шапшаң жырлап, ағыла айтып кететіндіктерін көрсетіп жүр.
Тегінде ықыласты тыңдаушы келіспеген жерде ақындар өнер көрсетпеген ,
ондайда мәнді өлең-жыр тумаған да. Сөз түзелген жерде тыңдаушы да ықыласты
болса екі жақтан да ұғынысқан көңіл үстінде ұтымды шығарма шықпақ. Бұл
жалғыз қазақтың ақын-жазушыларының шығармашылық өміріндегі дәстүр ғана
емес, Орта Азия халықтары – өзбек, қырғыз, түркпеннің бақшы, шайыр,
жыршыларының шығармашылық өмірінде де бар дәстүрлер. Академик
Б.Я.Владимирцов айтады: Ойрат эпосын әрбір жыршы өзінше өңдеп, жаңартып,
жақсылап жырлау үшін жыршыны ықыласпен тыңдап, көтермелеп отыратын топ,
жиын тыңдаушы керек, онда жыршы рухтанып, тасып, өзін ұмытқандай жырын
қызықтап айтып кетеді.
Ғалымдар қырғыздың манасшылары тек жаттаумен ғана айтпайды, Манас
жырын суырып салып жырлау халық қызығып, құрмет көрсетіп ұйып тыңдаған
уақыттарда күшті шығатындығын айтады. Сөйтіп тыңдаушы қауымның қошемет,
құрметі, көтермелеп отыруы – ақын-жыршының тың өлең, жыр айтуына негізгі
бір жағдай, түрткі болып отырады.
Талантты ақынның төгіліп жырлауына жел беріп, жол ашатын көпшіліктің
құрметі мен ықыласы ғана емес, бөгелмей айтуға қобыз, домбыра, сыбызғы,
сырнай секілді музыкалық аспаптардың сүйемелі сөзге жан, күйге көрік беріп,
қосыла жырлағандай болып отырады. Әр ақынның өзіндік құлақ күйі, қол
қағысы, музыкалық жазуы болады. Нәшті әуен, бірде асқақтап биік шығатын,
бірде сорғалап төмен құйылатын саз ақын жырының мықты сүйемелі.
Импровизациямен жырлау үшін көпшіліктің қошемет құрметі, ықыласты
тыңдауы керек. Ақындық шабытқа қайрап салатын өткір сын да ерекше
ызыландырып, қайғыртатын, намыстандыратын уақиғалар да ақынның
суырыпсалмалылығына елеулі түрткі болады. Сонымен суырыпсалмалық халық
ақындарының шығармашылық қасметінің бірі, ол қасиет – ақындық талант
шабытының сыртқы көрінісі, образды ойдың көрінісі, образды ойдың түйіні.
Белинский ақынның тың шығармаларды жазуға жығыла беріліп отырған мезгілін
ақындық шабытының жалындаған, қанаттанған шағы, онда шығармашылық қиналумен
қатар оның ой дүнниесінде ерекше қуаныш сезімі өрлейді деп қарайды.
Белинскийдің қағидасынша ақын өмірдегі құбылысты басқалардан бұрын, тез
сезеді. Өзі көріп сезгеніне сүйінуі де, күйінуі де шапшаң, ақынның
жаратылысында жас баланың мінезіне ұқсас белгілер бар. Ол қазір өмірдегі
бір көрген тамаша қызықты әсерге қуанып, шаттанып отыратын болса, енді бір
кезекте өзіне жайсыз әсер еткен бір уақиғаны көріп, сезіп, ол күйінеді,
ызаланады, ақынның мінезі қазір күліп-ойнап жүріп, қазір ашуланған балаға
ұқсайды. Ол қабылдағыш,– дейді Белинский,– түйсікшіл, әрқашан алғыр, оған
кішкене ғана тиіп кетсе, электрдің тогы бергендей, дыз ете түсіп, қуанады,
шаттанады, кектенеді, сүйеді, жек көреді.
Міне осы мезгілде ақын бүкіл дүниені, жаратылыс, жер, көк, әлемін бір
ғана өзінің шығармашылық қиялында көріп, өмірден алған әсерлерін түйіндеп
жырлап кетеді, образды ойын қорытады. Халық ақындарының суырып салмалықпен
жырлауы да сондай образды ойдың, ақындық сезімінің жарқын көрінісі.
Бұрынғы фольклористердің көбі ақпа ақындар өз өлеңін өзі жазып алу
дәрежесіне жеткеннен соң суырып салып айтқыштық дағдыдан айырылады дейді.
Әрине, мұның бір ғана шартты шындығы бар. Халықтың тұрмыс қалпы төмен күйде
тұрған заманда, мәдени тірлікке жазу-сызу енбеген кезде өлең-жыр, сөз жоқ,
ауызша шығарылып айтылған.
Қазан төңкерісінен бергі дәуірде ақын-жыршылардың орта шамадағыларының
көбі дерлік хат танып, сауатын ашты. Дүниені, өскен ортаны, ел тарихын өз
көзімен көріп, біліп, анығына қанып барып түсінді. Ақындардың ой-өрісі,
дүниетанымы кеңейіп, бұрынғы түсінік нанымдардың тар шеңберінен шығып,
ғылым мен техника табыстарын, табиғат сырларын адам арқылы, адам еңбегі
арқасында терең ұғынуға болатынын аңғарды. Ақын жырлары бұрынғыша өзі өмір
кешкен ауылдың атырабымен ғана шектелмей, енді баспасөз, радио арқылы бүкіл
өлке көлеміне ортақ мәдени қазынаға айналды. Ақынның суырыпсалмалық,
жаттағыштық дәстүрінде, осының нәтижесінде, елеулі өзгерістер туды. Бірақ
бұл бәсеңдеу бағытындағы өзгеріс емес қайта халық ақынының өлең-жырларының
идеялық, көркемдік мәнінің көтерілу бағытындағы шығармашылық, сапалық даму.
Бұрынғы суырып салма жырларда, айтыс өлеңдерде тақырып көлемінң тарлығы
сезілсе, қайым, қайталау өлеңдерінің үлгілері ұшырассып қалып отырса,
жаттамалы сарын көрініс беріп қалса, жаңа дәуір ақындарынң шығармаларында
мұндай кем-кетіктер мен мін-мүлтіктер азайып, бірте-бірте бәсеңси бастады.
Қазіргі ақын өмірдің түйінді кезеңдерін негізгі тақырып қылып жырлайды.
Бүгінгі тіршілік кәдесіне аспайтын алыс дүние, бұлдыр қиял ермегіне
ермейді. Қайта жазба әдебиетінен оқып, тыңдап, үйрене отырып өз өнерінің
өрісін кеңейтіп, өресін өсіріп мінсіз шығарма беруге тырысады. Бұл шартты
суырып салып айтқанда да, айтыс үстінде де толық сақтауға ден қояды.
Сонымен қатар хат танымайтын қарт ақындардың суырып салып айтқыштық,
жаттағыштық дәстүрді қаз-қалпында толық сақтағанына тоқталғанымыз жөн. Ал
хат танып білім алған ақындардың көпшілігі де сол дәстүрді дамытып,
қолданып келді (Исаның, Нартайдың, Нұрқанның, Кененнің, Қуаныштың т.б.
шығармашылығы дәлел). Бұлардан мынандай түйін шығаруға болады: суырып салма
ақын мен жазып шығаратын ақын, домбыра мен қалам бір-біріне кедергі емес,
бұлар бір таланттың екі қыры ретінде бірге жүре береді.
Ақын неғұрлым халық өмірімен тығыз байланыста отырса, оның өнері де
өмірлі болмақ. Ал халықпен үні үндес, ұраны бір шығармашылық адамы
жұртшылық жүлдесіне ие, әрдайым ел ардағы, қауым ққұрметтісі саналмақ.
Ақындардың суырып салып айтқанда ойды ұмытып кетіп, бізді тек қана
сезім билейді дегендері де біржақты теріс. Белгілі бір тақырып өмір шындығы
туралы ақын ойы тиянақты болмай, оның суырып салып айтқан өлең-жырында
мазмұн болмақ емес.
Ақынның ойы, сезім дүниесі ― материалдық дүниеден аулақ, өз алдына бір
құбылыс емес, алдымен адамның ақыл миы, санасы арқылы көрінген заттық
өмірдің сәулесі.
Ақынның сезімі өткір, бейнелі келеді. Өмір көрінісі, адам кескіндері
ақынға дәл өзінің табиғи қалпынан гөрі екінші бір затқа ұқсас, бейнелес,
тепе-тең ажарлы, айқын елестеуі мүмкін. Айталық көктемгі құлпырған жер
жайып тастаған кілемге , қарлы Алатау ақ шашты ақсақалға, ақын сөзі тасып
аққан таза бұлақтың суына, адамның ызалы мезгілі қабағын түйіп жауғалы келе
жатқан бұлтқа ұқсап тұруы неғұрлым айқын сияқты. Бірақ ақын өмір шындығын
қаншалық көркемдік бейнемен қабылдап танитын болса да, оның түпкі раелдық
негізі ақынның саналы ойынан мықты орын алады. Сондықтан шапшаң айтыс,
суырып салып жырлау үстінде түйдек-түйдегімен айтылатын өлең, жыр санадан
тыс, тек сезімнің, шабыттың ғана жемісі емес, ақынның саналы образды ойының
түйінді, жинақты көрінісі.
Ақындық, жыршылық ― бәрі де өнер. Бірақ, ол қандай өнер? Ақындық
таланттың күші ме? Екінің бірі ақын бола ма? Бұл мәселелер дүние жүзіндегі
әдебиеттану ғылымының, эстетиканың ― көп заманнан бері зерттеп, сан түрлі
ғылымдық айтыс, тартыс талқыларына салып әлі күнге дейін толық шешілуіне
жете алмай келе жатқан түйінді мәселелердің бірі.
Ақындық өнер ― көркем өнер. Екінің бірі ақын бола алмайды, Сонымен
бірге жаратылысынан, тұқымынан ешкім де ақын болып тумайды. Рас, ақын
болатын адамның бойында ақындық талант, қабілет, бейімділік болады. Ақындық
таланттың адамда болуы оның өскен ортасына, жас күніндегі тәрбиесіне де
байланысты. Көркем өнер поэзияның айрықша гүлденген, қадір тұтқан
отбасылық, қоғамдық ортада ақындық талант ерте, молырақ оянып жарыққа
шығады. Егер поэзия ақын дегенің қадірсіз, елеусіз, оның ірі үлгі алатын
таланттары жоқ болса, ақындық таланттар мүлде жарыққа шықпай жоғалып кетуі
мүмкін.
Төңкерістен бұрын қазақтың талай ірі ақын таланттары ескі құлдық
өмірде тұншығып жоғалып кеткендігі, бірлі-жарым жарыққа шыққаны өз талантын
дамытып жетіле алмағаны бізге белгілі. Абай сияқты мыңнан біреуі ғана
өзінің ақындық талантын зор қиындықпен дамыта алған. Ал совет тұсында
жастардың таланты айқындалып даму түгіл, бұрынғы сөнуге, тұншығып жоғалуға
айналған қарттардың да ақындық таланты оянып қанат бітіп қайта туды, дамып
жетілді. Сөйтіп, ақындық талант белгілі бір қолайлы қоғамдық, отбасылық
ортаға байланысты анықталып, дамиды.
Отбасылық дегеніміз ― ірі ақындарға туыс, жолдас, дос ретінен
жақындығын айтамыз. Абай, Сүйімбай, Жамбыл айналасынан көптеген ақындар
шыққан. Алдындағы ұстазы, даңқты ақынды көрген жастардың талайы ақын болуға
талпынады. Бойында ақындық қабілеті, икемі бар жастың таланты поэзияға
құмарлық үстінде тез оянады, тез қанаттанады, ұстаз, аға ақыннан үйрену,
оқу, үлгі алу үстінде өзінің талантын желпіндіреді, жетілтеді, көрнекті
ақын қатарына көтеріледі, онан әрі өзі шығармашылық жолмен дамыту жолына
түседі. Ал бойындағы ақындық таланты, қабілеті шамалы жас қанша талаптанып,
күш жұмсап, үйреніп үлгі алғанымен жақсы ақын бола алмайды, ол мықтағанда
кәсіпқор ақын немесе зеректігі басым болса жыршы болады, таланты да,
зеректігі де жетпесе, ол өлеңші дәрежесінде қалып қояды.
Халық ақындарының ақындық туралы ұғым, әдеттері әртүрлі, бір-біріне
қарама-қарсы қайшылықты көзқараспен айтылған мәселен, ақындықты түсінде
көріп қабылдау, ақындықты батамен алу, ақындық ұрпақ, тұқым қуалап қону,
үйренумен, еңбекпен ақын болу сияқты. Қазақтың бұрын-соңғы ақын
жырауларының қалай ақын болдың дегенде айтатын жауаптарының негізі осы төрт
түрлі ұғымға, әдетке айналып соқпай кетпейді. Бірталай ақындар ― ақындықты
киелі, әруақты, бір жат сырлы қасиет деп түсінеді. Әрбір өнердің белгілі
бір иірі, қолдаушысы, иесі болады деген көне дәіурдегі шамандық дін
ұғымының қалдығы кейбір ақындардың ақындық жөніндегі түсініктерінде осы
күнге дейін сақталып келген.
Сөйтіп ертедегі ақындық ұғым, әдеттің тамыры шаманизм, бақсылық
нанымдарға байланысты. Міне осыдан келіп ақындық түстегі киелі әулиеге,
әдейі арнап қонатын белгілі ғайып күштің бейнесіне айналады. Ақындардың
айтуына қарағанда, ақын болар кезде түс көргіш болады, шошып оянып, мазасы
кетеді, ол түсінде белгісіз ақсақалды қарияны көреді, немесе ертеде өткен,
атын естіп білетін, яки, сол өзінің еліне мәлім атақты ақын келіп, аян
беріп домырасын ұсынады, не белгісіз қария, не әлгі белгілі ақын, мұны
мазалап ақындыққа шақыра береді.
Шашубай Қошқарбаев: 14 жасымда түсімде ақындық пайда болды, таудан
тауға құс болып ұшып қонып, жеміс жеп жүр екенмін, сол түстен кейін өлеңді
айтып кеттім дейді.
1942 жылы Мұрын жырау былай дейді:Менің әкем Сеңгірбай Абыл ақынның
үйінде ұсталық құрып жатқан уағында ― сіз қалай ақын болдыңыз деп
сұрағанда, Абыл айтыпты: ― отызға келген езім, ерте қой өргізіп ұйықтап
қалсам біреу келіп аузыма бір сұйық нәрсені құйып еді, жұтып жібердім. Ояна
келсем кеудемді өлең, сөз кернеп барады екен. Осыдан былай қарай ақын болып
кеттім депті.
Осындай, ақындықты түсінде қабылдау туралы аңызды қазақтың бұрын-соңғы
ақындарының көбінен естисің. Түсінде ақындық қону деген наным өзбек,
қырғыз, түркпен тағы басқа елдердің жыршыларының әдетінде де бар көрінеді.
Бұл аңыз әңгімелердің түйіні ― ақындықты киелі ― иелі деген көне
дәуірдегі ескі магиялық (сиқырлы күшке сену) нанымдарға, ақындық түбі ―
ғайыпты болжаушылық, бақсылық деген шаманизмнің қалдықтарына тығыз
байланысты материалистік дүние тануға қайшы ескі идеалистік көзқарастар.
Дүниедегі, жаратылыстағы құбылыстардың, жан-жануарлардың өз алдына
тәңірісі иесі бар деп табыну сияқты, ертеректе көп халықтар ақындықтың да
иесі, тәңрісі бар деп сенген, табынған. Бұл киелі нәрсе ақындардың жыры мен
аңызында ақсақалды қария, жылы жел, сұлу қыз, тұлпар ат, домбыра, сұңқар,
аққу, үйрек, кептер құстар бейнесінде өздерінің жан серігі, рухани досы
болып айтылады, жырланады.
Ақындық адамның жан дүниесіне байланысты құбылыс. Оған құмартып,
жығыла берілсе, сол арман еткені ұзақ уақыт орындалмаса сөз жоқ ол адамды
ауыр рухани азапқа салады, түс көргіш, түсінен шошып оянғыш болады, кейде
есінен шатасқандай да қылықтар көрсетеді. Ұйқылы-ояу өң мен түс арасында ол
өлең айтып, ән салып жүреді. Оның есінен жатса да тұрса да ақын болу
кетпейді. Осындай халде жүргенде ескі сенімдегі жасқа ақындық қону, ұялау,
бата, жәрдем жайындағы сан алуан жақсы түстер кездеседі, соның өзі ептеп
демеу болады да, әрі бұған дейін жаттап үйренгені бар, әрі осы қиналып
жүргенде шығарғаны бар, ол енді өзін сенімді ақын санап, біртіндеп жырлап
кетеді.
Классик жазушылардың күрделі шығармаларды жазуға жан-тәнімен жығыла
берілген уақыттарында түсіне шығармадағыкейіпкерлері кіріп өзімен араласып
жүретіндері де аз болмаған.Мұның бірде-бірі ақын-жазушының пірі, ақындық
аруағы емес, күндізгі саналы шығармашылығының көмескі бір елестері ғана.
Түсінде ешқандай ақындық келіп қондайтынын, ақындық киелі, иелі нәрсе
емес екендігін қазіргі халық ақындарының бірқатары өздері айтып сынайды.
Бұл соңғы пікірді көбінесе хат танитын, қазіргі ғылыми, тарихи, көркем
әдебиетті өз бетімен оқып алатын орта жастағы ақындар қолдайды.
Жолдыкей Нұрмағамбетов айтады: Шешем және нағашым сал Төлебай ақын
еді. Солардың үлгісін көріп 16 жасымнан ақындық жолға құмарта берілдім.
Түсімде ешқандай ақындық қонған жоқ.
Ақындық киелі, иелі түсте қонды деген пікірді халық жыршылары ертедегі
анайы сенімдерге байланысты тұрпайы түрде айтып тарататын болса, ал бұрынғы
жазба ақындардың бірталайы ақындықтың құдайы, музасы бар, ол тәңрінің
берген өнері деп табынумен келген.
Адамның кейбір кездері
Көңілде алаң басылса,
Тәңрінің берген өнері,
Көк бұлттан ашылса
(Абай)
Деп ақындық адамның көңіліне келіп қонатын, құйылатын тәңірінің ерекше
бір қасиеті, сыйпаты сияқты.
Рас, ақындық сезім, оның көңіл күйлерінің толқындары күрделі сан алуан
құбылмалы болады. Ақын өлеңін есепшінің есебіндей, немесе, инженердің
сызбасындай өлшеп есептеп шығара салмайды. Белгілі қоғамдық жағдай, ортаға
байланысты ақынның көңіл күйлері, шығармашылық қуаты өрлеуі мүмкін, немесе
тоқырап қалуы ықтимал. Ақынның ол шақтарын біз жоғарыда бабына келген
қыранға, жүйрік тұлпарға баладық. Бабы келмесе қыран тояттамайды, жүйрік
шаппайды ғой. Ақын бабы да сол сияқты деп ойлаймыз. Ақындық шабыттың
көтеріліп, тасып төгілетін кезі болады. Ол адам көңілінің шаттанып,
қанаттанғаны сияқты, шығармашылықпен шұғылданған кезде ақын ерекше жалынды
сезіммен жырлап кетеді. Онымыз ақындық шабыт.
Ал, шабыт дегеніміз, ақындық муза, тәңір өнері емес, ол ақындық
шығармаға жан-тәнімен берілудің көрінісі. Ақындық муза көтерілгенде ғана
шабыт келеді, өлең шығады, шабыт муза реалды санадан сырт жасырын сырлы
нәрсе, түсте ақындық келіп маған қонды, менде ақындық аруақ бар деген
төтемдік ескі нанымдар мен тамырлас поэзиясындағы идеализмнің бір көрінісі.
Ақындық музаға табыну, оның сиқырлы жат сыры (интуиция) бар деп сену
бұрынғы ақындар түгіл, сол ақындарға соқыр сезіммен еліктейтін осы күнгі
кейбір жазба ақындар да кездесіп қалады. Бұл дағы әрі ескіліктің, әрі
идеализімнің қалмай жүрген сарқыншақтары, сөйтіп, ақындық талант, шабыт
ақын көңіліне тәңірінің әкеліп қойған сыйлығы, ерекше қасиеті емес, ол
түсіне келіп қонатын немесе шақырып келтіретін киелі пір сияқты дерексіз
бір нәрсе емес, адамның саналы ойының, қажырлы шығармашылық еңбегінің
жемісі.
А.Чехов – талант дегеніміз тынымсыз қажырлы еңбек деген.
Горький айтады: Ақиқат адамның еңбегімен жасалады. Адамның ілгерілеу
талабы неғұрлым биік болса, соғұрлым оның қабілеті, таланты тез, өмірлі
болып дамиды. В.Г.Белинский айтады: Шабыт дегеніміз азаптану, жанның
ауруы... Жан қутының сілкінуі, бірақ ол еріксіз күштеп келтірілген құбылыс
емес, келген шабыт.
Сөйтіп ұлы жазушылардың ұғымында талант, ақындық шабыт дегеніміз –
адамның саналы шығармашылық еңбегінен туып дамитын, жетілетін психологиялық
сыйпат. Талантты жетілту үстінде, күрделі шығармалар жасау үстінде ақының
шығармашылық қиялы, сезімі, жан дүниесі, ойы бір қалыпта болмай қатты
қыйналуы, күйзеліске ұшырауы мүмкін, осы шығармашылық құбылыста жанды
образ, бейнелер жасалып шығады.
Ақындардың бірқатары қарт ақындардан бата алып, ақын болғандығын
айтады. Ақын жас кезінде өлең, әнге, домбыраға үйір болады, ақындықты арман
етіп өліп кеткен ақынның аруағынан, еліндегі тірі ақындардан көмек сұрайды.
Белгілі ақынға барып өзінің ақындық өнерін сынатып, бата беруін өтінеді,
бата берілмесе ақындығына жол ашылмайтын сияқты көреді, алайда ақынның қарт
ақыннан бата сұрауы – кейде жас шәкіртінің ұстаздан сабақ алғанына, үлгі
алып үйренгеніне ұқсайды.
Алайда шәкірт ақын сол ақындық өнерге бой ұрып, жетілу жолында жүрген
шағында бір ақынның батасына, ақыл-кеңесіне қанағат етіп қоймайды, өз
тұсындағы аға ақындардың бәрінің де сынына түседі, кездескен жерде өлеңін
сынатып бата алғысы келеді. Шындығында батамен ғана ақын болдым деу
ақындардың өзін-өзі алдандыруы сияқты ескі нанымның қалдығы. Батамен ешкім
ақын бола бермейді. Егер қарт ақын көңлі түсіп бата берген адамның бәрі
ақын бола берсе ақындық дүниедегі ең оңай дүние болып шығар еді. Батаны сан
рет алса да ақын бола алмай қалып қойған дарынсыз, талантсыз өлеңшілер аз
болмаған.
Батамен ақын болдым деген ақындардың өз сөздерінің өзіне қарсы
келетін, ақындықты дұрыс ұғынуға зор дәлел болатын пікірлер байқалады.
Бұған қарағанда бата деген сыртқы көрінісі, белгісі ғана да, ал батаның
мазмұнынында ақындық өнеріді үйрену, ірі ақынның қасында тәрбие көру
әрекеті жатады. Шынында жас ақынның бата алуы өзінен үлкен аға, даңқты
ақынды құрметтеу, оның алдына бас иіп, өзіне ұстаз тұту сияқты әрекет.
Аттақты ақынның алдын көріп, оның өзі туралы ойын, сынын есту, одан ақыл
алу жас ақын үшін өте маңызды, аса қызықты да. Жас ақынның қарт ақыннан
бата алу әдеті өзбек, қырғыз, түрікпен жыршы бақшыларының дәстүрінде де
бар. Бірақ олар да жалаң батамен ақын жыршы болып шықпайды, айлар, жылдар
бойы қарт ақыннан жас ақын оқиды, үйренеді, үлкен сындардан өткеннен кейін
қарт ақын жас ақынға жыршылық ақындық құқық – бата береді екен.
Одан соң қазіргі халық ақындарының бір талайы бата алып ақын бола
қалдым деген пікірлерді ұнатпайды қатты сынайды. Мысалы:
Үркінбаев Төлеу айтады: Ешбір ақыннан бата алғаным жоқ, үйреніп
талаптанбаса құрғақ батамен ешкім көркейе алмас еді.
Илияс Манкин айтады: Қарт ақыннан жас ақынның бата алатыны рас.
Ондада қарт ақын жас ақынның шамасын, өлеңін сынап барып жақсы бата
береді. Бірақ батамен дарыған ақын болмайды. Оның бәрі не өтірікке, не
халықты алдағыш мақтанға аиналған сөздер. Ғылымның бәрін білмеймін,
білмесем де білгендерден сұрап жүрмін. Барлығыда талантқа, талапқа
байланысты.
Бұған туатын тағы бір қорытынды – ақын неғұрлым жаңа көз қарасты,
ғылыми ұғымдарды молырақ оқып білсе, жаңа жазба әдиебиеттерді өз бетімен
оқи алатын сауатты болса, солғұрлым ақындық Киелі нәрсе, батамен қонады
деген ескі нанымдарға қарсы болады, бата дегеннің ақиқат сырын дұрыс, толық
түсініп талдау береді. Ескіліктің қалдығынан қол үзбеуді- ол кеибір
ақындардың надандығы, білімсіздігі деп қарайды.
Тұқымында ақындық барлары да, ақындық қона салатын әзір ас сияқты
дайын сыйлық емес, ол үйрену, үлгі алу, құмарлану, іздену үстінде
қалыптасатын өнер екенін мойындайды. Құмарлықпен берілген қажырлы еңбек
ұзақ жылдар бойы ақындық өнерді меңгеру бойдағы ақындық талантты
жетілдірудің негізгі шарттары. Егер талант иесі сол ақындық жолды қажырлы
еңбек, зор құмарлық сезіммен соңына түсіп қумаса оның тұқымында, өскен
ортасында, заманында ақындыққа керекті жағдайлар қаншама қолайлы болса да
ол ақын болып шықпайды, не атасының жаттамалы сөзін айтатын жыршы болуы, не
бір шабар айқайға қосылғыш өлеңші болуы ықтимал. Сөйтіп, қажырлы еңбек,
құмарлықпен берілу ақын талантына жол ашады.
Қуат Терібаев 1890 жылы Жетісу облысы, Қапал уезі, Өр Ақсу бойында
Жанама Үштөбе деген жерде(қазіргі Ақсу ауданы, Чапаев ауылы)кедей-жалшының
отбасында дүниеге келген. Руы-Матай ішіндегі аталық, Емелалы Шақабай,
Қуат өз руы, елі туралы:
Матай деген тайпадан таралатын,
Руым Емелалы деген аймақ,
Сол ру екі атаға бөлінеді,
Қызығын талай көрген елім еді.
Құятын үлкен Ақсу арнасына,
Жанама, Ақсу дейтін жерім еді,
дейді. (Күнсағила поэмасынан).
Жангелдіден төрт ұл туған. Қаспақпай, Кәсенбай, Терібай, Сасарбай.
Терібайдан-Қуат жәре Телімбай. Телімбай жас кезінде ерте өлген. Терібай өте
кедей болған адам. Қапал қаласындағы татардың Керім- Хасен деген байларында
қырық жыл малайлықта болып, қатты ауырып үйге келіп өледі. Жарты ақысы сол
байларда кетеді. Қуат әкесі өлгенде бес жаста еді. Анасының тәрбиесінде
қалады.
Анасы Қапия жоқшылыққа мойымыған қайратты, өлеңші кісі болады. Өзі
өлгенше баласын кісі есігінде жүргізбей, ауылдағы Айнақұлов Еркімбек деген
молдаға оқуға береді. Молдадан он бір жасқа дейін оқиды.Арапша хат таниды.
Молданың зұлымдығына, парақорлығына, ұрып-соғуына шыдамай оқуды тастап
кетеді. Өз өмірінің осы алғашқы кезеңін ақын былай суреттейді:
Қуат деп атым еді әкем қойған,
Көрген іс көз алдымда, кетпейді ойдан.
Жаралып жан иесі болғаннан соң,
Мүше алып шашу жедім думан тойдан.
Бес жаста жетім қалдым әкем өліп,
Жасыған оған мен жоқ көңіл бөліп,
Арапша он бірімде хат таныдым,
Оқуға жеті жаста шешем беріп.
(Күнсағила поэмасынан)
Қуат жас кезінің өзінде-ақ өлеңге өте құмар болады. Өлең шығаруға
талпынады. Немере ағасы Ішбекбай ертерек оқып хат таныған. Ойынан өлең де,
дауыс та, жоқтау да шығарып, айтыстарға көп қатысқан. Кейінірек колхозға
мүше болып кіргеннен кейін өлеңмен айналысуды қойып кетеді. Қуаттың алғашқы
өлеңдерін тексеріп, ағалық ұстаздық көрсеткен, ауылдарына келіп-кетіп
жүретін нағашысы Тайкөт туралы:
Ән шырқап өлең айтпақ болды есімде,
Ұсынған шоқтығына қолым тиді.
Достасып төс тигіздім кеудесіне,
Нағашым аты шулы атыТайкөт- дейді.
Тайкөттің айтқан өлеңдерін ауыл адамдары сүйіп тыңдайды. Көп
қиссаларды, батырлар жырын, ақындардың айтыс өлеңдерін жақсы білген.Қуат
нағашысының қасынан қалмай бірге жүріп, ауылына барып, айлап жатып, өлеңдер
жазып алып, ақындыққа баулынған. Өзінің ақындыққа талпынғанын былай
суреттейді:
Мүлтіксіз арапшаны таныған соң,
Қиссаны көп жаттадым өлең торып.
Думанға араластым он бесімде,
Ән шырқап өлең айтпақ болды есімде.
Қуаттың алғашқы кезде өз бетінше өлеңді жақсы шығармаса да, ел
арасындағы айтылып жүрген жырды жазып алып, көп жаттауы, ақындығына себеп
болады.
Ел арасында айтылып көп тараған Қыз Жібекті, Қозы Көрпеш- Баян
сұлуды, Шаһнаманы, Мың бір түннің өлеңге аударылған түрін жаттап алып,
думан-тойларда жатқа айтатын. Түбек ақынның өлеңдерін, Сүйінбайдың тезек
төреге айтқанын, Садыр елінің Құл ақынының өлеңдерін айтатын. Құл ақынның
өлеңінен бір-екі мысал: Есім деген төренің жорға құла аты болады.Сол атымды
мақтап өлең айт дегенде айтқаны:
Салғаның сары жорға атқа жібек өре,
Алдыңда алтын астау күміс тере,
Мінетін сары жорғаны бір балаң жоқ
Несіне ұстап жүрсің қу бас төре.
Қуат тойда, шілдеханада, жастар бас қосқан жерде үнемі айтысып, өзінің
шығарған өлеңдерін айтып беретін суырып салмалық өнері де болған. Әр ауыл
той жасағанда Қуатты кәдірлеп шақыратын. 16-17 жастар шамасында бір үйдегі
тойда ер адам мен әйел адам айтысады. Жігіт өлеңді теріс айтып отырады.
Мұны байқап отырған Қуат:
Құдағи өлеңші екен бұрыштағы,
Жұмабай сөздің жөнін дұрыстады.
Осы елдің табиғатын сезіп байқап,
Көңілімнің ұстап отыр құрысқағы.
Осы бір ауыз өлеңнің өзінен Қуаттың думан тойда, көңілі есіп отырғанда
кеудесін өлең кернеп суырып салып айтып та жіберетіндігін аңғаруға болады.
Қуат үш жыл Қапал қаласындағы Шаяхмет деген байда жалшылықта болып,
Әндіжанға қой айдап, ауыр жұмыстар істеп жүреді. Өзі жалшылықта жүргенде
қолдарында бар болғаны бұзаулы сиыр мен құлынды биесі болатын. Құлынды
биесін ұры алып кетеді. Ауылына жалшылықтан келген жылдың күзінде көп жылғы
малданып келген кәрі сиырының бұзауы құдыққа түсіп өліп қалыпты. Сонда
көрші құрбылары Қуатқа: Сиырын егін мен шөптен басқа жерге жайылмайды.
Бұзауы өлді. Осыны айытшы – дегенде домбырасынқолына алып асқақ үнмен
былай дейді:
Кедейлік менде нең бар көзінді ашпа,
Түс танысың жоқ па еді менен басқа,
Соңымнан жарық алып бір қалмайсын,
Мұқтаж ғып, киер киім, ішер асқа.
Жалғыз сиыр бар еді жасы құрдас,
Жайылып малмен бірге жерге тұрмас.
Одан туған бұзау да батыр болды,
Қарсы келген құдықтан мойын бұрмас, –
деп шырқай жөнеледі.
Сөйтіп өзінің тұрмыс жағдайларының ауыр болғанын ашу-ызамен жырлаған.
1908 жылы анасы Қапия қайтыс болады. Немере ағаелары Іздібайдың,
Күздібайдың қолында болып, тұрмыстың ауыртпалығын бұрынғыдан да ауыр
тартады. Сол ауыр күйін Қуат былай суреттейді:
Өлеңнің қойғаным жоқ ермесіне,
Өксітіп өмірімді өсірмеді.
Кездестім сұм заманның кермесіне,
Басымнан өткен ісім жаста болған.
Балаға өсіргенше ана қорған,
18-ге жеткенде шешем өлді.
Адастым жөн таба алмай жүрер жолдан,
Онан соң ағайыным илектеді.
Өзімді өз еркіме билетпеді.
Әйтеуір жалғыз атқа ие болдым.
Ұрысқан, зекігенін сиретпеді.
(Күнсағила)
Қуат жиырма бір жасында, 1911 жылы, Сарқанд қаласында әнші ақын Әсетке
кездеседі. Оның қасына еріп, одан тамаша әндер үйреніп, ақындық жолына
өнеге алады. Әсеттің жуандардан именбейтін еркіндігі, халықты зар жылатқан
озбырларды сынаудағы өткірлігі жас ақынға үлкен әсер етеді. Ол Әсеттің
Қызыл ат, Татьяна-Онегин т.б. поэмаларын жазып алады. Алғашқы рет Абай
шығармаларымен де осы Әсет арқылы танысады. Абай өлеңдері Қуатқа үлкен
әдеби үлгі болады. Қуат ел арасында өзінің Әсеттен үйренген поэмаларын
жатқа айтып таратқан.
Қуат ауылдағы байлардың, молдалардың халыққа істеген озбырлығын
суреттеп өлеңмен жазған қолжазба 3-4 дәптері болған. Бірақ онысы жоғалып
кеткен. Ол қолжазба дәптеріндегі байдың баласына арнап: Текенің терісіндей
бола қалдың – деген өлеңінің тақырыбы ғана есте қалды – дейді Ішбекбай.
Соған қарағанда Қуаттың жас шағында шығарған өлеңдері болғанымен
сақталмаған.
Қуат өлең айтып, ән айтып сауықшыл болумен қатар өз теңдесі ішіндегі
жауырыны жерге тимеген палуан да атанып жүрген. Халық көп жиналған тойда
күреске түсетін. Күрескенін жығып бәйге алып отырған1 – дейді.
1916 жылғы патшаның маусым жарлығы шыққанда ағайын-туғандарының, би,
болыстардың зорлығымен майданның қара жұмысына алынып Семейге барады.
Семейден майданға жүргелі тұрғанда, ақпан төңкерісі болып патша құлайды.
Қуат ел жігіттерімен елге қайтады2 – дейді.
Қуаттың немере ағасы мен немере інісі Батырбайдың айтуына қарағанда
Қуаттың бұрын палуанға түсіп жүргенде мертіккен қолының жарамсыздығынан
комиссиядан өтпей ауылға жалғыз келеді. Соңынан бірнеше айдан кейін бірге
алынған ауыл жігіттері қайтады. Сондықтан Ішбекбай мен Батырбайдың айтуы
дұрыс. Қуат Семейден қайытқанда өз ауылына келеді. Келу құрметіне той
жасағандарын айтады.
Жетісу облысында, оның орталығы Алматы қаласында Совет өкіметі 1918
жылы 3 наурызда орнады. Бірақ облыста осы күндерден басталған азамат соғысы
үш жылға жуық созылды. Қызыл Армияның бөлімшелері Сарқанд қаласын жаулардан
тазартады. Қуат өзінің бір топ жолдастарымен Қызыл Армияға жәрдем береді.
Түрлі құпия жұмыстар атқарады. Ол бөлімшеде алматылық саяси қайраткер
Байтулақ Дарабайұлы. Қуат онымен танысады. Ол Қуаттың еңбегін жоғары
бағалап Сарқанд байының Күрең айғыр деген көрікті атын алып береді.
Қолына әскерге көмектескені туралы сенімді қағаз да береді. Әрине ол кезде
жауларға қарсы күресу оңай емес еді. Алыс жортуылмен келген Қызыл Армия
бөлімшелеріне өте қиын болды. Ауыл-ауылдан құрылған бай, болыс, би, молда-
қожалар отряд құрып ірі орыс байларымен бас қосып ақтарға көмектесіп, Қызыл
Армияға қарсы тұрды. Көшіп-қонып жүрген қазақ ауылдарына және отырықшы
казак-орыстардың арасына іріткі салып, қазақтарды азғырып, Қытайға көшіре
бастады. Сондықтан да Қызыл Армияға көмектесіп, Қуат Терібаев жолдастарымен
халық арасына үгіт-насихат жұмысын жүргізіп, Қызыл Армияның халықтың
мүддесін қорғайтынын айтып, көп жәрдем береді. Жетісуда да Совет өкіметі
орнағаннан кейін де Қуатқа көптеген жұмыстар атқаруға тура келді.
Сарқанд қаласында ревком ұйымы құрылады. Сол ұйымға мүше болады.
Өзінің Растанбет, Балтабек, Нұржігіт, Үшкілбай, Бижіт, Кәріпжан, Жобалаев –
бұл болыском еді. Ірі байлардың жерін рефармациялауға көмектеседі.
Байлардан алынған мүліктерді батырақтарға үлестіріп береді. Байлар бұларды
жеті қу атаған. Шөпшіме Керімбек бай бұлардың үстінен арыз да жазып
қудалаған. Бірақ та Қуатты советтің әділ заңы қорғады. Сарқандта жұмыс
істеп жүргенде Садыр руы, Балғын қызы Рабиғаға үйленіп 9-ауылға көшіп
келеді. Болыском болып 2-3жыл қызмет атқарады.
Партия мен үкіметтің қазақ ауылында жүргізген ірі істерін құттықтап,
жер бөліс, конфеске, колхоз құру кезінде көптеген өлеңдер шығарады.
Колхозға бас болып алдымен өзі кіреді. Көпшілік қоғам жұмысына ақынның қызу
араласқаны колхоздастыру кезеңін ақын былай жырлайды:
Колхоздасқан елімсің,
Еңбекпен жауды жемірген.
Не керегің табылар,
Қазыналы кеніңнен.
Мызғымас болат қамалың.
Тауыстың жаудың амалын,
Өте алмас ешкім шебіңнен –дейді.
1932-1933 жылдарда ауылдағы белсенділердің істеген озбырлықтарын көріп
жүрген Қуат оларға өлеңмен өлтіре соққы бере келіп былай дейді:
Басынан 9-ауылда едік,
Сол кезде қиыншылқ ауыр көрдік.
Аңдыған алады екен қашқанменен,
Баласы Жаңдыбақтың басқарма боп,
Білекті азаматы атқа мінген.
Шадайға бригадир Бекіш болып,
Күн көрдік арақ беріп ақшаменен.
Сақари Сейіт мырза Кәкежанов
Барша елді бөліп алды табыменен.
Жұмысы Бекмолданың арақ болды,
Ісі жоқ ол жазғанның басқаменен.
Нұрақыш приемщик болып тұрды,
Қамбада астық өлшеп басқа кірмен.
Әлікеннің баласы уәкіл болып
Законды теңдеп жүрді қап-қабымен...
Қуат колхозда қажырлы еңбек етіп, өлеңді де көбірек жазумен шұғылданып
жүргенде, өмірінде өте қайғылы жағдайға душар болады. Жасынан қосылған
Рабиғасы қайтыс болып, артында Мұхамедияр (1929), Жармұқамбет (1936),
Нұрхамза (1938) үш баласы қалады.
Қуат бұған қажымайды. Балаларын оқытып, колхозда жұмыс істеп жүре
береді. Көптеген өлеңдерін шығарады.
Қуаттың өлеңдерін баспа қызметкерлері келіп жазып алып аудандық,
облыстық газеттерге жариялап тұрады. Өзі де жазғандарының көшірмесін
жіберіп тұрады.
Қуаттың Ақсуда тұратын құрдасы бұрын Сарқандта бір жұмыс ітеген досы
Балтабектің үйіне келіп әзілдесіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Aуыз әдебиет халықтың тарихи және рухани тіршілігімен бірге жасасып
келе жатқан қоғамдық елеулі құбылыстың бірі.Халықтың басынан кешкен
кезеңдері осы ауыз әдебиетінде бейнеленген, халық феодалдық, патшалық заман
жағдайында қандайлық азапта болса да, өзінің өлең- жырын, ән-күйлерін
шығарудан ешуақытта тынбаған.
Байлар-бектер билеген дәуірде халық ортасынан шыққан талант иелері
үнемі үстем тап өкілдерінің қуғындауында болып, қанатын еркін жая алмады.
Ұлы Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда халық ақындарының
шығармашылығы жақсы дамыды. Қазақ поэзиясындағы айрықша орын алатын басты
тұлға Жамбылдың және даналықпен, көркем жырланған халық поэзиясы қазақ
әдебиеті көлемінде айрықша маңызды орын алады. Халық әдебиетінің асыл
қазыналарын ақындық өнерлерін сақтап келген Жамбыл халық поэзиясның сол
жақсы дәстүрлерін, өмір шындығын жырлауда тың дәстүр қалдырды. Жамбылдың
сол жаңа дәстүрін ұстап, онан үлгі алып ілгері дамытушы шәкірттерінің бірі-
Қуат Терібаев. Қуат Терібаевтың өмірі мен шығармашылығы, аудармалары
қаралып зерттелді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Қуат Терібаевтың ақындығы мен
шығармашылығы негізінен жеке тақырып ретінде зерттелмеген. Десек те, тек
Есмағамбет Исмайловтың Ақындар атты еңбегінде аудармасына байланысты
мәліметтер бар, сондай-ақ Қазақ әдебиеті тарихы жинағының бірінші том,
үшінші кітабында өмірі мен ақындығына байланысты аздаған мәліметтер
айтылған. Бұл тақырып жеке арнайы зерттелмегендіктен, жинақтап осы бітіру
жұмысын жазуға өзек болып отыр.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты
Қуаттың ақындығын, өлең жазу ерекшелігін ашып көрсету. Осыған байланысты
мынадай міндеттерді шешу көзделді:
–– ақынның өлеңдерін талдау;
— айтыстағы суырып-салмалығын анықтау;
— аударма жазудағы ерекшелігін салыстыру;
Бітіру жұмысының әдістері мен дерек көздері.
Бітіру жұмысын зерттеуде семантикалық талдау әдісі мен салыстырмалы
әдіс қолданылды. Шығармалары ақынның Өмір жыры атты шығармасынан алынды.
Жұмысты жазу барысында Е.Ысмайлов, М. Дүйсенов, А. Берқайдар, Ғ.Мүсрепов,
М. Әуезов және т.б. ғалымдардың ақындық өнер туралы еңбектеріндегі
теориялық тұжырымдар басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы. Жұмыстың ғылыми жаңалығы мына
төмендегі нәтижелер негізінде көрініс табады:
— аұынның өлең жазу ерекшелігі анықталды;
— айтыстары мағынасы жағынан талданды;
— аудармалары салыстырылып зерттелінді;
— ақынның тілдік құралдарды пайдаланудағы даралығы дәйектелді;
Бітіру жұмысының құрылымы. Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
берілген.
1. Қуат Терібаевтің өмірі мен шығармашылығы
Қазақ ұғымында ақын деген сөздің ауқымы кең, мағынасы терең. Оның туу
төркіні туралы әр түрлі байлау-болжамдар бар. В.Радловтың, М.Әуезовтің
топшылауларына жүгінсек, ақынның арғы тегі ағын, ағылудан таралған
секілді. Шаршы топ, асау той, тентек жиын үстінде үздік өнерімен бұлақтай
бұлқынып, жыр төккенде тыңдаушысын өзінің ағынды да әсерлі өлеңімен
еліктіріп баурай білгенді ғана шын ақын деп тануға болады дейді В.Радлов.
Ал қырғыз тілі мен әдебиетінің білгірі профессор К.К.Юдахин ақын деген
сөздің өзі ұйғырдың ақылгөй, құрметті адам мағынасындағы атаудан қырғызға,
қазаққа ауыспады ма екен деп тұспал болжам жасайды. К.Юдахин бұл мәселені
ақындық дәстүр тұрғысынан емес, тілдік этимологиялық тұрғыдан қарап
тексергісі келеді. Шығысты зерттеуші ғалымдардың дені ақын деген сөздің ата-
тегін фарсының, арабтың, яки бараба татарларының ахон деген атауынан
іздемек болады. Бұлар да дәлел айтып, дәйекті қорыту жасамайды.
Тілі мен ғұрып-салты ұқсас туысқан Орта Азия халықтарында бахшы,
шайыр, жыршы деген атаулар әрқалай ұғым алып қалыптасқаны белгілі. Сол
секілді ақын қазақ, қырғыз, қарақалпақ халықтарында ұлттық ерекшелігі бар
нақты мағынаға ие болып қалыптасқан. Ақын – ақындық өнермен
шұғылданушылық деп түсіндіру қай жағырар болсын толымды жауап болмайды,
жүдеу, жалаң берілген анықтама. Өйткені қазақтың әдебиет әлемінде ақын бір
ғана ақындық өнермен шұғылданушылық емес, немесе бір ғана әңгімеші,
жырлаушы мағынасында да жүрмейді. Ол шығарып айтушы – поэт мағынасында да
қолданылады. Сондықтан да бір ақын деген сөздің ауқымына орыс ұғымындағы
әрі поэт, әрі певец, әрі сказитель, әрі импровизатор сияқты дербес те көл-
көсір мағыналы ұғымдар сиятын сияқты.
Басқалардан бөлек бір ерекшелігіміз: біз қазақ поэзиясын екі типке
ажыратамыз да, оған орай екі жікке салалай қараймыз. Бұлар бірін-бірі
толықтыра түсетін, ажарлай, әрлендіре түсетін, екінші жағынан, өзіндік бояу-
белгілерімен көрінетін, сапалық өзгешеліктерімен таылатын типтестірулер.
Мұның бірі – өлеңді табан астында төгіп салатын немесе жазып шығарғанымен
әнге қосып жатқа айтатын ауыз әдебиеті дәстүріндегі ақпа ақындар –
импровизаторлар. Ал, екіншісі – өлеңді жазып шығаратын оқыған адамдар,
мәдениеті жоғары, көтеретін жүгі мол, көтерілер өресі биік, кәдуілгі жазба
ақындар. Екі ауыз өлең шығару екінің бірінің қолынан келетін секілді.
Асылы, ондайды ақын демей, өлеңші, әуесқой деу жөн. Бірақ бірі – жамау,
бірі – құрау өлеңдер шығарған адамды халық әсте, ақын деп, халық ақыны деп
қадір тұтпаған. Ақындықтың халық ақындарының үлкен әлеуметтік мән-мағынасын
белгілейтін әдебиеттік анықтамасы болмақ. Қазақ әдебиетінің тарихына көз
жіберсек, көңіл аударсақ, әр ақын өзінің туған төңірек, өсекн өлке,
қоршаған қауымына қарай, шыққан тегі, шығарған ортасына қарай әр түрлі
таптық идеяны жырлаған. Бір саласы, хан-сұлтандардың, би, бай-патшалардың
шашбауын көтеретін қошеметшілер ретінде феодалдық, хандық идеологияны
қолпаштаса, енді бір тобы еңбекші бұқара басындағы ауыр халді, аянышты
күйді, күйкі көн көрісті көріп, халықтың еркіндік жолындағы күресін,
азаттық арманын, жақсы өмірді аңсауын жырлаған. Осы екі жүйедегі ақындардың
екеуі де ауызша шығарып айтқанымен, әуелгісі үстем таптың сойыл соғары да,
екіншісі халық мұңдасы, еңбекші жұртшылықтың жан ашыр жаршысыболып
танылған.
Халық жырының, халық тұрмысының қаз-қалпындағы сурет-сарынын, кескін-
көрінісін көп көкейіне қонымды қылып айтып беретін ақындар болады. Ондай
ақындарды Белинский тура мағынасындағы халық ақындары деп атаған (Ол
мысалға Кольцовты келтірген). Кольцовты орыс шаруасының жан-сезімін, тұрмыс-
тұрқын дәл де қонымды кейіпте, түсінікті, орамды тілмен айшықтаған шешен
әрі шебер халық ақыны деп бағалайды Белинский.
Біздің заманда халық тілегі мен ақын тілегі бір жерден шығып, ұлы
мұраттар төңірегіне толық қабысты. Өмірдің өскелең дамуын сезіне отырып,
сол ортадағы шындықты шабытты жырға қосқан ақын әрине халықтың құрметтісі,
қадірмен ақыны болып саналады. Халық ақыны халқымыздың неше ғасыр бойғы
әдемілеп жасаған атадан ұрпаққа мирас болып келген батырлық жырлар мен лиро-
эпосты аңыздар мен әңгіме- ертектерді, тапқыр сөз, шешен тіл көркемдіктерін
жаңа мазмұнды шығармаларына молынан пайдаланып, жаңа идеяға сәйкес дамытып
отырды. Ауылды жерде шаруашылардың бәрі бірдей тың шығармалар беретін ақпа
ақындар емес, бірқатары жаттап айтушы, жыршы немесе өлеңшілер ғана. Міне
мұның бәріне халық ақыны деп ат қойып, айдар тағу шындыққа үйлесе бермейді.
Бүгінгі күнде ұжымдық шығармашылықтан гөрі ақынның даралық рөлі
анағұрлым артып, күнгей көрініс беріп тұр. Ақындардың көпшілігі
шығармаларын суырып салып айтып беріп жүр.
Ақындық дарын, шығарғыштық шабыт, тапқырлық талант тәжірибе тұрғысынан
қарағанда халық ақыны мен жазба ақында бір-біріне ұқсас келеді. Ең басты
айырмашылығы – халық ақынының импровизациямен төгіп тастайтындығы. Суырып
салма ақынның да өмірден үйренуі, айналадағы шындықты танып білуі жазба
ақындағы өнерпаздық тәжрибемен ұштас. Халық ақынының шығармашылық өрісінде
ауыз әдебиетіндегі ортақ дәстүрлермен, ортақ мотивтер басым
көрінеді.Бұрыннан сақталған ақындық өнер үлгісі, сюжет сарыны халық
ақындарында қайталанып отырады да, ағыла жөнелуге, суырып салып айтқыштыққа
өзіндік сипат қосады. Суырып салма ақын – үлкен шығармашылық тұлға. Ол өмір
өзгерістерін, тарихи оқиғаларды өзінің зердесі жеткен биіктен таниды,
сезінуі шапшаң, ол жіті көріп, әп -сәтте іліп әкетеді. Алған әсерін көпке
дейін ұмытпайды. Ақын естігеннен көрі көргенін шапшаң қағып алып, жылдам
жырлай жөнеледі. Міне осылардан жинақтала келіп суырыпсалмалық дәстүр
қалыптасып, өріс жаяды. Айт дегенде тақырыпқа табан аузында өлең шығарып,
жыр бұлағын ағылту жүйрік ақынның бөлек бір белгісі. Әдетте тұтқиылдан сөз
тауып, қысылтаяңнан өрнекті өлеңмен құтылып кетпеген адамды халайық күшті
ақын санатына қоспаған.
Ақпа ақынның сынға түсіп, шын бағасын алатын жері – шаршы топ, торқалы
жиын, қызған айтыс үсті. Алдына жан салмас жүйрік ақын бабына келіп
жаратылған бәйге аты секілді той-думанды көрсе, алқа қотан айтыстың
ортасынан шықса, арқасы қозып, көтеріліп өрлеп кетеді. М.Әуезов суырып
салма ақындарды қынаптан қылыш суырғандай жалт еткіш, өткір өнер иесі– деп
бағалаған,–айтысқа шеберлік – жалпы ақындық өнерінің тіпті барлық әдебиет
өнерінің өзгеше бір биік белгісі. Шабыты келген ақпа ақын бабындағы аш
қыранға меңзес. Томағасын тартқанда алғыр қыран бар өңірді сәтте көріп,
шолып өтіп, қимылдаған шөп басын қыбыр еткен тышқан жүрісін, қылт етіп
бұққан түлкі түгін лезде шалып қалғанда, айтыс ағымындағы ақпа ақын да
сондайлық көмескіні көргіш, бұлдырды білгіш болмақшы.
Бұл қасиет ақынға оңай оралмайды. Олшын ақпа ақын өнеріне бейім болған
күнде де ұзақ сонар сын кешіп, сан сайыста сілкісе жүріп, сан рет жаға
жыртып, тон тоздырып барып жетеді.
Қазіргі халық ақындарының көбі суырып салма, шешендер. Суырып салмамен
өлең айту да үлкен шығармашылық жауапкершілік бар. Бұл қасиет ақынның
жаратылысында сүтпен кірген, сүйекке сіңісті қасиет емес, бұл да бұрынғы
дәстүрді дамытуға, машыққа, үздіксіз үйренуге, төселуге байланысты туып,
дамып, шыңдалатын өнер. Талантқа қарай талғам, тақырыпқа қарай білім керек.
Өмірден бейхабар, ауыл-айьағынан басқа алысты көрмейтін адамнан қанша құйма
құлақ, зейінді болса да арқалы ақын шықпайды. Білген адамға көңілінде,
шығармашылық қиялында толғағы жетіп, күйіне келіп жүрген тақырыбы болса ол
туралы сұлу да мінсіз, ойлы да өрнекті өлең шығару қиынға соқпайды. Ақын
мұндайда барлықпайды, қайта делебесі қозып шалқи жөнеледі. Ал білгенің
шамалы, тақырыбың танымал емес, ойлағаның шығармашылық қиялыңнан әлі де
бекем орын теппеген тосын дүние болса – ондайда ешқандай ұтқыр өлең
тумайды, бұрыннан бергі жатамалы, ақ қаптал өлеңдердің әзір ұйқасынан
қылқиып тұрған сөз қайырымынан шыға алмай кикің-кібіртікте қаласың.
Айтқаның ала-құла шығады, әлгіндей айтыс үстінде сүріншек боласың, өлеңнің
күлді-көмеш, кеудірлек болып, бір сілтеуі кем соғып, жетіспей жатады.
Әлбете талант та, ақындық шабыт та адамның саналы өнерпаздық еңбегінен
туып дамитын, психологиялық құбылыс. Қайсыбір ақындардың ұстазынан бата
алып немесе түсінде киелі күш аян беріп, осындай өнерге тап болдым деген
түсінік-байламы жаңсақ соғады.
Суырып салмалықпен жырлау – әр жеке адамның қарымына, дарынына қарап
шығармашылық тәжірибеде бірте-бірте жетілетін қасиет. Бұл қасиет сол орта,
отырыс, жәй-жағдайға қарап құбылып, бірде қанаттанып, жалын атып, шалқып
отырады да, енді бір сәтте су сепкендей басылып, тына қалатын кездері де
болады. Суырып салып айтушылық өнерге көтеріңкі күй, көңілді жағдай керек.
Анда –санда ау, уһи! –деп қойғанда әнші қалай қанаттанады, сол секілді
ақынды да шабытқа шақырып, жанып салып, делебесін қоздырып отыратын тосын
әсер керек. Қазіргі ақындардың көпшілігі қалың қауым, жиын-той ортасында
іркіліссіз, шапшаң жырлап, ағыла айтып кететіндіктерін көрсетіп жүр.
Тегінде ықыласты тыңдаушы келіспеген жерде ақындар өнер көрсетпеген ,
ондайда мәнді өлең-жыр тумаған да. Сөз түзелген жерде тыңдаушы да ықыласты
болса екі жақтан да ұғынысқан көңіл үстінде ұтымды шығарма шықпақ. Бұл
жалғыз қазақтың ақын-жазушыларының шығармашылық өміріндегі дәстүр ғана
емес, Орта Азия халықтары – өзбек, қырғыз, түркпеннің бақшы, шайыр,
жыршыларының шығармашылық өмірінде де бар дәстүрлер. Академик
Б.Я.Владимирцов айтады: Ойрат эпосын әрбір жыршы өзінше өңдеп, жаңартып,
жақсылап жырлау үшін жыршыны ықыласпен тыңдап, көтермелеп отыратын топ,
жиын тыңдаушы керек, онда жыршы рухтанып, тасып, өзін ұмытқандай жырын
қызықтап айтып кетеді.
Ғалымдар қырғыздың манасшылары тек жаттаумен ғана айтпайды, Манас
жырын суырып салып жырлау халық қызығып, құрмет көрсетіп ұйып тыңдаған
уақыттарда күшті шығатындығын айтады. Сөйтіп тыңдаушы қауымның қошемет,
құрметі, көтермелеп отыруы – ақын-жыршының тың өлең, жыр айтуына негізгі
бір жағдай, түрткі болып отырады.
Талантты ақынның төгіліп жырлауына жел беріп, жол ашатын көпшіліктің
құрметі мен ықыласы ғана емес, бөгелмей айтуға қобыз, домбыра, сыбызғы,
сырнай секілді музыкалық аспаптардың сүйемелі сөзге жан, күйге көрік беріп,
қосыла жырлағандай болып отырады. Әр ақынның өзіндік құлақ күйі, қол
қағысы, музыкалық жазуы болады. Нәшті әуен, бірде асқақтап биік шығатын,
бірде сорғалап төмен құйылатын саз ақын жырының мықты сүйемелі.
Импровизациямен жырлау үшін көпшіліктің қошемет құрметі, ықыласты
тыңдауы керек. Ақындық шабытқа қайрап салатын өткір сын да ерекше
ызыландырып, қайғыртатын, намыстандыратын уақиғалар да ақынның
суырыпсалмалылығына елеулі түрткі болады. Сонымен суырыпсалмалық халық
ақындарының шығармашылық қасметінің бірі, ол қасиет – ақындық талант
шабытының сыртқы көрінісі, образды ойдың көрінісі, образды ойдың түйіні.
Белинский ақынның тың шығармаларды жазуға жығыла беріліп отырған мезгілін
ақындық шабытының жалындаған, қанаттанған шағы, онда шығармашылық қиналумен
қатар оның ой дүнниесінде ерекше қуаныш сезімі өрлейді деп қарайды.
Белинскийдің қағидасынша ақын өмірдегі құбылысты басқалардан бұрын, тез
сезеді. Өзі көріп сезгеніне сүйінуі де, күйінуі де шапшаң, ақынның
жаратылысында жас баланың мінезіне ұқсас белгілер бар. Ол қазір өмірдегі
бір көрген тамаша қызықты әсерге қуанып, шаттанып отыратын болса, енді бір
кезекте өзіне жайсыз әсер еткен бір уақиғаны көріп, сезіп, ол күйінеді,
ызаланады, ақынның мінезі қазір күліп-ойнап жүріп, қазір ашуланған балаға
ұқсайды. Ол қабылдағыш,– дейді Белинский,– түйсікшіл, әрқашан алғыр, оған
кішкене ғана тиіп кетсе, электрдің тогы бергендей, дыз ете түсіп, қуанады,
шаттанады, кектенеді, сүйеді, жек көреді.
Міне осы мезгілде ақын бүкіл дүниені, жаратылыс, жер, көк, әлемін бір
ғана өзінің шығармашылық қиялында көріп, өмірден алған әсерлерін түйіндеп
жырлап кетеді, образды ойын қорытады. Халық ақындарының суырып салмалықпен
жырлауы да сондай образды ойдың, ақындық сезімінің жарқын көрінісі.
Бұрынғы фольклористердің көбі ақпа ақындар өз өлеңін өзі жазып алу
дәрежесіне жеткеннен соң суырып салып айтқыштық дағдыдан айырылады дейді.
Әрине, мұның бір ғана шартты шындығы бар. Халықтың тұрмыс қалпы төмен күйде
тұрған заманда, мәдени тірлікке жазу-сызу енбеген кезде өлең-жыр, сөз жоқ,
ауызша шығарылып айтылған.
Қазан төңкерісінен бергі дәуірде ақын-жыршылардың орта шамадағыларының
көбі дерлік хат танып, сауатын ашты. Дүниені, өскен ортаны, ел тарихын өз
көзімен көріп, біліп, анығына қанып барып түсінді. Ақындардың ой-өрісі,
дүниетанымы кеңейіп, бұрынғы түсінік нанымдардың тар шеңберінен шығып,
ғылым мен техника табыстарын, табиғат сырларын адам арқылы, адам еңбегі
арқасында терең ұғынуға болатынын аңғарды. Ақын жырлары бұрынғыша өзі өмір
кешкен ауылдың атырабымен ғана шектелмей, енді баспасөз, радио арқылы бүкіл
өлке көлеміне ортақ мәдени қазынаға айналды. Ақынның суырыпсалмалық,
жаттағыштық дәстүрінде, осының нәтижесінде, елеулі өзгерістер туды. Бірақ
бұл бәсеңдеу бағытындағы өзгеріс емес қайта халық ақынының өлең-жырларының
идеялық, көркемдік мәнінің көтерілу бағытындағы шығармашылық, сапалық даму.
Бұрынғы суырып салма жырларда, айтыс өлеңдерде тақырып көлемінң тарлығы
сезілсе, қайым, қайталау өлеңдерінің үлгілері ұшырассып қалып отырса,
жаттамалы сарын көрініс беріп қалса, жаңа дәуір ақындарынң шығармаларында
мұндай кем-кетіктер мен мін-мүлтіктер азайып, бірте-бірте бәсеңси бастады.
Қазіргі ақын өмірдің түйінді кезеңдерін негізгі тақырып қылып жырлайды.
Бүгінгі тіршілік кәдесіне аспайтын алыс дүние, бұлдыр қиял ермегіне
ермейді. Қайта жазба әдебиетінен оқып, тыңдап, үйрене отырып өз өнерінің
өрісін кеңейтіп, өресін өсіріп мінсіз шығарма беруге тырысады. Бұл шартты
суырып салып айтқанда да, айтыс үстінде де толық сақтауға ден қояды.
Сонымен қатар хат танымайтын қарт ақындардың суырып салып айтқыштық,
жаттағыштық дәстүрді қаз-қалпында толық сақтағанына тоқталғанымыз жөн. Ал
хат танып білім алған ақындардың көпшілігі де сол дәстүрді дамытып,
қолданып келді (Исаның, Нартайдың, Нұрқанның, Кененнің, Қуаныштың т.б.
шығармашылығы дәлел). Бұлардан мынандай түйін шығаруға болады: суырып салма
ақын мен жазып шығаратын ақын, домбыра мен қалам бір-біріне кедергі емес,
бұлар бір таланттың екі қыры ретінде бірге жүре береді.
Ақын неғұрлым халық өмірімен тығыз байланыста отырса, оның өнері де
өмірлі болмақ. Ал халықпен үні үндес, ұраны бір шығармашылық адамы
жұртшылық жүлдесіне ие, әрдайым ел ардағы, қауым ққұрметтісі саналмақ.
Ақындардың суырып салып айтқанда ойды ұмытып кетіп, бізді тек қана
сезім билейді дегендері де біржақты теріс. Белгілі бір тақырып өмір шындығы
туралы ақын ойы тиянақты болмай, оның суырып салып айтқан өлең-жырында
мазмұн болмақ емес.
Ақынның ойы, сезім дүниесі ― материалдық дүниеден аулақ, өз алдына бір
құбылыс емес, алдымен адамның ақыл миы, санасы арқылы көрінген заттық
өмірдің сәулесі.
Ақынның сезімі өткір, бейнелі келеді. Өмір көрінісі, адам кескіндері
ақынға дәл өзінің табиғи қалпынан гөрі екінші бір затқа ұқсас, бейнелес,
тепе-тең ажарлы, айқын елестеуі мүмкін. Айталық көктемгі құлпырған жер
жайып тастаған кілемге , қарлы Алатау ақ шашты ақсақалға, ақын сөзі тасып
аққан таза бұлақтың суына, адамның ызалы мезгілі қабағын түйіп жауғалы келе
жатқан бұлтқа ұқсап тұруы неғұрлым айқын сияқты. Бірақ ақын өмір шындығын
қаншалық көркемдік бейнемен қабылдап танитын болса да, оның түпкі раелдық
негізі ақынның саналы ойынан мықты орын алады. Сондықтан шапшаң айтыс,
суырып салып жырлау үстінде түйдек-түйдегімен айтылатын өлең, жыр санадан
тыс, тек сезімнің, шабыттың ғана жемісі емес, ақынның саналы образды ойының
түйінді, жинақты көрінісі.
Ақындық, жыршылық ― бәрі де өнер. Бірақ, ол қандай өнер? Ақындық
таланттың күші ме? Екінің бірі ақын бола ма? Бұл мәселелер дүние жүзіндегі
әдебиеттану ғылымының, эстетиканың ― көп заманнан бері зерттеп, сан түрлі
ғылымдық айтыс, тартыс талқыларына салып әлі күнге дейін толық шешілуіне
жете алмай келе жатқан түйінді мәселелердің бірі.
Ақындық өнер ― көркем өнер. Екінің бірі ақын бола алмайды, Сонымен
бірге жаратылысынан, тұқымынан ешкім де ақын болып тумайды. Рас, ақын
болатын адамның бойында ақындық талант, қабілет, бейімділік болады. Ақындық
таланттың адамда болуы оның өскен ортасына, жас күніндегі тәрбиесіне де
байланысты. Көркем өнер поэзияның айрықша гүлденген, қадір тұтқан
отбасылық, қоғамдық ортада ақындық талант ерте, молырақ оянып жарыққа
шығады. Егер поэзия ақын дегенің қадірсіз, елеусіз, оның ірі үлгі алатын
таланттары жоқ болса, ақындық таланттар мүлде жарыққа шықпай жоғалып кетуі
мүмкін.
Төңкерістен бұрын қазақтың талай ірі ақын таланттары ескі құлдық
өмірде тұншығып жоғалып кеткендігі, бірлі-жарым жарыққа шыққаны өз талантын
дамытып жетіле алмағаны бізге белгілі. Абай сияқты мыңнан біреуі ғана
өзінің ақындық талантын зор қиындықпен дамыта алған. Ал совет тұсында
жастардың таланты айқындалып даму түгіл, бұрынғы сөнуге, тұншығып жоғалуға
айналған қарттардың да ақындық таланты оянып қанат бітіп қайта туды, дамып
жетілді. Сөйтіп, ақындық талант белгілі бір қолайлы қоғамдық, отбасылық
ортаға байланысты анықталып, дамиды.
Отбасылық дегеніміз ― ірі ақындарға туыс, жолдас, дос ретінен
жақындығын айтамыз. Абай, Сүйімбай, Жамбыл айналасынан көптеген ақындар
шыққан. Алдындағы ұстазы, даңқты ақынды көрген жастардың талайы ақын болуға
талпынады. Бойында ақындық қабілеті, икемі бар жастың таланты поэзияға
құмарлық үстінде тез оянады, тез қанаттанады, ұстаз, аға ақыннан үйрену,
оқу, үлгі алу үстінде өзінің талантын желпіндіреді, жетілтеді, көрнекті
ақын қатарына көтеріледі, онан әрі өзі шығармашылық жолмен дамыту жолына
түседі. Ал бойындағы ақындық таланты, қабілеті шамалы жас қанша талаптанып,
күш жұмсап, үйреніп үлгі алғанымен жақсы ақын бола алмайды, ол мықтағанда
кәсіпқор ақын немесе зеректігі басым болса жыршы болады, таланты да,
зеректігі де жетпесе, ол өлеңші дәрежесінде қалып қояды.
Халық ақындарының ақындық туралы ұғым, әдеттері әртүрлі, бір-біріне
қарама-қарсы қайшылықты көзқараспен айтылған мәселен, ақындықты түсінде
көріп қабылдау, ақындықты батамен алу, ақындық ұрпақ, тұқым қуалап қону,
үйренумен, еңбекпен ақын болу сияқты. Қазақтың бұрын-соңғы ақын
жырауларының қалай ақын болдың дегенде айтатын жауаптарының негізі осы төрт
түрлі ұғымға, әдетке айналып соқпай кетпейді. Бірталай ақындар ― ақындықты
киелі, әруақты, бір жат сырлы қасиет деп түсінеді. Әрбір өнердің белгілі
бір иірі, қолдаушысы, иесі болады деген көне дәіурдегі шамандық дін
ұғымының қалдығы кейбір ақындардың ақындық жөніндегі түсініктерінде осы
күнге дейін сақталып келген.
Сөйтіп ертедегі ақындық ұғым, әдеттің тамыры шаманизм, бақсылық
нанымдарға байланысты. Міне осыдан келіп ақындық түстегі киелі әулиеге,
әдейі арнап қонатын белгілі ғайып күштің бейнесіне айналады. Ақындардың
айтуына қарағанда, ақын болар кезде түс көргіш болады, шошып оянып, мазасы
кетеді, ол түсінде белгісіз ақсақалды қарияны көреді, немесе ертеде өткен,
атын естіп білетін, яки, сол өзінің еліне мәлім атақты ақын келіп, аян
беріп домырасын ұсынады, не белгісіз қария, не әлгі белгілі ақын, мұны
мазалап ақындыққа шақыра береді.
Шашубай Қошқарбаев: 14 жасымда түсімде ақындық пайда болды, таудан
тауға құс болып ұшып қонып, жеміс жеп жүр екенмін, сол түстен кейін өлеңді
айтып кеттім дейді.
1942 жылы Мұрын жырау былай дейді:Менің әкем Сеңгірбай Абыл ақынның
үйінде ұсталық құрып жатқан уағында ― сіз қалай ақын болдыңыз деп
сұрағанда, Абыл айтыпты: ― отызға келген езім, ерте қой өргізіп ұйықтап
қалсам біреу келіп аузыма бір сұйық нәрсені құйып еді, жұтып жібердім. Ояна
келсем кеудемді өлең, сөз кернеп барады екен. Осыдан былай қарай ақын болып
кеттім депті.
Осындай, ақындықты түсінде қабылдау туралы аңызды қазақтың бұрын-соңғы
ақындарының көбінен естисің. Түсінде ақындық қону деген наным өзбек,
қырғыз, түркпен тағы басқа елдердің жыршыларының әдетінде де бар көрінеді.
Бұл аңыз әңгімелердің түйіні ― ақындықты киелі ― иелі деген көне
дәуірдегі ескі магиялық (сиқырлы күшке сену) нанымдарға, ақындық түбі ―
ғайыпты болжаушылық, бақсылық деген шаманизмнің қалдықтарына тығыз
байланысты материалистік дүние тануға қайшы ескі идеалистік көзқарастар.
Дүниедегі, жаратылыстағы құбылыстардың, жан-жануарлардың өз алдына
тәңірісі иесі бар деп табыну сияқты, ертеректе көп халықтар ақындықтың да
иесі, тәңрісі бар деп сенген, табынған. Бұл киелі нәрсе ақындардың жыры мен
аңызында ақсақалды қария, жылы жел, сұлу қыз, тұлпар ат, домбыра, сұңқар,
аққу, үйрек, кептер құстар бейнесінде өздерінің жан серігі, рухани досы
болып айтылады, жырланады.
Ақындық адамның жан дүниесіне байланысты құбылыс. Оған құмартып,
жығыла берілсе, сол арман еткені ұзақ уақыт орындалмаса сөз жоқ ол адамды
ауыр рухани азапқа салады, түс көргіш, түсінен шошып оянғыш болады, кейде
есінен шатасқандай да қылықтар көрсетеді. Ұйқылы-ояу өң мен түс арасында ол
өлең айтып, ән салып жүреді. Оның есінен жатса да тұрса да ақын болу
кетпейді. Осындай халде жүргенде ескі сенімдегі жасқа ақындық қону, ұялау,
бата, жәрдем жайындағы сан алуан жақсы түстер кездеседі, соның өзі ептеп
демеу болады да, әрі бұған дейін жаттап үйренгені бар, әрі осы қиналып
жүргенде шығарғаны бар, ол енді өзін сенімді ақын санап, біртіндеп жырлап
кетеді.
Классик жазушылардың күрделі шығармаларды жазуға жан-тәнімен жығыла
берілген уақыттарында түсіне шығармадағыкейіпкерлері кіріп өзімен араласып
жүретіндері де аз болмаған.Мұның бірде-бірі ақын-жазушының пірі, ақындық
аруағы емес, күндізгі саналы шығармашылығының көмескі бір елестері ғана.
Түсінде ешқандай ақындық келіп қондайтынын, ақындық киелі, иелі нәрсе
емес екендігін қазіргі халық ақындарының бірқатары өздері айтып сынайды.
Бұл соңғы пікірді көбінесе хат танитын, қазіргі ғылыми, тарихи, көркем
әдебиетті өз бетімен оқып алатын орта жастағы ақындар қолдайды.
Жолдыкей Нұрмағамбетов айтады: Шешем және нағашым сал Төлебай ақын
еді. Солардың үлгісін көріп 16 жасымнан ақындық жолға құмарта берілдім.
Түсімде ешқандай ақындық қонған жоқ.
Ақындық киелі, иелі түсте қонды деген пікірді халық жыршылары ертедегі
анайы сенімдерге байланысты тұрпайы түрде айтып тарататын болса, ал бұрынғы
жазба ақындардың бірталайы ақындықтың құдайы, музасы бар, ол тәңрінің
берген өнері деп табынумен келген.
Адамның кейбір кездері
Көңілде алаң басылса,
Тәңрінің берген өнері,
Көк бұлттан ашылса
(Абай)
Деп ақындық адамның көңіліне келіп қонатын, құйылатын тәңірінің ерекше
бір қасиеті, сыйпаты сияқты.
Рас, ақындық сезім, оның көңіл күйлерінің толқындары күрделі сан алуан
құбылмалы болады. Ақын өлеңін есепшінің есебіндей, немесе, инженердің
сызбасындай өлшеп есептеп шығара салмайды. Белгілі қоғамдық жағдай, ортаға
байланысты ақынның көңіл күйлері, шығармашылық қуаты өрлеуі мүмкін, немесе
тоқырап қалуы ықтимал. Ақынның ол шақтарын біз жоғарыда бабына келген
қыранға, жүйрік тұлпарға баладық. Бабы келмесе қыран тояттамайды, жүйрік
шаппайды ғой. Ақын бабы да сол сияқты деп ойлаймыз. Ақындық шабыттың
көтеріліп, тасып төгілетін кезі болады. Ол адам көңілінің шаттанып,
қанаттанғаны сияқты, шығармашылықпен шұғылданған кезде ақын ерекше жалынды
сезіммен жырлап кетеді. Онымыз ақындық шабыт.
Ал, шабыт дегеніміз, ақындық муза, тәңір өнері емес, ол ақындық
шығармаға жан-тәнімен берілудің көрінісі. Ақындық муза көтерілгенде ғана
шабыт келеді, өлең шығады, шабыт муза реалды санадан сырт жасырын сырлы
нәрсе, түсте ақындық келіп маған қонды, менде ақындық аруақ бар деген
төтемдік ескі нанымдар мен тамырлас поэзиясындағы идеализмнің бір көрінісі.
Ақындық музаға табыну, оның сиқырлы жат сыры (интуиция) бар деп сену
бұрынғы ақындар түгіл, сол ақындарға соқыр сезіммен еліктейтін осы күнгі
кейбір жазба ақындар да кездесіп қалады. Бұл дағы әрі ескіліктің, әрі
идеализімнің қалмай жүрген сарқыншақтары, сөйтіп, ақындық талант, шабыт
ақын көңіліне тәңірінің әкеліп қойған сыйлығы, ерекше қасиеті емес, ол
түсіне келіп қонатын немесе шақырып келтіретін киелі пір сияқты дерексіз
бір нәрсе емес, адамның саналы ойының, қажырлы шығармашылық еңбегінің
жемісі.
А.Чехов – талант дегеніміз тынымсыз қажырлы еңбек деген.
Горький айтады: Ақиқат адамның еңбегімен жасалады. Адамның ілгерілеу
талабы неғұрлым биік болса, соғұрлым оның қабілеті, таланты тез, өмірлі
болып дамиды. В.Г.Белинский айтады: Шабыт дегеніміз азаптану, жанның
ауруы... Жан қутының сілкінуі, бірақ ол еріксіз күштеп келтірілген құбылыс
емес, келген шабыт.
Сөйтіп ұлы жазушылардың ұғымында талант, ақындық шабыт дегеніміз –
адамның саналы шығармашылық еңбегінен туып дамитын, жетілетін психологиялық
сыйпат. Талантты жетілту үстінде, күрделі шығармалар жасау үстінде ақының
шығармашылық қиялы, сезімі, жан дүниесі, ойы бір қалыпта болмай қатты
қыйналуы, күйзеліске ұшырауы мүмкін, осы шығармашылық құбылыста жанды
образ, бейнелер жасалып шығады.
Ақындардың бірқатары қарт ақындардан бата алып, ақын болғандығын
айтады. Ақын жас кезінде өлең, әнге, домбыраға үйір болады, ақындықты арман
етіп өліп кеткен ақынның аруағынан, еліндегі тірі ақындардан көмек сұрайды.
Белгілі ақынға барып өзінің ақындық өнерін сынатып, бата беруін өтінеді,
бата берілмесе ақындығына жол ашылмайтын сияқты көреді, алайда ақынның қарт
ақыннан бата сұрауы – кейде жас шәкіртінің ұстаздан сабақ алғанына, үлгі
алып үйренгеніне ұқсайды.
Алайда шәкірт ақын сол ақындық өнерге бой ұрып, жетілу жолында жүрген
шағында бір ақынның батасына, ақыл-кеңесіне қанағат етіп қоймайды, өз
тұсындағы аға ақындардың бәрінің де сынына түседі, кездескен жерде өлеңін
сынатып бата алғысы келеді. Шындығында батамен ғана ақын болдым деу
ақындардың өзін-өзі алдандыруы сияқты ескі нанымның қалдығы. Батамен ешкім
ақын бола бермейді. Егер қарт ақын көңлі түсіп бата берген адамның бәрі
ақын бола берсе ақындық дүниедегі ең оңай дүние болып шығар еді. Батаны сан
рет алса да ақын бола алмай қалып қойған дарынсыз, талантсыз өлеңшілер аз
болмаған.
Батамен ақын болдым деген ақындардың өз сөздерінің өзіне қарсы
келетін, ақындықты дұрыс ұғынуға зор дәлел болатын пікірлер байқалады.
Бұған қарағанда бата деген сыртқы көрінісі, белгісі ғана да, ал батаның
мазмұнынында ақындық өнеріді үйрену, ірі ақынның қасында тәрбие көру
әрекеті жатады. Шынында жас ақынның бата алуы өзінен үлкен аға, даңқты
ақынды құрметтеу, оның алдына бас иіп, өзіне ұстаз тұту сияқты әрекет.
Аттақты ақынның алдын көріп, оның өзі туралы ойын, сынын есту, одан ақыл
алу жас ақын үшін өте маңызды, аса қызықты да. Жас ақынның қарт ақыннан
бата алу әдеті өзбек, қырғыз, түрікпен жыршы бақшыларының дәстүрінде де
бар. Бірақ олар да жалаң батамен ақын жыршы болып шықпайды, айлар, жылдар
бойы қарт ақыннан жас ақын оқиды, үйренеді, үлкен сындардан өткеннен кейін
қарт ақын жас ақынға жыршылық ақындық құқық – бата береді екен.
Одан соң қазіргі халық ақындарының бір талайы бата алып ақын бола
қалдым деген пікірлерді ұнатпайды қатты сынайды. Мысалы:
Үркінбаев Төлеу айтады: Ешбір ақыннан бата алғаным жоқ, үйреніп
талаптанбаса құрғақ батамен ешкім көркейе алмас еді.
Илияс Манкин айтады: Қарт ақыннан жас ақынның бата алатыны рас.
Ондада қарт ақын жас ақынның шамасын, өлеңін сынап барып жақсы бата
береді. Бірақ батамен дарыған ақын болмайды. Оның бәрі не өтірікке, не
халықты алдағыш мақтанға аиналған сөздер. Ғылымның бәрін білмеймін,
білмесем де білгендерден сұрап жүрмін. Барлығыда талантқа, талапқа
байланысты.
Бұған туатын тағы бір қорытынды – ақын неғұрлым жаңа көз қарасты,
ғылыми ұғымдарды молырақ оқып білсе, жаңа жазба әдиебиеттерді өз бетімен
оқи алатын сауатты болса, солғұрлым ақындық Киелі нәрсе, батамен қонады
деген ескі нанымдарға қарсы болады, бата дегеннің ақиқат сырын дұрыс, толық
түсініп талдау береді. Ескіліктің қалдығынан қол үзбеуді- ол кеибір
ақындардың надандығы, білімсіздігі деп қарайды.
Тұқымында ақындық барлары да, ақындық қона салатын әзір ас сияқты
дайын сыйлық емес, ол үйрену, үлгі алу, құмарлану, іздену үстінде
қалыптасатын өнер екенін мойындайды. Құмарлықпен берілген қажырлы еңбек
ұзақ жылдар бойы ақындық өнерді меңгеру бойдағы ақындық талантты
жетілдірудің негізгі шарттары. Егер талант иесі сол ақындық жолды қажырлы
еңбек, зор құмарлық сезіммен соңына түсіп қумаса оның тұқымында, өскен
ортасында, заманында ақындыққа керекті жағдайлар қаншама қолайлы болса да
ол ақын болып шықпайды, не атасының жаттамалы сөзін айтатын жыршы болуы, не
бір шабар айқайға қосылғыш өлеңші болуы ықтимал. Сөйтіп, қажырлы еңбек,
құмарлықпен берілу ақын талантына жол ашады.
Қуат Терібаев 1890 жылы Жетісу облысы, Қапал уезі, Өр Ақсу бойында
Жанама Үштөбе деген жерде(қазіргі Ақсу ауданы, Чапаев ауылы)кедей-жалшының
отбасында дүниеге келген. Руы-Матай ішіндегі аталық, Емелалы Шақабай,
Қуат өз руы, елі туралы:
Матай деген тайпадан таралатын,
Руым Емелалы деген аймақ,
Сол ру екі атаға бөлінеді,
Қызығын талай көрген елім еді.
Құятын үлкен Ақсу арнасына,
Жанама, Ақсу дейтін жерім еді,
дейді. (Күнсағила поэмасынан).
Жангелдіден төрт ұл туған. Қаспақпай, Кәсенбай, Терібай, Сасарбай.
Терібайдан-Қуат жәре Телімбай. Телімбай жас кезінде ерте өлген. Терібай өте
кедей болған адам. Қапал қаласындағы татардың Керім- Хасен деген байларында
қырық жыл малайлықта болып, қатты ауырып үйге келіп өледі. Жарты ақысы сол
байларда кетеді. Қуат әкесі өлгенде бес жаста еді. Анасының тәрбиесінде
қалады.
Анасы Қапия жоқшылыққа мойымыған қайратты, өлеңші кісі болады. Өзі
өлгенше баласын кісі есігінде жүргізбей, ауылдағы Айнақұлов Еркімбек деген
молдаға оқуға береді. Молдадан он бір жасқа дейін оқиды.Арапша хат таниды.
Молданың зұлымдығына, парақорлығына, ұрып-соғуына шыдамай оқуды тастап
кетеді. Өз өмірінің осы алғашқы кезеңін ақын былай суреттейді:
Қуат деп атым еді әкем қойған,
Көрген іс көз алдымда, кетпейді ойдан.
Жаралып жан иесі болғаннан соң,
Мүше алып шашу жедім думан тойдан.
Бес жаста жетім қалдым әкем өліп,
Жасыған оған мен жоқ көңіл бөліп,
Арапша он бірімде хат таныдым,
Оқуға жеті жаста шешем беріп.
(Күнсағила поэмасынан)
Қуат жас кезінің өзінде-ақ өлеңге өте құмар болады. Өлең шығаруға
талпынады. Немере ағасы Ішбекбай ертерек оқып хат таныған. Ойынан өлең де,
дауыс та, жоқтау да шығарып, айтыстарға көп қатысқан. Кейінірек колхозға
мүше болып кіргеннен кейін өлеңмен айналысуды қойып кетеді. Қуаттың алғашқы
өлеңдерін тексеріп, ағалық ұстаздық көрсеткен, ауылдарына келіп-кетіп
жүретін нағашысы Тайкөт туралы:
Ән шырқап өлең айтпақ болды есімде,
Ұсынған шоқтығына қолым тиді.
Достасып төс тигіздім кеудесіне,
Нағашым аты шулы атыТайкөт- дейді.
Тайкөттің айтқан өлеңдерін ауыл адамдары сүйіп тыңдайды. Көп
қиссаларды, батырлар жырын, ақындардың айтыс өлеңдерін жақсы білген.Қуат
нағашысының қасынан қалмай бірге жүріп, ауылына барып, айлап жатып, өлеңдер
жазып алып, ақындыққа баулынған. Өзінің ақындыққа талпынғанын былай
суреттейді:
Мүлтіксіз арапшаны таныған соң,
Қиссаны көп жаттадым өлең торып.
Думанға араластым он бесімде,
Ән шырқап өлең айтпақ болды есімде.
Қуаттың алғашқы кезде өз бетінше өлеңді жақсы шығармаса да, ел
арасындағы айтылып жүрген жырды жазып алып, көп жаттауы, ақындығына себеп
болады.
Ел арасында айтылып көп тараған Қыз Жібекті, Қозы Көрпеш- Баян
сұлуды, Шаһнаманы, Мың бір түннің өлеңге аударылған түрін жаттап алып,
думан-тойларда жатқа айтатын. Түбек ақынның өлеңдерін, Сүйінбайдың тезек
төреге айтқанын, Садыр елінің Құл ақынының өлеңдерін айтатын. Құл ақынның
өлеңінен бір-екі мысал: Есім деген төренің жорға құла аты болады.Сол атымды
мақтап өлең айт дегенде айтқаны:
Салғаның сары жорға атқа жібек өре,
Алдыңда алтын астау күміс тере,
Мінетін сары жорғаны бір балаң жоқ
Несіне ұстап жүрсің қу бас төре.
Қуат тойда, шілдеханада, жастар бас қосқан жерде үнемі айтысып, өзінің
шығарған өлеңдерін айтып беретін суырып салмалық өнері де болған. Әр ауыл
той жасағанда Қуатты кәдірлеп шақыратын. 16-17 жастар шамасында бір үйдегі
тойда ер адам мен әйел адам айтысады. Жігіт өлеңді теріс айтып отырады.
Мұны байқап отырған Қуат:
Құдағи өлеңші екен бұрыштағы,
Жұмабай сөздің жөнін дұрыстады.
Осы елдің табиғатын сезіп байқап,
Көңілімнің ұстап отыр құрысқағы.
Осы бір ауыз өлеңнің өзінен Қуаттың думан тойда, көңілі есіп отырғанда
кеудесін өлең кернеп суырып салып айтып та жіберетіндігін аңғаруға болады.
Қуат үш жыл Қапал қаласындағы Шаяхмет деген байда жалшылықта болып,
Әндіжанға қой айдап, ауыр жұмыстар істеп жүреді. Өзі жалшылықта жүргенде
қолдарында бар болғаны бұзаулы сиыр мен құлынды биесі болатын. Құлынды
биесін ұры алып кетеді. Ауылына жалшылықтан келген жылдың күзінде көп жылғы
малданып келген кәрі сиырының бұзауы құдыққа түсіп өліп қалыпты. Сонда
көрші құрбылары Қуатқа: Сиырын егін мен шөптен басқа жерге жайылмайды.
Бұзауы өлді. Осыны айытшы – дегенде домбырасынқолына алып асқақ үнмен
былай дейді:
Кедейлік менде нең бар көзінді ашпа,
Түс танысың жоқ па еді менен басқа,
Соңымнан жарық алып бір қалмайсын,
Мұқтаж ғып, киер киім, ішер асқа.
Жалғыз сиыр бар еді жасы құрдас,
Жайылып малмен бірге жерге тұрмас.
Одан туған бұзау да батыр болды,
Қарсы келген құдықтан мойын бұрмас, –
деп шырқай жөнеледі.
Сөйтіп өзінің тұрмыс жағдайларының ауыр болғанын ашу-ызамен жырлаған.
1908 жылы анасы Қапия қайтыс болады. Немере ағаелары Іздібайдың,
Күздібайдың қолында болып, тұрмыстың ауыртпалығын бұрынғыдан да ауыр
тартады. Сол ауыр күйін Қуат былай суреттейді:
Өлеңнің қойғаным жоқ ермесіне,
Өксітіп өмірімді өсірмеді.
Кездестім сұм заманның кермесіне,
Басымнан өткен ісім жаста болған.
Балаға өсіргенше ана қорған,
18-ге жеткенде шешем өлді.
Адастым жөн таба алмай жүрер жолдан,
Онан соң ағайыным илектеді.
Өзімді өз еркіме билетпеді.
Әйтеуір жалғыз атқа ие болдым.
Ұрысқан, зекігенін сиретпеді.
(Күнсағила)
Қуат жиырма бір жасында, 1911 жылы, Сарқанд қаласында әнші ақын Әсетке
кездеседі. Оның қасына еріп, одан тамаша әндер үйреніп, ақындық жолына
өнеге алады. Әсеттің жуандардан именбейтін еркіндігі, халықты зар жылатқан
озбырларды сынаудағы өткірлігі жас ақынға үлкен әсер етеді. Ол Әсеттің
Қызыл ат, Татьяна-Онегин т.б. поэмаларын жазып алады. Алғашқы рет Абай
шығармаларымен де осы Әсет арқылы танысады. Абай өлеңдері Қуатқа үлкен
әдеби үлгі болады. Қуат ел арасында өзінің Әсеттен үйренген поэмаларын
жатқа айтып таратқан.
Қуат ауылдағы байлардың, молдалардың халыққа істеген озбырлығын
суреттеп өлеңмен жазған қолжазба 3-4 дәптері болған. Бірақ онысы жоғалып
кеткен. Ол қолжазба дәптеріндегі байдың баласына арнап: Текенің терісіндей
бола қалдың – деген өлеңінің тақырыбы ғана есте қалды – дейді Ішбекбай.
Соған қарағанда Қуаттың жас шағында шығарған өлеңдері болғанымен
сақталмаған.
Қуат өлең айтып, ән айтып сауықшыл болумен қатар өз теңдесі ішіндегі
жауырыны жерге тимеген палуан да атанып жүрген. Халық көп жиналған тойда
күреске түсетін. Күрескенін жығып бәйге алып отырған1 – дейді.
1916 жылғы патшаның маусым жарлығы шыққанда ағайын-туғандарының, би,
болыстардың зорлығымен майданның қара жұмысына алынып Семейге барады.
Семейден майданға жүргелі тұрғанда, ақпан төңкерісі болып патша құлайды.
Қуат ел жігіттерімен елге қайтады2 – дейді.
Қуаттың немере ағасы мен немере інісі Батырбайдың айтуына қарағанда
Қуаттың бұрын палуанға түсіп жүргенде мертіккен қолының жарамсыздығынан
комиссиядан өтпей ауылға жалғыз келеді. Соңынан бірнеше айдан кейін бірге
алынған ауыл жігіттері қайтады. Сондықтан Ішбекбай мен Батырбайдың айтуы
дұрыс. Қуат Семейден қайытқанда өз ауылына келеді. Келу құрметіне той
жасағандарын айтады.
Жетісу облысында, оның орталығы Алматы қаласында Совет өкіметі 1918
жылы 3 наурызда орнады. Бірақ облыста осы күндерден басталған азамат соғысы
үш жылға жуық созылды. Қызыл Армияның бөлімшелері Сарқанд қаласын жаулардан
тазартады. Қуат өзінің бір топ жолдастарымен Қызыл Армияға жәрдем береді.
Түрлі құпия жұмыстар атқарады. Ол бөлімшеде алматылық саяси қайраткер
Байтулақ Дарабайұлы. Қуат онымен танысады. Ол Қуаттың еңбегін жоғары
бағалап Сарқанд байының Күрең айғыр деген көрікті атын алып береді.
Қолына әскерге көмектескені туралы сенімді қағаз да береді. Әрине ол кезде
жауларға қарсы күресу оңай емес еді. Алыс жортуылмен келген Қызыл Армия
бөлімшелеріне өте қиын болды. Ауыл-ауылдан құрылған бай, болыс, би, молда-
қожалар отряд құрып ірі орыс байларымен бас қосып ақтарға көмектесіп, Қызыл
Армияға қарсы тұрды. Көшіп-қонып жүрген қазақ ауылдарына және отырықшы
казак-орыстардың арасына іріткі салып, қазақтарды азғырып, Қытайға көшіре
бастады. Сондықтан да Қызыл Армияға көмектесіп, Қуат Терібаев жолдастарымен
халық арасына үгіт-насихат жұмысын жүргізіп, Қызыл Армияның халықтың
мүддесін қорғайтынын айтып, көп жәрдем береді. Жетісуда да Совет өкіметі
орнағаннан кейін де Қуатқа көптеген жұмыстар атқаруға тура келді.
Сарқанд қаласында ревком ұйымы құрылады. Сол ұйымға мүше болады.
Өзінің Растанбет, Балтабек, Нұржігіт, Үшкілбай, Бижіт, Кәріпжан, Жобалаев –
бұл болыском еді. Ірі байлардың жерін рефармациялауға көмектеседі.
Байлардан алынған мүліктерді батырақтарға үлестіріп береді. Байлар бұларды
жеті қу атаған. Шөпшіме Керімбек бай бұлардың үстінен арыз да жазып
қудалаған. Бірақ та Қуатты советтің әділ заңы қорғады. Сарқандта жұмыс
істеп жүргенде Садыр руы, Балғын қызы Рабиғаға үйленіп 9-ауылға көшіп
келеді. Болыском болып 2-3жыл қызмет атқарады.
Партия мен үкіметтің қазақ ауылында жүргізген ірі істерін құттықтап,
жер бөліс, конфеске, колхоз құру кезінде көптеген өлеңдер шығарады.
Колхозға бас болып алдымен өзі кіреді. Көпшілік қоғам жұмысына ақынның қызу
араласқаны колхоздастыру кезеңін ақын былай жырлайды:
Колхоздасқан елімсің,
Еңбекпен жауды жемірген.
Не керегің табылар,
Қазыналы кеніңнен.
Мызғымас болат қамалың.
Тауыстың жаудың амалын,
Өте алмас ешкім шебіңнен –дейді.
1932-1933 жылдарда ауылдағы белсенділердің істеген озбырлықтарын көріп
жүрген Қуат оларға өлеңмен өлтіре соққы бере келіп былай дейді:
Басынан 9-ауылда едік,
Сол кезде қиыншылқ ауыр көрдік.
Аңдыған алады екен қашқанменен,
Баласы Жаңдыбақтың басқарма боп,
Білекті азаматы атқа мінген.
Шадайға бригадир Бекіш болып,
Күн көрдік арақ беріп ақшаменен.
Сақари Сейіт мырза Кәкежанов
Барша елді бөліп алды табыменен.
Жұмысы Бекмолданың арақ болды,
Ісі жоқ ол жазғанның басқаменен.
Нұрақыш приемщик болып тұрды,
Қамбада астық өлшеп басқа кірмен.
Әлікеннің баласы уәкіл болып
Законды теңдеп жүрді қап-қабымен...
Қуат колхозда қажырлы еңбек етіп, өлеңді де көбірек жазумен шұғылданып
жүргенде, өмірінде өте қайғылы жағдайға душар болады. Жасынан қосылған
Рабиғасы қайтыс болып, артында Мұхамедияр (1929), Жармұқамбет (1936),
Нұрхамза (1938) үш баласы қалады.
Қуат бұған қажымайды. Балаларын оқытып, колхозда жұмыс істеп жүре
береді. Көптеген өлеңдерін шығарады.
Қуаттың өлеңдерін баспа қызметкерлері келіп жазып алып аудандық,
облыстық газеттерге жариялап тұрады. Өзі де жазғандарының көшірмесін
жіберіп тұрады.
Қуаттың Ақсуда тұратын құрдасы бұрын Сарқандта бір жұмыс ітеген досы
Балтабектің үйіне келіп әзілдесіп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz