Куликово шайқасы және Мамай.
Кіріспе
Түбі бір түркі халқының тарихында ел мақтап, жұрт жақтаған, талайдың көңілінен шыққан, елі мен жері үшін жүрегін жұлып беруге даяр болған, өмір бойы ел мерейінің биік болуын аңсаған ұлдары мен қыздары өте көп болған. Олардың кейбіреулері ел есінде, жұрт жадында мәңгіге сақталса, енді біреулері заманның талабы мен тағдырдың тәлкегіне сай есімдері мәңгілікке уақыт еншісінде қалып қойған тұлғалар. Ұлы адамдардың үшінші бір тобы бар, бұл кісілер өз еркімен емес өзгенің қалауымен жаман шекпен жабынып, жоқ жерден жасаған жақсылықтары жойылып, масқараланып, елдің жеккөрініштілеріне еріксіз айналған адамдар. Өкінішке орай ондай тұлғалар Отан тарихында өте көп. Бұлай болуының өзіндік себебі бар, еліміз тағдырдың ең ауыр да, сорақы тәлкегіне салынып, екі жарым ғасыр бойы бодан болып келді. Бұл сөздің атауы қандай жаман болса, заты да сондай жаман. Ең ауыр тигені елдің бір ғасырға жуық уақыт бойына тоталитарлық жүйеде өмір сүруі. Бұл кезеңде елдің ғылымы да, білімі де, діні де, тілі де өзгенің толық ықпалында болды. Осы кезде елдің көптеген ардақты да талантты ұл . қыздарына жала жабылып, халыққа жаман келбетте көрсетілді. Тоталитарлық жүйе мен самодержавиесінің ауыр соққысына жығылған тұлғалардың бірі МАМАЙ болатын. Тарихшы болғаннан кейін жала жабылып жеккөрінішті болған Мамайдың шынайы келбетін ашып көрсетуді өзімнің ата . бабалар алдындағы азаматтық борышым деп есептеймін.
Бұл тақырып Қазақстан тарихы ғылымындағы аса өзекті тақырып болып табылады. Себебі Рессей тарихшылары Мамайға "поганый" . деген ат қойып, тойымсыз етіп көрсетіп келді. Неге орыс тарихшылары Бұл мәселеге соншалықты назарын аударады деген сұраққа былай жауап беруге болады: Себебі Рессей Куликово даласындағы шайқастағы өзінің жеңісін "тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы" деп есептейді. Ал Мамайды өздерінен ойсырай жеңілген тұлға ретінде көрсетеді.жалпылама алатын болсақ Куликово шайқасы туралы қазіргі таңда айтылып жүрген ой.пікірлер өте көп. Әсіресе орыс тарихшыларының бұл мәселеге "ерекше" көзқарспен қарайтындығы баршаға мәлім. Олардың пайымдауынша Куликово даласындағы Дмитри Ивановичтің жеңісі барша орыс халқының тәуелсіздік жолындағы басты, әрі алғашқы қадамдардың бірі болып табылады. Орыс халқы Куликово шайқасын бүкіл әлемге монғол . татар езгісіне қарсы қозғалыстағы ұлы жеңіске жетелеген шайқас ретінде дәріптеп келгені баршаға мәлім.
Куликово шайқасы мен Мамай туралы орыс халқының кез келген аудиторияға арналған еңбектері мен шығармалары өте көп. Олар мультипликациялық фильмнен үлкен сахналық қойылымдарға дейінгі
Түбі бір түркі халқының тарихында ел мақтап, жұрт жақтаған, талайдың көңілінен шыққан, елі мен жері үшін жүрегін жұлып беруге даяр болған, өмір бойы ел мерейінің биік болуын аңсаған ұлдары мен қыздары өте көп болған. Олардың кейбіреулері ел есінде, жұрт жадында мәңгіге сақталса, енді біреулері заманның талабы мен тағдырдың тәлкегіне сай есімдері мәңгілікке уақыт еншісінде қалып қойған тұлғалар. Ұлы адамдардың үшінші бір тобы бар, бұл кісілер өз еркімен емес өзгенің қалауымен жаман шекпен жабынып, жоқ жерден жасаған жақсылықтары жойылып, масқараланып, елдің жеккөрініштілеріне еріксіз айналған адамдар. Өкінішке орай ондай тұлғалар Отан тарихында өте көп. Бұлай болуының өзіндік себебі бар, еліміз тағдырдың ең ауыр да, сорақы тәлкегіне салынып, екі жарым ғасыр бойы бодан болып келді. Бұл сөздің атауы қандай жаман болса, заты да сондай жаман. Ең ауыр тигені елдің бір ғасырға жуық уақыт бойына тоталитарлық жүйеде өмір сүруі. Бұл кезеңде елдің ғылымы да, білімі де, діні де, тілі де өзгенің толық ықпалында болды. Осы кезде елдің көптеген ардақты да талантты ұл . қыздарына жала жабылып, халыққа жаман келбетте көрсетілді. Тоталитарлық жүйе мен самодержавиесінің ауыр соққысына жығылған тұлғалардың бірі МАМАЙ болатын. Тарихшы болғаннан кейін жала жабылып жеккөрінішті болған Мамайдың шынайы келбетін ашып көрсетуді өзімнің ата . бабалар алдындағы азаматтық борышым деп есептеймін.
Бұл тақырып Қазақстан тарихы ғылымындағы аса өзекті тақырып болып табылады. Себебі Рессей тарихшылары Мамайға "поганый" . деген ат қойып, тойымсыз етіп көрсетіп келді. Неге орыс тарихшылары Бұл мәселеге соншалықты назарын аударады деген сұраққа былай жауап беруге болады: Себебі Рессей Куликово даласындағы шайқастағы өзінің жеңісін "тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы" деп есептейді. Ал Мамайды өздерінен ойсырай жеңілген тұлға ретінде көрсетеді.жалпылама алатын болсақ Куликово шайқасы туралы қазіргі таңда айтылып жүрген ой.пікірлер өте көп. Әсіресе орыс тарихшыларының бұл мәселеге "ерекше" көзқарспен қарайтындығы баршаға мәлім. Олардың пайымдауынша Куликово даласындағы Дмитри Ивановичтің жеңісі барша орыс халқының тәуелсіздік жолындағы басты, әрі алғашқы қадамдардың бірі болып табылады. Орыс халқы Куликово шайқасын бүкіл әлемге монғол . татар езгісіне қарсы қозғалыстағы ұлы жеңіске жетелеген шайқас ретінде дәріптеп келгені баршаға мәлім.
Куликово шайқасы мен Мамай туралы орыс халқының кез келген аудиторияға арналған еңбектері мен шығармалары өте көп. Олар мультипликациялық фильмнен үлкен сахналық қойылымдарға дейінгі
Кіріспе
Түбі бір түркі халқының тарихында ел мақтап, жұрт жақтаған,
талайдың көңілінен шыққан, елі мен жері үшін жүрегін жұлып беруге
даяр болған, өмір бойы ел мерейінің биік болуын аңсаған ұлдары
мен қыздары өте көп болған. Олардың кейбіреулері ел есінде, жұрт
жадында мәңгіге сақталса, енді біреулері заманның талабы мен
тағдырдың тәлкегіне сай есімдері мәңгілікке уақыт еншісінде қалып
қойған тұлғалар. Ұлы адамдардың үшінші бір тобы бар, бұл кісілер өз
еркімен емес өзгенің қалауымен жаман шекпен жабынып, жоқ жерден
жасаған жақсылықтары жойылып, масқараланып, елдің жеккөрініштілеріне
еріксіз айналған адамдар. Өкінішке орай ондай тұлғалар Отан
тарихында өте көп. Бұлай болуының өзіндік себебі бар, еліміз
тағдырдың ең ауыр да, сорақы тәлкегіне салынып, екі жарым ғасыр
бойы бодан болып келді. Бұл сөздің атауы қандай жаман болса, заты
да сондай жаман. Ең ауыр тигені елдің бір ғасырға жуық уақыт
бойына тоталитарлық жүйеде өмір сүруі. Бұл кезеңде елдің ғылымы да,
білімі де, діні де, тілі де өзгенің толық ықпалында болды. Осы
кезде елдің көптеген ардақты да талантты ұл – қыздарына жала
жабылып, халыққа жаман келбетте көрсетілді. Тоталитарлық жүйе мен
самодержавиесінің ауыр соққысына жығылған тұлғалардың бірі МАМАЙ
болатын. Тарихшы болғаннан кейін жала жабылып жеккөрінішті болған
Мамайдың шынайы келбетін ашып көрсетуді өзімнің ата – бабалар
алдындағы азаматтық борышым деп есептеймін.
Бұл тақырып Қазақстан тарихы ғылымындағы аса өзекті тақырып
болып табылады. Себебі Рессей тарихшылары Мамайға "поганый" - деген
ат қойып, тойымсыз етіп көрсетіп келді. Неге орыс тарихшылары Бұл
мәселеге соншалықты назарын аударады деген сұраққа былай жауап
беруге болады: Себебі Рессей Куликово даласындағы шайқастағы өзінің
жеңісін "тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы" деп есептейді. Ал
Мамайды өздерінен ойсырай жеңілген тұлға ретінде көрсетеді.жалпылама
алатын болсақ Куликово шайқасы туралы қазіргі таңда айтылып жүрген
ой-пікірлер өте көп. Әсіресе орыс тарихшыларының бұл мәселеге
"ерекше" көзқарспен қарайтындығы баршаға мәлім. Олардың пайымдауынша
Куликово даласындағы Дмитри Ивановичтің жеңісі барша орыс халқының
тәуелсіздік жолындағы басты, әрі алғашқы қадамдардың бірі болып
табылады. Орыс халқы Куликово шайқасын бүкіл әлемге монғол - татар
езгісіне қарсы қозғалыстағы ұлы жеңіске жетелеген шайқас ретінде
дәріптеп келгені баршаға мәлім.
Куликово шайқасы мен Мамай туралы орыс халқының кез келген
аудиторияға арналған еңбектері мен шығармалары өте көп. Олар
мультипликациялық фильмнен үлкен сахналық қойылымдарға дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл еңбектердің барлығы бір сипатта болып келеді.
Яғни Куликово шайқасында Дмитри Ивановичтің сөзсіз жеңіске
жеткендігін және де Мамайдың сауатсыздығын, қорқақтығын ғана баяндап
отырады. Дәл осы себепті Мамай тек орыс халқының емес, орыс халқы
бір кездерде өз үстемдігін жүргізген барлық елдер арасында әскери
сауатсыз, дарынсыз, қорқақ қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды бұл
тұрғыда танып қалғандар қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға
құмар қазақ халқы да бар. Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай
есімі жат есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово
шайқасында жеңілген адам ғана, ал Мамайдың батылдығы, саяси
көрегендігі, әскери қулығы, нағыз ер азаматқа тән қасиеттері туралы,
бүкіл орыс халқын үрейде ұстағандығы жайлы көпшілік өкінішке орай
мүлде бейхабар деген тұжырымдама айтуға болады. Бұл өз кезегінде
тақырыптың өзектілігін аша түсетін сыңайлы. Не себепті орыс халқы
Мамай десе әлі күнге дейін тітіркенеді, не себепті Мамайға сонша
жала жауып, лақап тіркеулер жалғайды, не себепті Мамайды русь
тарихындағы барлық жаулардан да жеккөреді? Осы сұрақтардың барлығы
жауапсыз жатыр, ал бұл тағыда тақырып өзектілігін айқындай түседі.
Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай есімі жат есімдерге
жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово шайқасында жеңілген
адам ғана, ал оның билікке келген ең алғаш қарасүйек екендігінен,
саясаткерлігі сияқты тағы да басқа жақтарынан халық оны танымайды.
Неге қазақ халқы өз жерінің, яғни өзінің ұлдарын өзге ұлт
тұрғысынан тануы тиіс. Әрбір елдің, ұлттың, ұлыстың тарихы тек қана
сол ел, сол ұлт, сол ұлыс тұрғысында жазылуы тиіс, ал Куликово
шайқасының тек орыс халқының тарихына ғана емес, Дешті Қыпшақ
даласының тарихына қатысы бар екндігін ұмытпаған абзал.
Дәл осы себепті бітіру жұмысын жазу барысындағы менің алдыма
қойған ең басты мақсатым Мамай мырзаның саяси-тарихи аренадағы
алғашқы қадамдарынан ақырғы күніне дейінгі аралықтағы тарихи
құбылыстарды шынайы баяндау. Мамайдың шынайы келбетін ашып көрсетіп,
Отан тарихында өзіне тиісті орнын беру. Бұған дейін қалыптасып
қалған пікірлерді қатаң сынға алу.
Мамай мырзаның тарихи потретін ашу бұл жұмыстың ең негізгі
мақсаттарының бірі болып табылатындығын атап өткім келеді.
Енді осы мақсатқа жету үшін орындайтын негізгі міндеттеріме
тоқталып кетейін. Ең алдымен Мамай мырзаның тарих аренасына шығуын
анықтау. Оның билікке келу тарихын баяндау. Мамайдың психологиялық
ерекшеліктеріне де тоқталы кету. Мамай мырзаға Отан тарихшылары мен
шет ел тарихшыларының берген бағаларын салыстырмалы түрде қарастырып
оған өз тарапымнан баға беру. Тарихи аренада Мамай мырза образын
көршілерінің көздерімен баға беру.
Мақсатқа жету үшін мен бірнше міндеттерді орындауға тиіспін.
1) Тарих ғылымының ең басты зерттеу объектісі дерек болып
табылатындығы баршаға аян. Дәл осы себепті тақырыпқа байланысты
деректер кешенін іздеп, тауып, талдау жасап, сынап, объективті түрде
қарастыру менің мақсатқа жету үшін орындалатын басты міндетім
болып табылады.
2) Отандық және өзге де тарихшы ғалымдардың тақырыпқа байланысты
пікірлерімен танысуға тырысамын. Бұл үшін тақырыпқа байланысты
зерттеу жұмыстарын жүргізген авторлардың зерттеулерін пайдаланып,
зерттеулерде баян далған тарихи фактілер мен пікірлерді қолдап
немесе жоққа шығара отырып, өзімнің ойымды ғылыми тұрғыда дәлелдеу
сияқты міндетті де жеткілікті дәрежеде орындауға тырысамын.
3) Өзімнің кәсіби білім деңгейімнің әлі де толық емес екендігін
ескеріп, әрі жұмыс тым субъективті болып кетпес үшін - өзге
тарихшылармен пікір алмасу арқылы бағыт – бағдар, қосымша ой
пікірлер алып отыруда басты міндеттерімнің бірі.
4) Жоғарыда аталып өткен жаупсыз сұрақтарды азайту үшін Мамайдың іс-
әрекеттерінің негізінде оның психологиялық ерекшеліктерін, әуесқойлық
деңгейде болса да ашып көрсетуге бел буып көремін.
5) Кез келген тарихи фактіге міндетті түрде өзімнің ойымды білдіріп
отыру, талдау жасау – бітіру жұмысын жазу барысындағы орындауға
тиісті ең басты міндетім.
6) Мамай мен оның заманындағы тарихи құбылыстарды ұлттық тұрғыдан
қарастыруға, бірақ объективтілікті сақтауға тырысамын.
7) Тек Отандық және орыс тарихшыларының еңбектерін емес өзге ұлт
өкілдері көзқарастарын іздеуге тырысып бағамын.
Ендігі кезек те тақырыптың зерттелу дәрежесі мен деректік
қорына, яғни тарихнамасына тоқтала кетуді жөн санап отырмын.
Тақырыпқа байланысты деректерді айтарда әрине орыс жылнамаларын
ерекше атап көрсетеміз. Атап айтқанда Никондық жылнама, Ростовтық
жылнама, Рогождық жылнама және басқалары. Бұл жылнамалардың барлығы
"П С Р Л" – яғни орыс жылнамаларының толық жинағы деген атаумен
Археограф. Коммисс. баспасынан шыққан. Сонымен қатар шығыс деректері
шоғырланған жинақ - "С М И З О"- Алтын Орда тарихына қатысты
мәліметтер жинағынан Ибн Халдун сияқты шығыс авторларының
шығармалары бар. Сонымен қатар Өтеміс қажының "Шыңғыс нама" еңбегі
де құнды дерек болып табылады. Сол сияқты ең негізгі дерек көздері
бұл археологиялық және нумизматикалық деректер. Дәл осы беректер
кешені жоғарыда аталған жазба деректерінің кемшіліктерін түзетіп
отырады.
Ендігі кезекте тақырыптың зерттелу дәрежесіне тоқталып кетейік.
Мамайға немесе Куликово шайқасына арналған тікелей шығармалар жоқ,
бірақ Алтын Орда тарихына немесе Қазақстан тарихына арналған
оқулықтардан ғана аздаған мөлшерде мағлұмат алуға болады. Бұл жерде
де ескеретін жағдай тақырыпқа байланысты материалдың жетіспеушілігі
және біркелкілігі біраз қиындықтар тудырады. Алайда
нумизматикалық деректер мен археологиялық деректер кешендері негізінде
жазба деректердегі кемшіліктерді толықтыруға, немесе түзетуге болады.
Аталып өткендей, орыс халқында Куликово даласындағы шайқас
туралы шығармалар өте көп болғанымен, олардың барлығы аңыз, пьеса,
әңгіме күйінде берілген, яғни бірде бірі тарихи, немесе тарихнамалық
еңбек емес. Яғни тақырыптың зерттелу деңгейі өте төмен. Бұл факт
тақырыптың өзектілігін арттыратындығы сөзсіз.
Мамайдың өмір сүрген кезеңі туралы мағлұматтарды Алтын Орда
тарихын зерттеген тарихшылар еңбегінен алуға болады деген пікір
жоғарыда айтылған болатын. Олай болса Алтын Орда тарихнамасына
тоқтала кетейік.
1826 шы жылы Ресей Ғылым Академиясы батыс еуропа және орыс
тарихшыларына Шыңғыс ханның Ресейдегі жаулауынан кейінгі салдары
деген тақырыптағы еңбек жазуға бәйге жариялайды. Бас бәйге 100
сомды құрады. Арнайы коммисия тапсырылған еңбектердің барлығын қатаң
сынға алып, ешбір еңбек жүлдеге лайық деп табылмайды. Алты жылдан
кейін Ресей Ғылым Академиясы бәйгені тағы жариялап, бас жүлдені екі
есе өсіреді. 1832 ші жылы академик Френ жарыс аталптарын
жариялайды. Ол талаптар мынадай еді: "Жошы Ұлысының тарихын терең
талдаудан өткізе отырып шығыс деректерін де, польшалық, венгрлік
және орыс жылнамалары неізінде жазып шығару." 1835 ші жылы неміс
шығыстанушысы Хаммер Пургштал Ресей Ғылым Академиясына өзінің
көлемді еңбегін ұсынады. Құрамында Френ, Круг, Шмидт сияқты
академиктері бар коммисия Хаммер Пургштал еңбегіне сый ақыны
бермесе де, 1272 толық беттерден тұратын еңбекті жоғары бағалайды.
Екінші сәтсіздіктен кейін Ресей Ғылым Академиясы жарысты
тоқтатады. Бірақ Алтын Орда тарихын зерттеу бір мезетке де
тоқтамайды. Уақыт өткен сайын сан түрлі мақалалар мен кітаптар
шығып отырды.
Ресей Ғылым Академиясы Алтын Орда тарихының дерек көзі тек
жазбаша деректер емес екендігін жақсы түсінді. Дәл осы себеппен
археологиялық экспедициф ұйымдастыру міндеті қойылады. Тұңғыш рет
Терещенко деген археолег Сарай Беркеде қазба жұмыстарын жүргізіп,
табыстарға жетеді
1839 шы жылы Хаммер Пургштал өзінің еңбегін басып шығарады.
Хаммер Пургштал коммисия шешімін қатаң сынға алып, өзінің риза
еместігін білдіреді.[1; 10 бет]
Көптеген орыс ғалымдары Алтын Орда тарихын зерттеумен
айналысқан. Атап өтетін болсақ: Григорьев; Савельев; Березин; Саблуков;
Патканов; Тизенгаузен; Веселовский т.б.
Аталған ғалымдар арасындағы Алтын Орда тарихнамасына ерекше
еңбегі сіңгені В. Г. Тизенгаузен болып табылады. Ол өзінің өмірінің
талай жылдарын араб, парсы деректерін жинақтауға арнаған. 1884 ші
жылы жарық көрген "С М И З О"- Алтын Орда тарихына қатысты
мәліметтер жинағы Тизенгаузеннің мақтанышы болып табылады.
Байқап отырғанымыздай Алтын Орда тарихнамасыбастау алғаннан ақ
орыс халқының ықпалында болған. Құрамында Френ, Круг, Шмидт сияқты
академиктері бар коммисия тек қана "Жошы Ұлысының тарихын терең
талдаудан өткізе отырып шығыс деректерін де, польшалық, венгрлік
және орыс жылнамалары неізінде жазып шығару," - деген талаптаы
ұстамағны анық.
Осы үрдіс кеңестік дәуірде де өзінің жалғасын тауып отырды.
Бұл кездерде Насонов, Греков, Якубовский т.б. тарихшылар өз
зерттеулерін Алтын Орда тарихына арнаған.
1940 шы жылы жарық көрген А.Н.Насоновтың "Татары ир русь" атты
еңбегі орыс жылнамалары мен шығыс деректері негізінде жазылған.[1;
13 бет] Бірақ бұл еңбекті Б.Д.Греков пен А.Ю.Якубовский сынға алып,
шығыс деректерінің аудармасында алшақтық бар екендігін атап
көрсетеді.
Бұндай күрделі тақырыпты зерттеу бір адамның қолынан
келмейтіндігін жақсы түсінген Б.Д.Греков пен А.Ю.Якубовский тақырыпты
бірлесіп зерттеуге шешім қабылдайды. Осылайша 1950 ші жылы "Золотая
Орда и ее падение" атты көлемді еңбек жарық көреді.
Бұл еңбек сапасы жағынан жоғары еңбек. Автролар деректердің
барлық түрлеріне талдау жасаған. Бірақ бұл еңбек өзге ұлт
тұрғысынан жасалған. Қанша сапалы болғанымен артық кетушіліктер
көптеп байқалады. Автролар өз тұжырымдары мен ойлрын білдірерде орыс
халқының ұлылығын, мықтылығын көрсеткісі келіп тұрады.
Байқап отырғанымыздай тәуелсіздікке дейінгі кезеңде Алтын Орда
тарихы біршама зерттелген. Алайда өзге ұлт тұрғысынан зерттелген.
Бұл деген сөз Алтын Орда тарихының әлі ашылмаған жақтары өте көп.
Орыс тарихшыларының қателігін қайталамас үшін бүкіл Орда тарихын
емес, сол Орда тарихының бір бөлшегін ғана, яғни Мамай тарихын
зерттеп білуге бел буып отырмын.
Тәуелсіздік алғаннан кейін де тақырып өкінішке орай зерттеле
қоймады. Алтын Орда тарихы тек жекелеген оқулықтарда ғана көрініс
тауып отырды. Талас Омарбеков ақырғы кездерде Тоқтамыс бейнесіне
тоқталып жүр. Бұл өте дұрыс бастама, біздер тәуелсіз елдің ұлдары
өзіміздің ата – бабаларымыздың тарихын дәл осылай, яғни жеке - жеке
тануға тиіспіз деп есептеймін.
Жұмыс кіріспе, үш тарау, қарытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында талдау, сынау, сараптау және
салыстырмалы әдіс тәсілдерді пайдаланамын.
Қорыта келгенде жұмысты жазу барысында, алдыма қойған
міндеттерді орындап, мақсаттарға жетуге тырысып бағамын. Мамай
мырзаның тарихи потретін ашып, Мамай мырзаның тарих аренасына шығуын
анықтап, оның билікке келу тарихын баяндап, Мамайдың психологиялық
ерекшеліктеріне тоқталып, Мамайдың Куликово шайқасындағы орны ашып,
Мамайға Отан тарихшылары мен шет ел тарихшыларының берген бағаларын
салыстырмалы түрде қарастырып оған өз тарапымнан баға беріп, тарихи
аренада Мамай мырза образын көршілерінің көздерімен баға беруге
тырысамын.
I – тарау
Мамайдың билікке келуі.
Бұл бөлімде менің негізгі мақсатым Мамай мырзаның саяси-
тарихи аренадағы алғашқы қадамдары туралы баяндап, билікке келуінің
себеп-салдарын анықтау. Бұған дейін қалыптасып қалған пікірлерді
сынға алу.
Мақсатқа жету үшін мен тақырыпқа байланысты деректерге талдау
жасау, зерттеулерге сүйіне отырып, өзімнің ойымды ғылыми тұрғыда
дәлелдеу сияқты міндеттерді жеткілікті дәрежеде орындауға тырысамын.
Бұл жерде де ескеретін жағдай тақырыпқа байланысты жазбаша
деректер кешенінің жетіспеушілігі және біркелкілігі. Біз бұларға орыс
жылнамаларын жатқызамыз.
Алайда нумизматикалық деректер мен археологиялық деректер
кешендері негізінде жазба деректердегі кемшіліктерді толықтыруға,
немесе түзетуге болады.
Мамай тек орыс халқының емес, Орыс халқы бір кездерде өз
үстемдігін жүргізген барлық елдер арасында әскери сауатсыз, дарынсыз,
қорқақ қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды бұл тұрғыда танып
қалғандар қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға құмар қазақ
халқы да бар. Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай есімі жат
есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово шайқасында
жеңілген адам ғана, ал оның билікке келген ең алғаш қарасүйек
екендігінен, саясаткерлігі сияқты тағы да басқа жақтарынан халық оны
танымайды. Неге қазақ халқы өз жерінің, яғни өзінің ұлдарын өзге
ұлт тұрғысынан тануы тиіс. Әрбір елдің, ұлттың, ұлыстың тарихы тек
қана сол ел, сол ұлт, сол ұлыс тұрғысында жазылуы тиіс, ал Куликово
шайқасының тек орыс халқының тарихына ғана емес, Дешті Қыпшақ
даласының тарихына қатысы бар екндігін ұмытпаған абзал.
Мамайдың тарих сахнасына келуін талқыламас бұрын, ең алдымен
XIV ғасырдың екінші жартысындағы Алтын Ордадағы және оның
көршілерінің саяси жағдайына қысқаша тоқталып өткеніміз жөн болар.
Алтын Орда тарихында "ұлы дүрбелең" деген атпен қалған жылдар
мемлекет іргесін қатты шайқалтты. 20 жыл ішінде 25 хан ауыстырған
Алтын Орданың бұл жылдары тек экономикасы әлсіреген жоқ, "ұлы
дүрбелеңде" экономикамен қатар әлеуметтік этникалық қатынастардың
әлсіреуі ерекше қарқынмен жүрді. Сонымен қатар халық арасында да
Шыңғыс ұрпақтарына деген сенім төмендейді. Біз бұны ел арасында
тараған "нар мойынды Бердібек те кесілді" деген Бердібек ханның
өліміне байланысты айтылған сөздерден байқуға болады.
Міне дәл осындай істерден кейін Алтын Ордада төменде
баяндалатын жағдай қалыптасқан болатын.
XIV ғасырдың 60 жылдары Алтын Ордадағы ішкі қарқыстар өзінің
шарықтау шегіне жеткен болатын. Бұл кезең Шыңғыс тұқымдарымен қатар
монғолдық әскери аристократия да үлкен беделге ие болып, билікке таласа
бастауымен ерекшеленеді. Міне дәл сондай билікке ұмтылған әскери
шенділердің қатарында қарасүйек Мамай да бар еді. Ол жайында толық,
тиянақты сөз қозғау осы жұмыстың басты мақсатыболып табылатындығын
айтып үлгердік, ендігі кезекте Мамайға толығырақ тоқталып кетейік.
Себебі Мамай Алтын Орданың XIV ғасырдың 60-80 жылдар аралығындағы
тарихының негізгі кейіпкерлерінің бірі.
Ибн Халдунның мәліметі бойынша Мамай Бердібек тұсында үлкен беделге
ие болған. Ибн Халдунның еңбегінде "Мамай Бердібектің қызымен отау
құрғаннан кейін, Бердібектің барлық істеріне белсенді түрде араласып,
басшылық жасап отырды,"- делінген. Және Мамайдың қиат руынан шыққаны
айтылған. [2; 251 бет]
Татар тарихшысы Ризаэтдин Фахретдиннің "Алтын Орда хандары"
еңбегінде Мамайдың Бердібек хан тұсында аса беделді қайраткер, үлкен
әскери қолбасшы (түменбасы) болғандығы айтылады. Және де осы еңбекте
Мамайдың Бердібек ханның күйеу баласы болғандығы расталады.
Никондық жылнамалардың баяндауынша Темір Қожа билікке келгеннен кейін
Алтын Орда әмірлерінің тарапынан үлкен наразылыққа тап болды.
Бердібектің билігі тұсында басталған аласапыран кезең
аласапыран кезең жөніндегі Өтеміс қажының шығармасы Шыңғыс-наменің
мәліметі өте құнды:"Оның заманында,-деп жазады Өтеміс қажы, -
аласапыран көп болды. Оң қолды, Қият тайпасынан шыққан, Мамай алып
өзінің тайпаларымен Қырымға, тағы бір қият Теңіз-Бұға сол қолды Сыр
дариясы бойына алып кетті. Хан Бердібек ішкілерімен Сарайда қалып,
үш жылдан соң опат болды." [3; 68 бет]
Шыңғыс-наменің мәліметтері жоғарыда аталған жылнамалардың берген
мәліметтерін растайды. Яғни Мамай Бердібек хан тұсында-ақ беделге ие
болғандығы сөзсіз.. Сонымен қатар Өтеміс қажы өзінің еңбегінде тың
мәлімет бере отырып, Мамайдың қият тайпасынан шыққанын атап
көрсетеді. [4; 122 бет]
Яғни Өтеміс қажы мен Ибн Халдун Мәліметтері бір біріне өте
ұқсас, бұл фактор деректердегі мәліметтердің шынайылық деңгейін
көтереді.
Сонымен қатар Өтеміс қажының шығармасы Шыңғыс-намеде мынадай
тағыда бір қызықты мынадай мәлімет кездесетіндігін айта кетейік:"
Батыс Дешті Қыпшақта тайпа көсемі Қият Мамай күшейіп келе жатты...
" [4; 122 бет]
Өтеміс қажының бұл сөздері Мамайдың бір кездерде тайпа көсемі
болғандығын көрсетеді.
Жылнамашылардың айтуынша осы жылы жазда Мамай Темір Қожаға
жеккөрініштік танытып, қарсы болды. Қарсы болғаны сонша, өзі Өзбек ханның
ұрпағы Абдаллахты хан етіп тағайындап алады. Осыдан кейін Мамай Абдаллах
хан атынан Темір Қожаға қарсы әрекетерін бастайды. Яғни Абдаллах тек қана
қуыршақ хан ретінде өмір сүреді.
Орыс жылнамалары Мамайдың осы әрекетінен кейін оған ерекше
назар аудара бастайды және Мамайға сипаттама бере бастайды. Бір
қызығы орыс жылнамалары Мамайды осы кезден ақ жаман жағынан
көретуге тырысады.
Міне осы жерден Мамай Алтын Орда тарихындағы атап өткен басты
кейіпкерге айналады.
Темір Қожа Мамайдан Еділ өзенінің арғы жағына қашып кетіп,
сонда өлтіріледі. Міне дәл осы кезде Ордадағы жағдайдың қожайыны ретінде
тұңғыш рет МАМАЙ ( ماماى ) есімі аталады.
Яғни Мамай XIV ғасырдың 60 шы жылдарынан бастап билікке
келеді деген тұжырымды, жоғарыда атап көрсетілген мәліметтер
негізінде, растауға болады.
Алдайда ол Шыңғыс хан тұқымы болмағандықтан өзін хан етіп жариялай
алмады. Алайда оған елді қуыршақ хан арқылы басқару үлкен қиындық
тудырған жоқ. Есесіне бір жағынан өте тиімді болды деп есептеуге де
болады, себебі ол Абдаллахты өзінің тұрақты ханы, яғни "қуыршағы" етіп
алады. [3; 68-69 бет]
Никондық жылнамаларға сенер болсақ, бұл оқиға хижра бойынша 763
жылы, яғни біздің жыл санауымыз бойынша 1361-1362 жылдары болған болатын.
Ал енді XIV ғасырдың 60-70 жылдары Мамайдың қолында болған
барлық территорияларға толығырақ тоқталып өтейік.
Зертеушілердің бұл проблеммаларға байланысты айтатын пікірлері
біркелкі, әрі ешқандай күмән келтіруге болмайды деп айтуға болады.
Себебі бұл мәселе бойынша жазба деректердегі берілген мәліметтерді
нумизматикалық деректер растап отыр.
Осы кезеңде Мамай қолында Волганың төменгі ағысынан
батысқа қарай Рязань князьдігіне дейінгі аралық болды. XIV ғасырдың
70ші жылдары Қырым Мамай қолында болды. Сол сияқты Мамай иелігіне
Воронеж, Орлов, тула аймақтары кірді. Осы аудандардың қазба
байлықтарын Мамай өз мүддесіне, және жұрт мүддесіне жұмсап, билігін
нығайтты. Дәл осы кезде русь үшін Мамай тарапынан үлкен қауіп төнді
деп көрсетеді орыс жылнамалары.. Себебі жоғарыда көрсеткендей Мамай
иелігіндегі территориялар русьпен көршілес, шекаралас аймақтарда
орналасқан болатын. Және өз кезегінде орыстар Мамайдың уақыт өте
келе, билігін әбден нығайтқаннан кейін Руське байырғы монғолдық,
тонаушылық саясатын жалғастырып, қайталап жүргізетіндігін жақсы
түсінді.
Алтын Ордадағы дүрбелең жылдар тек русь үшін емес Литва
үшін де өте тиімді болды. 1341-1377 жылдар аралығында өмір сүрген
литвалық князь Ольгерд Бугаға жорыққа атанады. Ол осыдан кейін де
батыл қадамдарға барып, бірнеше саяси-әскери қимылдар жасайды. [5;
93-94 бет]
1365 жылдан кейін Ольгерд Киевті басып алып үлкен беделге ие
болады. Бірақ Ольгерд Мамаймен де, Дмитри Ивановичпенде одақ құруға
бармайды.
Ордадағы қай аралық Абдаллах пен Мамай қолында болғанын атап
көрсеттік, енді Мамайдың XIV ғасырдың 60 жылдардағы үлкен
қарсыластарының бірі Мұрат иелігіндегі аймақтардды атап көрсетсек:
Оның иелігінде Волга бойындағы қалалар, әсіресе аталмыш өзеннің сол
жағалауы, яғни қос астана Сарай Берке мен Сарай Бату Мұрат
қолында болды.
Дәл осы кезде Жаңа Сарайда Келдібек өз атынан теңге шығарып
отырған. Алайда Жоғарыда аталған себептермен Мәскеу Сарайлық ханнан
қорықпады. Яғни Мәскеу үшін Жаңа Сарайда отырған Келдібек беделі
аса үлкен болмады. [1; 316 бет]
Дәл осы себепті Дмитри Иванович Мамай басшылығын мойындады.
Бұл сөздерді Насоновтың "Монголы и русь" атты еңбегінен
кездестіруге болады. Бұл жерде автор Дмитри Иванович қадамын үлкен
саяси қадам ретінде қарастырады. Алайда бұл ешбір саяси қадам емес,
амалдың жоқтығынан істелген әрекет. Олай істемеген күні Мамай
ойланбастан Руське жорыққа шығар еді. Мамай Генуямен келісіп олардан
ақша алып тұрды. Сол ақшаға шешен, шеркеш, теріскей кавказдықтардан
құралған жалдамалы әскер ұтап отырды. Ол әскермен Мамай үшін сол
кездегі Мәскеу сияқты князьдікті жеңу аса қиын шаруа емес еді.
1360-1370 жылдар аралығындағы Алтын Ордаға Тәуелді болған
елдердің жағдайы осындай болатын. Ал енді Алтын Орданың ішкі
жағдайына тоқталып қетейік.
Орыс жылнамалары Мамайдың Абдаллах атты ханды тағайындағаны
туралы айттық. Бұл сөздерді нумизматика мәлметтері де растайды. Мамай
тұсында шығарылған теңгелер Абдаллах атынан соғылып отырды.
Бізге дейін жеткен Абдаллах хан атындағы теңгелер хижра бойынша 614
жылы, яғни біздің жыл санауымыз бойынша 1362.11-1363.10 жылдар аралығын
қамтиды. Абдаллах хан атындағы теңгелер Ордада шығарылып отырды.
Байқап отырғандай нумизматикалық деректер де Еділ бойы мен Сарай
Берке Мамай қолында болғандығын дәлелдейді. Сонымен қатар теңгелер Азак пен
Янгикентте де шығарылып отырды. Яғни Насонов көрсеткен территорияешқашан
тыныштықта тұрмаған.
Басқа жерлер сияқты, Мамай иелігі де үнемі толығып немесе азайып
отырған.
Жоғарыда атап көрсеткендей, Русь Алтын Ордада орын алған қос
тарапты биліктің орнауын мұқият қадағалап отырды. Қос тарапты билік
нумизматикалық деректерге қарағанда хижра бойынша 762 жылдан 764
жылға дейін, яғни біздің жыл санауымыз бойынша 1360-1361 жылдардан
1663-1664жж ға дейін созылғандығын көреміз. Жылнамалар бұл кезеңді
былай суреттейді:
Сол уакқытта Еділ хандығын қос хан биледі. Олар Мамай мырза
ханы Авдулла (Абдаллах) және Аммурат хандар. Бұл хандар арасында
өзара жеккөрініштік сезім орнаған. [6; 40 бет]
Орыс жылнамаларында Аммурат атанған Мурид хан өз атынан
теңгелер шығарып отырған. Бұл оның біршама күшке ие болғандығын
көрсетеді.
Алайда хандық билік үшін талас тек қана Мурид пен Мамай
арасында болған жоқ . Хижра бойынша 764 жылы, яғни 1363-1364 жылы
Сарйда Мир Полат атты хан өз атынан теңге шығарып отырды.
Осы жерде Сарай Берке қаласының қолдан қолға өтумен
болғанын атап өткен жөн. Яғни астана үшін күрес қарқынды түрде
жүріп отырды. Бұл сөздерді нумизматикалық деректер арқылы дәлелдеуге
тырысайын. Абдаллах ханның Сарай Беркеде шығарған теңгелері хижра
бойынша 771 жылы ғана , яғни 1369-1370 жылдары шығарып отырған. Яғни
осы жылдары Сарай Берке Мамай қолында болмаған.
Орыс жылнамалары Мамай бәсекелестерінің бірі Мурид хан өлімі
туралы ештеңе айтылмайды. Ал Аноним Ескендір-дегі мәліметтер оның
Орда Шейхтің баласы болғанын, және үш жыл билік құрғанын айталды.
Сонымен қатар Мурид хан теңгелері 762-764 жылдар аралығында шығып
отырған . Яғни Аммурат немесе Мурид 1365 жылға дейін қаза болған
. Аммуратты Моғол Букидің баласы Ілияс өлтірген. [2; 166 бет]
Дәл осы деректе Сарай тағы осы кезде Азиз хан қолында
болғандығын айтады . Нумизматикалық деректер Азиз ханның хижра бойынша
764 жылы , яғни 1363 жылы билікке келгенін айтады.
Мамай мен Абдаллахқа әрқашан қарсылас табылып отырды. Азиз
хан өлімінен кейін Алтын Ордада хижра бойынша 767-768 жж
аралығында, яғни 1366-1367 жылдар аралығында Абдаллах ханнан өзге,
екінші Жәнібек хан да өз атынан теңге шығарып отырды.
Бізге жеткен оның 29 теңгесінің бірінде де шыққан жері
көрсетілмеген. Бұл оның билігінің тұрақсыз, яғни нақты болмағандығын
көрсетеді.
Алайда XIV ғасырдың 60 жылдарында Алтын Ордада орын алған
үлкен дүрбелеңге қарамастан Мамай беделі өте үлкен болды.
Біз бұл сөздерді Мамайдың келесі ісінен көре аламыз. Абдаллах
хан атындағы теңгелер хижра бойынша 771 жылы, яғни 1369-1370 жылдары
шығарылуын тоқтатады. Ол осы кезде қайтыс болса керек. Никондық
жылнамалардың баяндауынша Мамай ордада жаңадан Мамат атты сұлтанды хан
тағайындайды. 1370 жылғы Никондық жылнаманың бұл мағлұматы шындыққа
жанасады. Себебі Мамат сұлтан атындағы теңгелер хижра бойынша 771
жылы , яғни 1370 соғыла бастады.
Жоғарыда аталғандай Русь Алтын Ордада орын алған дүрбелеңді
мұқият қадағалап отырды. Русьтегі сауатты князьдар Алтын Орданың
қатты әлсіреу үстінде екенін жақсы түсінді. Және олар өз кезегінде
бұл жайтты өз мүдделері үшін тиімді жақтарын барынша пайдаланып
қалуға тырысты.
Уақыт өткен сайын Алтын Орда қатты әлсіреп, Дмитри Иванович
күшейе берді. [7; 99 бет]
XIV ғасырдың 60-70 жылдарында феодалдық бытыраңқылық үстіндегі
Русь өз бойынан Алтын Орданың тонаушылық саясатына қарсы бірлесуіне
күш таба алды.[3; 71 бет] Дәл осы жерде, уақыт өте келе Донской
атына йе болған, Мәскеулік Дмитри Иванович үлкен роль атқарды.
Дмитри Иванович Мәскеу князьі атағына ие болғанда не бары 11
жасар бала болатын. Оның жасының соншалықты жастығы, бір кездерде
әкесі мен атасы бастаған Мәскеуді нығайту ісін тоқтатып, үзіп
алатын сияқты көрінді. Алайда ол сауатты әрі көреген қолбасшылар мен
кеңесшілер арқасында тек қана Мәскеу үшін емес бүкіл Русь үшін де
дұрыс жолды таба алды. [7; 96 бет]
Мәскеу Алтын Орда мен Сарайда болып жатқан оқиғаларға мұқият
қадағалап отырды. Мәскеу алдында Алтын Ордадан толық тәуелсіздік алу
мүмкіндігі туындады.Бұл мақсатқа жету үшін Мәскеу үш міндетті
орындауға тиісті болды. Ол міндеттер мынадай еді:
1) Бір кездерде Аммуратқа (Мұрат) беріп қойған Владимир
князьдығын өзіне қайтарып алу.
2) Өзіне Тверь князьдығын қарату арқылы экономикалық-әскери
күшейу.
3) Жоғарыда аталған мақсатпен Рязань князьдығын күшпен болса
да өзіне қарату.
Осы міндеттерді толық орындағанда ғана Мәскеу Алтын Ордаға
қарсы шыға алатын күшке ие болар еді. Себебі Алтын Орда қанша
жерден әлсіресе де русьтің бір ғана князьдігінен жеңілуі мүмкін
емес еді. [8; 100 бет]
Дмитри тағы бір саяси қадамға барады. Ол уақытша болса да Мамай
ықпалын моиындайды. Алайда Мамай мен Дмитри Иванович
арасындағы жақсы қарым қатынас ұзаққа созылмасы анық еді. Себебі
олар бір біріне әрдайым күмәнмен қарайтын. Мамай мәскеулік князьдің
беделі мен күшінің өсуінен қатты үрейленді. Өз кезегінде Дмитри
Иванович болса Русьтің татарлардан бөліну мақсатындағы алда тұрған
ең қауіпті адам Алтын ордалық Мамай екенін жақсы түсінді.
XIV ғасырдың 70 жылдары Алтын Одадағы дүрбелең күшейе
түскенімен, негізгі билік Мамай қолында қала берді. Мәскеулік князь
Дмитри Ивановичтің Руссьті біріктіру саясатына Мамай барынша кедергі
жасағысы келді.[5; 71 бет ] Осылайша Мамай Тверь және Рязань
князьдарына оладың ұстанатын саясатын қолдайтындығын және Мәскеуге
қосылуын құптамайтындығын айтады. Бұл әрекет өз кезегінде Мамайдың
аталмыш аудандардағы беделінің қаншалықты жоғары болғанын көрсетеді.
Тверь князьі Михайл да, Рязань князьі Олег те саяси көрегендігі
жағынан Мәскеулік Дмитри Ивановичпен денңгейлес емес еді. [6; 41 бет
]
Дәл осы себептен немесе өзге де себептермен болсын Дмитри
өзінің алдына қойған мақсаттарына жете алуы мүмкін еді. Бұған жол
бермеу үщін ең алдымен Мамай өзі де Алтын Ордада бірнеше қиын
міндеттерді жүзеге асыруы керек еді. Сол міндеттегге тоқталып
кетейік. Ең алдымен Мамай Алтын Ордадағы дүрбелеңді тоқтатуы тиіс
еді. Содан екейін Жошы Ұлысының барлық жерлерін өзінің қоластына
біріктіруі керек еді.
Мамай өз қоластына бір кездерде Болгарларды, Астраханьді,
солтүстік Кавказды жаулап алып, біріктіре алады. Алайда Мамай
Жошы Ұлысын түгел бағындыра алмайды. Мамай үшін бағынбаған аймақ
Еділ бойындағы бай қалалар болды.
Русьтегі феодалдық бытыраңқылық өзінің шегіне келе жатты, Мәскеу
үлкен сакяси-әскери күшке ие бола бастады. Енді Мәскеумен оның күшті
көршілері санасатын болды. Ал әлсіз көршілерінің жағдайы тіпті ауыр
болды.
Русьте тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы қатынас ұлғая
берді. Бұл қатынастар өте тығыз болғандықтан бытырап жатқан русьтің
бірігуін жеделдетті. Бұл өз кезегінде материялдық базасы бай Русь
мемлекетінің пайда болуына әкеле жатты. [8; 259 бет]
Мәскеу князьдігі үлкен шешімдерге бара бастайды, дәл осы
себепті 1375 жылы Мәскеу князьдығының әскерлері Тверьге шабуыл
жасап, ауыр соққы береді. Осыдан кейін Дмитри Иванович Тверь
князьіменен келісім жасасады. Бұл келісімнің бірнеше қызықтыв жақтары
бар еді, соларға тоқталып өтейік.
1) Келісім бойынша Тверь князьі Дмирти Ивановичті өз ағасы ретінде
тануы тиісті еді. Яғни өзін Дмитриге тәуелді екендігін жариялауы
қажет еді.
2) Қоластындағы князь болғандықтан Тверь князьі Мәскеулік Князь
Дмитриге әскери күшпен де көмектесіп тұруға тиісті еді.
3) Бұған дейін Тверь князьдігіне тәуелді болған князьдіктер енді
өз тәуелсіздігін алады.
4) Ең қызықты жағы бұл татарларға қарсы одақ құру мүмкіндігі.
Орыс жылнамаларында аталған келісімнің "қызықты" жағы былай
беріледі: " Татарлар бізге тыныштық десе, бізде тыныштық дейміз.
Татарлар соғыс десе, бізде соғыс дейміз. Бізге бәрі бір." [3; 66 бет]
Бұл келісімді жасасудағы Мәскеу князьі Дмитридің көздеген
мақсаты белгілі, ол өзінің беделін өсіруге тырысты.
Ал тарихшы ретінде айта кететін жағдай Дмитри Ивановичтің
бойынан бұған дейін көрінбеген батылдықтың белгілері көрінеді. Бұған
дейін Дмитри Ивановичтің бұндай шешімдер қабылдамағандығы баршаға
аян. Бірінші рет татарларға қарсы одақ құру туралы сөз қозғалып
отыр. Бұлардың барлығы өлкедегі саяси-әскери жағдайдың өзгергендігін
көрсетеді. Алайда Дмитри Ивановичтің әлі де Мамайға тәуелді
екендігінұмытпаған жөн. Жоғарыда аталғандай өз кезегінде Дмитри
Иванович Мамайдың уақыт өте келе байрғы монғолдық тонаушылық
саясатты жалғастыратындығын жақсы түсінді. Дәл осы себепті жоғарыда
аталған татарларға қарсы одақ деп отырғаны, Мамайға қарсы одақ деп
түсінген жөн. Себебі Дмитри Иванович Тверьге жасаған жорығынан кейін
оны тыныш қалдырмасы анық еді. Себебі кез келген адам
тәуелділердің ондай әрекетін құптамайтындығы сөзсіз еді. [9; 33 бет]
Біздер Алтын Ордадағы XIV ғасырдың 70 жылдарындағы оқиғаларды
қысқаша былай қорта аламыз. Мамай қанша тырысқынымен Алтын
Ордадағы билікті толығымен өз қолына шоғырландыра алмады.
Поволжье өзара талас-тартыстағы Ақ Ордалық Жошы ұрпақтарының және
аз ғана уақытта Астрахан мен Болгар қолында болды. Ақ Ордалық
хандардың күштілігі сонша, олар өзара қанша қарқыста болса да.
Мамайға аймақты бермейді. Осы себепті Мамай өз қоластына Жошы
ұрпақтарын біріктіре алмады. Ал өз кезегінде осы жерде Мәскеу
князі Дмитри Ивановичтың орыс жерінде беделі өседі. Мамай бұл
істің осылай жалғаса берсе арада міндетті түрде қақтығыс
болатындығын түсінді. [9; 35 бет]
Мамай Ольгердпен одақтас болып жүрген Владимир князьдығына
билік жүргізуге рұқсат береді. Мамай Дмитри Ивановичке Қартағай мен
Тұзақ есімді елшілерді жібереді. Елшілердің негізгі міндеті Тверь
князьдығын Михайлға беру туралы бұйрықты жария ету болатын. Осы
кезде Дмитри Иванович Мамайдың еркін орындағысы келмейді, бірақ
Мамаймен ат құйрығын кесісуге де әлі ертетек екендігін де жақсы
түсінді. Қалай болғанда да Дмитри Мамайдың бұйрығын орындамайды.
Дмитри Иванович литвалық Ольгердпен бірігіп Михайлге қарсы шықпақ
болады. Бұл жағдайды естіген Михайл Мамайға қайта келеді. Мамай
Михаилге тек сөзбен ғана көмектеспейдіндігін білдіргісі келді. Осының
белгісі ретінде Мамай Михайлге әскери көмек ұсынады. Бірақ Михаил
Мамай ұсынған көмектің бұл түрінен тартады. Мамай Михайлге Сарықожа
деген елшіні қосып, Тверьге қайта жібереді.Бірақ Дмитри Иванович
Русь барлық қаларына боярлар мен арнайы адамдарды жіберіп анти
михаилдық үгіт жүргізіп үлгерген еді. Яғни халық арасына "Михаил
русьта князь болмайды. Ол руське кірмейді," - деген сияқты сөздер
таратады.
Бұл оқиға шамамен 1370-75 жылдар аралығында орын алған
болатын. Себебі Дмитри Иванович пен Ольгерд арсындағы келісім осы
жылдары жасалған болатын. [6; 42 бет]
Егер де Михайл Мамай ұсынған әскери көмектен бас тартпағанда,
мүмкін, Дмитри Иванович жеңіліс табар еді. Себебі Дмитри Иванович
әлі де үлкен күшке ие емес еді. Мамаймен қарым қатынасын біржола
үзбеуі де осы себепті.
Жалпылама қорытындылайтын болсақ Мамайдың тарих сахнасына шығуы
үлкен қиындықтарға толы болды.
1) Алтын Ордадағы орын алған дүрбелең жылдардағы хандардың жиі-
жиі ауысуы кезінде өз орнынан айрылмай, біршама ұзақ уақыт бойы
беделінің төмендемеуі тек қана оның саяси көрегендігінің арқасы.
2) Дешті Қыпшақ даласында Шыңғыс хан жаулауынан кейін мүлде
болмаған қарасүйектің мемлекет билігіне келуі қырық рудан құралған
Алтын Орда халқының арасында үлкен наразылық тудырды. Сондай қиын
жағдайдан саяси сауттылықпен шыға білу екінің бірінің қолынан
келмейді.
3) Алтын Ордадағы көптеген хандар арасында адасып қалмай сыртқы
саясаттағы әрдайым беделін өсіру үшін қадамдар жасап отыруы.
4) Шет елдіктерден әскер ұстап отыруы да, Мамайдың саяси
сауттылығын көрсетеді. Себебі жергілікті сарбаздар кез келген уақытта
төре, сұлтан және ақсүйектердің жағына сатылып өтіп кетуі мүмкін
еді.
Қорыта келе Мамай "дала заңына" толық болмаса да, айтарлықтай
өзгеріс енгізген тұлға. Жылдар бойы қалыптасып қалған "ақсүйектік"
жүйені бұзбаса да, керегесін шайқалтқан Мамай болатын. Осылайша
Шыңғыс ханнан мұраға қалған билік дәстүріне де өзгеріс енгізілді
және бұл өзгерісті "ұлы даланың ұлдарының" бірі Мамай жасған болып
табылады.
II – тарау
Куликово шайқасы және Мамай.
Куликово шайқасы туралы қазіргі таңда айтылып жүрген ой-
пікірлер өте көп. Әсіресе орыс тарихшыларының бұл мәселеге "ерекше"
көзқарспен қарайтындығы баршаға мәлім. Олардың пайымдауынша Куликово
даласындағы Дмитри Ивановичтің жеңісі барша орыс халқының
тәуелсіздік жолындағы басты, әрі алғашқы қадамдардың бірі болып
табылады. Орыс халқы Куликово шайқасын бүкіл әлемге монғол - татар
езгісіне қарсы қозғалыстағы ұлы жеңіске жетелеген шайқас ретінде
дәріптеп келгені баршаға мәлім.
Куликово шайқасы мен Мамай туралы орыс халқының кез келген
аудиторияға арналған еңбектері мен шығармалары өте көп. Олар
мультипликациялық фильмнен үлкен сахналық қойылымдарға дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл еңбектердің барлығы бір сипатта болып келеді.
Яғни Куликово шайқасында Дмитри Ивановичтің сөзсіз жеңіске
жеткендігін және де Мамайдың сауатсыздығын, қорқақтығын ғана баяндап
отырады. Дәл осы себепті Мамай тек орыс халқының емес, Орыс халқы
бір кездерде өз үстемдігін жүргізген барлық елдер арасында әскери
сауатсыз, дарынсыз, қорқақ қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды бұл
тұрғыда танып қалғандар қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға
құмар қазақ халқы да бар. Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай
есімі жат есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово
шайқасында жеңілген адам ғана, ал оның билікке келген ең алғаш
қарасүйек екендігінен, саясаткерлігі сияқты тағы да басқа жақтарынан
халық оны танымайды. Бірақ қарасүйектер арасынан алғаш билікке
келген Мамай мырза екендігі бұған дейін бірнеше рет айтылып өткен
еді. Тіпті Әмір Темірдің билікке кеуіне жол ашушы кейіпкерлердің ең
бастысы Мамай мырза екндігі анық. Ұлы далада қарасұйек билікке
келе алады деген пікір Мамай мырзаның саяси әрекеттеріне дейін
мүмкін емес сияқты көрінген. Алайда Мамайдың бұл стереотипті
жойғандығы алғашқы бөлімде айтылған.
Неге қазақ халқы өз жерінің, яғни өзінің ұлдарын өзге ұлт
тұрғысынан тануы тиіс. Әрбір елдің, ұлттың, ұлыстың тарихы тек қана
сол ел, сол ұлт, сол ұлыс тұрғысында жазылуы тиіс, ал Куликово
шайқасының тек орыс халқының тарихына ғана емес, Дешті Қыпшақ
даласының тарихына қатысы бар екндігін ұмытпаған абзал.
Міне бұл бөлімнің де, бұл жұмыстың да ең басты мақсаты Мамай
мырзаның тарихын, Куликово шайқасының тарихын шынайы түрде ұлттық
тұрғыда, деректер негізінде жазып шығару.
Куликово шайқасы орыс жылнамаларының баяндауындағыдай болды
деген сөзге үлкен күмәнмен қарауға негіз бар. Бұл мәселеге әлі де
толығырақ тоқтала кетуге тырысамын.
Русьтегі феодалдық бытыраңқылық өзінің шегіне келе жатты, Мәскеу
үлкен сакяси-әскери күшке ие бола бастады. Енді Мәскеумен оның күшті
көршілері санасатын болды. Ал әлсіз көршілерінің жағдайы тіпті ауыр
болды. [8; 262 бет]
Русьте тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы қатынас ұлғая
берді. Бұл қатынастар өте тығыз болғандықтан бытырап жатқан русьтің
бірігуін жеделдетті. Бұл өз кезегінде материялдық базасы бай Русь
мемлекетінің пайда болуына әкеле жатты.
Мәскеу князьдігі үлкен шешімдерге бара бастайды, дәл осы
себепті 1375 жылы Мәскеу князьдығының әскерлері Тверьге шабуыл
жасап, ауыр соққы береді. Осыдан кейін Дмитри Иванович Тверь
князьіменен келісім жасасады. Бұл келісімнің бірнеше қызықтыв жақтары
бар еді, соларға тоқталып өтейік.
1) Келісім бойынша Тверь князьі Дмирти Ивановичті өз ағасы ретінде
тануы тиісті еді. Яғни өзін Дмитриге тәуелді екендігін жариялауы
қажет еді.
2) Қоластындағы князь болғандықтан Тверь князьі Мәскеулік Князь
Дмитриге әскери күшпен де көмектесіп тұруға тиісті еді.
3) Бұған дейін Тверь князьдігіне тәуелді болған князьдіктер енді
өз тәуелсіздігін алады.
4) Ең қызықты жағы бұл татарларға қарсы одақ құру мүмкіндігі.
Орыс жылнамаларында аталған келісімнің "қызықты" жағы былай
беріледі: " Татарлар бізге тыныштық десе, бізде тыныштық дейміз.
Татарлар соғыс десе, бізде соғыс дейміз. Бізге бәрі бір." [6; 42 бет]
Бұл келісімді жасасудағы Мәскеу князьі Дмитридің көздеген
мақсаты белгілі, ол өзінің беделін өсіруге тырысты.
Ал тарихшы ретінде айта кететін жағдай Дмитри Ивановичтің
бойынан бұған дейін көрінбеген батылдықтың белгілері көрінеді. Бұған
дейін Дмитри Ивановичтің бұндай шешімдер қабылдамағандығы баршаға
аян. Бірінші рет татарларға қарсы одақ құру туралы сөз қозғалып
отыр. Бұлардың барлығы өлкедегі саяси-әскери жағдайдың өзгергендігін
көрсетеді. Алайда Дмитри Ивановичтің әлі де Мамайға тәуелді
екендігінұмытпаған жөн. Жоғарыда аталғандай өз кезегінде Дмитри
Иванович Мамайдың уақыт өте келе байрғы монғолдық тонаушылық
саясатты жалғастыратындығын жақсы түсінді. Дәл осы себепті жоғарыда
аталған татарларға қарсы одақ деп отырғаны, Мамайға қарсы одақ деп
түсінген жөн. Себебі Дмитри Иванович Тверьге жасаған жорығынан кейін
оны тыныш қалдырмасы анық еді. Себебі кез келген адам
тәуелділердің ондай әрекетін құптамайтындығы сөзсіз еді.
Мамай өз вассалынан мұндай қадамды күткен болатын, алайда орыс
тарихшылары бұлай деп есептемейді. Бірақ Мамайдың жалдамалы әскер
ұстауының басты себебі русьтің қарсылығынан қауіптенуі екендігі
баршаға түсінікті. [9; 33 бет]
Әрине бұл келісім Ордадағылардың назарынан шығып қалмауы сөзсіз
еді. Себебі Мәскеу өзі негізін қалаған кеісім шартқа тек өз
талаптарын жариялайды.
Мамай бұл жағдайға қарап қана отыра алмады. Өзіне тәуелді
вассалының қолынан шығуға талпынуы, өзінше шешімдер қабылдауы Мамай
үшін ауыр жағдай болды. Орыс тарихшыларының ойынша Дмитри
Ивановичтің тәуелсіздік алып кетуі, Мамай үшін салық төлеушісінен
айрылуына әкелетін еді. Сөзсіз бұл шындық, алайда бұл бірнеше
жағдайлардың тек біреуі ғана еді. Ең бастысы Мамай ел арасында да,
көршілері алдында да өз беделінен айрылары анық болатын. Және де
тұрақты салық төлеушісінен айрылуы Мамай үшін экономикалық ауырлық
тигізер еді. Себебі Дмитри Иванович Мамайға үлкен мөлшерде салық
төлеп отырды.
Осы жағдайлардың барлығын ой елегінен өткізген Мамай Мәскеуге
өзі қарсы шығуға шешім қабылдайды. Бірақ бұған дейін татар
тарихшысы Ризаэтдин Фахретдиннің баяндауынша Мамай орыстарға қарсы
1377 жылы Арабшах атты әскербасшыны жіберген екен. Бірақ Мәскеу
әскерлері соғыстан бас тартып, қаша жөнеледі. Арабшах бастаған әскер
Төменгі Новгородқа шауып, оны өртеп тастайды.
Мәскеу осыдан кейін Мордваға шабуыл жасайды. Мәскеуліктер де
ордаға тәуелді мекенді тонап, өртеп, ойран шығарады.
Дмитриден өш алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Түбі бір түркі халқының тарихында ел мақтап, жұрт жақтаған,
талайдың көңілінен шыққан, елі мен жері үшін жүрегін жұлып беруге
даяр болған, өмір бойы ел мерейінің биік болуын аңсаған ұлдары
мен қыздары өте көп болған. Олардың кейбіреулері ел есінде, жұрт
жадында мәңгіге сақталса, енді біреулері заманның талабы мен
тағдырдың тәлкегіне сай есімдері мәңгілікке уақыт еншісінде қалып
қойған тұлғалар. Ұлы адамдардың үшінші бір тобы бар, бұл кісілер өз
еркімен емес өзгенің қалауымен жаман шекпен жабынып, жоқ жерден
жасаған жақсылықтары жойылып, масқараланып, елдің жеккөрініштілеріне
еріксіз айналған адамдар. Өкінішке орай ондай тұлғалар Отан
тарихында өте көп. Бұлай болуының өзіндік себебі бар, еліміз
тағдырдың ең ауыр да, сорақы тәлкегіне салынып, екі жарым ғасыр
бойы бодан болып келді. Бұл сөздің атауы қандай жаман болса, заты
да сондай жаман. Ең ауыр тигені елдің бір ғасырға жуық уақыт
бойына тоталитарлық жүйеде өмір сүруі. Бұл кезеңде елдің ғылымы да,
білімі де, діні де, тілі де өзгенің толық ықпалында болды. Осы
кезде елдің көптеген ардақты да талантты ұл – қыздарына жала
жабылып, халыққа жаман келбетте көрсетілді. Тоталитарлық жүйе мен
самодержавиесінің ауыр соққысына жығылған тұлғалардың бірі МАМАЙ
болатын. Тарихшы болғаннан кейін жала жабылып жеккөрінішті болған
Мамайдың шынайы келбетін ашып көрсетуді өзімнің ата – бабалар
алдындағы азаматтық борышым деп есептеймін.
Бұл тақырып Қазақстан тарихы ғылымындағы аса өзекті тақырып
болып табылады. Себебі Рессей тарихшылары Мамайға "поганый" - деген
ат қойып, тойымсыз етіп көрсетіп келді. Неге орыс тарихшылары Бұл
мәселеге соншалықты назарын аударады деген сұраққа былай жауап
беруге болады: Себебі Рессей Куликово даласындағы шайқастағы өзінің
жеңісін "тәуелсіздік жолындағы алғашқы қадамы" деп есептейді. Ал
Мамайды өздерінен ойсырай жеңілген тұлға ретінде көрсетеді.жалпылама
алатын болсақ Куликово шайқасы туралы қазіргі таңда айтылып жүрген
ой-пікірлер өте көп. Әсіресе орыс тарихшыларының бұл мәселеге
"ерекше" көзқарспен қарайтындығы баршаға мәлім. Олардың пайымдауынша
Куликово даласындағы Дмитри Ивановичтің жеңісі барша орыс халқының
тәуелсіздік жолындағы басты, әрі алғашқы қадамдардың бірі болып
табылады. Орыс халқы Куликово шайқасын бүкіл әлемге монғол - татар
езгісіне қарсы қозғалыстағы ұлы жеңіске жетелеген шайқас ретінде
дәріптеп келгені баршаға мәлім.
Куликово шайқасы мен Мамай туралы орыс халқының кез келген
аудиторияға арналған еңбектері мен шығармалары өте көп. Олар
мультипликациялық фильмнен үлкен сахналық қойылымдарға дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл еңбектердің барлығы бір сипатта болып келеді.
Яғни Куликово шайқасында Дмитри Ивановичтің сөзсіз жеңіске
жеткендігін және де Мамайдың сауатсыздығын, қорқақтығын ғана баяндап
отырады. Дәл осы себепті Мамай тек орыс халқының емес, орыс халқы
бір кездерде өз үстемдігін жүргізген барлық елдер арасында әскери
сауатсыз, дарынсыз, қорқақ қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды бұл
тұрғыда танып қалғандар қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға
құмар қазақ халқы да бар. Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай
есімі жат есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово
шайқасында жеңілген адам ғана, ал Мамайдың батылдығы, саяси
көрегендігі, әскери қулығы, нағыз ер азаматқа тән қасиеттері туралы,
бүкіл орыс халқын үрейде ұстағандығы жайлы көпшілік өкінішке орай
мүлде бейхабар деген тұжырымдама айтуға болады. Бұл өз кезегінде
тақырыптың өзектілігін аша түсетін сыңайлы. Не себепті орыс халқы
Мамай десе әлі күнге дейін тітіркенеді, не себепті Мамайға сонша
жала жауып, лақап тіркеулер жалғайды, не себепті Мамайды русь
тарихындағы барлық жаулардан да жеккөреді? Осы сұрақтардың барлығы
жауапсыз жатыр, ал бұл тағыда тақырып өзектілігін айқындай түседі.
Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай есімі жат есімдерге
жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово шайқасында жеңілген
адам ғана, ал оның билікке келген ең алғаш қарасүйек екендігінен,
саясаткерлігі сияқты тағы да басқа жақтарынан халық оны танымайды.
Неге қазақ халқы өз жерінің, яғни өзінің ұлдарын өзге ұлт
тұрғысынан тануы тиіс. Әрбір елдің, ұлттың, ұлыстың тарихы тек қана
сол ел, сол ұлт, сол ұлыс тұрғысында жазылуы тиіс, ал Куликово
шайқасының тек орыс халқының тарихына ғана емес, Дешті Қыпшақ
даласының тарихына қатысы бар екндігін ұмытпаған абзал.
Дәл осы себепті бітіру жұмысын жазу барысындағы менің алдыма
қойған ең басты мақсатым Мамай мырзаның саяси-тарихи аренадағы
алғашқы қадамдарынан ақырғы күніне дейінгі аралықтағы тарихи
құбылыстарды шынайы баяндау. Мамайдың шынайы келбетін ашып көрсетіп,
Отан тарихында өзіне тиісті орнын беру. Бұған дейін қалыптасып
қалған пікірлерді қатаң сынға алу.
Мамай мырзаның тарихи потретін ашу бұл жұмыстың ең негізгі
мақсаттарының бірі болып табылатындығын атап өткім келеді.
Енді осы мақсатқа жету үшін орындайтын негізгі міндеттеріме
тоқталып кетейін. Ең алдымен Мамай мырзаның тарих аренасына шығуын
анықтау. Оның билікке келу тарихын баяндау. Мамайдың психологиялық
ерекшеліктеріне де тоқталы кету. Мамай мырзаға Отан тарихшылары мен
шет ел тарихшыларының берген бағаларын салыстырмалы түрде қарастырып
оған өз тарапымнан баға беру. Тарихи аренада Мамай мырза образын
көршілерінің көздерімен баға беру.
Мақсатқа жету үшін мен бірнше міндеттерді орындауға тиіспін.
1) Тарих ғылымының ең басты зерттеу объектісі дерек болып
табылатындығы баршаға аян. Дәл осы себепті тақырыпқа байланысты
деректер кешенін іздеп, тауып, талдау жасап, сынап, объективті түрде
қарастыру менің мақсатқа жету үшін орындалатын басты міндетім
болып табылады.
2) Отандық және өзге де тарихшы ғалымдардың тақырыпқа байланысты
пікірлерімен танысуға тырысамын. Бұл үшін тақырыпқа байланысты
зерттеу жұмыстарын жүргізген авторлардың зерттеулерін пайдаланып,
зерттеулерде баян далған тарихи фактілер мен пікірлерді қолдап
немесе жоққа шығара отырып, өзімнің ойымды ғылыми тұрғыда дәлелдеу
сияқты міндетті де жеткілікті дәрежеде орындауға тырысамын.
3) Өзімнің кәсіби білім деңгейімнің әлі де толық емес екендігін
ескеріп, әрі жұмыс тым субъективті болып кетпес үшін - өзге
тарихшылармен пікір алмасу арқылы бағыт – бағдар, қосымша ой
пікірлер алып отыруда басты міндеттерімнің бірі.
4) Жоғарыда аталып өткен жаупсыз сұрақтарды азайту үшін Мамайдың іс-
әрекеттерінің негізінде оның психологиялық ерекшеліктерін, әуесқойлық
деңгейде болса да ашып көрсетуге бел буып көремін.
5) Кез келген тарихи фактіге міндетті түрде өзімнің ойымды білдіріп
отыру, талдау жасау – бітіру жұмысын жазу барысындағы орындауға
тиісті ең басты міндетім.
6) Мамай мен оның заманындағы тарихи құбылыстарды ұлттық тұрғыдан
қарастыруға, бірақ объективтілікті сақтауға тырысамын.
7) Тек Отандық және орыс тарихшыларының еңбектерін емес өзге ұлт
өкілдері көзқарастарын іздеуге тырысып бағамын.
Ендігі кезек те тақырыптың зерттелу дәрежесі мен деректік
қорына, яғни тарихнамасына тоқтала кетуді жөн санап отырмын.
Тақырыпқа байланысты деректерді айтарда әрине орыс жылнамаларын
ерекше атап көрсетеміз. Атап айтқанда Никондық жылнама, Ростовтық
жылнама, Рогождық жылнама және басқалары. Бұл жылнамалардың барлығы
"П С Р Л" – яғни орыс жылнамаларының толық жинағы деген атаумен
Археограф. Коммисс. баспасынан шыққан. Сонымен қатар шығыс деректері
шоғырланған жинақ - "С М И З О"- Алтын Орда тарихына қатысты
мәліметтер жинағынан Ибн Халдун сияқты шығыс авторларының
шығармалары бар. Сонымен қатар Өтеміс қажының "Шыңғыс нама" еңбегі
де құнды дерек болып табылады. Сол сияқты ең негізгі дерек көздері
бұл археологиялық және нумизматикалық деректер. Дәл осы беректер
кешені жоғарыда аталған жазба деректерінің кемшіліктерін түзетіп
отырады.
Ендігі кезекте тақырыптың зерттелу дәрежесіне тоқталып кетейік.
Мамайға немесе Куликово шайқасына арналған тікелей шығармалар жоқ,
бірақ Алтын Орда тарихына немесе Қазақстан тарихына арналған
оқулықтардан ғана аздаған мөлшерде мағлұмат алуға болады. Бұл жерде
де ескеретін жағдай тақырыпқа байланысты материалдың жетіспеушілігі
және біркелкілігі біраз қиындықтар тудырады. Алайда
нумизматикалық деректер мен археологиялық деректер кешендері негізінде
жазба деректердегі кемшіліктерді толықтыруға, немесе түзетуге болады.
Аталып өткендей, орыс халқында Куликово даласындағы шайқас
туралы шығармалар өте көп болғанымен, олардың барлығы аңыз, пьеса,
әңгіме күйінде берілген, яғни бірде бірі тарихи, немесе тарихнамалық
еңбек емес. Яғни тақырыптың зерттелу деңгейі өте төмен. Бұл факт
тақырыптың өзектілігін арттыратындығы сөзсіз.
Мамайдың өмір сүрген кезеңі туралы мағлұматтарды Алтын Орда
тарихын зерттеген тарихшылар еңбегінен алуға болады деген пікір
жоғарыда айтылған болатын. Олай болса Алтын Орда тарихнамасына
тоқтала кетейік.
1826 шы жылы Ресей Ғылым Академиясы батыс еуропа және орыс
тарихшыларына Шыңғыс ханның Ресейдегі жаулауынан кейінгі салдары
деген тақырыптағы еңбек жазуға бәйге жариялайды. Бас бәйге 100
сомды құрады. Арнайы коммисия тапсырылған еңбектердің барлығын қатаң
сынға алып, ешбір еңбек жүлдеге лайық деп табылмайды. Алты жылдан
кейін Ресей Ғылым Академиясы бәйгені тағы жариялап, бас жүлдені екі
есе өсіреді. 1832 ші жылы академик Френ жарыс аталптарын
жариялайды. Ол талаптар мынадай еді: "Жошы Ұлысының тарихын терең
талдаудан өткізе отырып шығыс деректерін де, польшалық, венгрлік
және орыс жылнамалары неізінде жазып шығару." 1835 ші жылы неміс
шығыстанушысы Хаммер Пургштал Ресей Ғылым Академиясына өзінің
көлемді еңбегін ұсынады. Құрамында Френ, Круг, Шмидт сияқты
академиктері бар коммисия Хаммер Пургштал еңбегіне сый ақыны
бермесе де, 1272 толық беттерден тұратын еңбекті жоғары бағалайды.
Екінші сәтсіздіктен кейін Ресей Ғылым Академиясы жарысты
тоқтатады. Бірақ Алтын Орда тарихын зерттеу бір мезетке де
тоқтамайды. Уақыт өткен сайын сан түрлі мақалалар мен кітаптар
шығып отырды.
Ресей Ғылым Академиясы Алтын Орда тарихының дерек көзі тек
жазбаша деректер емес екендігін жақсы түсінді. Дәл осы себеппен
археологиялық экспедициф ұйымдастыру міндеті қойылады. Тұңғыш рет
Терещенко деген археолег Сарай Беркеде қазба жұмыстарын жүргізіп,
табыстарға жетеді
1839 шы жылы Хаммер Пургштал өзінің еңбегін басып шығарады.
Хаммер Пургштал коммисия шешімін қатаң сынға алып, өзінің риза
еместігін білдіреді.[1; 10 бет]
Көптеген орыс ғалымдары Алтын Орда тарихын зерттеумен
айналысқан. Атап өтетін болсақ: Григорьев; Савельев; Березин; Саблуков;
Патканов; Тизенгаузен; Веселовский т.б.
Аталған ғалымдар арасындағы Алтын Орда тарихнамасына ерекше
еңбегі сіңгені В. Г. Тизенгаузен болып табылады. Ол өзінің өмірінің
талай жылдарын араб, парсы деректерін жинақтауға арнаған. 1884 ші
жылы жарық көрген "С М И З О"- Алтын Орда тарихына қатысты
мәліметтер жинағы Тизенгаузеннің мақтанышы болып табылады.
Байқап отырғанымыздай Алтын Орда тарихнамасыбастау алғаннан ақ
орыс халқының ықпалында болған. Құрамында Френ, Круг, Шмидт сияқты
академиктері бар коммисия тек қана "Жошы Ұлысының тарихын терең
талдаудан өткізе отырып шығыс деректерін де, польшалық, венгрлік
және орыс жылнамалары неізінде жазып шығару," - деген талаптаы
ұстамағны анық.
Осы үрдіс кеңестік дәуірде де өзінің жалғасын тауып отырды.
Бұл кездерде Насонов, Греков, Якубовский т.б. тарихшылар өз
зерттеулерін Алтын Орда тарихына арнаған.
1940 шы жылы жарық көрген А.Н.Насоновтың "Татары ир русь" атты
еңбегі орыс жылнамалары мен шығыс деректері негізінде жазылған.[1;
13 бет] Бірақ бұл еңбекті Б.Д.Греков пен А.Ю.Якубовский сынға алып,
шығыс деректерінің аудармасында алшақтық бар екендігін атап
көрсетеді.
Бұндай күрделі тақырыпты зерттеу бір адамның қолынан
келмейтіндігін жақсы түсінген Б.Д.Греков пен А.Ю.Якубовский тақырыпты
бірлесіп зерттеуге шешім қабылдайды. Осылайша 1950 ші жылы "Золотая
Орда и ее падение" атты көлемді еңбек жарық көреді.
Бұл еңбек сапасы жағынан жоғары еңбек. Автролар деректердің
барлық түрлеріне талдау жасаған. Бірақ бұл еңбек өзге ұлт
тұрғысынан жасалған. Қанша сапалы болғанымен артық кетушіліктер
көптеп байқалады. Автролар өз тұжырымдары мен ойлрын білдірерде орыс
халқының ұлылығын, мықтылығын көрсеткісі келіп тұрады.
Байқап отырғанымыздай тәуелсіздікке дейінгі кезеңде Алтын Орда
тарихы біршама зерттелген. Алайда өзге ұлт тұрғысынан зерттелген.
Бұл деген сөз Алтын Орда тарихының әлі ашылмаған жақтары өте көп.
Орыс тарихшыларының қателігін қайталамас үшін бүкіл Орда тарихын
емес, сол Орда тарихының бір бөлшегін ғана, яғни Мамай тарихын
зерттеп білуге бел буып отырмын.
Тәуелсіздік алғаннан кейін де тақырып өкінішке орай зерттеле
қоймады. Алтын Орда тарихы тек жекелеген оқулықтарда ғана көрініс
тауып отырды. Талас Омарбеков ақырғы кездерде Тоқтамыс бейнесіне
тоқталып жүр. Бұл өте дұрыс бастама, біздер тәуелсіз елдің ұлдары
өзіміздің ата – бабаларымыздың тарихын дәл осылай, яғни жеке - жеке
тануға тиіспіз деп есептеймін.
Жұмыс кіріспе, үш тарау, қарытынды және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Жұмысты жазу барысында талдау, сынау, сараптау және
салыстырмалы әдіс тәсілдерді пайдаланамын.
Қорыта келгенде жұмысты жазу барысында, алдыма қойған
міндеттерді орындап, мақсаттарға жетуге тырысып бағамын. Мамай
мырзаның тарихи потретін ашып, Мамай мырзаның тарих аренасына шығуын
анықтап, оның билікке келу тарихын баяндап, Мамайдың психологиялық
ерекшеліктеріне тоқталып, Мамайдың Куликово шайқасындағы орны ашып,
Мамайға Отан тарихшылары мен шет ел тарихшыларының берген бағаларын
салыстырмалы түрде қарастырып оған өз тарапымнан баға беріп, тарихи
аренада Мамай мырза образын көршілерінің көздерімен баға беруге
тырысамын.
I – тарау
Мамайдың билікке келуі.
Бұл бөлімде менің негізгі мақсатым Мамай мырзаның саяси-
тарихи аренадағы алғашқы қадамдары туралы баяндап, билікке келуінің
себеп-салдарын анықтау. Бұған дейін қалыптасып қалған пікірлерді
сынға алу.
Мақсатқа жету үшін мен тақырыпқа байланысты деректерге талдау
жасау, зерттеулерге сүйіне отырып, өзімнің ойымды ғылыми тұрғыда
дәлелдеу сияқты міндеттерді жеткілікті дәрежеде орындауға тырысамын.
Бұл жерде де ескеретін жағдай тақырыпқа байланысты жазбаша
деректер кешенінің жетіспеушілігі және біркелкілігі. Біз бұларға орыс
жылнамаларын жатқызамыз.
Алайда нумизматикалық деректер мен археологиялық деректер
кешендері негізінде жазба деректердегі кемшіліктерді толықтыруға,
немесе түзетуге болады.
Мамай тек орыс халқының емес, Орыс халқы бір кездерде өз
үстемдігін жүргізген барлық елдер арасында әскери сауатсыз, дарынсыз,
қорқақ қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды бұл тұрғыда танып
қалғандар қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға құмар қазақ
халқы да бар. Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай есімі жат
есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово шайқасында
жеңілген адам ғана, ал оның билікке келген ең алғаш қарасүйек
екендігінен, саясаткерлігі сияқты тағы да басқа жақтарынан халық оны
танымайды. Неге қазақ халқы өз жерінің, яғни өзінің ұлдарын өзге
ұлт тұрғысынан тануы тиіс. Әрбір елдің, ұлттың, ұлыстың тарихы тек
қана сол ел, сол ұлт, сол ұлыс тұрғысында жазылуы тиіс, ал Куликово
шайқасының тек орыс халқының тарихына ғана емес, Дешті Қыпшақ
даласының тарихына қатысы бар екндігін ұмытпаған абзал.
Мамайдың тарих сахнасына келуін талқыламас бұрын, ең алдымен
XIV ғасырдың екінші жартысындағы Алтын Ордадағы және оның
көршілерінің саяси жағдайына қысқаша тоқталып өткеніміз жөн болар.
Алтын Орда тарихында "ұлы дүрбелең" деген атпен қалған жылдар
мемлекет іргесін қатты шайқалтты. 20 жыл ішінде 25 хан ауыстырған
Алтын Орданың бұл жылдары тек экономикасы әлсіреген жоқ, "ұлы
дүрбелеңде" экономикамен қатар әлеуметтік этникалық қатынастардың
әлсіреуі ерекше қарқынмен жүрді. Сонымен қатар халық арасында да
Шыңғыс ұрпақтарына деген сенім төмендейді. Біз бұны ел арасында
тараған "нар мойынды Бердібек те кесілді" деген Бердібек ханның
өліміне байланысты айтылған сөздерден байқуға болады.
Міне дәл осындай істерден кейін Алтын Ордада төменде
баяндалатын жағдай қалыптасқан болатын.
XIV ғасырдың 60 жылдары Алтын Ордадағы ішкі қарқыстар өзінің
шарықтау шегіне жеткен болатын. Бұл кезең Шыңғыс тұқымдарымен қатар
монғолдық әскери аристократия да үлкен беделге ие болып, билікке таласа
бастауымен ерекшеленеді. Міне дәл сондай билікке ұмтылған әскери
шенділердің қатарында қарасүйек Мамай да бар еді. Ол жайында толық,
тиянақты сөз қозғау осы жұмыстың басты мақсатыболып табылатындығын
айтып үлгердік, ендігі кезекте Мамайға толығырақ тоқталып кетейік.
Себебі Мамай Алтын Орданың XIV ғасырдың 60-80 жылдар аралығындағы
тарихының негізгі кейіпкерлерінің бірі.
Ибн Халдунның мәліметі бойынша Мамай Бердібек тұсында үлкен беделге
ие болған. Ибн Халдунның еңбегінде "Мамай Бердібектің қызымен отау
құрғаннан кейін, Бердібектің барлық істеріне белсенді түрде араласып,
басшылық жасап отырды,"- делінген. Және Мамайдың қиат руынан шыққаны
айтылған. [2; 251 бет]
Татар тарихшысы Ризаэтдин Фахретдиннің "Алтын Орда хандары"
еңбегінде Мамайдың Бердібек хан тұсында аса беделді қайраткер, үлкен
әскери қолбасшы (түменбасы) болғандығы айтылады. Және де осы еңбекте
Мамайдың Бердібек ханның күйеу баласы болғандығы расталады.
Никондық жылнамалардың баяндауынша Темір Қожа билікке келгеннен кейін
Алтын Орда әмірлерінің тарапынан үлкен наразылыққа тап болды.
Бердібектің билігі тұсында басталған аласапыран кезең
аласапыран кезең жөніндегі Өтеміс қажының шығармасы Шыңғыс-наменің
мәліметі өте құнды:"Оның заманында,-деп жазады Өтеміс қажы, -
аласапыран көп болды. Оң қолды, Қият тайпасынан шыққан, Мамай алып
өзінің тайпаларымен Қырымға, тағы бір қият Теңіз-Бұға сол қолды Сыр
дариясы бойына алып кетті. Хан Бердібек ішкілерімен Сарайда қалып,
үш жылдан соң опат болды." [3; 68 бет]
Шыңғыс-наменің мәліметтері жоғарыда аталған жылнамалардың берген
мәліметтерін растайды. Яғни Мамай Бердібек хан тұсында-ақ беделге ие
болғандығы сөзсіз.. Сонымен қатар Өтеміс қажы өзінің еңбегінде тың
мәлімет бере отырып, Мамайдың қият тайпасынан шыққанын атап
көрсетеді. [4; 122 бет]
Яғни Өтеміс қажы мен Ибн Халдун Мәліметтері бір біріне өте
ұқсас, бұл фактор деректердегі мәліметтердің шынайылық деңгейін
көтереді.
Сонымен қатар Өтеміс қажының шығармасы Шыңғыс-намеде мынадай
тағыда бір қызықты мынадай мәлімет кездесетіндігін айта кетейік:"
Батыс Дешті Қыпшақта тайпа көсемі Қият Мамай күшейіп келе жатты...
" [4; 122 бет]
Өтеміс қажының бұл сөздері Мамайдың бір кездерде тайпа көсемі
болғандығын көрсетеді.
Жылнамашылардың айтуынша осы жылы жазда Мамай Темір Қожаға
жеккөрініштік танытып, қарсы болды. Қарсы болғаны сонша, өзі Өзбек ханның
ұрпағы Абдаллахты хан етіп тағайындап алады. Осыдан кейін Мамай Абдаллах
хан атынан Темір Қожаға қарсы әрекетерін бастайды. Яғни Абдаллах тек қана
қуыршақ хан ретінде өмір сүреді.
Орыс жылнамалары Мамайдың осы әрекетінен кейін оған ерекше
назар аудара бастайды және Мамайға сипаттама бере бастайды. Бір
қызығы орыс жылнамалары Мамайды осы кезден ақ жаман жағынан
көретуге тырысады.
Міне осы жерден Мамай Алтын Орда тарихындағы атап өткен басты
кейіпкерге айналады.
Темір Қожа Мамайдан Еділ өзенінің арғы жағына қашып кетіп,
сонда өлтіріледі. Міне дәл осы кезде Ордадағы жағдайдың қожайыны ретінде
тұңғыш рет МАМАЙ ( ماماى ) есімі аталады.
Яғни Мамай XIV ғасырдың 60 шы жылдарынан бастап билікке
келеді деген тұжырымды, жоғарыда атап көрсетілген мәліметтер
негізінде, растауға болады.
Алдайда ол Шыңғыс хан тұқымы болмағандықтан өзін хан етіп жариялай
алмады. Алайда оған елді қуыршақ хан арқылы басқару үлкен қиындық
тудырған жоқ. Есесіне бір жағынан өте тиімді болды деп есептеуге де
болады, себебі ол Абдаллахты өзінің тұрақты ханы, яғни "қуыршағы" етіп
алады. [3; 68-69 бет]
Никондық жылнамаларға сенер болсақ, бұл оқиға хижра бойынша 763
жылы, яғни біздің жыл санауымыз бойынша 1361-1362 жылдары болған болатын.
Ал енді XIV ғасырдың 60-70 жылдары Мамайдың қолында болған
барлық территорияларға толығырақ тоқталып өтейік.
Зертеушілердің бұл проблеммаларға байланысты айтатын пікірлері
біркелкі, әрі ешқандай күмән келтіруге болмайды деп айтуға болады.
Себебі бұл мәселе бойынша жазба деректердегі берілген мәліметтерді
нумизматикалық деректер растап отыр.
Осы кезеңде Мамай қолында Волганың төменгі ағысынан
батысқа қарай Рязань князьдігіне дейінгі аралық болды. XIV ғасырдың
70ші жылдары Қырым Мамай қолында болды. Сол сияқты Мамай иелігіне
Воронеж, Орлов, тула аймақтары кірді. Осы аудандардың қазба
байлықтарын Мамай өз мүддесіне, және жұрт мүддесіне жұмсап, билігін
нығайтты. Дәл осы кезде русь үшін Мамай тарапынан үлкен қауіп төнді
деп көрсетеді орыс жылнамалары.. Себебі жоғарыда көрсеткендей Мамай
иелігіндегі территориялар русьпен көршілес, шекаралас аймақтарда
орналасқан болатын. Және өз кезегінде орыстар Мамайдың уақыт өте
келе, билігін әбден нығайтқаннан кейін Руське байырғы монғолдық,
тонаушылық саясатын жалғастырып, қайталап жүргізетіндігін жақсы
түсінді.
Алтын Ордадағы дүрбелең жылдар тек русь үшін емес Литва
үшін де өте тиімді болды. 1341-1377 жылдар аралығында өмір сүрген
литвалық князь Ольгерд Бугаға жорыққа атанады. Ол осыдан кейін де
батыл қадамдарға барып, бірнеше саяси-әскери қимылдар жасайды. [5;
93-94 бет]
1365 жылдан кейін Ольгерд Киевті басып алып үлкен беделге ие
болады. Бірақ Ольгерд Мамаймен де, Дмитри Ивановичпенде одақ құруға
бармайды.
Ордадағы қай аралық Абдаллах пен Мамай қолында болғанын атап
көрсеттік, енді Мамайдың XIV ғасырдың 60 жылдардағы үлкен
қарсыластарының бірі Мұрат иелігіндегі аймақтардды атап көрсетсек:
Оның иелігінде Волга бойындағы қалалар, әсіресе аталмыш өзеннің сол
жағалауы, яғни қос астана Сарай Берке мен Сарай Бату Мұрат
қолында болды.
Дәл осы кезде Жаңа Сарайда Келдібек өз атынан теңге шығарып
отырған. Алайда Жоғарыда аталған себептермен Мәскеу Сарайлық ханнан
қорықпады. Яғни Мәскеу үшін Жаңа Сарайда отырған Келдібек беделі
аса үлкен болмады. [1; 316 бет]
Дәл осы себепті Дмитри Иванович Мамай басшылығын мойындады.
Бұл сөздерді Насоновтың "Монголы и русь" атты еңбегінен
кездестіруге болады. Бұл жерде автор Дмитри Иванович қадамын үлкен
саяси қадам ретінде қарастырады. Алайда бұл ешбір саяси қадам емес,
амалдың жоқтығынан істелген әрекет. Олай істемеген күні Мамай
ойланбастан Руське жорыққа шығар еді. Мамай Генуямен келісіп олардан
ақша алып тұрды. Сол ақшаға шешен, шеркеш, теріскей кавказдықтардан
құралған жалдамалы әскер ұтап отырды. Ол әскермен Мамай үшін сол
кездегі Мәскеу сияқты князьдікті жеңу аса қиын шаруа емес еді.
1360-1370 жылдар аралығындағы Алтын Ордаға Тәуелді болған
елдердің жағдайы осындай болатын. Ал енді Алтын Орданың ішкі
жағдайына тоқталып қетейік.
Орыс жылнамалары Мамайдың Абдаллах атты ханды тағайындағаны
туралы айттық. Бұл сөздерді нумизматика мәлметтері де растайды. Мамай
тұсында шығарылған теңгелер Абдаллах атынан соғылып отырды.
Бізге дейін жеткен Абдаллах хан атындағы теңгелер хижра бойынша 614
жылы, яғни біздің жыл санауымыз бойынша 1362.11-1363.10 жылдар аралығын
қамтиды. Абдаллах хан атындағы теңгелер Ордада шығарылып отырды.
Байқап отырғандай нумизматикалық деректер де Еділ бойы мен Сарай
Берке Мамай қолында болғандығын дәлелдейді. Сонымен қатар теңгелер Азак пен
Янгикентте де шығарылып отырды. Яғни Насонов көрсеткен территорияешқашан
тыныштықта тұрмаған.
Басқа жерлер сияқты, Мамай иелігі де үнемі толығып немесе азайып
отырған.
Жоғарыда атап көрсеткендей, Русь Алтын Ордада орын алған қос
тарапты биліктің орнауын мұқият қадағалап отырды. Қос тарапты билік
нумизматикалық деректерге қарағанда хижра бойынша 762 жылдан 764
жылға дейін, яғни біздің жыл санауымыз бойынша 1360-1361 жылдардан
1663-1664жж ға дейін созылғандығын көреміз. Жылнамалар бұл кезеңді
былай суреттейді:
Сол уакқытта Еділ хандығын қос хан биледі. Олар Мамай мырза
ханы Авдулла (Абдаллах) және Аммурат хандар. Бұл хандар арасында
өзара жеккөрініштік сезім орнаған. [6; 40 бет]
Орыс жылнамаларында Аммурат атанған Мурид хан өз атынан
теңгелер шығарып отырған. Бұл оның біршама күшке ие болғандығын
көрсетеді.
Алайда хандық билік үшін талас тек қана Мурид пен Мамай
арасында болған жоқ . Хижра бойынша 764 жылы, яғни 1363-1364 жылы
Сарйда Мир Полат атты хан өз атынан теңге шығарып отырды.
Осы жерде Сарай Берке қаласының қолдан қолға өтумен
болғанын атап өткен жөн. Яғни астана үшін күрес қарқынды түрде
жүріп отырды. Бұл сөздерді нумизматикалық деректер арқылы дәлелдеуге
тырысайын. Абдаллах ханның Сарай Беркеде шығарған теңгелері хижра
бойынша 771 жылы ғана , яғни 1369-1370 жылдары шығарып отырған. Яғни
осы жылдары Сарай Берке Мамай қолында болмаған.
Орыс жылнамалары Мамай бәсекелестерінің бірі Мурид хан өлімі
туралы ештеңе айтылмайды. Ал Аноним Ескендір-дегі мәліметтер оның
Орда Шейхтің баласы болғанын, және үш жыл билік құрғанын айталды.
Сонымен қатар Мурид хан теңгелері 762-764 жылдар аралығында шығып
отырған . Яғни Аммурат немесе Мурид 1365 жылға дейін қаза болған
. Аммуратты Моғол Букидің баласы Ілияс өлтірген. [2; 166 бет]
Дәл осы деректе Сарай тағы осы кезде Азиз хан қолында
болғандығын айтады . Нумизматикалық деректер Азиз ханның хижра бойынша
764 жылы , яғни 1363 жылы билікке келгенін айтады.
Мамай мен Абдаллахқа әрқашан қарсылас табылып отырды. Азиз
хан өлімінен кейін Алтын Ордада хижра бойынша 767-768 жж
аралығында, яғни 1366-1367 жылдар аралығында Абдаллах ханнан өзге,
екінші Жәнібек хан да өз атынан теңге шығарып отырды.
Бізге жеткен оның 29 теңгесінің бірінде де шыққан жері
көрсетілмеген. Бұл оның билігінің тұрақсыз, яғни нақты болмағандығын
көрсетеді.
Алайда XIV ғасырдың 60 жылдарында Алтын Ордада орын алған
үлкен дүрбелеңге қарамастан Мамай беделі өте үлкен болды.
Біз бұл сөздерді Мамайдың келесі ісінен көре аламыз. Абдаллах
хан атындағы теңгелер хижра бойынша 771 жылы, яғни 1369-1370 жылдары
шығарылуын тоқтатады. Ол осы кезде қайтыс болса керек. Никондық
жылнамалардың баяндауынша Мамай ордада жаңадан Мамат атты сұлтанды хан
тағайындайды. 1370 жылғы Никондық жылнаманың бұл мағлұматы шындыққа
жанасады. Себебі Мамат сұлтан атындағы теңгелер хижра бойынша 771
жылы , яғни 1370 соғыла бастады.
Жоғарыда аталғандай Русь Алтын Ордада орын алған дүрбелеңді
мұқият қадағалап отырды. Русьтегі сауатты князьдар Алтын Орданың
қатты әлсіреу үстінде екенін жақсы түсінді. Және олар өз кезегінде
бұл жайтты өз мүдделері үшін тиімді жақтарын барынша пайдаланып
қалуға тырысты.
Уақыт өткен сайын Алтын Орда қатты әлсіреп, Дмитри Иванович
күшейе берді. [7; 99 бет]
XIV ғасырдың 60-70 жылдарында феодалдық бытыраңқылық үстіндегі
Русь өз бойынан Алтын Орданың тонаушылық саясатына қарсы бірлесуіне
күш таба алды.[3; 71 бет] Дәл осы жерде, уақыт өте келе Донской
атына йе болған, Мәскеулік Дмитри Иванович үлкен роль атқарды.
Дмитри Иванович Мәскеу князьі атағына ие болғанда не бары 11
жасар бала болатын. Оның жасының соншалықты жастығы, бір кездерде
әкесі мен атасы бастаған Мәскеуді нығайту ісін тоқтатып, үзіп
алатын сияқты көрінді. Алайда ол сауатты әрі көреген қолбасшылар мен
кеңесшілер арқасында тек қана Мәскеу үшін емес бүкіл Русь үшін де
дұрыс жолды таба алды. [7; 96 бет]
Мәскеу Алтын Орда мен Сарайда болып жатқан оқиғаларға мұқият
қадағалап отырды. Мәскеу алдында Алтын Ордадан толық тәуелсіздік алу
мүмкіндігі туындады.Бұл мақсатқа жету үшін Мәскеу үш міндетті
орындауға тиісті болды. Ол міндеттер мынадай еді:
1) Бір кездерде Аммуратқа (Мұрат) беріп қойған Владимир
князьдығын өзіне қайтарып алу.
2) Өзіне Тверь князьдығын қарату арқылы экономикалық-әскери
күшейу.
3) Жоғарыда аталған мақсатпен Рязань князьдығын күшпен болса
да өзіне қарату.
Осы міндеттерді толық орындағанда ғана Мәскеу Алтын Ордаға
қарсы шыға алатын күшке ие болар еді. Себебі Алтын Орда қанша
жерден әлсіресе де русьтің бір ғана князьдігінен жеңілуі мүмкін
емес еді. [8; 100 бет]
Дмитри тағы бір саяси қадамға барады. Ол уақытша болса да Мамай
ықпалын моиындайды. Алайда Мамай мен Дмитри Иванович
арасындағы жақсы қарым қатынас ұзаққа созылмасы анық еді. Себебі
олар бір біріне әрдайым күмәнмен қарайтын. Мамай мәскеулік князьдің
беделі мен күшінің өсуінен қатты үрейленді. Өз кезегінде Дмитри
Иванович болса Русьтің татарлардан бөліну мақсатындағы алда тұрған
ең қауіпті адам Алтын ордалық Мамай екенін жақсы түсінді.
XIV ғасырдың 70 жылдары Алтын Одадағы дүрбелең күшейе
түскенімен, негізгі билік Мамай қолында қала берді. Мәскеулік князь
Дмитри Ивановичтің Руссьті біріктіру саясатына Мамай барынша кедергі
жасағысы келді.[5; 71 бет ] Осылайша Мамай Тверь және Рязань
князьдарына оладың ұстанатын саясатын қолдайтындығын және Мәскеуге
қосылуын құптамайтындығын айтады. Бұл әрекет өз кезегінде Мамайдың
аталмыш аудандардағы беделінің қаншалықты жоғары болғанын көрсетеді.
Тверь князьі Михайл да, Рязань князьі Олег те саяси көрегендігі
жағынан Мәскеулік Дмитри Ивановичпен денңгейлес емес еді. [6; 41 бет
]
Дәл осы себептен немесе өзге де себептермен болсын Дмитри
өзінің алдына қойған мақсаттарына жете алуы мүмкін еді. Бұған жол
бермеу үщін ең алдымен Мамай өзі де Алтын Ордада бірнеше қиын
міндеттерді жүзеге асыруы керек еді. Сол міндеттегге тоқталып
кетейік. Ең алдымен Мамай Алтын Ордадағы дүрбелеңді тоқтатуы тиіс
еді. Содан екейін Жошы Ұлысының барлық жерлерін өзінің қоластына
біріктіруі керек еді.
Мамай өз қоластына бір кездерде Болгарларды, Астраханьді,
солтүстік Кавказды жаулап алып, біріктіре алады. Алайда Мамай
Жошы Ұлысын түгел бағындыра алмайды. Мамай үшін бағынбаған аймақ
Еділ бойындағы бай қалалар болды.
Русьтегі феодалдық бытыраңқылық өзінің шегіне келе жатты, Мәскеу
үлкен сакяси-әскери күшке ие бола бастады. Енді Мәскеумен оның күшті
көршілері санасатын болды. Ал әлсіз көршілерінің жағдайы тіпті ауыр
болды.
Русьте тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы қатынас ұлғая
берді. Бұл қатынастар өте тығыз болғандықтан бытырап жатқан русьтің
бірігуін жеделдетті. Бұл өз кезегінде материялдық базасы бай Русь
мемлекетінің пайда болуына әкеле жатты. [8; 259 бет]
Мәскеу князьдігі үлкен шешімдерге бара бастайды, дәл осы
себепті 1375 жылы Мәскеу князьдығының әскерлері Тверьге шабуыл
жасап, ауыр соққы береді. Осыдан кейін Дмитри Иванович Тверь
князьіменен келісім жасасады. Бұл келісімнің бірнеше қызықтыв жақтары
бар еді, соларға тоқталып өтейік.
1) Келісім бойынша Тверь князьі Дмирти Ивановичті өз ағасы ретінде
тануы тиісті еді. Яғни өзін Дмитриге тәуелді екендігін жариялауы
қажет еді.
2) Қоластындағы князь болғандықтан Тверь князьі Мәскеулік Князь
Дмитриге әскери күшпен де көмектесіп тұруға тиісті еді.
3) Бұған дейін Тверь князьдігіне тәуелді болған князьдіктер енді
өз тәуелсіздігін алады.
4) Ең қызықты жағы бұл татарларға қарсы одақ құру мүмкіндігі.
Орыс жылнамаларында аталған келісімнің "қызықты" жағы былай
беріледі: " Татарлар бізге тыныштық десе, бізде тыныштық дейміз.
Татарлар соғыс десе, бізде соғыс дейміз. Бізге бәрі бір." [3; 66 бет]
Бұл келісімді жасасудағы Мәскеу князьі Дмитридің көздеген
мақсаты белгілі, ол өзінің беделін өсіруге тырысты.
Ал тарихшы ретінде айта кететін жағдай Дмитри Ивановичтің
бойынан бұған дейін көрінбеген батылдықтың белгілері көрінеді. Бұған
дейін Дмитри Ивановичтің бұндай шешімдер қабылдамағандығы баршаға
аян. Бірінші рет татарларға қарсы одақ құру туралы сөз қозғалып
отыр. Бұлардың барлығы өлкедегі саяси-әскери жағдайдың өзгергендігін
көрсетеді. Алайда Дмитри Ивановичтің әлі де Мамайға тәуелді
екендігінұмытпаған жөн. Жоғарыда аталғандай өз кезегінде Дмитри
Иванович Мамайдың уақыт өте келе байрғы монғолдық тонаушылық
саясатты жалғастыратындығын жақсы түсінді. Дәл осы себепті жоғарыда
аталған татарларға қарсы одақ деп отырғаны, Мамайға қарсы одақ деп
түсінген жөн. Себебі Дмитри Иванович Тверьге жасаған жорығынан кейін
оны тыныш қалдырмасы анық еді. Себебі кез келген адам
тәуелділердің ондай әрекетін құптамайтындығы сөзсіз еді. [9; 33 бет]
Біздер Алтын Ордадағы XIV ғасырдың 70 жылдарындағы оқиғаларды
қысқаша былай қорта аламыз. Мамай қанша тырысқынымен Алтын
Ордадағы билікті толығымен өз қолына шоғырландыра алмады.
Поволжье өзара талас-тартыстағы Ақ Ордалық Жошы ұрпақтарының және
аз ғана уақытта Астрахан мен Болгар қолында болды. Ақ Ордалық
хандардың күштілігі сонша, олар өзара қанша қарқыста болса да.
Мамайға аймақты бермейді. Осы себепті Мамай өз қоластына Жошы
ұрпақтарын біріктіре алмады. Ал өз кезегінде осы жерде Мәскеу
князі Дмитри Ивановичтың орыс жерінде беделі өседі. Мамай бұл
істің осылай жалғаса берсе арада міндетті түрде қақтығыс
болатындығын түсінді. [9; 35 бет]
Мамай Ольгердпен одақтас болып жүрген Владимир князьдығына
билік жүргізуге рұқсат береді. Мамай Дмитри Ивановичке Қартағай мен
Тұзақ есімді елшілерді жібереді. Елшілердің негізгі міндеті Тверь
князьдығын Михайлға беру туралы бұйрықты жария ету болатын. Осы
кезде Дмитри Иванович Мамайдың еркін орындағысы келмейді, бірақ
Мамаймен ат құйрығын кесісуге де әлі ертетек екендігін де жақсы
түсінді. Қалай болғанда да Дмитри Мамайдың бұйрығын орындамайды.
Дмитри Иванович литвалық Ольгердпен бірігіп Михайлге қарсы шықпақ
болады. Бұл жағдайды естіген Михайл Мамайға қайта келеді. Мамай
Михаилге тек сөзбен ғана көмектеспейдіндігін білдіргісі келді. Осының
белгісі ретінде Мамай Михайлге әскери көмек ұсынады. Бірақ Михаил
Мамай ұсынған көмектің бұл түрінен тартады. Мамай Михайлге Сарықожа
деген елшіні қосып, Тверьге қайта жібереді.Бірақ Дмитри Иванович
Русь барлық қаларына боярлар мен арнайы адамдарды жіберіп анти
михаилдық үгіт жүргізіп үлгерген еді. Яғни халық арасына "Михаил
русьта князь болмайды. Ол руське кірмейді," - деген сияқты сөздер
таратады.
Бұл оқиға шамамен 1370-75 жылдар аралығында орын алған
болатын. Себебі Дмитри Иванович пен Ольгерд арсындағы келісім осы
жылдары жасалған болатын. [6; 42 бет]
Егер де Михайл Мамай ұсынған әскери көмектен бас тартпағанда,
мүмкін, Дмитри Иванович жеңіліс табар еді. Себебі Дмитри Иванович
әлі де үлкен күшке ие емес еді. Мамаймен қарым қатынасын біржола
үзбеуі де осы себепті.
Жалпылама қорытындылайтын болсақ Мамайдың тарих сахнасына шығуы
үлкен қиындықтарға толы болды.
1) Алтын Ордадағы орын алған дүрбелең жылдардағы хандардың жиі-
жиі ауысуы кезінде өз орнынан айрылмай, біршама ұзақ уақыт бойы
беделінің төмендемеуі тек қана оның саяси көрегендігінің арқасы.
2) Дешті Қыпшақ даласында Шыңғыс хан жаулауынан кейін мүлде
болмаған қарасүйектің мемлекет билігіне келуі қырық рудан құралған
Алтын Орда халқының арасында үлкен наразылық тудырды. Сондай қиын
жағдайдан саяси сауттылықпен шыға білу екінің бірінің қолынан
келмейді.
3) Алтын Ордадағы көптеген хандар арасында адасып қалмай сыртқы
саясаттағы әрдайым беделін өсіру үшін қадамдар жасап отыруы.
4) Шет елдіктерден әскер ұстап отыруы да, Мамайдың саяси
сауттылығын көрсетеді. Себебі жергілікті сарбаздар кез келген уақытта
төре, сұлтан және ақсүйектердің жағына сатылып өтіп кетуі мүмкін
еді.
Қорыта келе Мамай "дала заңына" толық болмаса да, айтарлықтай
өзгеріс енгізген тұлға. Жылдар бойы қалыптасып қалған "ақсүйектік"
жүйені бұзбаса да, керегесін шайқалтқан Мамай болатын. Осылайша
Шыңғыс ханнан мұраға қалған билік дәстүріне де өзгеріс енгізілді
және бұл өзгерісті "ұлы даланың ұлдарының" бірі Мамай жасған болып
табылады.
II – тарау
Куликово шайқасы және Мамай.
Куликово шайқасы туралы қазіргі таңда айтылып жүрген ой-
пікірлер өте көп. Әсіресе орыс тарихшыларының бұл мәселеге "ерекше"
көзқарспен қарайтындығы баршаға мәлім. Олардың пайымдауынша Куликово
даласындағы Дмитри Ивановичтің жеңісі барша орыс халқының
тәуелсіздік жолындағы басты, әрі алғашқы қадамдардың бірі болып
табылады. Орыс халқы Куликово шайқасын бүкіл әлемге монғол - татар
езгісіне қарсы қозғалыстағы ұлы жеңіске жетелеген шайқас ретінде
дәріптеп келгені баршаға мәлім.
Куликово шайқасы мен Мамай туралы орыс халқының кез келген
аудиторияға арналған еңбектері мен шығармалары өте көп. Олар
мультипликациялық фильмнен үлкен сахналық қойылымдарға дейінгі
аралықты қамтиды. Бұл еңбектердің барлығы бір сипатта болып келеді.
Яғни Куликово шайқасында Дмитри Ивановичтің сөзсіз жеңіске
жеткендігін және де Мамайдың сауатсыздығын, қорқақтығын ғана баяндап
отырады. Дәл осы себепті Мамай тек орыс халқының емес, Орыс халқы
бір кездерде өз үстемдігін жүргізген барлық елдер арасында әскери
сауатсыз, дарынсыз, қорқақ қолбасшы ретінде танылып қалды. Мамайды бұл
тұрғыда танып қалғандар қатарында онсыз да біреуге қара жаққанға
құмар қазақ халқы да бар. Қазіргі аға буын өкілдері үщін Мамай
есімі жат есімдерге жатпайды, олар үшін Мамай бар болғаны Куликово
шайқасында жеңілген адам ғана, ал оның билікке келген ең алғаш
қарасүйек екендігінен, саясаткерлігі сияқты тағы да басқа жақтарынан
халық оны танымайды. Бірақ қарасүйектер арасынан алғаш билікке
келген Мамай мырза екендігі бұған дейін бірнеше рет айтылып өткен
еді. Тіпті Әмір Темірдің билікке кеуіне жол ашушы кейіпкерлердің ең
бастысы Мамай мырза екндігі анық. Ұлы далада қарасұйек билікке
келе алады деген пікір Мамай мырзаның саяси әрекеттеріне дейін
мүмкін емес сияқты көрінген. Алайда Мамайдың бұл стереотипті
жойғандығы алғашқы бөлімде айтылған.
Неге қазақ халқы өз жерінің, яғни өзінің ұлдарын өзге ұлт
тұрғысынан тануы тиіс. Әрбір елдің, ұлттың, ұлыстың тарихы тек қана
сол ел, сол ұлт, сол ұлыс тұрғысында жазылуы тиіс, ал Куликово
шайқасының тек орыс халқының тарихына ғана емес, Дешті Қыпшақ
даласының тарихына қатысы бар екндігін ұмытпаған абзал.
Міне бұл бөлімнің де, бұл жұмыстың да ең басты мақсаты Мамай
мырзаның тарихын, Куликово шайқасының тарихын шынайы түрде ұлттық
тұрғыда, деректер негізінде жазып шығару.
Куликово шайқасы орыс жылнамаларының баяндауындағыдай болды
деген сөзге үлкен күмәнмен қарауға негіз бар. Бұл мәселеге әлі де
толығырақ тоқтала кетуге тырысамын.
Русьтегі феодалдық бытыраңқылық өзінің шегіне келе жатты, Мәскеу
үлкен сакяси-әскери күшке ие бола бастады. Енді Мәскеумен оның күшті
көршілері санасатын болды. Ал әлсіз көршілерінің жағдайы тіпті ауыр
болды. [8; 262 бет]
Русьте тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы қатынас ұлғая
берді. Бұл қатынастар өте тығыз болғандықтан бытырап жатқан русьтің
бірігуін жеделдетті. Бұл өз кезегінде материялдық базасы бай Русь
мемлекетінің пайда болуына әкеле жатты.
Мәскеу князьдігі үлкен шешімдерге бара бастайды, дәл осы
себепті 1375 жылы Мәскеу князьдығының әскерлері Тверьге шабуыл
жасап, ауыр соққы береді. Осыдан кейін Дмитри Иванович Тверь
князьіменен келісім жасасады. Бұл келісімнің бірнеше қызықтыв жақтары
бар еді, соларға тоқталып өтейік.
1) Келісім бойынша Тверь князьі Дмирти Ивановичті өз ағасы ретінде
тануы тиісті еді. Яғни өзін Дмитриге тәуелді екендігін жариялауы
қажет еді.
2) Қоластындағы князь болғандықтан Тверь князьі Мәскеулік Князь
Дмитриге әскери күшпен де көмектесіп тұруға тиісті еді.
3) Бұған дейін Тверь князьдігіне тәуелді болған князьдіктер енді
өз тәуелсіздігін алады.
4) Ең қызықты жағы бұл татарларға қарсы одақ құру мүмкіндігі.
Орыс жылнамаларында аталған келісімнің "қызықты" жағы былай
беріледі: " Татарлар бізге тыныштық десе, бізде тыныштық дейміз.
Татарлар соғыс десе, бізде соғыс дейміз. Бізге бәрі бір." [6; 42 бет]
Бұл келісімді жасасудағы Мәскеу князьі Дмитридің көздеген
мақсаты белгілі, ол өзінің беделін өсіруге тырысты.
Ал тарихшы ретінде айта кететін жағдай Дмитри Ивановичтің
бойынан бұған дейін көрінбеген батылдықтың белгілері көрінеді. Бұған
дейін Дмитри Ивановичтің бұндай шешімдер қабылдамағандығы баршаға
аян. Бірінші рет татарларға қарсы одақ құру туралы сөз қозғалып
отыр. Бұлардың барлығы өлкедегі саяси-әскери жағдайдың өзгергендігін
көрсетеді. Алайда Дмитри Ивановичтің әлі де Мамайға тәуелді
екендігінұмытпаған жөн. Жоғарыда аталғандай өз кезегінде Дмитри
Иванович Мамайдың уақыт өте келе байрғы монғолдық тонаушылық
саясатты жалғастыратындығын жақсы түсінді. Дәл осы себепті жоғарыда
аталған татарларға қарсы одақ деп отырғаны, Мамайға қарсы одақ деп
түсінген жөн. Себебі Дмитри Иванович Тверьге жасаған жорығынан кейін
оны тыныш қалдырмасы анық еді. Себебі кез келген адам
тәуелділердің ондай әрекетін құптамайтындығы сөзсіз еді.
Мамай өз вассалынан мұндай қадамды күткен болатын, алайда орыс
тарихшылары бұлай деп есептемейді. Бірақ Мамайдың жалдамалы әскер
ұстауының басты себебі русьтің қарсылығынан қауіптенуі екендігі
баршаға түсінікті. [9; 33 бет]
Әрине бұл келісім Ордадағылардың назарынан шығып қалмауы сөзсіз
еді. Себебі Мәскеу өзі негізін қалаған кеісім шартқа тек өз
талаптарын жариялайды.
Мамай бұл жағдайға қарап қана отыра алмады. Өзіне тәуелді
вассалының қолынан шығуға талпынуы, өзінше шешімдер қабылдауы Мамай
үшін ауыр жағдай болды. Орыс тарихшыларының ойынша Дмитри
Ивановичтің тәуелсіздік алып кетуі, Мамай үшін салық төлеушісінен
айрылуына әкелетін еді. Сөзсіз бұл шындық, алайда бұл бірнеше
жағдайлардың тек біреуі ғана еді. Ең бастысы Мамай ел арасында да,
көршілері алдында да өз беделінен айрылары анық болатын. Және де
тұрақты салық төлеушісінен айрылуы Мамай үшін экономикалық ауырлық
тигізер еді. Себебі Дмитри Иванович Мамайға үлкен мөлшерде салық
төлеп отырды.
Осы жағдайлардың барлығын ой елегінен өткізген Мамай Мәскеуге
өзі қарсы шығуға шешім қабылдайды. Бірақ бұған дейін татар
тарихшысы Ризаэтдин Фахретдиннің баяндауынша Мамай орыстарға қарсы
1377 жылы Арабшах атты әскербасшыны жіберген екен. Бірақ Мәскеу
әскерлері соғыстан бас тартып, қаша жөнеледі. Арабшах бастаған әскер
Төменгі Новгородқа шауып, оны өртеп тастайды.
Мәскеу осыдан кейін Мордваға шабуыл жасайды. Мәскеуліктер де
ордаға тәуелді мекенді тонап, өртеп, ойран шығарады.
Дмитриден өш алу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz