Ms access-деректер базасын басқару жүйесі
Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.тарау. Деректер базасы.ақпараттық жүйенің негізі
1.1 Ақпараттық жүйе және оның топтастыруы. . . . . . . 5
1.2 Деректер базасы жайлы жалпы түсінік.. . . . . . . . . 10
1.3 Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ). . . . . . . 13
1.4 Деректер базасының құрылымы.. . . . . . . . . . . . 26
1.5 Деректер базасының негізгі типтері.. . . . . . . . . .
2.тарау. MS ACCESS.деректер базасын басқару жүйесі.
2.1. MS ACCESS.тің негізгі ұғымдары . . . . . . . . . . . . . 31
2.2. Кесте үлгісінің құрылуы мен модификациясы.. . . . . . . 36
2.3.Формалармен жұмыс істеу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.4. MS ACCESS.тегі сұраным таңдау. . . . . . . . . . . . . . . 42
2.5. Есеп берулер мен макрос құрудағы ерекшеліктер. . . . . . . 47
2.6 ACCESS BASIC тілінде программалау. . . . . . . . . . . . . 53
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Қосымшалар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.тарау. Деректер базасы.ақпараттық жүйенің негізі
1.1 Ақпараттық жүйе және оның топтастыруы. . . . . . . 5
1.2 Деректер базасы жайлы жалпы түсінік.. . . . . . . . . 10
1.3 Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ). . . . . . . 13
1.4 Деректер базасының құрылымы.. . . . . . . . . . . . 26
1.5 Деректер базасының негізгі типтері.. . . . . . . . . .
2.тарау. MS ACCESS.деректер базасын басқару жүйесі.
2.1. MS ACCESS.тің негізгі ұғымдары . . . . . . . . . . . . . 31
2.2. Кесте үлгісінің құрылуы мен модификациясы.. . . . . . . 36
2.3.Формалармен жұмыс істеу. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.4. MS ACCESS.тегі сұраным таңдау. . . . . . . . . . . . . . . 42
2.5. Есеп берулер мен макрос құрудағы ерекшеліктер. . . . . . . 47
2.6 ACCESS BASIC тілінде программалау. . . . . . . . . . . . . 53
Қорытынды. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
Әдебиеттер. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Қосымшалар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 3
1-тарау. Деректер базасы-ақпараттық жүйенің негізі
1. Ақпараттық жүйе және оның топтастыруы. _ _ _ _ _ _ 5
2. Деректер базасы жайлы жалпы түсінік._ _ _ _ _ _ _ _ _ 10
3. Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ)_ _ _ _ _ _ _ 13
4. Деректер базасының құрылымы._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
5. Деректер базасының негізгі типтері._ _ _ _ _ _ _ _ _ _
2-тарау. MS ACCESS-деректер базасын басқару жүйесі.
2.1. MS ACCESS-тің негізгі ұғымдары _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
2.2. Кесте үлгісінің құрылуы мен модификациясы._ _ _ _ _ _ _ 36
2.3.Формалармен жұмыс істеу_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40
2.4. MS ACCESS-тегі сұраным таңдау_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
2.5. Есеп берулер мен макрос құрудағы ерекшеліктер. _ _ _ _ _ _ 47
2.6 ACCESS BASIC тілінде программалау_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
Қорытынды_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 56
Әдебиеттер_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57
Қосымшалар_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _
Кіріспе.
Біз өмірде әр түрлі анықтамаларды (телефон желісі, теміржол, әуе
жолы,т.б) каталогтарды (библиотекалық, өнеркәсіп өнімдері тізімін),
тізімдерді (студенттердің, оқушылардың, жұмыскерлердің, т.б, жиі
қолданамыз. Көрсетілген әрбір информация көзі объектілер жиынын анықтайды
(абоненттелефоны, мектеп туралы ақпарат), сондықтан, жинақталған
информацияның ішінен ең керегін таңдап алу көп уақытты талап етеді. Ал
керекті информацияны құрастыру,жинақтау,жаңарту бұдан да қиын. Осындай
көрсетілген жұмыстар қазіргі уақытта машина иығына артылып , өз шешімін
тауып отыр.
Информацияны ЭЕМ көмегімен ұйымдастыру әдістерінің жан-жақты таралған
түрінің бірі - Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ), яғни керекті
информацияның өңделуі үшін ыңғайлы түрде сақталуы.
Деректер базасын ұйымдастыру және оның информациясын басқару үшін
компьютерлік бағдарламалар бар, оларды деректер базасын басқару жүйесі деп
атайды.
Бұл деректер базасын басқару жүйесінің білім біру саласында да тигізер
пайдасы зор. Атап айтқанда математика сабағында деректер базасының
мүмкіндіктерін мүғалімдер де, оқушылар да пайдалана алады.
Біздің өмірімізде орын алатын,қазіргі кезде өміріміздің көптеген
салалаларында қолданылатын компьютерлердің мектептеріміз бен үйімізге де
жылдам еніп бара жатқанын байқаймыз. Сондықтан біз осы машиналардың
балаларды оқытуға қандай әсерін тигізетініні туралы қызу даудың куәгері
болып табыламыз.Әрине, компьютерлердің білім беру саласында да тигізер
пайдасы зор.
Деректердің педогогикалық банкісін сәтті қолдануды қамтамасыз ету
үшін, бізге практикалық дағдымен білім алу керек.
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі
принциптерінің құрылымдарымен танысу бітіру жұмысымның басты мақсаты.
Осындай массивтер программалы аппаратты құралдармен бірге информациялық
жүйе деп аталатын жүйені құрайды.
Жұмыстың мақсаты –фактографиялық информациялық жүйемен танысып,
MS ACCESS жұмысының принциптерімен танысу,мәліметтер базасының
информациялық жүйенің негізі болатынын көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін жүргізілетін жұмыстар:
1 Информациялық жүйе түрлерімен танысу.
2. MS ACCESS-деректер базасының жұмыс режимін сипаттау.
3 .Қазіргі кездегі информациялық жүйе ерекшеліктерін сипаттау.
Ескерту
Бұл жұмыста бұдан былай Деректер базасын басқару жүйесі деген сөз
орнына қысқартылып ДББЖ сөзі, ал Деректер базасы сөзі орнына қысқартылып
ДБ сөзі жазылады.
1- тарау
Деректер базасы-информациялық жүйенің негізі.
1.1 Информациялық жүйе жәнен оның классификациясы.
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі
принциптері, құрылымдары программалы-аппаратты құралдар мен бірге
информациялық жүйені құрайды.
Информациялық жүйелерді шартты түрде фактографиялық және документальды
деп бөлуге болады.
Фактографиялық-информациялық жүйеде өмірдегі барлық объектілер туралы
деректердің нақты мәндері тіркеледі. Бұл жүйеде объектілер туралы барлық
деректер алдын-ала белгіленген форматта компьютерге хабарланады.
Фактографиялық-информациялық жүйеде информациялардың белгілі бір
структурасы болады.Солар бойынша машина деректердің бірінен-бірін ажырата
алады. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сауалға бірмәнді жауап бере
алады.
Ал документальды-информациялық жүйелердің фактографиялық
жүйелерден біршама өзгешеліктері бар. Бұндай жүйелердің деректер базасын
белгілі бір структураға сәйкес документтер
(статья,кітаптар,рефераттар,т.с.с) және графиктік объектілер құрайды.
Жүйенің мақсаты қолданушының сұрауындағы шартты қанағаттандыратындай
документтер тізімін беру.
1.2 Деректер базасы жайлы жалпы түсінік.
Деректер деп, біз ЭЕМ-ның жадысында немесе ЭЕМ-ға енгізуге
дайындалып қойылған информацияларды түсінеміз.
Информацияларды дайындау оны жалпылау, кодтау және машинаның тіліне
көшіруден тұрады.
Деректерді өңдеу деп, деректер массивін түрлендіруді жүзеге асыратын
есептердің мәндестілігін түсінеміз. Деректерді өңдеуге деректерді ЭЕМ-ға
енгізу, қандай да бір параметр және сын бойынша деректерді таңдау,
деректердің құрылымын түрлендіру, деректерді ЭЕМ-ның сыртқы жадысына
орналастыру , есептің шешуінің нәтижесі болатын деректерді шығаруды өзіне
енгізеді.
Деректер комплексін шешу үшін деректерді өңдеудің өзара байланысқан
есептерінің жүйесі құрылады.
Деректерді басқару деп, деректерді өңдеу есебін жетілдіре қалыптастыру
үшін қажетті деректердің барлық операцияларының шеңбері түсіндіріледі.Бұл
операцияны қамтамасыз етушілерге бөлуге болады, мысалы көшіру және
жұмысшылар, бұлар ДӨЕ-нің қолданбалы бағдарламаларымен орындалады.
ДӨЕ-нің (Деректерді өңдеу есептерінің) шешілуінің әдістерінің дамуы 60-
шы жылдары деректер базасы ұғымының пайда болуына әкелді, бұл информатика
саласының негізі болды.Осы жерде Деректер базасы деп нені түсінеміз?
деген сұрақ туады.
Деректер базасы деп келесі шарттарды қанағаттандыратын деректер
жиынын айтады:
1.Жалпы есепке байланысты қойылған мақсатқа
бағытталғандылық.
2.Өмір шындығына қатысты әлдебір облысты бейнелейтін
құрылымдылық
шарты немесе модульділік.
3.Өзара байланыстылық.
4.Жинақталған информацияның басқа қолданбалы программалардан
тәуел-
сіздігі.
Деректер базасы негізінде кейбір пәндік облыстардың өзара байланысқан
деректердің мәндестігі, бұл ЭЕМ-ның жадысында сақталады және бұл деректер
есептерді шешуге қолдануды ұйымдастырылғаны айтылады.
Деректер базасының ұғымына байланысты кейбір нақты жағдайларды
көрсетейік.
1. Деректер базасын сақтау үшін қандай жады жарамды?
Бұл жады келесі қасиеттерді меңгере алуы керек:
1. ДӨЕ-нің міндеттері көбінесе бірнеше қайталана шешіледі, мұнда
бір есептің шешілу нәтижесі кейбір жағдайларда басқа есептерге берілген
ізделінді бола алады.
Бұл жағдайларда деректер базасы деректер банкі ролін атқара
алады, мұнда берілген облыстың есептерін шешу үшін пәндік информация
жинақталады. Сондықтан, деректер базасының берілуі тұрақты сақталсын және
олардың бар болуы және сақталуы ЭЕМ-нің күйіне тәуелді болмау керек. Бұдан
басқа информацияның деректер базасында бағалы болғандықтан жадыға
информацияны сақтаудың сенімділігінің жоғары болуы талап етіледі.
2. Деректер базасының (ДБ-ның жадысы ) өте кең көлемді болуы керек және
деректер базасының өмір сүру процесінде кеңейтуге мүмкіндік болу керек.
3. ДБ-сында қолданылатын информацияларды іздеу методы деректерге тура
қатынасты талап етеді. Қазіргі уақытта тізілген қажеттіліктерге көп
мөлшерде магнит дискісіндегі сыртқы жады қанағаттандырады, қазіргі ДБ-ның
көпшілігі дискіде сақталады.
Магнит ленталардағы сыртқы жады ДБ-ның көшірмесін түсіру үшін
қолданылады.
ДБ-сы қолдану процесінде, деректер керекті мөлшерде ЭЕМ-ның
оперативті жадысында есептеледі, мұнда олардың қажетті өңдеуі өтеді.
ЭЕМ-ның ақпаратты құралдарының дамуы негізінде ДБ-сын сақтауға жаңа
мүмкіндіктер пайда болуда. ЭЕМ-ны оперативті жадысының тез арада көлемінің
ұлғаюына байланысты оперативті жадыға барлық деректер базасын қосымша
санауға жиі мүмкіндіктер туады, бұл деректерді өңдеудің жылдамдығын
арттырады. Бұдан басқа соңғы уақытта электронды дискідеинформацияны көп
уақыт сақтауға мүмкіндік туады.
Мұндай құрылғылар жоғары жылдам қозғалыстарды меңгереді.
II. Базалардың біркелкі деректері көптеген қолданбалы есептерді
шешуге қолданылады. Осымен ДБ-сын басқа кез келген ЭЕМ-ның сыртқы
жадысының мәндестігінен айырмашылығы бар. Бұдан басқа, деректердің массиві
әртүрлі тәсілдермен табылады немесе деректердің жекелеме көріністері
көптеген әртүрлі пайдаланушылармен бірге қолданылады.
III. Деректер базасы сыртқы әлемінің кейбір пәндік облыстарымен
информациялы моделі болады. Мұнда, объектінің қасиеттері және
мінездемелері туралы деректер сақталады .Шынында сыртқы әлемде объектілер
өзара байланысқан, ал ДБ-сында бұл байланыстар бейнеленеді.
Сонымен ДБ-сында барлық деректер байланысқан.
Деректерді ұйымдастырудағы қажеттіліктер.
ДБ-сын жақсы құрастыру тек қана оның ұйымдастырудағы кейбір
қажеттіліктерді орындағанда жүзеге асады. Мұндай қажеттіліктерге мыналарды
енгізуге болады:
1.Деректерді бірге қолдану.
2.Бірдей базаның деректері бірнеше пайдаланушылармен қолдана алады.
Мұнда әрбір пайдаланушы бұл деректерді өзіне ыңғайлы түрде алуы қажет.
Бірдей деректерді бір мезгілде әртүрлі пайдаланушы қолданған кезде
деректер базасына аздаған ыңғайлылықтар туғызуы керек.
ДБ-сының кеңейтілуі.
ДБ кеңеюге қабілеті болуы керек, бұлар мыналар негізінде болады:
1 .Бір типті деректердің сандарын арттыру.
2. ДБ-сына жаңа типтес объектілерді немесе байланыстың жаңа типі
енгізіледі, мысалы сабақ пәні және студент объектілерінің арасына
баға байланысы енгізіледі.
ДБ-мен жұмыстың қарапайымдылығы.
Деректерді өңдеу күрделі жүйенің және шығарушының жағдайында, ДБ-сының
деректерімен қарапайым жұмыс істеу маңызды орын алады.
1. Деректердің құрылысы логикалық және анық болуы керек.
2. Деректерге тиімді операция анық және жақсы сызылған функциялармен
меңгерілілген.
3. Көп еңбекті қажет етпей, әртүрлі қамтамасыз ету операциялары
орындайды (көшіру,базаны кеңейту және т.б)
Деректер базасымен жұмыс істеудің қарапайымдылығы программалауға
кететін уақытты қысқартады, жүйелерді кейінге қалдыру және пайдалану, сол
сияқты оларды құрастыру үшін аздаған мамандықты қажет етеді.
ДБ-сының ену үнемділігі.
Үнемділік деп, мұнда деректерге оперативті жадының алатын көлемінің
шектеулілігі кезіндегі ену жылдамдығы түсініледі.
ДБ-сына ену үнемділілігі өте қажет. Қазіргі уақытта деректер
базасына ең қажеттісі тұйықтық және тәуелсіздік қажеттіліктері болады.
ДБ-сының тұйықтығы.
ДБ-сының тұйықтығы деп, оның жұмысқа дайындығы түсініледі. ДБ-
сының тұйықтығы қиын ұғым, көптеген аспектілерден тұрады.
Кейбіреуін көрсетейік:
1.Физикалық тйықтығы, деректер үлгісінің әдептілігі және магнитті
тасушылардағы информациялардың сақталуы.
2.Логикалық тұйықтық, бұл базада деректердің сөзге қарсы келмеуі
түсініледі.
3.Деректердің маңыздылығы немесе заттардың нақты жағдайына деректердің
сәйкес келуі.
ДБ-сының тұйықтылығы жоғалту ЭЕМ-ның аппаратурасының жұмыстан шығуына
прграммамен қамтамасыз еткендігі қателік, дұрыс емес енгізудің
технологиясы және т.б. болады. Сондықтан базалардың тұйықтығын қамтамасыз
етуде нақты көлемі өте қиын.
Деректердің бағдарламаға тәуелсіздігі.
Деректердің өңдеудің кез келген жүйесі үзіліссіз дамиды-жаңа
міндеттер бар нәрселер жаңарады, жаңа есептегіш техника және операциялық
жүйелер пайда болады. Мұндай жүйенің дамуы біріншіден, деректер базасын
әртүрлі модификациялауда түсініледі. Бірақ-та жалпы жағдайда, деректер
құрылысын модификациялау, осы деректерді өңдеудің қолданбалы
бағдарламаларына әсерін тигізеді.
Деректердің тәуелсіздік принципі әртүрлі модификациялау кезінде
деректер базасын кеңейту және қайта ұйымдастыруда бар қолданбалы
бағдарламаларға өзгерту енгізуді қажет етпейді.
1.3. Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ)
Біздің сөз етіп отырғанымыз деректердің компьютерлі базасы жайлы
болғандықтан, бұдан деректермен жасалатын барлық жұмыс программа көмегімен
болады. Әртүрлі программалар берілген деректерді әртүрлі көреді, әртүрлі
жағдайда қолданады. Бірнеше қолданушы бір-біріне кедергі келтірмей,
өздеріне қажетті информацияларды, деректерді алу үшін деректер базасын
басқару жүйесін пайдаланады.Олар деректер базасымен жасалатын барлық
жұмыстарды қамтамасыз ететін программалар: құру, деректер базасын көптеген
қолданушылармен қолданудан құралады.
ДББЖ-нің шешетін міндеттеріне тоқтала кетейік.
ДБ-сын құру үшін, онда әрине қандай деректер сақталатынын және қандай
типте болатынын анықтап алу қажет. Бұдан басқа қазіргі компьютерлердің
информациялық сиымдылығы, мысалы кітапхана каталогтарына көптеген есе
үлкен болғанымен де шексіз емес.Сондықтан міндетті түрде басынан бастап
деректерді сақтау көлемін шектеу керек. Бұл үшін информацияның әрбір
элементіне нақты ұзындық беру керек.Осындай қасиеттерді сипаттау үшін
деректер базасының басқару жүйесінің өзіндік тілі қолданылады. Ол тілді
деректерді сипаттау тілі деп атайды. Деректерді сипаттау тілінен басқа
ДББЖ мен компьютерді қолданушының арасындағы қатысты сипаттайтын басқа да
тәсіл бар, онда программа деректердің әрбір элементінің типі, өлшемі және
атына байланысты сұрақтар қояды, ал қолданушы осы сұрақтарға ЭЕМ-мен
диалог түрінде жауап қайтарады. Деректердің жалпы сипаттауын метадеректер
деп те атайды.
ДББЖ-нің келесі міндеті компьютер жадысына деректерді енгізумен
қамтамасыз ету немесе басқа деректер базасын жүктеу.
Бұл этапта ДББЖ-сі енгізілетін информацияның дұрыстығына бақылау
жасауды жүзеге асырады. Мысалы, деректерді типі бойынша тексеруге болады.
Егерде санның орнына әріп енгізетін болсақ, программа оны жадына
жібермейді және дисплей экранына сәйкесінше хабарын шығарады.Кең көлемді
деректер базасын жүктегенде, бұл іс өте қажет, себебі олар енгізуде кеткен
қателіктерді ерте білуге көмектеседі. Енгізілген информацияны компьютер
жадына орналастыруды, деректер базасының схемасы мен элемменттер
бейнесінің көмегімен ДББЖ басқарады.
ДБ-сын пайдалануда қолданушының алдында қандай міндеттер пайда болады?
Ең басты міндет ДБ-сын жаңарту немесе ескірген деректерді жаңалармен
алмастыру,жаңа информациялармен толықтыру. ДБ-ның бұл міндетін реттеу
ісінде де ДББЖ шешуге көмектеседі.Содан кейін қолданушы деректердің барлық
сақталып тұрғандарын, тек өзіне сол кезде қажеттілерін таңдап алуға
ұмтылады.
Өз сұранысымен ол ДББЖ-сін ұсынады. Бұл үшін сұрақтардың арнаулы
тілдерін қолдануға болады,олар өмірдегі тілге жақындау немесе басқа
құралдар қолдануға болады, қайсысы керекті информацияны таңдау ісін
кеңейте түседі.
Егер деректер базасын бір мезгілде бірнеше адам қолдана алса, онда
ДББЖ-сі олар бір-біріне кедергі жасамау мәселесін реттеп отырады. Бұдан
басқа, ДББЖ-сі машина істен шыққанда негізгі ақпаратты сақтай білу керек.
Бұл есептер шеңбері деректер базасын толық қамтамасыз ету деп аталады.
Сондықтан алынған деректер негізінен қандай да бір өңдеуге ұшырайды.
Мұндай өңдеудің ең көп қолданылатын түрі сортқа бөлу. Мысалы, сандарды
кемімелі немесе өспелі деп, ал символдардың жолын алфавиттік ретпен
сорттауға болады. Кей кезде бүтіндей блоктарды немесе элементтердің
бірігуін шығаруға тура келеді.
ДББЖ-сі мұндай өңдеуді қамтамасыз етуі керек. Соңында алынған
информацияны ыңғайлы және көрнекті түрде ұсынуға болады. Бұл дегеніміз
график, цифрлі деректері бар диаграмма немесе таблицалар болуы мүмкін.
Кестелерді немесе графиктерді шығару дисплей экранында жүргізіледі.
Осындай процедураларды ДББЖ-нің құрамына кіретін санақ генераторы
орындайды.
Барлық осы айтылғандардан бізде екі жақты пікір қалыптасады .Бір
жағынан қазіргі кездегі ДББЖ-сін қолдануөте жеңіл көрінеді, ал екінші
жағынан деректер базасын қиын құрылымды етіп құра білу керек. Ол үшін
бірнеше арнайы тілдер мен ДББЖ-нің ішкі жүйесін меңгеру қажет. Бірақ
деректер базасын үлкен ЭЕМ үшін, коллективті адамдар үшін құрылғанын
ажырата білу керек. Бірінші жағдайда ДБ-сын құру өте ауыр болады және оны
программистер, өңдеушілер құрады .Ал екінші жағдайда, ДБ-сын өңдеуде
әдетте едәуір қарапайым мақсаттар талап етіледі. Сондықтан мұнда қарапайым
құралдарды қолдануға болады.
Олар программасыз қолданушының барлық қажеттілігін өтей алуы керек.
Мұндай жүйелердің мүмкіншіліктері соншалықты аз емес. Осындай болса
мынадай деректер базасын құруға болады, қандай да бір мектептің оқушылары
туралы деректер базасын құруға болады. База құру кезінде уақыт қысқарады.
Канцелярлық жұмыстың негізгі бөлігін ЭЕМ-дер көмегімен жүзеге асыруға
болады. Онда әрине ДБ-сының тигізер пайдасы зор.
Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ) келес әрекеттерді орындауға
мүмкіндік беретін программалар пакеті:
1. Қолданушының тілдік құрылымдарымен қамтамасыз ету және деректерді
басқаруға мүмкіндік беру.
2. Деректердің логикалық моделін құптау.
3. Деректердің толық сақталануы, деректерді қорғау және оларды өңдеуге
мүмкіндік беру.
ДББЖ-нің қолдануы түрлері олардың моделімен тығыз байланысты.
Практикада келесі модельдер анықталған: сеттік, иерархиялық және
реляциялық. Практикада кең қолданылатын реляциялық деректер базасы.Реляция-
қатынас сөзінен шыққан.
1.4. ДБ-ның құрылымы.
Өзіндік деректер базаңды құру үшін, ең алдымен ол базаның қандай
элементтерден құралатынын анықтап алуымыз қажет. Мысалы, егер біз
математика немесе физика формулаларының анықтамалығының көшірмесін
құрғымыз келсе, онда әрине оған:алгебра, геометрия, математикалық
анализ, механика молекулалық физика және т.с.с. бөлімдерді енгіземіз.
Бұларды белгілі бір жазбаға біріктіре отырып, олар арасында анықталған
байланыс орнатамыз. Осындай байланыстардың болуы деректер базасының
құрылымын анықтайды.
Қолданушының көп бөлігі компьютерде жұмыс істеуді бастағанда
алдымен текстік файылдармен жұмыс істеуге машықтанады. Бірінші этапта
компьютерді қолайлы интелектуалды жазу машинкасы ретінде қолданады.
Бірақ дәл осы кезде төмендегідей элемменттерден тұратын примитивті
информациялық жүйенің ойлай білмегені:
а )текстік редакторды текстерді манипуляциялау инструмент ретінде
б )текстік файылдар тобын өңдеу объектісі ретінде қолданған.
Келесі этапта адамдар текстік файылдарды амбарлы кітапша ретінде
әртүрлі жазба деректерін сақтау үшін пайдаланды.
Мысалы, өзінің кітапханасының каталогы, адрестер, басқарма аттары, ауру
тарихын, телефон номерлерін,т.с.с.
Осындай амбарлы кітапшаларды деректерді көрсету мен орналастыруды
қолданушы өзі ойлап табады.Сонда біздің қарастырып отырған текстік
файылдар құрылымданған информацияларға жатады.Осыларға қарап біз
информациялық жүйенің анықтамасын толық та нақты түрде тұжырымдай
аламыз.
Информациялық жүйе деп белгілі әдіспен струкураланған деректер
мен деректер сақтау үшін құрылған ақпаратты-программалы құралдар жиынын
айтамыз. Информациялық жүйелердің мақсаты деректерді объектілер
арасында байланыс орната отырып өңдеу. ДБ-сы теориясында деректерді
әдетте атрибут деп, ал объектілерді маңыз деп атайды.Объект, атрибут
және байланыс информациялық жүйенің фундемантальды түсініктері.
Объект – аты болатын және объектілердің бір-бірінен айырмашылығы
болатын зат. Мысалы, әрбір мектеп-объект, сол сияқты адам да объект
бола алады. Объектілер тек материалды заттар ғана болмайды, абстракталы
түсініктер:театрлы қойылымдар, өнер де объект бола алады.
Атрибут - әйтөуір бір объектіні сипаттайтын кейбір көрсеткіштер.
Информациялы жүйелерде сапалы деректер жиі қолданылады.Кейбір
объектілер жиынының атрибуты, меншікті атрибуты бар объектілер бола
алады. Мысалы, жеке адам үшін жоғарғы оқу орны атрибут болып табылады.
Екінші жағынан белгілі бір оқу орны-жоғары оқу орындары объектілер
жиынының үлгісі және деректер жиын: ректордың аты жөні,
адресі, мамандықтар, студенттер саны, т.б арқылы сипатталады. Мұнда
ректордың өзі өз кезегінде жеке адам объектілер жиынының үлгісі болып
табылады. Осылайша, әр түрлі жиындардың объектілер үлгісі арасындағы
байланыс орнатуға мүмкіндік туады.
Атрибуттардың мүмкін мәндерінің тізімі классификатор деп аталады.
Мысалы, жеке адам азаматы болатын мемлекет мемлекеттер жиынының
объектісі бола алады және өз кезегінде атрибуттар мәнінің тізіміне ие
бола алады.
Кейде белгілі бір объекті үшін бір ғана дерек бірнеше мәнге ие
болады. Мысалы бір ғана фирма әртүрлі тағамдар түрін өндіреді.
Бұндай деректер қайталанушы топ деп аталатын топ құрады. Нақты
объектілердің кейбір деректерінің мәндері тұрақты, ал басқаларының
мәндері уақыт ағынымен өзгеріп отырады. Ары қарай атрибут терминінің
орнына деректерсөзін қолданамыз.Содан кейін деректер базасының
термині- өріс сөзіне көшеміз. Қатынас кесте түрінде анықталғандықтан
оның әрбір бағанасы деректер атрибуттарын анықтайды.Оларды өрістер деп
атайды.Өрістер міндетті түрде латын әріптерінен басталып құрамына сан
немесе символдық белгілер кіруі мүмкін, өрістер жазулармен анықталады.
Жазулар дегеніміз деректер базасындағы информацияның негізгі бірлігі.
1. Қарапайым екі өлшемді құрылым.
Деректерді таңдап алғанда осы деректерді қосып қою керек жүйеге бұл
деректің нақты атауын хабарлау керек. Ескі жүйелерде ұзындығы мен атауының
құрылымына қатаң шектеу қойылған.Мысалы, өте кең тараған DBASE типті ДББЖ-
сінде деректің атын 10-нан артық емес жазба латын әріптерімен
белгілеген.Көптеген қазіргі жаңа жүйелерде мұндай шектеу жойылды.Сөйтіп
біз қазіргі кезде деректер атауының қысқартылған түрінде және қалыпты
атауында пайдалана аламыз.Бұдан басқа да, қолданушы деректердің типін
анықтап информациялы жүйеге хабарлай алады. Мысалы, текстік типті, сандық
типті, т.с.с. Объект және деректер ұғымдарымен толық танысып алғаннан
кейін, енді біртекті объектілер жиынын құра алуға және деректерін
құрылымдауды үйрену қажет.
1.4.2. Реляциялық бағы дегеніміз не?
Деректердің кез келген құрылымын қарапайым екі өлшемді кестеге
түрлендіруге болады.Мұндай түрлендіру машинаға да, машинаны қолданушыға да
қолайлы болары сөзсіз. Қазіргі заманғы информациялы жүйелердің
көпшілігінің осындай кестелермен жұмыс істейтінін айта кету орынды.
Екі өлшемді кестеден тұратын деректер базасын реляциялы ДБ деп
атаймыз.
Реляция сөзі ағылшын тілінен алынған relation -қатынас дегенді
білдіреді. Реляциялық бағыттың басты мақсаты кез келген құрылымды кестені
екі өлшемді кесте түріне келтіру.
Реляциялық деректер базасының теориясы өте күрделі математикалық пән.
ДБ-ның негізгі терминалогиясы сипаттау дәрежесіне (теория немесе
практика), ДББЖ-не жене оқырманның категориясына байланысты.
Терминалогияны мына кестеден көрсетейін.
ДБ теориясы. Реляциялық ДБ Біздің келісім
Қатынас (Relation) Таблица (Table) Таблица
Кортеж (Tuple) Жол (Row) Жол
Атрибут Atribute) Баған (Column) Өріс (Field)
Бірақ-та бұл таблицаға қосарымыз да бар.
1. ДБ-ның теориясында Атрибут терминімен қоса (кейде бұл терминің
орнына) Домен (domain) атрибута сөз тіркесі қолданылады. Домен -
берілген атрибуттың қабылдайтынмәндерінің жиыны.
2. Кесте жолын көбінесе жазу (record) деп те атайды.
Сонымен реляциялық ДБ-ның негізгі ұғымдарына тоқталып өтейін.
1.Реляциялық ДБ-сында кез келген деректер жиынтығы екі өлшемді кесте
түрінде беріледі.
2. Әрбір кесте белгіленген мөлшерде жолдан және бірнеше бағаннан
тұрады.Бағандардың сипаттамасын кестенің макеті деп атау қабылданған.
3. Әрбір баған нақты деректерді көрсетеді.
ДБ тілінде бағанды өріс деп атау қабылданған және әрбір өріс үшін
мыналарды анықтап алу қажет:
а)Өрістің бірегей аты;
б)Өрістің типі;
в)Қосымша мінездеме.
4.Кестенің әрбір жолы компьютердің тілінде жазу деп аталады. Жазулар
дегеніміз деректер базасындағы информацияның негізгі бірлігі. Жүйе
жазуларды реті бойынша нөмірлейді:
1,2, ... ,n.Кестедегі өріс санына ауысып отырады.Өріс санын,атын,типін де
өзгертуге болады, бірақ оны кесте макетін өзгерту операциясы арқылы іске
асыру керек.
5.Әрбір өріс бірнеше кестеге де кіре алады.
1.4.3. Информацияны кодтау.
Информациялық жүйеде атау мен қатар олардың цифрлық және әріптік
белгіленулері қолданылады.Бұл белгілерді код депатайды. Бұл кодтарды мүлде
қолданбай-ақ қоюымызға да болады, бірақ бұл жағдайда көптеген мәселелер
туындайды.
Біріншіден, енгізілген информацияның көлемі ұлғаяды. Екіншіден, бір
атты адамдар әртүрлі теріп алады, бұл жағдайда машина шатысып қалады.
Сондықтан, көптеген өріс үшін оның цифрлық немесе әріптік кодын енгізеді.
Сонымен қатар деректер базасына осындай кодтар жазылған кестені де
енгізеді. SLOVKAT деген сөздікті мысалға алатын болсақ, деректер базасында
сөздіктің басқа кестелерден еш өзгешеліктері болмайды.Сөздікте тек атауын
ғана емес,сонымен қатар басқа да белгілі деректерді көрсетуге
болады.Кодтың бір мәнділігі деректердің мүмкін мәндерінің санына тәуелді
болады.Ол деректерді сипатына, қолданушының мақсаты мен мүмкіншілігіне де
байланысты болады.Мысалы, жоғарғы оқу орындарының аббревиатураларын код
ретінде алуға болады. Сондай-ақ, код ретінде М және Ж сияқты айқын
аббревиатураларды да алуға болады. Информациялардың көптеген түрлері үшін
мемлекеттік классификаторлар бар болады,осыларды барлық жерде қолдана
алады.Ал басқа жағдайларда кодты өз еркімізбен ойлап табуға тура келеді.
Қазіргі кездегі жүйелерде деректерді автоматты түрде кодтау қарастырылған.
Кестедегі әрбір жазудың алғашқы кілті болы қажет. Яғни, ол осы жазудың тек
қана мағынасын бірмәнді анықтайды. Кілт бір немесе бірнеше өрістен тұрады.
Мысалы, телефон анықтамалығында алғашқы кілттелефон номері болады.
Алғашқы кілт екі қасиетті қанағаттандыруы қажет:
1.Жазудың бірмәнді идентификациясы, яғни жазу кілттің мағынасын толық
ашуы керек.
2.Артықтықтың болмауы:кілттен ешқандай өрісті алып тастауға болмайды.
Кесте маңындағы алғашқы кілттің әрбір мәні уникальдыболуы керек.
Қарама-қарсы жағдайда бір жазуды екіншісінен айыру мүмкін болмайды.
Информациялық жүйелердің ең қарапайымы және атақты жүйелердің бірі
мамандармен басқару жүйесі. Бұл жүйеденегізгі кестенің әрбір жолы
белгілі бір адам туралы деректерді сақтайды-фамилия, аты туған күні,
ұлты және т.б. Кейде тәжірибесі аз қолданушы бұл таблицаның алғашқы
кілті ретінде Ф.И.О өрісін көрсетеді. Бұл әрине дұрыс емес. Әрбір үлкен
мекемелерде бірдей аты-жөні бар 2 немесе 3 адам болуы мүмкін.Сондықтан
бұндай кемшіліктер информациялық жүйенің құндылығын жояды. Бұл мысалдан
фамилияның ешқандай алғашқы кілті бола алмайтынын көреміз. Алғашқы
кілтті көрсету-объектінің бірінен екіншісін айыра білудің бірден бір
жолы болып табылады. Осы жерде мынадай сұрақ туады.
Неге біз алғашқы кілт дейміз? Кестенің екінші кілті деген де бола ма?
Ия, алғашқы кілттен басқа кестенің қарапайым кілттерін біз екінші
кілт деп атаймыз. Кестенің алғашқы кілті біреу ғана болады, ал
қарапайым кілттері бірнешеу болуы мүмкін. Кілттер кестені ретке келтіру
үшін қолданылады.
4. . Информацияның ақиқаттығы.
Кестелердің толтырылуы мен машинаға енгізілуін адам жүргізетін
болғандықтан, деректердегі қателіктер тіпті ережесі болып
табылады.Сондықтан кез келген информациялық жүйе осы қателіктерді түзетуге
арналған құралдарға ие болуы керек. Бір кестедегі және әртүрлі
кестелердегі деректер бірімен бірі логикалық байланысты.
Логикалық өзара байланыстылықтың бұзылуы-бұл информациялық жүйе
үшін құрылған формальды логикалық бақылаудың аппараты арқылы табылған
мағынасының логикалық қателігі болып табылады.Бұдан басқа нақты
информациялық жүйе өзіндік бақылау құралына ие болады.
Қазіргі заманғы ДББЖ-сінде деректердің бүтіндігін қолдайтын
құралдар бар, олар дұрыс емес коды бар бағанмен жұмыс істеуге мүмкіндік
бермейді.
Сондай-ақ, қазіргі кездегі информациялық жүйелерде шартты түрде
көрсетіп қоюға болады.Яғни, бұл шарт бірнеше өрістің мәндерін
қанағаттандыруы керек. Деректердің мағынасынан кететін қателермен
жұмыс өте күрделі болып табылады. Мысалы, арифметикалық қателіктер кетуі
мүкін.Арифметикалық қателерді жөндеудің бірнеше құралдары қолданылады.Олар
бірінен бірі сенімділігімен, жұмыс істеу сиымдылығымен ажыратылады.
1.4.5. Информацияны іздеу және іріктеп алу.
Біз деректердің электрондық көрсетілуін қарастырдық. Бұдан басқа,
машинаның арифметиканың төрт амалын орындай алатынын білдік, яғни оның
сандық деректердің берілген мәндерімен әртүрлі формула арқылы есеп жүргізе
алатынын байқадық. Бірақ, информациялық жүйе қызметі берілген формула
бойынша механикалық есеп жүргізумен шектеліп қалмайды. Тіпті көптеген
жүйелер есеп жүргізуге арналмаған, мысалы телефон анықтамалығы, функциялар
қасиеттері, т.с.с.
Информациялық жүйенің негізгі функцияларының бірі информацияларды іздеу
мен іріктеп алу.
Информацияны іздеу дегеніміз не?
Мысалы, біз кітапханадан бір жазушының кітабы туралы деректер
тапқымыз келеді делік. Біз алфавитті каталогқа келіп, егер жазушының
фамилиясы Ибрашев болса, И әрпіне арналған қорпшаны тауып алып, оның
ішінен Ибрашев деген фамилиясы бар бірнеше карточканы тауып аламыз немесе
бұл кітапханада Ибрашевтің кітабының жоқ екендігіне көзіміз жетеді.Алдын
ала іздеудің критериі мен облысын анықтағанмен алфавит бойынша, фамилиясы,
аты бойынша анықталғанымен бұл операцияның қандай да бір алгоритмі
болады.Кейде бұл есепті қиындатуға да болады.
Мысалы, Ибрашевтің Рауан баспасынан шыққан кітабын іздеу қажет
болсын.Бұл жағдайда әрбір карточкадан фамилиясын ғана емес баспасын да оқу
керек болады.
Егер бізге қандай да бір анықталған жанрдағы кітапты табу керек
болса, біз алфавиттік катологтан емес, карточкалары тарихы романдар бөлек,
драмалар, детективтер бөлек орналасқан жүйелік каталогтан іздейміз. Бұл
мысалмен біз тек септің жалпы қойылуын білеміз.Қазіргі кездегі
информацияларды іздеу мен іріктеп алу соншалықты әртүрлі, тіпті оларды
санау ғана емес, классификация жасаудың өзі қиынға соғады.Ол үшін
информациялық жүйенің пәндік облысы шекарасындағы кез келген сұраққа
жауап бере алу керек.
Деректерді іздеу мен іріктеп алу үшін информациялық жүйелерге бірімен-
бірі тығыз байланысты екі есепті шешуге тура келеді:
1.Кестенің кез келген жолын оқығанда,информациялық жүйе осы жолдың
құрылған сауалды қанағаттандыратынын анықтау қажет.
2.Егер кесте өте үлкен болмаса, жүйе ешқандай уақыт өлтірмей барлық
жазуларды алуына болады.
Бірақ-та, егер кесте мың, жүз мың жазулардан тұрса, қарапайым
іріктеу компьютердің өзінде өте көп уақыт алуы мүмкін.Басқа сөзбен
айтқанда информациялық жүйе кестенің барлық жазуларын қарастырмай-ақ өзіне
қажетті информацияны табуы қажет.
1.4.6. Логикалық алгебраның принциптері.
Бірінші есепті қарастырамыз-жолды іріктеп алу.Бұл жерде бізге
фундементальды ғылым көмекке келеді. Ағылшын математигі Дж.Буль 19-шы
ғасырда есептеу жүйесі-логикалық алгебраны ашты.Логикалық өрнектерде
кездесетін жұмбақ белгілерге қарамастан бұл ғылымның негізгі принциптері
кәдімгі алгебраның элементтерін білетіндерге жаңалық емес.Логикалық
алгебраның негізгі элементтерін бізге жақсы таныс кәдімгі алгебраның
түсініктермен салыстыра баяндаймыз.
Қарапайым алгебралық теңдік жазайық:
с=а+2b-5
Теңдіктің оң жағында программалау кезінде арифметикалық деп
аталатын өрнек жазылған. Арифметикалық өрнек бір-бірімен арифметикалық
операция белгілерімен жалғастырылғаноперандалардан тұрады. Біздің
мысалымызда операндтар-бұл екі тұрақты 2 мен 5 және айнымалылар а мен b.
Бұл а мен b айнымалыларына нақты мәндер бере отырып,біз арифметикалық
өрнектің мәнін таба аламыз. Мысалы, a=2 b=6, c=9 болады. Информатика
терминінде = белгісі бұл меншіктеу белгісі. Егер a мен b анықталу облысы
барлық нақты сандар болса, онда с-да кез келген нақты сан қабылдай алады.
Дербес жағдайда арифметикалық өрнек бір операнда қабылдай алады. Мысалы,
a=b формуласында оң жағында b айнымалысымен берілген арифметикалық өрнек
орналасқан. Енді мынадай теңсіздік жазайық: c=ab
Бір қарағанда бұл өрнектің ешқандай мағынасы жоқ. Бірақ бұл, яғни
оң жағындағы арифметикалық емес логикалық өрнек.Ал сол жағындағы
алгебралық теңдік емес логикалық айнымалы. Оның анықталу облысы тек екі
сан : 1 (ақиқат немесе ия) және 0 (жалған немесе жоқ).
Логикалық өрнек сұраққа ия немесе жоқ деп жауап береді. ab
логикалық өрнегінің қорытындысы 1немесе 0 болады және логикалық айнымалы с-
ға меншіктеуге болады.
Қатаң айтқанда бульдық айнымалының мәні TRUE (ақиқат) немесе FALSE
(жалған) болып табылады. Машина қолданатын нақты мәндері әртүрлі болады.
Қолданушыны бұл әдетте қызықтырмайды. Анықтық үшін біз бұл мәндерді бір
немесе ноль деп есептейміз. Дербес жағдайда логикалық өрнек бір
операндадан тұрады, онда шартты өрнек мағынасына сәйкес келеді. Мысалы
шартты өрнек ab дербес жағдай.Шартты өрнектің мәні ақиқат немесе жалған
бола алады.Шартты өрнектің элементтері қатынас белгілерімен біріктіріледі:
= (тең);
(артық);
(кіші);
(тең емес);
= (артық немесе тең);
= (кіші немесе тең) .
Мысалы, a b өрнегі ақиқат, егер а тең емес b-ға болса, ал егер а b-дан
артық немесе b-ға тең болса, онда a=b өрнегі ақиқат мән қабылдайды.
Логикалық өрнектің операндалары логикалық операцияның белгілерімен
біріктіріледі:
AND –конъюнкция (және);
OR- дизъюнкция (немесе).
Логикалық өрнектерде дөңгелек жақшалар арифметикалық өрнектегідей
операцияның приоритетін анықтау үшін қолданылады.
Кеңінен қолданылатын операциялар AND және OR-дан басқа мынадай
операциялар қолданылады:
XOR-дизъюнкция II (немесе)
EQV-эквиваленттілік
IMP-импликация
Логикалық операцияларда анықталған приоритет қолданылады:үлкен
операция жоққа шығару, содан кейін-конъюнкция, сосын-дизъюнкция. Мұнда да
приоритетті дөңгелек жақша көмегімен өзгертуге болады.Мысалы, мына
логикалық өрнекте
(ab) OR (bc) AND NOT ((a0) OR (ca))
мынадай тәртіп орындалады:
4 3 2 1
(ab) OR (bc) AND NOT ((a0) OR (ca))
Осы баяндалған деректерге бірнеше ескертулер қосайық:
1. Шартты және логикалық өрнектердің белгілері әдетте бірнеше
символдан тұрады,сондықтан оларды кейде операторлар деп те атайды.
2. Информациялық жүйелерде атрибуттың аты кәдімгі алгебралық айнымалыны
белгілеудегідей мағынаға ие болады.
3. Логикалық алгебра кең түрде қолданылады:математикада,
информациялықтехнологияда,программа лау тілдерінде,информациялық жүйенің
сауалдар тілінде, электронды таблицаларда, тіпті MS DOS командалық
файылдарында да қолданылады.
Арифметикалық операцияның белгілеріне (+,-,*,) қарағанда логикалық
операцияларда стандарт жоқ, әртүрлі жағдайларда бұл белгілер
қолданылады.Мысалы, = орнына = = жазады,
орнына != тіркесін, AND орнына & немесе and жазады.
4. Егер шарт ақаиқат болса, онда...,-деп жиі айтылады. Бұл дұрыс емес,
шарт өздігінен ешқашан ақиқат немесе жалған болмайды.Сондықтан бұл
сөйлемді былайша айту қажет: Егер шартты (немесе логикалық) өрнектің мәні
ақиқат болмаса,онда...
Сонымен, логикалық өрнектің мәнін санай келе мешина оны
бульдық айнымалыға меншіктеп, ары қарай логикалық операцияларға қолдана
алады.Логикалық алгебраның аппараты информациялық жүйеде іріктеп алу
механизмінің барлық негізінде жатыр.Бұл аппараттың жүзеге асырылуы жүйеден
жүйеге өзгеріп отырады.
Мысалы, кең тараған деректер базасы dbase-де фильтр деген ұғым
қолданылады.Информация сүзіледі, онда таңдап алуға сүзгінің 1-ге тең
мәндері ғана түседі.Осындай фильтрді
MS Acces-те де қолдана аламыз және экранға кестенің тек таңдап алынған
жолдарын шығарады.
Күрделі қазіргі заманғы жүйелерде қарапайым сөйлемдермен қоса
ағылшын тілді оператор SELECT (таңдап алу) болатын сұраулардың өндірістік
тілі SQL (structured guery language) қолданылады. Бұл операторда ереже
бойынша: нені таңдап алу керек, қайдан және қандай фильтрден таңдап алу
керектігін анықталады.
Аударғанда былай айтылады: Кітапхана деректер базасынан (from),
мұнда (where) автор тең Ибрашев болтын.
MS Acces-те фильтрде, SQL-де қолданылады. Өзімізге қажетті жазуды жүйе
тезірек тауып алуы үшін, кестені кемуі бойынша немесе өсуі бойынша реттеп
алуы керек.
Бұл дегеніміз не?
Қарапайым жағдайды қарастырайық: кесте алғашқы кілттің мәнінің өсуі
бойынша реттелген, мысалы телефон анықтамалығы-телефон номері бойынша
реттелген. Бұдан бізге телефон номері 63-42-22 болатын адам туралы дерек
алуымыз керек болсын, кесте 526 жолдан тұрады делік. Бұл дегеніміз жүйе
кілттің мәнінің, яғни телефон номерлерінің өте сирек екенін,анықтамалықта
барлығы 526 жазу бар екенін біледі.
Алдымен жүйе кестенің орта жолына көз салады және 263-ші жазуды
оқиды.Мұнда 3 жағдай болуы мүмкін:
1.Бұл жазудағы телефон ноиері ізделінді телефон номеріне тең болса,онда
жазу бірден табылады.
2.Номер ізделінді номерден үлкен болса, онда ізделінді телефон кестенің
төменгі бөлігінде жатады.
3.Номер ізделінді номерден кіші болса, онда ізделінді телофон кестенің
жоғарғы бөлігінде орналасады.
Келесі жазу кестенің төменгі немесе жоғарғы бөлігінің орта шенінен
алынады. Осылайша алдыңғы үш жағдай қайталанады.Сөйтіп жүйе бірнеше рет
операцияны қайталап, ізделінді номерді табады немесе бұл номердің кестеде
жоқ екендігіне көзі жетеді.
Бұл өте қарапайым әдіс және ол екілік деп аталады.Кейбір жағдайларда
кілттің мәні кестеде бірегей болмауы мүмкін.
Мысалы, фирма қызметкерлерінің тізімі әртүрлі кілт бойынша реттелген-
табельдік номерлері бойынша, еңбек ақылары бойынша, мамандығы бойынша және
т.с.с.
Реттеу кілті бірнеше деректерден тұрады.Сұрыптау кілті бірнеше
деректерден тұрған жағдайда, сұрыптау ретін нақты анықтап алуымыз қажет.
Информациялық жүйеде жазуларды қалай реттеуге болады?
Ереже бойынша кестеге тиіспей ол үшін арнайы деректер массивін
құрады,оны индекс деп атайды.
Индекс-кілттің мәні бойынша реттелген кесте жолына нұсқаулар
жиыны.Бұл жиынның әрбір элементі екі бөлімнен тұрады:кестедегі жазулардың
реттік номерлері және сұрыптау кілтінің мәні.
Іздеу принципі мына түрде болады:алдымен жүйе индекстің қажетті
элементін табады,содан кейін номері бойынша кестенің ізделінді жазуын
оқиды.Әртүрлі жүйелерде индекстер әртүрлі құрылады. Мысалы, dbase типті
ДББЖ индекс-жеке индексті файл, ал қазіргі заманғы жүйелерде индекс
деректер базасы файлының бөлігі болып табылады.
1.5. Деректердің негізгі типтері.
Енді информациялық жүйе жұмыс істейтін деректердің типтерін сипаттап
өттейін.
Текстік деректер.Әрбір текстік деректердің мәні кез келген алфавитті-
цифрлы символдар жиынын құрайды.Информациялық жүйеде текстік деректер
фамилиялар, адамдардың қызметтері, фирмалардың аттары, т.с.с. бола алады.
Дербес жағдайда текстік деректер қандай да бір файылдың аты болуы да
мүмкін.Мысалы, кейбір жүйелерде келісім бойынша телефон анықтамалығына
кішігірім ұзындықтағы текстік өріс қосуға болады және бұл өріске графиктік
файылдың атын жазуға болады. Дисплейден анықтамалықты қарастырып және
сәйкес пернені басу арқылы, экраннан объектінің фотасын аламыз.
Сандық деректер. Осындай типтегі деректер атрибуттарды көрсету үшін
қолданылады.Сандық деректер қосымша сипаттамаларға ие болады.Мысалы, бүтін
сан 2 байт, жылжымалы нүктелі сан 4 байт және т.с.с. Бүтін және бөлшек
бөлікті әдетте нүктемен енгіземіз.
Мерзім және уақыт типті деректер. Мерзім типті деректер қандай да
бір белгілі машина форматында беріледі. Мысалы, ДД.ММ.ГГГГ.
Бірінші рет көргенде-бұл текстік деректердің дербес жағдайы.
Бірақта информациялық жүйеде мерзім типті деректердің бірқатар
ерекшеліктері де болады. Біріншіден, жүйе қатаң қадағалау жасауға
мүмкіндік алады. Екіншіден, қандай да бір мемлекеттің дәстүріне тәуелді
мерзім форматын автоматтандыруға мүмкіндік туады.
Логикалық деректер.Деректердің бұл типі мына екі қарама-қарсы
мәннің біреуін қабылдай алады: TRUE немесе FALSE. Оның мәндері ия
немесе жоқ, ақиқат немесе жалған. Логикалық типті қарама-қарсы
мәннің бірін қабылдай алатын атрибуттарға қолдану қолайлы. Информатикада
логикалық деректердің маңызы зор, оның айнымалыларымен электронды кестеде
қолдануымен танысқанбыз.
OLE объектісінің өрісі. Бұл өте қызықты тип. Мұндай деректердің
мәні кез келген OLE объектісі, бұлар өзіміздің компьютерімізде болады
(графика,дыбыс,видео). Дербес жағдайда, телефондық анықтамалыққа адамның
фотасын ғана емес, оның дауысын және жүрісін де енгізуге болады.
Қолданылатын типтер.Көптеген жүйелерде қолдануға деректердің
өзіндік типін анықтау керек болады, мысалы: апта күндері, адрес және
т.с.с. Дербес жағдайда текстік деректердің мәні бос аралықтардың жиынтығы
болады, ал сандық деректердің типі-нольдер болады. Егер кестеге ешқандай
ақпарат енгізілмесе,онда мәні бос (NULL) болады. NULL-ды нольмен
алмастыруға болмайды.Көптеген жүйелерде жүйелерде қолданушыға қандай да
бір объекті үшін деректердің жоқтығын белгілеу өте маңызды.
2-тарау. MS ACCES-деректер базасын басқару жүйесі.
Автономды дербес компьютерде және басқарумен локальды есептеуіш
желілерде жұмыс істеуге арналған реляциялық деректер базасын басқару
жүйесі.
Басқаша айтқанда информациялық жүйені қолдану мен құруға арналған
инструменталды құралдардың жиынтығы.Жұмыс істеуге алғаш отырғанда, ACCES-
пен жұмыс істеу түсініксіз болады. Сондай-ақ, оны қолдануда біршама
қиындықтар кездеседі. Сондықтан, біртіндеп ACCES-тің негізгі
мүмкіндіктерімен танысуға тура келеді.
ACCES –тің құралдарымен мынадай операцияларды орындай аламыз:
1.Информациялық жүйенің базалық объектілерін әртүрлі деректер
типімен,объектілер өрісімен қоса екі өлшемді кесте проекциялау.
2.Каскадты жаңарту және жазуларды жоюда деректердің бүтіндігін қолдай
отырып кестелер арасында байланыс орнату.
3.Информацияларды бақылаудың әртүрлі құралдарын, кесте мен логикалық
алгебра аппаратын қолдана отырып кестеден енгізу, сорттау, сақтау, көру,
модификациялау, деректерді таңдап алу.
4.Мынадай операциялардың көмегімен орындалатын құру,одификациялау,
информациялық жүйенің туынды объектілерін қолдану:
• қолданушылық енгізу мен деректерді қарау оптимизациясы
• әртүрлі кестедегі деректерді біріктіру:топтық операцияны жүргізу,
есептелетін өрістің есептері мен құрылуы,логикалық алгебра аппаратын
қолдана отырып деректерді іріктеп алу;
• деректер базасының сұранымдары мен кестелерінде болатын деректер
бойынша басылған есептерді құрастыру.
MS ACCES қуатты, қолайлы және икемді құралдарға ие болады.Бұл құралдар
объектілерді көрнекілеу проекциялауға мүмкіндік береді және олар
қолданушыға тез арада кесте, форма, сұранымдар-таңдау мен есеп берулер
түріндегі толық информациялық жүйе құруға алдын-ала дайындық береді.
Бұл жүйемен жұмыс істей отырып, қолданушы біртіндеп екі шекараға ие
болады:
1. Макрос құруға үйренеді,яғни деректермен басқарудың қарапайым
инструкцияларының жиынтығын құра алады.
2. ACCES Basic немесе VBA (visual basic for application)
тілдерінде өзіндік программа құруға дайындығын кеңейтеді.
MS ACCES қарапайым ДББЖ-нен асып кетсе де және көптеген
қолданушылардың көңілінен шықса да ол қуатты өндірістік жүйелерді
құруға арналмаған, олар үшін басқа модель-клиент сервер бар
болады.
MS ACCES қосымшасын сілтеу әдетте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 3
1-тарау. Деректер базасы-ақпараттық жүйенің негізі
1. Ақпараттық жүйе және оның топтастыруы. _ _ _ _ _ _ 5
2. Деректер базасы жайлы жалпы түсінік._ _ _ _ _ _ _ _ _ 10
3. Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ)_ _ _ _ _ _ _ 13
4. Деректер базасының құрылымы._ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 26
5. Деректер базасының негізгі типтері._ _ _ _ _ _ _ _ _ _
2-тарау. MS ACCESS-деректер базасын басқару жүйесі.
2.1. MS ACCESS-тің негізгі ұғымдары _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 31
2.2. Кесте үлгісінің құрылуы мен модификациясы._ _ _ _ _ _ _ 36
2.3.Формалармен жұмыс істеу_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 40
2.4. MS ACCESS-тегі сұраным таңдау_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 42
2.5. Есеп берулер мен макрос құрудағы ерекшеліктер. _ _ _ _ _ _ 47
2.6 ACCESS BASIC тілінде программалау_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 53
Қорытынды_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 56
Әдебиеттер_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 57
Қосымшалар_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _
Кіріспе.
Біз өмірде әр түрлі анықтамаларды (телефон желісі, теміржол, әуе
жолы,т.б) каталогтарды (библиотекалық, өнеркәсіп өнімдері тізімін),
тізімдерді (студенттердің, оқушылардың, жұмыскерлердің, т.б, жиі
қолданамыз. Көрсетілген әрбір информация көзі объектілер жиынын анықтайды
(абоненттелефоны, мектеп туралы ақпарат), сондықтан, жинақталған
информацияның ішінен ең керегін таңдап алу көп уақытты талап етеді. Ал
керекті информацияны құрастыру,жинақтау,жаңарту бұдан да қиын. Осындай
көрсетілген жұмыстар қазіргі уақытта машина иығына артылып , өз шешімін
тауып отыр.
Информацияны ЭЕМ көмегімен ұйымдастыру әдістерінің жан-жақты таралған
түрінің бірі - Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ), яғни керекті
информацияның өңделуі үшін ыңғайлы түрде сақталуы.
Деректер базасын ұйымдастыру және оның информациясын басқару үшін
компьютерлік бағдарламалар бар, оларды деректер базасын басқару жүйесі деп
атайды.
Бұл деректер базасын басқару жүйесінің білім біру саласында да тигізер
пайдасы зор. Атап айтқанда математика сабағында деректер базасының
мүмкіндіктерін мүғалімдер де, оқушылар да пайдалана алады.
Біздің өмірімізде орын алатын,қазіргі кезде өміріміздің көптеген
салалаларында қолданылатын компьютерлердің мектептеріміз бен үйімізге де
жылдам еніп бара жатқанын байқаймыз. Сондықтан біз осы машиналардың
балаларды оқытуға қандай әсерін тигізетініні туралы қызу даудың куәгері
болып табыламыз.Әрине, компьютерлердің білім беру саласында да тигізер
пайдасы зор.
Деректердің педогогикалық банкісін сәтті қолдануды қамтамасыз ету
үшін, бізге практикалық дағдымен білім алу керек.
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі
принциптерінің құрылымдарымен танысу бітіру жұмысымның басты мақсаты.
Осындай массивтер программалы аппаратты құралдармен бірге информациялық
жүйе деп аталатын жүйені құрайды.
Жұмыстың мақсаты –фактографиялық информациялық жүйемен танысып,
MS ACCESS жұмысының принциптерімен танысу,мәліметтер базасының
информациялық жүйенің негізі болатынын көрсету.
Осы мақсатқа жету үшін жүргізілетін жұмыстар:
1 Информациялық жүйе түрлерімен танысу.
2. MS ACCESS-деректер базасының жұмыс режимін сипаттау.
3 .Қазіргі кездегі информациялық жүйе ерекшеліктерін сипаттау.
Ескерту
Бұл жұмыста бұдан былай Деректер базасын басқару жүйесі деген сөз
орнына қысқартылып ДББЖ сөзі, ал Деректер базасы сөзі орнына қысқартылып
ДБ сөзі жазылады.
1- тарау
Деректер базасы-информациялық жүйенің негізі.
1.1 Информациялық жүйе жәнен оның классификациясы.
Қазіргі заманғы құбылыстар мен объектілер массивтерінің негізгі
принциптері, құрылымдары программалы-аппаратты құралдар мен бірге
информациялық жүйені құрайды.
Информациялық жүйелерді шартты түрде фактографиялық және документальды
деп бөлуге болады.
Фактографиялық-информациялық жүйеде өмірдегі барлық объектілер туралы
деректердің нақты мәндері тіркеледі. Бұл жүйеде объектілер туралы барлық
деректер алдын-ала белгіленген форматта компьютерге хабарланады.
Фактографиялық-информациялық жүйеде информациялардың белгілі бір
структурасы болады.Солар бойынша машина деректердің бірінен-бірін ажырата
алады. Сондықтан фактографиялық жүйе қойылған сауалға бірмәнді жауап бере
алады.
Ал документальды-информациялық жүйелердің фактографиялық
жүйелерден біршама өзгешеліктері бар. Бұндай жүйелердің деректер базасын
белгілі бір структураға сәйкес документтер
(статья,кітаптар,рефераттар,т.с.с) және графиктік объектілер құрайды.
Жүйенің мақсаты қолданушының сұрауындағы шартты қанағаттандыратындай
документтер тізімін беру.
1.2 Деректер базасы жайлы жалпы түсінік.
Деректер деп, біз ЭЕМ-ның жадысында немесе ЭЕМ-ға енгізуге
дайындалып қойылған информацияларды түсінеміз.
Информацияларды дайындау оны жалпылау, кодтау және машинаның тіліне
көшіруден тұрады.
Деректерді өңдеу деп, деректер массивін түрлендіруді жүзеге асыратын
есептердің мәндестілігін түсінеміз. Деректерді өңдеуге деректерді ЭЕМ-ға
енгізу, қандай да бір параметр және сын бойынша деректерді таңдау,
деректердің құрылымын түрлендіру, деректерді ЭЕМ-ның сыртқы жадысына
орналастыру , есептің шешуінің нәтижесі болатын деректерді шығаруды өзіне
енгізеді.
Деректер комплексін шешу үшін деректерді өңдеудің өзара байланысқан
есептерінің жүйесі құрылады.
Деректерді басқару деп, деректерді өңдеу есебін жетілдіре қалыптастыру
үшін қажетті деректердің барлық операцияларының шеңбері түсіндіріледі.Бұл
операцияны қамтамасыз етушілерге бөлуге болады, мысалы көшіру және
жұмысшылар, бұлар ДӨЕ-нің қолданбалы бағдарламаларымен орындалады.
ДӨЕ-нің (Деректерді өңдеу есептерінің) шешілуінің әдістерінің дамуы 60-
шы жылдары деректер базасы ұғымының пайда болуына әкелді, бұл информатика
саласының негізі болды.Осы жерде Деректер базасы деп нені түсінеміз?
деген сұрақ туады.
Деректер базасы деп келесі шарттарды қанағаттандыратын деректер
жиынын айтады:
1.Жалпы есепке байланысты қойылған мақсатқа
бағытталғандылық.
2.Өмір шындығына қатысты әлдебір облысты бейнелейтін
құрылымдылық
шарты немесе модульділік.
3.Өзара байланыстылық.
4.Жинақталған информацияның басқа қолданбалы программалардан
тәуел-
сіздігі.
Деректер базасы негізінде кейбір пәндік облыстардың өзара байланысқан
деректердің мәндестігі, бұл ЭЕМ-ның жадысында сақталады және бұл деректер
есептерді шешуге қолдануды ұйымдастырылғаны айтылады.
Деректер базасының ұғымына байланысты кейбір нақты жағдайларды
көрсетейік.
1. Деректер базасын сақтау үшін қандай жады жарамды?
Бұл жады келесі қасиеттерді меңгере алуы керек:
1. ДӨЕ-нің міндеттері көбінесе бірнеше қайталана шешіледі, мұнда
бір есептің шешілу нәтижесі кейбір жағдайларда басқа есептерге берілген
ізделінді бола алады.
Бұл жағдайларда деректер базасы деректер банкі ролін атқара
алады, мұнда берілген облыстың есептерін шешу үшін пәндік информация
жинақталады. Сондықтан, деректер базасының берілуі тұрақты сақталсын және
олардың бар болуы және сақталуы ЭЕМ-нің күйіне тәуелді болмау керек. Бұдан
басқа информацияның деректер базасында бағалы болғандықтан жадыға
информацияны сақтаудың сенімділігінің жоғары болуы талап етіледі.
2. Деректер базасының (ДБ-ның жадысы ) өте кең көлемді болуы керек және
деректер базасының өмір сүру процесінде кеңейтуге мүмкіндік болу керек.
3. ДБ-сында қолданылатын информацияларды іздеу методы деректерге тура
қатынасты талап етеді. Қазіргі уақытта тізілген қажеттіліктерге көп
мөлшерде магнит дискісіндегі сыртқы жады қанағаттандырады, қазіргі ДБ-ның
көпшілігі дискіде сақталады.
Магнит ленталардағы сыртқы жады ДБ-ның көшірмесін түсіру үшін
қолданылады.
ДБ-сы қолдану процесінде, деректер керекті мөлшерде ЭЕМ-ның
оперативті жадысында есептеледі, мұнда олардың қажетті өңдеуі өтеді.
ЭЕМ-ның ақпаратты құралдарының дамуы негізінде ДБ-сын сақтауға жаңа
мүмкіндіктер пайда болуда. ЭЕМ-ны оперативті жадысының тез арада көлемінің
ұлғаюына байланысты оперативті жадыға барлық деректер базасын қосымша
санауға жиі мүмкіндіктер туады, бұл деректерді өңдеудің жылдамдығын
арттырады. Бұдан басқа соңғы уақытта электронды дискідеинформацияны көп
уақыт сақтауға мүмкіндік туады.
Мұндай құрылғылар жоғары жылдам қозғалыстарды меңгереді.
II. Базалардың біркелкі деректері көптеген қолданбалы есептерді
шешуге қолданылады. Осымен ДБ-сын басқа кез келген ЭЕМ-ның сыртқы
жадысының мәндестігінен айырмашылығы бар. Бұдан басқа, деректердің массиві
әртүрлі тәсілдермен табылады немесе деректердің жекелеме көріністері
көптеген әртүрлі пайдаланушылармен бірге қолданылады.
III. Деректер базасы сыртқы әлемінің кейбір пәндік облыстарымен
информациялы моделі болады. Мұнда, объектінің қасиеттері және
мінездемелері туралы деректер сақталады .Шынында сыртқы әлемде объектілер
өзара байланысқан, ал ДБ-сында бұл байланыстар бейнеленеді.
Сонымен ДБ-сында барлық деректер байланысқан.
Деректерді ұйымдастырудағы қажеттіліктер.
ДБ-сын жақсы құрастыру тек қана оның ұйымдастырудағы кейбір
қажеттіліктерді орындағанда жүзеге асады. Мұндай қажеттіліктерге мыналарды
енгізуге болады:
1.Деректерді бірге қолдану.
2.Бірдей базаның деректері бірнеше пайдаланушылармен қолдана алады.
Мұнда әрбір пайдаланушы бұл деректерді өзіне ыңғайлы түрде алуы қажет.
Бірдей деректерді бір мезгілде әртүрлі пайдаланушы қолданған кезде
деректер базасына аздаған ыңғайлылықтар туғызуы керек.
ДБ-сының кеңейтілуі.
ДБ кеңеюге қабілеті болуы керек, бұлар мыналар негізінде болады:
1 .Бір типті деректердің сандарын арттыру.
2. ДБ-сына жаңа типтес объектілерді немесе байланыстың жаңа типі
енгізіледі, мысалы сабақ пәні және студент объектілерінің арасына
баға байланысы енгізіледі.
ДБ-мен жұмыстың қарапайымдылығы.
Деректерді өңдеу күрделі жүйенің және шығарушының жағдайында, ДБ-сының
деректерімен қарапайым жұмыс істеу маңызды орын алады.
1. Деректердің құрылысы логикалық және анық болуы керек.
2. Деректерге тиімді операция анық және жақсы сызылған функциялармен
меңгерілілген.
3. Көп еңбекті қажет етпей, әртүрлі қамтамасыз ету операциялары
орындайды (көшіру,базаны кеңейту және т.б)
Деректер базасымен жұмыс істеудің қарапайымдылығы программалауға
кететін уақытты қысқартады, жүйелерді кейінге қалдыру және пайдалану, сол
сияқты оларды құрастыру үшін аздаған мамандықты қажет етеді.
ДБ-сының ену үнемділігі.
Үнемділік деп, мұнда деректерге оперативті жадының алатын көлемінің
шектеулілігі кезіндегі ену жылдамдығы түсініледі.
ДБ-сына ену үнемділілігі өте қажет. Қазіргі уақытта деректер
базасына ең қажеттісі тұйықтық және тәуелсіздік қажеттіліктері болады.
ДБ-сының тұйықтығы.
ДБ-сының тұйықтығы деп, оның жұмысқа дайындығы түсініледі. ДБ-
сының тұйықтығы қиын ұғым, көптеген аспектілерден тұрады.
Кейбіреуін көрсетейік:
1.Физикалық тйықтығы, деректер үлгісінің әдептілігі және магнитті
тасушылардағы информациялардың сақталуы.
2.Логикалық тұйықтық, бұл базада деректердің сөзге қарсы келмеуі
түсініледі.
3.Деректердің маңыздылығы немесе заттардың нақты жағдайына деректердің
сәйкес келуі.
ДБ-сының тұйықтылығы жоғалту ЭЕМ-ның аппаратурасының жұмыстан шығуына
прграммамен қамтамасыз еткендігі қателік, дұрыс емес енгізудің
технологиясы және т.б. болады. Сондықтан базалардың тұйықтығын қамтамасыз
етуде нақты көлемі өте қиын.
Деректердің бағдарламаға тәуелсіздігі.
Деректердің өңдеудің кез келген жүйесі үзіліссіз дамиды-жаңа
міндеттер бар нәрселер жаңарады, жаңа есептегіш техника және операциялық
жүйелер пайда болады. Мұндай жүйенің дамуы біріншіден, деректер базасын
әртүрлі модификациялауда түсініледі. Бірақ-та жалпы жағдайда, деректер
құрылысын модификациялау, осы деректерді өңдеудің қолданбалы
бағдарламаларына әсерін тигізеді.
Деректердің тәуелсіздік принципі әртүрлі модификациялау кезінде
деректер базасын кеңейту және қайта ұйымдастыруда бар қолданбалы
бағдарламаларға өзгерту енгізуді қажет етпейді.
1.3. Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ)
Біздің сөз етіп отырғанымыз деректердің компьютерлі базасы жайлы
болғандықтан, бұдан деректермен жасалатын барлық жұмыс программа көмегімен
болады. Әртүрлі программалар берілген деректерді әртүрлі көреді, әртүрлі
жағдайда қолданады. Бірнеше қолданушы бір-біріне кедергі келтірмей,
өздеріне қажетті информацияларды, деректерді алу үшін деректер базасын
басқару жүйесін пайдаланады.Олар деректер базасымен жасалатын барлық
жұмыстарды қамтамасыз ететін программалар: құру, деректер базасын көптеген
қолданушылармен қолданудан құралады.
ДББЖ-нің шешетін міндеттеріне тоқтала кетейік.
ДБ-сын құру үшін, онда әрине қандай деректер сақталатынын және қандай
типте болатынын анықтап алу қажет. Бұдан басқа қазіргі компьютерлердің
информациялық сиымдылығы, мысалы кітапхана каталогтарына көптеген есе
үлкен болғанымен де шексіз емес.Сондықтан міндетті түрде басынан бастап
деректерді сақтау көлемін шектеу керек. Бұл үшін информацияның әрбір
элементіне нақты ұзындық беру керек.Осындай қасиеттерді сипаттау үшін
деректер базасының басқару жүйесінің өзіндік тілі қолданылады. Ол тілді
деректерді сипаттау тілі деп атайды. Деректерді сипаттау тілінен басқа
ДББЖ мен компьютерді қолданушының арасындағы қатысты сипаттайтын басқа да
тәсіл бар, онда программа деректердің әрбір элементінің типі, өлшемі және
атына байланысты сұрақтар қояды, ал қолданушы осы сұрақтарға ЭЕМ-мен
диалог түрінде жауап қайтарады. Деректердің жалпы сипаттауын метадеректер
деп те атайды.
ДББЖ-нің келесі міндеті компьютер жадысына деректерді енгізумен
қамтамасыз ету немесе басқа деректер базасын жүктеу.
Бұл этапта ДББЖ-сі енгізілетін информацияның дұрыстығына бақылау
жасауды жүзеге асырады. Мысалы, деректерді типі бойынша тексеруге болады.
Егерде санның орнына әріп енгізетін болсақ, программа оны жадына
жібермейді және дисплей экранына сәйкесінше хабарын шығарады.Кең көлемді
деректер базасын жүктегенде, бұл іс өте қажет, себебі олар енгізуде кеткен
қателіктерді ерте білуге көмектеседі. Енгізілген информацияны компьютер
жадына орналастыруды, деректер базасының схемасы мен элемменттер
бейнесінің көмегімен ДББЖ басқарады.
ДБ-сын пайдалануда қолданушының алдында қандай міндеттер пайда болады?
Ең басты міндет ДБ-сын жаңарту немесе ескірген деректерді жаңалармен
алмастыру,жаңа информациялармен толықтыру. ДБ-ның бұл міндетін реттеу
ісінде де ДББЖ шешуге көмектеседі.Содан кейін қолданушы деректердің барлық
сақталып тұрғандарын, тек өзіне сол кезде қажеттілерін таңдап алуға
ұмтылады.
Өз сұранысымен ол ДББЖ-сін ұсынады. Бұл үшін сұрақтардың арнаулы
тілдерін қолдануға болады,олар өмірдегі тілге жақындау немесе басқа
құралдар қолдануға болады, қайсысы керекті информацияны таңдау ісін
кеңейте түседі.
Егер деректер базасын бір мезгілде бірнеше адам қолдана алса, онда
ДББЖ-сі олар бір-біріне кедергі жасамау мәселесін реттеп отырады. Бұдан
басқа, ДББЖ-сі машина істен шыққанда негізгі ақпаратты сақтай білу керек.
Бұл есептер шеңбері деректер базасын толық қамтамасыз ету деп аталады.
Сондықтан алынған деректер негізінен қандай да бір өңдеуге ұшырайды.
Мұндай өңдеудің ең көп қолданылатын түрі сортқа бөлу. Мысалы, сандарды
кемімелі немесе өспелі деп, ал символдардың жолын алфавиттік ретпен
сорттауға болады. Кей кезде бүтіндей блоктарды немесе элементтердің
бірігуін шығаруға тура келеді.
ДББЖ-сі мұндай өңдеуді қамтамасыз етуі керек. Соңында алынған
информацияны ыңғайлы және көрнекті түрде ұсынуға болады. Бұл дегеніміз
график, цифрлі деректері бар диаграмма немесе таблицалар болуы мүмкін.
Кестелерді немесе графиктерді шығару дисплей экранында жүргізіледі.
Осындай процедураларды ДББЖ-нің құрамына кіретін санақ генераторы
орындайды.
Барлық осы айтылғандардан бізде екі жақты пікір қалыптасады .Бір
жағынан қазіргі кездегі ДББЖ-сін қолдануөте жеңіл көрінеді, ал екінші
жағынан деректер базасын қиын құрылымды етіп құра білу керек. Ол үшін
бірнеше арнайы тілдер мен ДББЖ-нің ішкі жүйесін меңгеру қажет. Бірақ
деректер базасын үлкен ЭЕМ үшін, коллективті адамдар үшін құрылғанын
ажырата білу керек. Бірінші жағдайда ДБ-сын құру өте ауыр болады және оны
программистер, өңдеушілер құрады .Ал екінші жағдайда, ДБ-сын өңдеуде
әдетте едәуір қарапайым мақсаттар талап етіледі. Сондықтан мұнда қарапайым
құралдарды қолдануға болады.
Олар программасыз қолданушының барлық қажеттілігін өтей алуы керек.
Мұндай жүйелердің мүмкіншіліктері соншалықты аз емес. Осындай болса
мынадай деректер базасын құруға болады, қандай да бір мектептің оқушылары
туралы деректер базасын құруға болады. База құру кезінде уақыт қысқарады.
Канцелярлық жұмыстың негізгі бөлігін ЭЕМ-дер көмегімен жүзеге асыруға
болады. Онда әрине ДБ-сының тигізер пайдасы зор.
Деректер базасын басқару жүйесі (ДББЖ) келес әрекеттерді орындауға
мүмкіндік беретін программалар пакеті:
1. Қолданушының тілдік құрылымдарымен қамтамасыз ету және деректерді
басқаруға мүмкіндік беру.
2. Деректердің логикалық моделін құптау.
3. Деректердің толық сақталануы, деректерді қорғау және оларды өңдеуге
мүмкіндік беру.
ДББЖ-нің қолдануы түрлері олардың моделімен тығыз байланысты.
Практикада келесі модельдер анықталған: сеттік, иерархиялық және
реляциялық. Практикада кең қолданылатын реляциялық деректер базасы.Реляция-
қатынас сөзінен шыққан.
1.4. ДБ-ның құрылымы.
Өзіндік деректер базаңды құру үшін, ең алдымен ол базаның қандай
элементтерден құралатынын анықтап алуымыз қажет. Мысалы, егер біз
математика немесе физика формулаларының анықтамалығының көшірмесін
құрғымыз келсе, онда әрине оған:алгебра, геометрия, математикалық
анализ, механика молекулалық физика және т.с.с. бөлімдерді енгіземіз.
Бұларды белгілі бір жазбаға біріктіре отырып, олар арасында анықталған
байланыс орнатамыз. Осындай байланыстардың болуы деректер базасының
құрылымын анықтайды.
Қолданушының көп бөлігі компьютерде жұмыс істеуді бастағанда
алдымен текстік файылдармен жұмыс істеуге машықтанады. Бірінші этапта
компьютерді қолайлы интелектуалды жазу машинкасы ретінде қолданады.
Бірақ дәл осы кезде төмендегідей элемменттерден тұратын примитивті
информациялық жүйенің ойлай білмегені:
а )текстік редакторды текстерді манипуляциялау инструмент ретінде
б )текстік файылдар тобын өңдеу объектісі ретінде қолданған.
Келесі этапта адамдар текстік файылдарды амбарлы кітапша ретінде
әртүрлі жазба деректерін сақтау үшін пайдаланды.
Мысалы, өзінің кітапханасының каталогы, адрестер, басқарма аттары, ауру
тарихын, телефон номерлерін,т.с.с.
Осындай амбарлы кітапшаларды деректерді көрсету мен орналастыруды
қолданушы өзі ойлап табады.Сонда біздің қарастырып отырған текстік
файылдар құрылымданған информацияларға жатады.Осыларға қарап біз
информациялық жүйенің анықтамасын толық та нақты түрде тұжырымдай
аламыз.
Информациялық жүйе деп белгілі әдіспен струкураланған деректер
мен деректер сақтау үшін құрылған ақпаратты-программалы құралдар жиынын
айтамыз. Информациялық жүйелердің мақсаты деректерді объектілер
арасында байланыс орната отырып өңдеу. ДБ-сы теориясында деректерді
әдетте атрибут деп, ал объектілерді маңыз деп атайды.Объект, атрибут
және байланыс информациялық жүйенің фундемантальды түсініктері.
Объект – аты болатын және объектілердің бір-бірінен айырмашылығы
болатын зат. Мысалы, әрбір мектеп-объект, сол сияқты адам да объект
бола алады. Объектілер тек материалды заттар ғана болмайды, абстракталы
түсініктер:театрлы қойылымдар, өнер де объект бола алады.
Атрибут - әйтөуір бір объектіні сипаттайтын кейбір көрсеткіштер.
Информациялы жүйелерде сапалы деректер жиі қолданылады.Кейбір
объектілер жиынының атрибуты, меншікті атрибуты бар объектілер бола
алады. Мысалы, жеке адам үшін жоғарғы оқу орны атрибут болып табылады.
Екінші жағынан белгілі бір оқу орны-жоғары оқу орындары объектілер
жиынының үлгісі және деректер жиын: ректордың аты жөні,
адресі, мамандықтар, студенттер саны, т.б арқылы сипатталады. Мұнда
ректордың өзі өз кезегінде жеке адам объектілер жиынының үлгісі болып
табылады. Осылайша, әр түрлі жиындардың объектілер үлгісі арасындағы
байланыс орнатуға мүмкіндік туады.
Атрибуттардың мүмкін мәндерінің тізімі классификатор деп аталады.
Мысалы, жеке адам азаматы болатын мемлекет мемлекеттер жиынының
объектісі бола алады және өз кезегінде атрибуттар мәнінің тізіміне ие
бола алады.
Кейде белгілі бір объекті үшін бір ғана дерек бірнеше мәнге ие
болады. Мысалы бір ғана фирма әртүрлі тағамдар түрін өндіреді.
Бұндай деректер қайталанушы топ деп аталатын топ құрады. Нақты
объектілердің кейбір деректерінің мәндері тұрақты, ал басқаларының
мәндері уақыт ағынымен өзгеріп отырады. Ары қарай атрибут терминінің
орнына деректерсөзін қолданамыз.Содан кейін деректер базасының
термині- өріс сөзіне көшеміз. Қатынас кесте түрінде анықталғандықтан
оның әрбір бағанасы деректер атрибуттарын анықтайды.Оларды өрістер деп
атайды.Өрістер міндетті түрде латын әріптерінен басталып құрамына сан
немесе символдық белгілер кіруі мүмкін, өрістер жазулармен анықталады.
Жазулар дегеніміз деректер базасындағы информацияның негізгі бірлігі.
1. Қарапайым екі өлшемді құрылым.
Деректерді таңдап алғанда осы деректерді қосып қою керек жүйеге бұл
деректің нақты атауын хабарлау керек. Ескі жүйелерде ұзындығы мен атауының
құрылымына қатаң шектеу қойылған.Мысалы, өте кең тараған DBASE типті ДББЖ-
сінде деректің атын 10-нан артық емес жазба латын әріптерімен
белгілеген.Көптеген қазіргі жаңа жүйелерде мұндай шектеу жойылды.Сөйтіп
біз қазіргі кезде деректер атауының қысқартылған түрінде және қалыпты
атауында пайдалана аламыз.Бұдан басқа да, қолданушы деректердің типін
анықтап информациялы жүйеге хабарлай алады. Мысалы, текстік типті, сандық
типті, т.с.с. Объект және деректер ұғымдарымен толық танысып алғаннан
кейін, енді біртекті объектілер жиынын құра алуға және деректерін
құрылымдауды үйрену қажет.
1.4.2. Реляциялық бағы дегеніміз не?
Деректердің кез келген құрылымын қарапайым екі өлшемді кестеге
түрлендіруге болады.Мұндай түрлендіру машинаға да, машинаны қолданушыға да
қолайлы болары сөзсіз. Қазіргі заманғы информациялы жүйелердің
көпшілігінің осындай кестелермен жұмыс істейтінін айта кету орынды.
Екі өлшемді кестеден тұратын деректер базасын реляциялы ДБ деп
атаймыз.
Реляция сөзі ағылшын тілінен алынған relation -қатынас дегенді
білдіреді. Реляциялық бағыттың басты мақсаты кез келген құрылымды кестені
екі өлшемді кесте түріне келтіру.
Реляциялық деректер базасының теориясы өте күрделі математикалық пән.
ДБ-ның негізгі терминалогиясы сипаттау дәрежесіне (теория немесе
практика), ДББЖ-не жене оқырманның категориясына байланысты.
Терминалогияны мына кестеден көрсетейін.
ДБ теориясы. Реляциялық ДБ Біздің келісім
Қатынас (Relation) Таблица (Table) Таблица
Кортеж (Tuple) Жол (Row) Жол
Атрибут Atribute) Баған (Column) Өріс (Field)
Бірақ-та бұл таблицаға қосарымыз да бар.
1. ДБ-ның теориясында Атрибут терминімен қоса (кейде бұл терминің
орнына) Домен (domain) атрибута сөз тіркесі қолданылады. Домен -
берілген атрибуттың қабылдайтынмәндерінің жиыны.
2. Кесте жолын көбінесе жазу (record) деп те атайды.
Сонымен реляциялық ДБ-ның негізгі ұғымдарына тоқталып өтейін.
1.Реляциялық ДБ-сында кез келген деректер жиынтығы екі өлшемді кесте
түрінде беріледі.
2. Әрбір кесте белгіленген мөлшерде жолдан және бірнеше бағаннан
тұрады.Бағандардың сипаттамасын кестенің макеті деп атау қабылданған.
3. Әрбір баған нақты деректерді көрсетеді.
ДБ тілінде бағанды өріс деп атау қабылданған және әрбір өріс үшін
мыналарды анықтап алу қажет:
а)Өрістің бірегей аты;
б)Өрістің типі;
в)Қосымша мінездеме.
4.Кестенің әрбір жолы компьютердің тілінде жазу деп аталады. Жазулар
дегеніміз деректер базасындағы информацияның негізгі бірлігі. Жүйе
жазуларды реті бойынша нөмірлейді:
1,2, ... ,n.Кестедегі өріс санына ауысып отырады.Өріс санын,атын,типін де
өзгертуге болады, бірақ оны кесте макетін өзгерту операциясы арқылы іске
асыру керек.
5.Әрбір өріс бірнеше кестеге де кіре алады.
1.4.3. Информацияны кодтау.
Информациялық жүйеде атау мен қатар олардың цифрлық және әріптік
белгіленулері қолданылады.Бұл белгілерді код депатайды. Бұл кодтарды мүлде
қолданбай-ақ қоюымызға да болады, бірақ бұл жағдайда көптеген мәселелер
туындайды.
Біріншіден, енгізілген информацияның көлемі ұлғаяды. Екіншіден, бір
атты адамдар әртүрлі теріп алады, бұл жағдайда машина шатысып қалады.
Сондықтан, көптеген өріс үшін оның цифрлық немесе әріптік кодын енгізеді.
Сонымен қатар деректер базасына осындай кодтар жазылған кестені де
енгізеді. SLOVKAT деген сөздікті мысалға алатын болсақ, деректер базасында
сөздіктің басқа кестелерден еш өзгешеліктері болмайды.Сөздікте тек атауын
ғана емес,сонымен қатар басқа да белгілі деректерді көрсетуге
болады.Кодтың бір мәнділігі деректердің мүмкін мәндерінің санына тәуелді
болады.Ол деректерді сипатына, қолданушының мақсаты мен мүмкіншілігіне де
байланысты болады.Мысалы, жоғарғы оқу орындарының аббревиатураларын код
ретінде алуға болады. Сондай-ақ, код ретінде М және Ж сияқты айқын
аббревиатураларды да алуға болады. Информациялардың көптеген түрлері үшін
мемлекеттік классификаторлар бар болады,осыларды барлық жерде қолдана
алады.Ал басқа жағдайларда кодты өз еркімізбен ойлап табуға тура келеді.
Қазіргі кездегі жүйелерде деректерді автоматты түрде кодтау қарастырылған.
Кестедегі әрбір жазудың алғашқы кілті болы қажет. Яғни, ол осы жазудың тек
қана мағынасын бірмәнді анықтайды. Кілт бір немесе бірнеше өрістен тұрады.
Мысалы, телефон анықтамалығында алғашқы кілттелефон номері болады.
Алғашқы кілт екі қасиетті қанағаттандыруы қажет:
1.Жазудың бірмәнді идентификациясы, яғни жазу кілттің мағынасын толық
ашуы керек.
2.Артықтықтың болмауы:кілттен ешқандай өрісті алып тастауға болмайды.
Кесте маңындағы алғашқы кілттің әрбір мәні уникальдыболуы керек.
Қарама-қарсы жағдайда бір жазуды екіншісінен айыру мүмкін болмайды.
Информациялық жүйелердің ең қарапайымы және атақты жүйелердің бірі
мамандармен басқару жүйесі. Бұл жүйеденегізгі кестенің әрбір жолы
белгілі бір адам туралы деректерді сақтайды-фамилия, аты туған күні,
ұлты және т.б. Кейде тәжірибесі аз қолданушы бұл таблицаның алғашқы
кілті ретінде Ф.И.О өрісін көрсетеді. Бұл әрине дұрыс емес. Әрбір үлкен
мекемелерде бірдей аты-жөні бар 2 немесе 3 адам болуы мүмкін.Сондықтан
бұндай кемшіліктер информациялық жүйенің құндылығын жояды. Бұл мысалдан
фамилияның ешқандай алғашқы кілті бола алмайтынын көреміз. Алғашқы
кілтті көрсету-объектінің бірінен екіншісін айыра білудің бірден бір
жолы болып табылады. Осы жерде мынадай сұрақ туады.
Неге біз алғашқы кілт дейміз? Кестенің екінші кілті деген де бола ма?
Ия, алғашқы кілттен басқа кестенің қарапайым кілттерін біз екінші
кілт деп атаймыз. Кестенің алғашқы кілті біреу ғана болады, ал
қарапайым кілттері бірнешеу болуы мүмкін. Кілттер кестені ретке келтіру
үшін қолданылады.
4. . Информацияның ақиқаттығы.
Кестелердің толтырылуы мен машинаға енгізілуін адам жүргізетін
болғандықтан, деректердегі қателіктер тіпті ережесі болып
табылады.Сондықтан кез келген информациялық жүйе осы қателіктерді түзетуге
арналған құралдарға ие болуы керек. Бір кестедегі және әртүрлі
кестелердегі деректер бірімен бірі логикалық байланысты.
Логикалық өзара байланыстылықтың бұзылуы-бұл информациялық жүйе
үшін құрылған формальды логикалық бақылаудың аппараты арқылы табылған
мағынасының логикалық қателігі болып табылады.Бұдан басқа нақты
информациялық жүйе өзіндік бақылау құралына ие болады.
Қазіргі заманғы ДББЖ-сінде деректердің бүтіндігін қолдайтын
құралдар бар, олар дұрыс емес коды бар бағанмен жұмыс істеуге мүмкіндік
бермейді.
Сондай-ақ, қазіргі кездегі информациялық жүйелерде шартты түрде
көрсетіп қоюға болады.Яғни, бұл шарт бірнеше өрістің мәндерін
қанағаттандыруы керек. Деректердің мағынасынан кететін қателермен
жұмыс өте күрделі болып табылады. Мысалы, арифметикалық қателіктер кетуі
мүкін.Арифметикалық қателерді жөндеудің бірнеше құралдары қолданылады.Олар
бірінен бірі сенімділігімен, жұмыс істеу сиымдылығымен ажыратылады.
1.4.5. Информацияны іздеу және іріктеп алу.
Біз деректердің электрондық көрсетілуін қарастырдық. Бұдан басқа,
машинаның арифметиканың төрт амалын орындай алатынын білдік, яғни оның
сандық деректердің берілген мәндерімен әртүрлі формула арқылы есеп жүргізе
алатынын байқадық. Бірақ, информациялық жүйе қызметі берілген формула
бойынша механикалық есеп жүргізумен шектеліп қалмайды. Тіпті көптеген
жүйелер есеп жүргізуге арналмаған, мысалы телефон анықтамалығы, функциялар
қасиеттері, т.с.с.
Информациялық жүйенің негізгі функцияларының бірі информацияларды іздеу
мен іріктеп алу.
Информацияны іздеу дегеніміз не?
Мысалы, біз кітапханадан бір жазушының кітабы туралы деректер
тапқымыз келеді делік. Біз алфавитті каталогқа келіп, егер жазушының
фамилиясы Ибрашев болса, И әрпіне арналған қорпшаны тауып алып, оның
ішінен Ибрашев деген фамилиясы бар бірнеше карточканы тауып аламыз немесе
бұл кітапханада Ибрашевтің кітабының жоқ екендігіне көзіміз жетеді.Алдын
ала іздеудің критериі мен облысын анықтағанмен алфавит бойынша, фамилиясы,
аты бойынша анықталғанымен бұл операцияның қандай да бір алгоритмі
болады.Кейде бұл есепті қиындатуға да болады.
Мысалы, Ибрашевтің Рауан баспасынан шыққан кітабын іздеу қажет
болсын.Бұл жағдайда әрбір карточкадан фамилиясын ғана емес баспасын да оқу
керек болады.
Егер бізге қандай да бір анықталған жанрдағы кітапты табу керек
болса, біз алфавиттік катологтан емес, карточкалары тарихы романдар бөлек,
драмалар, детективтер бөлек орналасқан жүйелік каталогтан іздейміз. Бұл
мысалмен біз тек септің жалпы қойылуын білеміз.Қазіргі кездегі
информацияларды іздеу мен іріктеп алу соншалықты әртүрлі, тіпті оларды
санау ғана емес, классификация жасаудың өзі қиынға соғады.Ол үшін
информациялық жүйенің пәндік облысы шекарасындағы кез келген сұраққа
жауап бере алу керек.
Деректерді іздеу мен іріктеп алу үшін информациялық жүйелерге бірімен-
бірі тығыз байланысты екі есепті шешуге тура келеді:
1.Кестенің кез келген жолын оқығанда,информациялық жүйе осы жолдың
құрылған сауалды қанағаттандыратынын анықтау қажет.
2.Егер кесте өте үлкен болмаса, жүйе ешқандай уақыт өлтірмей барлық
жазуларды алуына болады.
Бірақ-та, егер кесте мың, жүз мың жазулардан тұрса, қарапайым
іріктеу компьютердің өзінде өте көп уақыт алуы мүмкін.Басқа сөзбен
айтқанда информациялық жүйе кестенің барлық жазуларын қарастырмай-ақ өзіне
қажетті информацияны табуы қажет.
1.4.6. Логикалық алгебраның принциптері.
Бірінші есепті қарастырамыз-жолды іріктеп алу.Бұл жерде бізге
фундементальды ғылым көмекке келеді. Ағылшын математигі Дж.Буль 19-шы
ғасырда есептеу жүйесі-логикалық алгебраны ашты.Логикалық өрнектерде
кездесетін жұмбақ белгілерге қарамастан бұл ғылымның негізгі принциптері
кәдімгі алгебраның элементтерін білетіндерге жаңалық емес.Логикалық
алгебраның негізгі элементтерін бізге жақсы таныс кәдімгі алгебраның
түсініктермен салыстыра баяндаймыз.
Қарапайым алгебралық теңдік жазайық:
с=а+2b-5
Теңдіктің оң жағында программалау кезінде арифметикалық деп
аталатын өрнек жазылған. Арифметикалық өрнек бір-бірімен арифметикалық
операция белгілерімен жалғастырылғаноперандалардан тұрады. Біздің
мысалымызда операндтар-бұл екі тұрақты 2 мен 5 және айнымалылар а мен b.
Бұл а мен b айнымалыларына нақты мәндер бере отырып,біз арифметикалық
өрнектің мәнін таба аламыз. Мысалы, a=2 b=6, c=9 болады. Информатика
терминінде = белгісі бұл меншіктеу белгісі. Егер a мен b анықталу облысы
барлық нақты сандар болса, онда с-да кез келген нақты сан қабылдай алады.
Дербес жағдайда арифметикалық өрнек бір операнда қабылдай алады. Мысалы,
a=b формуласында оң жағында b айнымалысымен берілген арифметикалық өрнек
орналасқан. Енді мынадай теңсіздік жазайық: c=ab
Бір қарағанда бұл өрнектің ешқандай мағынасы жоқ. Бірақ бұл, яғни
оң жағындағы арифметикалық емес логикалық өрнек.Ал сол жағындағы
алгебралық теңдік емес логикалық айнымалы. Оның анықталу облысы тек екі
сан : 1 (ақиқат немесе ия) және 0 (жалған немесе жоқ).
Логикалық өрнек сұраққа ия немесе жоқ деп жауап береді. ab
логикалық өрнегінің қорытындысы 1немесе 0 болады және логикалық айнымалы с-
ға меншіктеуге болады.
Қатаң айтқанда бульдық айнымалының мәні TRUE (ақиқат) немесе FALSE
(жалған) болып табылады. Машина қолданатын нақты мәндері әртүрлі болады.
Қолданушыны бұл әдетте қызықтырмайды. Анықтық үшін біз бұл мәндерді бір
немесе ноль деп есептейміз. Дербес жағдайда логикалық өрнек бір
операндадан тұрады, онда шартты өрнек мағынасына сәйкес келеді. Мысалы
шартты өрнек ab дербес жағдай.Шартты өрнектің мәні ақиқат немесе жалған
бола алады.Шартты өрнектің элементтері қатынас белгілерімен біріктіріледі:
= (тең);
(артық);
(кіші);
(тең емес);
= (артық немесе тең);
= (кіші немесе тең) .
Мысалы, a b өрнегі ақиқат, егер а тең емес b-ға болса, ал егер а b-дан
артық немесе b-ға тең болса, онда a=b өрнегі ақиқат мән қабылдайды.
Логикалық өрнектің операндалары логикалық операцияның белгілерімен
біріктіріледі:
AND –конъюнкция (және);
OR- дизъюнкция (немесе).
Логикалық өрнектерде дөңгелек жақшалар арифметикалық өрнектегідей
операцияның приоритетін анықтау үшін қолданылады.
Кеңінен қолданылатын операциялар AND және OR-дан басқа мынадай
операциялар қолданылады:
XOR-дизъюнкция II (немесе)
EQV-эквиваленттілік
IMP-импликация
Логикалық операцияларда анықталған приоритет қолданылады:үлкен
операция жоққа шығару, содан кейін-конъюнкция, сосын-дизъюнкция. Мұнда да
приоритетті дөңгелек жақша көмегімен өзгертуге болады.Мысалы, мына
логикалық өрнекте
(ab) OR (bc) AND NOT ((a0) OR (ca))
мынадай тәртіп орындалады:
4 3 2 1
(ab) OR (bc) AND NOT ((a0) OR (ca))
Осы баяндалған деректерге бірнеше ескертулер қосайық:
1. Шартты және логикалық өрнектердің белгілері әдетте бірнеше
символдан тұрады,сондықтан оларды кейде операторлар деп те атайды.
2. Информациялық жүйелерде атрибуттың аты кәдімгі алгебралық айнымалыны
белгілеудегідей мағынаға ие болады.
3. Логикалық алгебра кең түрде қолданылады:математикада,
информациялықтехнологияда,программа лау тілдерінде,информациялық жүйенің
сауалдар тілінде, электронды таблицаларда, тіпті MS DOS командалық
файылдарында да қолданылады.
Арифметикалық операцияның белгілеріне (+,-,*,) қарағанда логикалық
операцияларда стандарт жоқ, әртүрлі жағдайларда бұл белгілер
қолданылады.Мысалы, = орнына = = жазады,
орнына != тіркесін, AND орнына & немесе and жазады.
4. Егер шарт ақаиқат болса, онда...,-деп жиі айтылады. Бұл дұрыс емес,
шарт өздігінен ешқашан ақиқат немесе жалған болмайды.Сондықтан бұл
сөйлемді былайша айту қажет: Егер шартты (немесе логикалық) өрнектің мәні
ақиқат болмаса,онда...
Сонымен, логикалық өрнектің мәнін санай келе мешина оны
бульдық айнымалыға меншіктеп, ары қарай логикалық операцияларға қолдана
алады.Логикалық алгебраның аппараты информациялық жүйеде іріктеп алу
механизмінің барлық негізінде жатыр.Бұл аппараттың жүзеге асырылуы жүйеден
жүйеге өзгеріп отырады.
Мысалы, кең тараған деректер базасы dbase-де фильтр деген ұғым
қолданылады.Информация сүзіледі, онда таңдап алуға сүзгінің 1-ге тең
мәндері ғана түседі.Осындай фильтрді
MS Acces-те де қолдана аламыз және экранға кестенің тек таңдап алынған
жолдарын шығарады.
Күрделі қазіргі заманғы жүйелерде қарапайым сөйлемдермен қоса
ағылшын тілді оператор SELECT (таңдап алу) болатын сұраулардың өндірістік
тілі SQL (structured guery language) қолданылады. Бұл операторда ереже
бойынша: нені таңдап алу керек, қайдан және қандай фильтрден таңдап алу
керектігін анықталады.
Аударғанда былай айтылады: Кітапхана деректер базасынан (from),
мұнда (where) автор тең Ибрашев болтын.
MS Acces-те фильтрде, SQL-де қолданылады. Өзімізге қажетті жазуды жүйе
тезірек тауып алуы үшін, кестені кемуі бойынша немесе өсуі бойынша реттеп
алуы керек.
Бұл дегеніміз не?
Қарапайым жағдайды қарастырайық: кесте алғашқы кілттің мәнінің өсуі
бойынша реттелген, мысалы телефон анықтамалығы-телефон номері бойынша
реттелген. Бұдан бізге телефон номері 63-42-22 болатын адам туралы дерек
алуымыз керек болсын, кесте 526 жолдан тұрады делік. Бұл дегеніміз жүйе
кілттің мәнінің, яғни телефон номерлерінің өте сирек екенін,анықтамалықта
барлығы 526 жазу бар екенін біледі.
Алдымен жүйе кестенің орта жолына көз салады және 263-ші жазуды
оқиды.Мұнда 3 жағдай болуы мүмкін:
1.Бұл жазудағы телефон ноиері ізделінді телефон номеріне тең болса,онда
жазу бірден табылады.
2.Номер ізделінді номерден үлкен болса, онда ізделінді телефон кестенің
төменгі бөлігінде жатады.
3.Номер ізделінді номерден кіші болса, онда ізделінді телофон кестенің
жоғарғы бөлігінде орналасады.
Келесі жазу кестенің төменгі немесе жоғарғы бөлігінің орта шенінен
алынады. Осылайша алдыңғы үш жағдай қайталанады.Сөйтіп жүйе бірнеше рет
операцияны қайталап, ізделінді номерді табады немесе бұл номердің кестеде
жоқ екендігіне көзі жетеді.
Бұл өте қарапайым әдіс және ол екілік деп аталады.Кейбір жағдайларда
кілттің мәні кестеде бірегей болмауы мүмкін.
Мысалы, фирма қызметкерлерінің тізімі әртүрлі кілт бойынша реттелген-
табельдік номерлері бойынша, еңбек ақылары бойынша, мамандығы бойынша және
т.с.с.
Реттеу кілті бірнеше деректерден тұрады.Сұрыптау кілті бірнеше
деректерден тұрған жағдайда, сұрыптау ретін нақты анықтап алуымыз қажет.
Информациялық жүйеде жазуларды қалай реттеуге болады?
Ереже бойынша кестеге тиіспей ол үшін арнайы деректер массивін
құрады,оны индекс деп атайды.
Индекс-кілттің мәні бойынша реттелген кесте жолына нұсқаулар
жиыны.Бұл жиынның әрбір элементі екі бөлімнен тұрады:кестедегі жазулардың
реттік номерлері және сұрыптау кілтінің мәні.
Іздеу принципі мына түрде болады:алдымен жүйе индекстің қажетті
элементін табады,содан кейін номері бойынша кестенің ізделінді жазуын
оқиды.Әртүрлі жүйелерде индекстер әртүрлі құрылады. Мысалы, dbase типті
ДББЖ индекс-жеке индексті файл, ал қазіргі заманғы жүйелерде индекс
деректер базасы файлының бөлігі болып табылады.
1.5. Деректердің негізгі типтері.
Енді информациялық жүйе жұмыс істейтін деректердің типтерін сипаттап
өттейін.
Текстік деректер.Әрбір текстік деректердің мәні кез келген алфавитті-
цифрлы символдар жиынын құрайды.Информациялық жүйеде текстік деректер
фамилиялар, адамдардың қызметтері, фирмалардың аттары, т.с.с. бола алады.
Дербес жағдайда текстік деректер қандай да бір файылдың аты болуы да
мүмкін.Мысалы, кейбір жүйелерде келісім бойынша телефон анықтамалығына
кішігірім ұзындықтағы текстік өріс қосуға болады және бұл өріске графиктік
файылдың атын жазуға болады. Дисплейден анықтамалықты қарастырып және
сәйкес пернені басу арқылы, экраннан объектінің фотасын аламыз.
Сандық деректер. Осындай типтегі деректер атрибуттарды көрсету үшін
қолданылады.Сандық деректер қосымша сипаттамаларға ие болады.Мысалы, бүтін
сан 2 байт, жылжымалы нүктелі сан 4 байт және т.с.с. Бүтін және бөлшек
бөлікті әдетте нүктемен енгіземіз.
Мерзім және уақыт типті деректер. Мерзім типті деректер қандай да
бір белгілі машина форматында беріледі. Мысалы, ДД.ММ.ГГГГ.
Бірінші рет көргенде-бұл текстік деректердің дербес жағдайы.
Бірақта информациялық жүйеде мерзім типті деректердің бірқатар
ерекшеліктері де болады. Біріншіден, жүйе қатаң қадағалау жасауға
мүмкіндік алады. Екіншіден, қандай да бір мемлекеттің дәстүріне тәуелді
мерзім форматын автоматтандыруға мүмкіндік туады.
Логикалық деректер.Деректердің бұл типі мына екі қарама-қарсы
мәннің біреуін қабылдай алады: TRUE немесе FALSE. Оның мәндері ия
немесе жоқ, ақиқат немесе жалған. Логикалық типті қарама-қарсы
мәннің бірін қабылдай алатын атрибуттарға қолдану қолайлы. Информатикада
логикалық деректердің маңызы зор, оның айнымалыларымен электронды кестеде
қолдануымен танысқанбыз.
OLE объектісінің өрісі. Бұл өте қызықты тип. Мұндай деректердің
мәні кез келген OLE объектісі, бұлар өзіміздің компьютерімізде болады
(графика,дыбыс,видео). Дербес жағдайда, телефондық анықтамалыққа адамның
фотасын ғана емес, оның дауысын және жүрісін де енгізуге болады.
Қолданылатын типтер.Көптеген жүйелерде қолдануға деректердің
өзіндік типін анықтау керек болады, мысалы: апта күндері, адрес және
т.с.с. Дербес жағдайда текстік деректердің мәні бос аралықтардың жиынтығы
болады, ал сандық деректердің типі-нольдер болады. Егер кестеге ешқандай
ақпарат енгізілмесе,онда мәні бос (NULL) болады. NULL-ды нольмен
алмастыруға болмайды.Көптеген жүйелерде жүйелерде қолданушыға қандай да
бір объекті үшін деректердің жоқтығын белгілеу өте маңызды.
2-тарау. MS ACCES-деректер базасын басқару жүйесі.
Автономды дербес компьютерде және басқарумен локальды есептеуіш
желілерде жұмыс істеуге арналған реляциялық деректер базасын басқару
жүйесі.
Басқаша айтқанда информациялық жүйені қолдану мен құруға арналған
инструменталды құралдардың жиынтығы.Жұмыс істеуге алғаш отырғанда, ACCES-
пен жұмыс істеу түсініксіз болады. Сондай-ақ, оны қолдануда біршама
қиындықтар кездеседі. Сондықтан, біртіндеп ACCES-тің негізгі
мүмкіндіктерімен танысуға тура келеді.
ACCES –тің құралдарымен мынадай операцияларды орындай аламыз:
1.Информациялық жүйенің базалық объектілерін әртүрлі деректер
типімен,объектілер өрісімен қоса екі өлшемді кесте проекциялау.
2.Каскадты жаңарту және жазуларды жоюда деректердің бүтіндігін қолдай
отырып кестелер арасында байланыс орнату.
3.Информацияларды бақылаудың әртүрлі құралдарын, кесте мен логикалық
алгебра аппаратын қолдана отырып кестеден енгізу, сорттау, сақтау, көру,
модификациялау, деректерді таңдап алу.
4.Мынадай операциялардың көмегімен орындалатын құру,одификациялау,
информациялық жүйенің туынды объектілерін қолдану:
• қолданушылық енгізу мен деректерді қарау оптимизациясы
• әртүрлі кестедегі деректерді біріктіру:топтық операцияны жүргізу,
есептелетін өрістің есептері мен құрылуы,логикалық алгебра аппаратын
қолдана отырып деректерді іріктеп алу;
• деректер базасының сұранымдары мен кестелерінде болатын деректер
бойынша басылған есептерді құрастыру.
MS ACCES қуатты, қолайлы және икемді құралдарға ие болады.Бұл құралдар
объектілерді көрнекілеу проекциялауға мүмкіндік береді және олар
қолданушыға тез арада кесте, форма, сұранымдар-таңдау мен есеп берулер
түріндегі толық информациялық жүйе құруға алдын-ала дайындық береді.
Бұл жүйемен жұмыс істей отырып, қолданушы біртіндеп екі шекараға ие
болады:
1. Макрос құруға үйренеді,яғни деректермен басқарудың қарапайым
инструкцияларының жиынтығын құра алады.
2. ACCES Basic немесе VBA (visual basic for application)
тілдерінде өзіндік программа құруға дайындығын кеңейтеді.
MS ACCES қарапайым ДББЖ-нен асып кетсе де және көптеген
қолданушылардың көңілінен шықса да ол қуатты өндірістік жүйелерді
құруға арналмаған, олар үшін басқа модель-клиент сервер бар
болады.
MS ACCES қосымшасын сілтеу әдетте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz