Қазақстандағы большевиктік тәртіп
Жоспар:
Кіріспе
I тарау. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы қоғамдық.саяси жүйеге ұлт зиялыларының қарсылығы.
1.1 Жер мәселесіне байланысты ұлт зиялыларының көзқарасы.
1.2 Ұлттық мемлекеттілік үшін күрес.
II тарау. Қазақстандағы большевиктік тәртіп.
2.1 Қазақстанда кеңестік саяси бақылау жүйесінің дамуы.
2.2 Қазақстанның мемлекеттік және партия қызметкерлеріне қарсы қуғын.
2.3 Қазақ өлкелік комитетенің III пленумы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
I тарау. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы қоғамдық.саяси жүйеге ұлт зиялыларының қарсылығы.
1.1 Жер мәселесіне байланысты ұлт зиялыларының көзқарасы.
1.2 Ұлттық мемлекеттілік үшін күрес.
II тарау. Қазақстандағы большевиктік тәртіп.
2.1 Қазақстанда кеңестік саяси бақылау жүйесінің дамуы.
2.2 Қазақстанның мемлекеттік және партия қызметкерлеріне қарсы қуғын.
2.3 Қазақ өлкелік комитетенің III пленумы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Тақырыбы: Кеңес билігі тұсындағы ұлт зиялыларының оппозициялық қызметі
(С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаев) диплом жұмысы
Жоспар:
Кіріспе
I тарау. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жүйеге ұлт
зиялыларының қарсылығы.
1. Жер мәселесіне байланысты ұлт зиялыларының көзқарасы.
2. Ұлттық мемлекеттілік үшін күрес.
II тарау. Қазақстандағы большевиктік тәртіп.
2.1 Қазақстанда кеңестік саяси бақылау жүйесінің дамуы.
2.2 Қазақстанның мемлекеттік және партия қызметкерлеріне қарсы қуғын.
2.3 Қазақ өлкелік комитетенің III пленумы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың өзекті арнасы- жеке тұлғалардың, тарихи
қайраткерлердің туған еліне, халқына сіңірген еңбегін, олардың қоғамдық –
саяси және әлеуметтік процестердегі ролін ашу болып табылады.Сонымен қатар,
жеке тарихи тұлғалардың өзінің азаматтық құқығының сақталуы, оның қайраткер
ретінде қалыптасу мәселесіне көп көңіл бөлінуі тиіс. Халқының жадында,
тарихтың сарғайған құжаттарға толы қойнауында аты да, қызыметі де
сақталған, соңына қалдырған мұралары бүгінгі ұрпақтың рухани қазынасына
айналып отырған қасиетті қазақ жерінің азаматтары аз емес. Тотлитарлық жүйе
кейінірек ақтамаған, кезінде халық жауы аталған азаматтар, сондай – ақ,
тотолитарлық жүйеге адал қызмет жасаған, өмірі де, көзқарасы да осы жүйенің
өзі тәрізді қайшылықты, бірақ бүгінгі тарихымыз әлі күнге әділ баға
бермеген қайраткелер де бар.
Олардың қатарындағы С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж. Мыңбаевтар кеңестік
жүйеге аянбай қызмет етіп, сол жүйенің өзі әділетсіз жазалаған ұлт
зиялылары. Сондықтан да тағдырлары аса күрделі тұлғалар болмысымен туған
халқына қайта оралып, жалпы жұтшылықтың тарихтан сабақ алар нысанына
айналуда. Осығын дейін жазылған Отандық тарихымызда олардың қайраткерлік
қызметі өз дәрежесінде бағаланды деп айтуға әлі ертерек. XX ғасырдағы
күрделі (20-30 жж) тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып,
Республиканың қоғамдық саяси өмірінде өзіндік терең із қалдырған ұлт –
зиялыларының еңбектерін оқып, білу арқылы, біз Отандық тарихымызды одан әрі
байыта түсуге, терең түсінуге жол ашпақпыз. Олардың қайраткерлік еңбегіне
объективті баға беру ұлттық тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның
жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін де керек. Ұзақ жылдар
бойы ішкі қайшылығы мол өтпелі тарихи кезеңнің аталмыш тұлғаларының өмірі
мен қызметі туралы салиқалы пікір айту, ғылыми зерттеу жүргізіп,
қорытындылар жинау қиын да ауыр. Оның басты себебі С. Сәдуақасов, С.
Қожанов, Ж.Мыңбаев кеңестік жүйенің ірі қайраткері бола тұрып,сол жылы
республиканы басқарған Ф. Голощокиннің ұсынылған бағытына ашық қарсы болып,
өз пікірлерін тайсалмай батыл айтып, ақырында республиканың Партия ұйымында
қолдан жасалған оңшыл ұғымға жатқызылуы. Олардың тарихи тұлғасы кеңестік
тарихымызда жалаң, бір жақты баяндалуы, ұлтшылдыққа жөнсіз айтылуы да
бұл тақырыпты шынайы, сындарлы, яғни жаңаша зерттеу қажеттігін айқындай
түседі. Бүгінде Қазақстан Республикасы егемен ел атанып, өзінің тарихын
жаңаша көзқараспен жазып жатқанда, оларды бұрынғы қате, сыңаржақ
пікірлерден арылтуымыз қажет. Зерттеу тақырыбын өзекті ете түсетін тағы
бір нәрсе – кезінде Кеңестік Қазақстандағы 1920ж II жартысында қабылданған
әртүрлі заңдар мен қаулыларға Ж. Мыңбаевты білмейінше баға беру қиын. Қаз.
АКСР ОАК тарапынан жарық көрген мұндай құжаттарға Ж.Мыңбаев қызмет бабына
байланысты қол қойып отырған. Мұның өзі өткен 20-30 жылдардың қоғамдық
саяси астарларын, әсіресе тарихшы – ғалымдардың зерттеуін қажет етеді.
Қайраткер ең алдымен партияға қызмет етуі тиіс болды. Сонымен қатар өзіндік
ойы бар, принципшіл басшылар, жікшілдер атанып, әр түрлі шиналарға мүше
болып кете барды.
Ұлттық қайраткерлердің ұлт жандылығын, туған ұлтқа жанашырлығын көрсету,
Каммунистік Партияның орыстандыру, интернационализм идеологиясына нұқсан
келтіретін болғандықтан, қайраткер болмысын ашатын, мазмұнды зерттеулерге
іс жүзінде тыйым салынып, керісінше, коммунист тапшыл тұлғалардың
қоғамдық саяси қызметтерін барынша көтермелеп зерттеуге жол ашылды. Бұл
пікірімізге тақырыбымызға қатысты Мыңбаев туралы ішінара мәселе көтерген
кеңестік зерттеулерде қайраткерге объективті бағалар берілмегені дәлел
бола алады. Ал ұлт зиялылары тарихына олардың көзқарасына, ой толғауларына
ішкі, рухани мәдениетіне, қоғамның қайшылықты әлеуметтік саяси өміріне
тоқталмай тарихи дамудың күрделі құбылыстарын ашып көрсету мүмкін емес.
Әсіресе, 20-30 жылдарды қарастырғанда, тоталитарлық коммунистік партия
мен ұлттық зиялы қауымның саяси қарым-қатынасы мәселесін естен шығаруға
болмайды. Сонда ғана ұлт зиялыларының төңкеріс және одан кейінгі
тоталитарлық жүйе қалыптастыра бастаған кезіндегі ролін шынайы анықтауға,
айқындауға және қазіргі уақыттағы оның көптеген сындарлы, күрделі
мәселелерінің мәнін толық түсінуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі :
Егер уақыт тұрғысынан, жалпы алғанда Ж.Мыңбаев, С.Қожанов, С. Сәдуақасовтың
қызметтерін зерттеуге арналған жұмыстарды екі кезеңге бөлуге болады.
Алағашқы кезең XX ғасырдың II жартысынан 80 жылдардың орта тұсына дейінгі
уақытты қамтиды. Бұл кеңестік тоталитарлық қоғам тұсында оларды бір жақты
қаралау және негізсіз айыптау мазмұнындағы еңбектердің жазылуы немесе пайда
болу кезеңі. Бұларда негізінен ұлтшылдық сипатта қателіктер жіберген,
сол үшін қызмет бабында төмендетілген, партия саясатының 20- жылдардағы
негізгі мәселелері бойынша оңшыл ауытқушыларға ұрынған қайраткер ретінде
сипатталады. Екінші кезең -1980 ж соңынан 1990 ж бергі уақытта өмірге
келген дүниелер. Бұл кезең жариялылық ықпалы мен тарихи шындықты айтуға
талпыныс білдірген зерттеушілердің біртіндеп Қазақстанның егемен ел болуына
байланысты жарық көрген еңбектерге ұласуымен ерекшеленеді.(Ж. Мыңбаевтың
100 ж , С. Қожановтың 90 ж, С. Сәдуақасовтың 100 жылдық мерей тойларына
арналған материалдар ) Ж.Мыңбевтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы
зерттеулердің қатарына түрлі баспасөздерде жарияланған бірлі - жарым
мақалаларды жатқызуға болады.
Қазақстанның белгілі жазушысы С. Мұқанов Өмір мектебі атты
трилогиясында Адай уезінен шыққан жұмысшы революционер Ж.Мыңбаев деп
дәріптеген. ( 1,93бет) Жазушы еңбегінде Мыңбаевтың атын атап, қызметін
елегені байқалады. 1976 ж. жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 9-
шы томындағы Ж. Мыңбаевқа арналған өмірбаяндық анықтамада біраз
қателіктерге жол берілген. (2,241 б ) Онда Мыңбаевтың Орал губернаторлық
АК төрағасы болған уақыттары жаңсақ жазылып, сонымен бірге оның Түрксіб
темір жол құрылысы
Союзхлебте атқарылған қызметтері көрсетілмеген және мұнда да оның
өмірбаяны ұлтшылдық бағыт ұстанды деген айыптау сөздермен аяқталған.
1980 жылдардың ортасында жарық көрген Қазақстан Коммунистік партиясы
тарихының очеркі атты кітаптан мынадай жолдарды оқуға болады:
...Сәдуақасов, Қожанов,Мыңбаев және басқалардың тобы шын мәнінде және
күрес әдісі бойынша ауылдағы ауқатты топтардың ықпалын бейнелейтін
әрекеттегі топтар екенін атап көрсетті...(3,183-184 бб) В. И. Устинов
қазақтың белгілі азаматы Т. Рысқұлов туралы жазған Зампред совнаркома
Российской Федераии атты кітабында Обоснованно и партийно принципиально
выступал Т. Рыскулов при решении проблемы советизации аула- релизация в
услвиях Казахстана курса партии, оживление деятельности советов... Он
активно выступал против групповщины различных групп и группирловок,
возглавляемых Ходжановым, Мынбаевым, Садвакасовым и.т.д действовал против
беспринципных основ родоплеменной вражды.(4,18б) Бұл еңбектен автордың
Голощекин төңірегін екі жікке бөліп, Қожанов, Мыңбаев, Сәдуақасовты
партияның жаулары ретінде көрсетуге тырысты. Жоғарыдағы 80 жылдардың
екінші жартысында басталған қоғамдық өзгерістер 1991 жылы Қазақстанның
тәуелсіздігін жариялауы Отандық тарих ғылымына да игі әсерін тигізді дедік.
Бұл шындық. Тарихымызды жаңа көзқарас тұрғысында зерттеген еңбектер осы
тұста жарық көре бастады. Шолу түріндегі мақалалар жариялана бастады.
Мысалы, 1989 ж Жалын журналында Ж.Бектұров Алыс жылдардың бір дерегі
мақаласын жариялады. Онда Ж. Мыңбаев Астрахань жақтың қазағы. Осы күні бұл
адам жайлы жөнді ештеңе айтылмайды. Бәйбішесі осы беріге дейін Алматыда
тұрады деуші еді. Ж.Мыңбаевтың бұлайша ұмыт қалуына жұрт білетін белгілі
милиция қызметкері Ж. Ералиевтің 1929 жылы қаза табуы әсер еткендей
делінген. (5, 70-73бб ) 1990 жылы Арай журналында І. Қозыбаевтың Ел
қамын жеген екеу кім? мақаласында Л. Троцкиймен пікірлескен екі қазақ
қайраткерін анықтауға тырысады. Онда : Осының бәрін саралап, салмақтай
келе әкімшіл – пәрмендік системадан көрген тепкіден, Орталық Комитет пен
Қазақ Өлкелік Комитетіне қайта – қайта барып, өз мақсатымызды ұқтырамыз
деген үміттің үзілуінен, голощекиншілермен күрестен түк шығара алмай
қажығандықтан Троцкийге барып жолығуға мәжбүр болған, ел қамын жеген екі
азамат- Сәдуақасов пен Мыңбаев деуге әбден болады деп жазды.( 6,71-73бб)
Әдебиеттанушы Д.Қамзабекұлы қазақ зиялыларының ішінде күрделі тағдыр иесіне
, ірі қайраткерге арналған Смағұл Сәдуақасов атты еңбегінде Қазақстан
кеңестердің II съезінен кейін көп ұзамай республикадағы саяси ахуал қатты
өзгерді. Орталықтың мұнда I хатшылыққа жіберген Ф. Голощекин қазақ елінде
өзінің Кіші октябрінің идеологын іздеп, өкімет басындағыларды саралаумен
болды. Кешікпей С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Мыңбаев оның сын нысанына
ілікті деген жолдар бар. (7, 25б) Белгілі журналист М. Қазыбек пен тарихшы
ғалым Ғ. Маймақовтың Құпия кеңестер атты кітабында 90 жылдарға дейінгі
архив қойнауынан зерттеушілердің алып тануына мүлде тыйым салынып келген үш
бірдей құпия кеңес құжаты тұтас күйде алғаш рет талданды. (8, 9б) Бұл
кеңестерде көтерілген мәселелер дер кезінде күн тәртібіне қойылған еді.
Құпия кеңес алғаш 1923 жылы өтті, тарихқа IV ұлттық кеңес ретінде енсе,
екінші 1926 жылы Мәскеуде Т. Рысқұловтың тікелей басшылық етуімен ұлт
өкілдерінің жеке кеңесі болды. Соңғы кеңес орталықтың тапсыруы бойынша жеке
кеңесті жоққа шығаруға арналған Ф. Голощекин өткізген жиын. Ұлт
зиялыларының тағдыры осы кеңестерде қабылданған шешімдерге орталықтың
берген саяси бағасымен тығыз байланысты. 30 жылдары қазақ зиялыларына қарсы
саяси қуғын – сүргін ұйымдастырылғанда осы кеңеске қатысушылар ұлтшыл деп
айыпталды. Ж. Мыңбаев науқанға ерте қайтыс болғандықтан ілікпеді. Осылайша
1926 жылдың өзінде өз мәселелерін шешу жөніндегі ұлттардың бастамалары бір
жола тұншықтырылып, ұлт мәселесін шешу Орталықтың қолына толық өтті. Тіпті
осы мәселені көтерген әлгі кеңестердің өздері де құпияға айналып, олардың
құжаттары мәңгіге архивке жөнелтілді. Белгілі тарихшы ғалымдар М.
Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді еңбегінде кеңес
өкіметі тұсында барынша бұрмаланған Ж. Мыңбаев, С. Сәдуақасов, С. Қожанов
еңбектеріне лайықты баға беріледі. (9) Ұлт зиялыларының оппозициялық
қызметіне байланысты байсалды ойлар дарынды жас тарихшылар С. Серікбаевтың
XX ғ. 20 жылдарындағы Қазақстандағы әлеуметтік, саяси өмірдегі Ж.
Мыңбаевтың мемлекет қайраткері ретіндегі тарихи орны (А., 2000), Ф.
Рысқалиеваның Ж. Мыңбаевтың өмірі мен қоғамдық – саяси қызметі (А., 2004)
атты диссертацияларынан көптеген мәліметтер кездеседі.
Деректік негізі. Бітіру жұмысының деректік қорындағы материалдарды бірнеше
топқа бөлуге болады. 1- кезекте мұрағаттық құжаттар ҚРОМА-нің №5 Қырғыз
(қазақ) жұмысшы , шаруа және қызыл әскер депутаттарының ОАК-ті деген
қорынан Ж. Мыңбаевтың қоғамдық, саяси, кәсіби қызметтеріне қатысты
мәліметтер кездеседі.(12,42п) 2- кезекте қазақ тіліндегі мерзімді
баспасөздер XX ғасырдың басында жарық көрген газет-журналдарда ұлт
зиялыларының мүддесіне байланысты туындылар аз емес. Мысалы,
С.Садуақасовтың Еңбекші қазақ газетінің 1925ж 5 мамырдағы санында
жарияланған Ойланатын уақыт жеттімақаласы (13,18б), С. Қожановтың Қызыл
Қазақстан журналында 1925 жылы басылған Жалаң ұрандардан іске өту керек,
(13,37б) Еңбекші қазақ газетінің №24 санында жарық көрген Наурыз туралы
атты мақалалары солардың бірі ғана. 3- кезекте ұлт зиялыларының жарық
көрген еңбектері. С.Сәдуақасовтың 2003 жылы басылып шыққан 2 томдық
шығармалар жинағы. 4- кезекте Қазақ Компартиясының съезд, конференция,
пленумдарының қарарлары мен шешімдері жинақталған 2 томдық еңбек те дерек
қорын байыта түседі.
Бітіру жұмысының мақсаты аталған деректер мен зерттеулерге сүйене
отырып, қуғын сүргінге ұшыраған ұлт зиялыларының қиын тағдырлары мен кеңес
билігі тұсындағы оппозициялық қызметтерінің мәнін терең түсіну, жан-жақты
білім жинау.
Бітіру жұмысының міндеті осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер
жүктеледі :
-С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Ж. Мыңбаевтың өмірбаяндарына қысқаша шолу
(мемлекеттік қызметтеріне дейінгі кезең) жүргізу.
-Ұлт зиялыларының жер мәселесіне байланысты көзқарастары туралы баяндау.
-Ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттілік үшін күресіне тоқталу.
-Қазақстанда кеңестік бақылау жүйесінің дамуын ашып көрсету.
-Қазақстандағы мемлекеттік және партия қызметкерлеріне қарсы қуғынның
себептерін айқындау.
-Қазақ өлкелік комитетінің III Пленумының нәтижесін тарихи тұрғыдан талдау
.
Бітіру жұмысының методологиялық негізі. Тақырыпты талдауда біз соңғы
уақыттағы Отандық тарихи ғылымында болып жатқан методологиялық өзгерістерге
сүйендік. Кеңес дәуірінде ұлт зиялыларының оппозициялық қызметі Сталиндік
қуғын сүргінге ұшырау себептеріне байланысты зерттелінбеді. Сондықтан да
зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді
ғылыми принциптер негізге алынды. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы
уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми көзқарастар, тұжырымдар мен ой пікірлерді
мүмкіндігінше басшылыққа алынып, бітіру жұмысын жазу барысын талдау,
жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының хронологиялық шегі. Ұлт зиялыларының саяси және қоғамдық
мемлекеттік қызметтеріне қатыстыоқиғалар негізінен 1917-1938 жылдардағы
күрделі тарихи кезеңді қамтиды .
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлімі екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттерге сілтемелер жасалған.
I тарау. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жүйеге ұлт
зиялыларының қарсылығы
Әрбір елдің өзін-өзі басқаруы ұлттық мүддеге қызмет ететін
мемлекеттік құрылыс арқылы іске асады. Мемлекетті басқару алдымен сол
халықтың ғасырлар қайнауынан тамыр алатын тарихи ерекшелігіне, өзіндік
табиғи болмысына, сондай-ақ басқа да халықтардың адамзаттық прогресшіл өмір
тәжірибесіне негізделсе керек. Сонда ғана үдемелі дамуға жол ашылмақ. Басқа
жол тұйыққа тірейтін жол. Ал осы биік мақсаттарды өмірлік шындыққа
айналдыратын нақты қайраткер адамдар, солардың мыңдаған кедергілерді жеңген
жігері көзге бірде көрінсе, бірде көрінбейтін мыңдаған түрлі қиындықтарға
мұқалмаған қайсар рухы. Басқаша айтқанда, белгілі бір тарихи кезеңдерде
немесе дәуірлерде халықтың асыл арманын, тілек-мұратын білдіруші де оларды
жүзеге асыру үшін күресуші де сол қайраткерлік дәрежеге көтерілген адамдар.
Өтпелі күрделі кезеңдерде халық олардың іс-әрекетінен, мақсат-мүддесінен,
тіптен мінез-құлқынан бүгінгі өзінің алдында тұрған азапты сауалдарға
жауап, іс-қимылына негіз боларлық сүйеніш іздейді. Қазақ елінің осындай
ұлдары – Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожанов және Жолау Мыңбаев.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында өмірге келіп, халық қамымен
саяси өмірге араласқан ұлт зиялылары осы ғасырдың соңында кейінгі
ұрпақтардың назарын өзіне қайта бұрғандай қандай сіңірген еңбегімен, үлгі
өнегесімен құрметті? Бұл сауалға жауап беру үшін, әрине, олардың
голощекиндік зорлықпен, тапшылдық көзқараспен, жаңа қалыптасып келе жатқан
тоталитарлық жүйемен күресін және басқа ерлік істерін тізіп шығуға болар
еді. Бірақ олардың бәрі де мәселенің ең негізгі қырын, негізгі мәнін ашып
бере алмайды. Сәдуақасовшылдық, Қожановшылдық, Мыңбаевшылдықтың
жаулары өлердей қорыққан ең басты міні өткінші бір күндік, бірер жылдық
науқандық шаралардан мәңгі елдік, ұлттық мүддені дер кезінде ажырата
алуында, саяси басшылықтың назарын соған аударып, сол үшін еңбек етіп,
күрес жүргізуінде еді. Дәлірек айтқанда, жаңа қалыптасып келе жатқан ұлттық
мемлекеттік биліктің сұранысына сай жаңа саладағы қайраткер болып қалыптаса
бастауында еді. Оның топтық, интернационалдық мүдделерді ұлттық мүддеге
қарсы қойған орталық билікпен және халық мүддесімен санаспаған не оны алған
қызметіне айрыбастаған жергілікті басшылықпен келісе алмауы да сондықтан
болатын. Қазақ тарихында голощекиншілдік пен сәдуақасовшылдық
мемлекеттік басқарудағы бір-бірімен бітісе алмайтын екі ағым космополиттік
және табиғи патриоттық көзқарастар болатын. Тоталитарлық жүйе жағдайында
бұлардың алғашқысының үстемдік алуы да таңданыс тудырмайтындығы сондықтан.
Аталған ұлт зиялыларының саяси өмірбаяндары мен өмір жолдарына
үңілсек.
Смағұл Сәдуақасұлы 1900 ж. сол кездегі территориялық айырым бойынша
Ақмола облысы, Шарлақ уезі, Қараой болысы, Жарқын ауылында (қазіргі
Солтүстік Қазақстан облысы, Ұялы-Жарқын ауылы) дүниеге келген.[16,45 б.]
Әкесі Сәдуақас Тұрабайұлы (1872-1937) хақ жолын ұстанған, қоңыр дәулетті
молда болған. Ол Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін қанқақсап 1937 ж.
нақақтан атылған. Анасы Мәжікен (1879-1938) перзенті Смағұлдың қайғылы
қазасы мен күйеуінің жазықсыз айдалғанын көтере алмай құсадан дүние салған.
Жалғыз бауыры-қарындасы Орынбасар да (1916-1990) өмірден өгейлік, тағдырдан
тәлкек көріп өкіметтен бір тиын зейнетақы алмай көз жұмған. Смағұл ұшқан
ұяның қайғылы халі, міне, осындай. Бұл тарих. Исі алаштың құрықпен ұсталып,
тұсалған шынайы тарихының бір ұшқыны.
1912 ж. ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының шығыс пен батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды. 1912-1915 жж. екі класты
Полтовка орыс-қазақ (қырғыз) училищесінде, 1916-1918 жж. Омбы ауыл
шаурашылығы училищесінде, 1918 ж. Омбы политехникалық институты жанындағы
кооперация курсында, Омбы ауыл-шаруышылығы институтының кооперация
факультетінде оқиды. Кейінірек, саясаттан мүлде шеттетілген жылдары,
дәлірек айтсақ, 1928-1932 жж. аралығында Мәскеу темір жол құрылысы
инженерлері институтын жасанды құрылыс (искусственное сооружение)
мамандығы бойынша оқып бітіреді. [17,7 б.]
Ол еңбек жолын мұғалімдік қызметтен бастаған. 15 жасында Шарлақ уезі,
Сиыршы аулындағы орыс-қазақ мектебінде ұстаз болған. 1918 ж. Ақмола
облыстық жергілікті жер басқармасы жанындағы екі айлық қазақ оқытушыларын
даярлайтын курста кооперация қисыны мен табиғаттанудан, екі жылдық қазақ
курсында жаратылыстану, физикадан сабақ берген. Сол жылдың соңында аталған
басқармадағы қазақ бөлімінің оқу ісі меңгерушісі болған. 1918 жылы
желтоқсан айында Омбыдағы ЦентроСибирь аталатын Батыс Сібір кооперативтер
бірлестігі Одағының саудадан тыс істер бөліміне нұсқаушы қызметіне алынып,
бір жарым жылдай жұмыс жасаған. Смағұл Сәдуақасов 1920 ж. бастап сегіз жыл
ғұмырын Қазақ автономиялық республикасының қалыптасуы мен нығаюына
жұмсайды.
Смағұлдың қайраткерлік тұсауы 1914-1918 сәуірде Омбыдағы қазақ
жастарының Бірлік ұйымына кіргенде-ақ кесілген.
Батыс Сібірдің, қазақ далалық облыстарының саяси, экономикалық және
мәдени орталығы есебінде болған Омбыға бүкіл Арқа, Алтай, тіптен Шу
қазақтарына дейін балаларын орысша білім алуға жіберетін.
Бүкіл Ресейді қамтып Сібірге де жеткен реврлюциялық өрлеу мұндағы
қазақ шәкірттеріне де ықпал болып, олар 1914 ж. 18 сәуірде Бірлік ұйымын
құрады. Оның ұйымдастырушыларының қатарында Асылбек және Мұратбек
Сейітовтар, Мұхтар Саматов, Мағжан Жұмабаев, С. Сәдуақасов, А. Біржақсин
болды. Кейінірек Бірлік жастарының басшылық ядросын құрған бұл ұйымның
бірінші жетекшісі болып Шаһмардан Әлжанов сайланған.
Құжаттардың көрсетуіне қарағанда 1917-1918 жж. Бірлік ұйымында
белсенді атсалысқандардың қатарында С. Сәдуақасов та бар. Ұйымның
идеологиялық тізгіні М. Жұмабаевтың, ұйымдастырушылық жұмыс М. Саматов, Ә.
Байділдиннің үлесіне тиеді.
1917 ж. 1-4 қазан аралығында Бірліктің кеңейтілген жиналысы өтеді.
Оған Ақмоладан Жас қазақ, Көкшетаудан Жас ұран, Спасскіден Жас дәурен
т.б. жастар ұйымдарынан шамамен 100-ге жуық өкілдер қатысады. Жиналыс
қаулысында былай делінген: Жиылыс Орынборда өткен жалпықазақ съезінің
қаулысын қуаттайды...Жиылыс қазақ саяси партиясы Алашты заман талабына
сай, көздеген мақсатқа тез қол жеткізе алатын партия санайды, сондықтан оны
қолдайды, халық арасына оның пікірлерін таратуды өз мойнына алады. [9,48
б.]
1918 ж. Бірлік ұйымының мүшелері Ұлт мүддесіне бірігіп қызмет ету
мақсатында жалпы қазақ жастарының съезін өткізуге ұмтылыс жасайды. Тіпті
оған қатысатын делегаттар құрамын да анықтайды. Олардың арасында Смағұл да
бар. Қазан революциясынан кейін екі бағытқа бөлініп кеткен ұйым мүшелері
бастапқы кезеңде өзара жалпы демократиялық платформа негізінде біріккені,
ал олардың көзқарасында ағартушылық, ұлт азаттық мүдденің үстемдік алғаны
да тарихи шындық болатын және оған өмірлік себептер де жеткілікті еді. Ол
туралы С. Сәдуақасов 1921 ж. жарық көрген Жастарға жаңа жол деген
кітапшасында қазақ жастарының ұлтжандылық жолға түсуінінің объективті
себептерін, яғни отарлық езгідегі қазақ қоғамының жағдайы алдыңғы қатардағы
саналы жастарды ұлт намысын қорғауға итермелегенін нанымды баяндап берді.
[18,17 б.] Бірлік жастар ұйымының Алаш партиясының соңынан ергендігін,
Алаш басшыларының оған ықпал етуге тырысқанын жоққа шығару қисынсыз және
солай болуы да табиғи құбылыс болатын. Мәселен, 1917 жылы қазан-қараша
айларында Томскіде өткен Сібір автономиясы кеңесіне қатысып қайтқан Ә.
Бөкейханов Омбыға соғып, қаланың өнеркәсіп орындарында болып арнайы
ұйымдастырылған митингілерде сөз сөйледі. Ал оның Омбы жастарымен кездесуі
туралы Қазақ газетінде мынадай хабар берілген: Томскіден қайтқан бетінде
Ғалихан Бөкейханов Омбыдағы қазақ жастарының Бірлік қауымына өзінің
жастайынан жинаған саяси, қазақтың жер-суы туралы жазылған кітаптарын
сыйлап кетті. Кітаптар сақтатып қойған жерінен әлі алынған жоқ. Ойда болса
да, қол қысқалығынан Бірлік қауымы кітапхана аша алмай жүруші еді.
Ғалихан ағаның бұл сыйы қазақ жастарының кітапханасының алғашқы әрі
қымбатты негізі болды. [17,49 б.] Қарашада Бірліктің құрылтайы өтеді.
Онда С. Сәдуақасов сөз сөйлейді. Колчак билігі жойылған соң ол Омбыға қайта
оралып, 1918-1919 жж. Батыс Сібір Кооператорлар Одағының жұмысына белсенді
түрде араласа бастайды. Осы тұста ол өзінің саяси қарымын екі мәселеде анық
көрсетті. 1 – 1917 жылғы төңкерістің әсерінен қазақ жастары екіге, тіпті
үшке жарыла бастағанда Смағұл бастаған бір топ жас қайраткер
қатарластарының басым бөлігін Алаш Орданың мұратын қолдаған Жас азамат
ұйымына топтастыра алды. 2 – оқу мен қызметті қатар алып жүрген ол Алаш
Орда үкіметінің Ақмола облыстық комитетін құруға белсене атсалысқан. 1920
ж. Омбыда шыға бастаған Кедей дауысы газетін ұйымдастырып, оған
редакторлық жасайды. Осы жылы Кеңестердің Бүкіл Қазақстандық I съезіне
Ақмола губерниясынан делегат болып сайланған С. Сәдуақасов съезде Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің президиумы құрамына және Бүкілресейлік ОАК-нің
мүшелігіне өтеді. Өмір жолында бетбұрыс болған, бұл оқиғадан кейін
Қазақстанның сол кезеңдегі астанасы Орынборға ауысқанда С. Сәдуақасов 1920-
1921 жж. РКЖО Қырғыз облыстық комитеті бюросының хатшысы, қазақ комсомол
жастарының тұңғыш газеті Еңбекші жастардың редакторы қызметінде болады.
1921 ж. көктемде Сібір әкімшілік орындарына қарап келген Семей
губерниясы Қазақ автаномиясының құрамына өтеді. Қазақ ОАК-нің төрағасы
Меңдешевтің тікелей жолдамасымен губерния әкімшілік және партия жұмысымен
танысып, тиісті шараларды іске асыруға Семейге мамырда Сәдуақасов
жіберілді. Бұл кезде Семей өлкесін, әсіресе қазақ ауылдарын аштық жайлаған,
өлім-жітім көп болды. Ал уездік, губерниялық мекемелерде жергілікті
халықтың өкілдері жоқтың қасы еді. Осындай ауыр жағдайда мемлекеттік
билікті жергілікті халыққа түсінікті, әрі жақын ету мақсатында Смағұл
Сәдуақасов губерниялық атқару комитетін таратып, оның орнына губерниялық-
революциялық комитет құрылғандығын және осындай шаралардың уезд көлемінде
де іске асатынын мәлімдейді. Ал губревкомды басқару міндетін өз мойнына
алады. Бұл төтенше шешім С. Сәдуақасов пен бұрынғы губерниялық басшылық
арасында бірнеше айға созылған дауға ұласады. Ең соңында РКП (б) Семей
губкомының талабы бойынша ОАК шілдеде С. Сәдуақасовты Орынборға шақыртып
алады.
Бүкілқазақтық бақылау комиссиясы оның Семейдегі әрекетін қарап,
ұлтаралық қатынасты шиеленістіріп ұлттық ауытқушылық жібергені үшін соғыс
жариялап, екі жыл жауапты әкімшілік қызмет атқару құқынан айырады. Бірақ,
бұл кез С. Сәдуақасов сияқты жігерлі және талантты саясаткерді жұмыссыз,
көлеңкеде ұстауды жағдай көтермейтін. Орынбордағы ОАК оны 1922 ж. құрамына
Қазақстанның қазіргі Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстары енген
Түркістан Респібликасына (Ташкент) өзінің өкілі етіп жібереді. Қазақ ОАК-
нің төрағасы Меңдешовпен хатшысы Алмановтың қолдары қойылған мандаты оған
мынадай міндеттер жүктеліп, құқытар берілген:
1. Түркістан ОАК-нің, Халком кеңесі және Халық комиссарлары
отырыстарына ҚазКСР мүддесіне қатысты мәселелерді талқылауға дауыс беру
құқығымен қатысты.
2. Қызметке байланысты сөйлесу үшін тікелей байланысымын пайдалану.
3. Жедел поездтардің штабтық, делегаттық және арнаулы вагондарында
жүру.
С. Сәдуақасовтың Ташкенттегі өкілдік жұмысы ұзаққа созылған жоқ. 1923
ж. ол Қазақ жоспарлау комитеті төрағасының орынбасары қызметіне
тағайындалады. Оның бұл кезеңдегі саяси көзқарасы туралы нақты фактілер
арқылы баяндау қиын. Өйткені ондай фактілер тым аз. Дегенмен бірлі-жарым
қарастырып көрейік. Мәселен, тиесілі орындарға жіберілген ресми құжаттардың
бірінде С. Сәдуақасов бұрынғы алашордалықтардың тобына жатқызылып,
Меңдешев, Сейфуллин, Асылбековтерге қарсы күресушілер ретінде көрсетіледі.
Сондай-ақ, бұл кез қазақ интеллигенциясының арасында алауыз жікшілдік
отының өршіп тұрған уақыты еді. Сол күрес барысында түрлі ғайбаттаудың да
орын алып жатқандығын байқау қиын емес. Осы аталған құжатта ішкі істер
халкомы Ә. Әйтиевтің Қазақстанда сол тұстағы қазақ обком комсомолының
мүшесі Ә. Байділдин мен ҚазОАК-нің мүшесі С. Сәдуақасов бастаған жас
интеллигенттердің құпия ұйымы бар екендігі туралы ақпар тапқандығы
айтылған. [19,52 б.]
Бізге бұл келтірілген фактілердің негізінде өмірлік шындықтан гөрі
жалпыұлттық мүддеден бейхабар, тек топшылдық мүдде деңгейінде ғана күресе
алатын түземдіктерге секемдене қарау, тіптен одан асқан күрделі өмір
құбылыстарын тар топтық тұрғыдан пайымдау жатқандай көрінеді. Нені болса да
белгілі бір схемаларға салып, өлшеп-пішуге құлықты қарсыластары атап
көрсеткендей емес, С. Сәдуақасов осы кездің өзінде-ақ тар топшылдық пен
өресіз ұлтшылдықтан және ондай түсініктерден анағұрлым ада болатын.
Голощекин өлкелік комитетке келгенде С. Сәдуақасов бюро мүшелігіне
кандидат, Оқу ағарту халкомы, Еңбекші қазақ газетінің редакторы
міндеттерін бір мезгілде атқарып жүрген 25 жасар жігіт еді. Ол жастығына
қарамастан саяси күресте ысылған, тәжірибелі, республика өмірінде өзекті
мәселелер бойынша қалыптасқан өз пікірі бар, қалың қауым мойындаған
белсенді қайраткер болатын.
1920 ж. 6 мамырда С. Сәдуақасов Қазақ елінде кооперация құру
мәселесіндегі көзқараста ЦентроСибирь әкімшілігімен ымыраға келе
алмайтындығын айтып және бұл істі әрі қарай жалғастыруды ұлтының келешегі
үшін негізсіз деп тауып, өз еркімен жұмыстан босайды. [7,256 б.] Араға ұзық
уақыт салмай, ол көздеген арман мұратын кеңес қызметінде жүріп орындауға
болатынын бағамдайды. Сол жылы замандастары Ж. Аймауытов, М. Әуезов т.б.
секілді коммунистік партия қатарына өтеді. Бұл қадам қым-қиғаш, аласапыран
шақта тығырықтан өзін ғана емес, көпті алып шығудың жолы еді. Жоғарыда аз-
кем айтып кеткеніміздей С. Сәдуақасов Сібір төңкеріс комитеті (Омбы) қырғыз
(қазақ) – татар секциясы нұсқаушысынан Қазақ автономиялы республикасы халық
ағарту комиссары дәрежесіне дейін өзінің қайраткерлігінің, әділдігінің,
білім-білігінің арқасында өсті. Егер ақиқат пен иман кеңес өкіметінің
темірқазығы болса, Смағұл үлкен саясаттан 1927 ж. кетпей, әлі ұзақ уақыт ел
басшылығында жүрер ме еді... Қалай десек те, әйгілі жазушы Джек Лондоннан
Ж. Аймауытұлы аударған мына жолдардың кері келді: Ғажап іс: әр кез әр
адам оянып, ілгері қадам басайын десе, өңкей жалқау ондай адамды кері
кетіргелі жүр, өлтіру керек деп, ду ете түседі. Кедейлер ондай адамды тас
атып өлтіріп, ақырында өздері ақымақ болып қалады. [17,25 б.]
Смакғұл Сәдуақасов 1916 ж. Омбыда қайраткерлік мектеппен бірге
қаламгерлік мектептің де табалдырығын аттады. Ол қаламын Бірліктің
Балапан атты қолжазба журналында ұштады. Жас қаламгер 1918-1919 жж. Алаш
Ордаға таныс болған Жас азамат газетін, 1920 ж. атын Қазақстан етіп,
затын халықтық қылып өзгертпекке бел буған Ұшқын газетін, 1922 ж. Еуропа
өркениетін уағыздаған Өртен газетін, 1923 ж. қазақ жастарын зиялылыққа
үгіттеген Жас қазақ журналын шығаруға атсалысты. Бұдан бөлек 1920 ж.
Еңбекшіл жастар (Омбы), Кедей сөзі, Еңбек туы, 1925-1926 жылдары
Еңбекшіл қазақ - Еңбекші қазақ газеттері мен Қызыл Қазақстан
журналының (1924-1925 жж.) жауапты редакторы болған. Бізге оның көзі
тірісінде жарық көрген алты кітапшасы белгілі. Олар: Жастарға жаңа жол
Орынбор, 1921, Кооперция һам қазақ шаруасы Орынбор, 1924, Салмақбайдың
ауылында қалайша кооперация ашылды? Орынбор, 1924, Жастармен әңгіме
Орынбор, 1925, Ұлт театры туралы Қызылорда, 1926. [17,32 б.]
Смағұлдың өз отбасы туралы көп айта алмаймыз. Ол Елизавета Әлиханқызы
Бөкейхановаға 1923 ж. үйленген. 1926 ж. Ескендір атты перзенті дүниеге
келген, ол Ұлы Отан соғысына жастай сұранып барып, шейіт болған. Елизавета
Әлиханқызы да соғысқа қатысып, кейіннен ғылыммен айналысқан. 1971 ж. дүние
салды.
С. Сәдуақасовтың азаматтық ісі мен қайраткерлік қасиетінің өзі бізге
мұра. Біздің міндет сол мұраны игеру, одан әрі тағлым алу.
XIX ғасырдың соңғы жылдары қазақ халқының тарихында өшпес із
қалдырған көптеген алыптарымыздың дүниеге келген мезгілі болды. Солардың
бірі – Сұлтанбек Қожанов. Ол 1894 ж. 10 қыркүйекте Оңтүстік Қазақстан
облысының, Ақсүмбе ауылында дүниеге келген. Атасы Қоңқақтың бастамасымен 11-
12 жасында Түркістандағы екі жылдық орыс-түзем мектебінде сауат ашады. Оны
үздік аяқтап, 3 кластық училищені бітірген соң ұстазы Иван Михаилович
Яковлевтің көмегімен Ташкенттегі мұғалімдер Семинариясына оқуға барады.
[16,19 б.] Оның саяси сезімінің ерте оянуына атақты М. Дулатовтың үлкен
әсері болғанын ескерген жөн. М. Дулатов жолы түсіп 1912 ж. Түркістанға
келеді, міне осы жолы училищеде оқып жүрген Сұлтанбек ол кісімен кездеседі.
Ташкентте мұғалімдер даярлайтын семинарияда оқитын жергілікті жастардан
тұратын Кеңес деген жасырын ұйымға басшылық жасайды. Оны
ұйымдастырушылардың бірі Мұстафа Шоқай болғаны тарихтан белгілі. Демек,
қазақ халқының екі ұлы азаматтары жас кезінен-ақ жақсы таныс болып, алдағы
үлкен мақсаттарға бірге кіріскен. С. Қожанов бұл семинарияны аяқтай
алмайды, бір жыл оқыған соң 1917 ж. Қоқан жаққа барып, Аим деген ауылда
мұғалім болады. Ол кезде Қоқан жақта қазақтар көптеп тұратын. Олардың
ішінде атақты ғалым, қазақтың тұңғыш дипломанты Нәзір Төреқұловтың отбасы
бар еді. Сана сезімі оянған, өмірін азаттық жолындағы күреске арнаған
жалынды жасқа Қоқандағы кішкене ауыл аясы тарлық еді. Сол жылдың аяғында
Сұлтанбек Ташкентке қайта оралады да Бірлік туы газетіне редактор болып
қызметке орналасады. Бұл газеттін алғашқы екі номерінің шығарушысы М. Шоқай
болған. Осы жылдары С. Қожанов қазақ қайраткерлері санатына қосылып,
олардың алдыңғы қатарлы белсенділерінің біріне айналады. Нәтижесінде 1917
ж. шілде айында Орынбор қаласында өткен бірінші жалпықазақ съезіне делегат
ретінде қатысады. Сол жылы өткен Түркістан аймағы қазақтарының жалпы
жиналысында хатшылық етеді. Сырдария облыстық қазақ комитетіне мүшелікке,
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына өкілдікке сайланады. 1919-1920 жылдары С.
Қожанов туған топырағы Түркістанға келіп, Түркістан қаласында уездік атқару
комитеті төрағасының орынбасары қызметін атқарады және Бестаңбалы аудандық
азық-түлік комитетінің басшысы болады. Созақ, Түркістан, Жаңақорған елді
мекендеріне көмек береді. [17,24 б.] 1920 ж. Ташкентке Түркістан
республикасының Ішкі істер халық комиссары болып тағайындалады. Осы жылдары
Ташкент қаласында Ақ жол газетін ұйымдастырады. Бұл газет сол кездегі
қазақтың ұлттық мәселелерін жиі көтеріп тұрған бірден-бір беделді баспасөз
болатын. С. Қожанов 1920-1924 жылдары Түркістан БКП (б) Орталық Комитетінің
бюро мүшесі болып сайланады.
1921 ж. 26 тамызда РСФСР құрамына кіретін ҚазАКСР-і құрылады. Қазақ
АКСР-нің құрамына Жетісу, Алматы, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда аймақтары
біріктірілген болатын. С. Қожанов өмірінде маңызды орын алған оқиға 1921 ж.
3 желтоқсанда Бүкілресейлік Кеңестердің IX съезіне шешуші дауыспен делегат
болып қатысуы еді. Біз қырғыз-қайсақ емеспіз, қызу қанды қазақтармыз
дегені осы уақытта. [21,7 б.]
1930 ж. За партию журналында Ф. Голощекиннің мақаласы жарияланды.
Онда былай делінген: Қазіргі кезеңнің сипаты партия құрылысымен емес,
топтардың үстемдігімен, партия ішінде алашордашылардың идеологиясын
бейнелейтін Қожановшылар, Сәдуақасовшылар идеологиясының үстемдігімен
сипатталады. Ф. Голощекиннің ойынша коммунистердің бүкіл қазақтардан
тұратын бөлігі зиянды ұлтшыл топтар – сәдуақасовшылар, қожановшылардың
күресімен қамтылады. [21,7 б.] Осылайша, Қожанов та асыра сілтеудің
құрбанына айналды. Сөйтіп, 1934 ж. көктемде КСРО жер халық комиссариатының
Орта Азия бойынша өкілі болып, Ташкентке қайтты. Тамыз айының соңында
Кеңестік бақылау комиссиясының Өзбекстандағы орынбасары қызметін атқарады.
1937 ж. жалған жаламен ұсталып, халық жауы атанды. 1938 ж. 10 ақпанда
атылған. 1957 ж. қайта ақталды. [22,58-56 б.]
Осы уақыттарда мақсат мүддесі аталған ұлт-зиялыларының арман-
тілегімен үндес тағы бір қазақтың қайсар ұлы Жалау Мыңбаев еді. Ол 1892
жылы Маңғыстау облысы, Адай уезі, Келімтерді болысына қарасты Құнан-Орыс
ауылында дүниеге келген. Балалық шағы қала мәртебесі бар Форт-
Александровскіде өтті. 1906 ж. әкесі Мыңбай Шолақов қайтыс болды. Сөйтіп,
шешесі Айтаразының тәрбиесінде өседі. Жағдайына байланысты қазақ-орыс
(түземдік) мектебінің бір қаласын ғана аяқтайды. 13 жасынан бастап белгілі
капиталист З. Дубскийдің Саура балық өнеркәсібінде жұмыс істейді. 16
жасында арбашылыққа ауысады. 1916 жылғы Ұлт азаттық көтерілісшілердің
Маңғыстаудағы басшыларының бірі. 1917 ж. ақпан буржуазиялық революциясынан
кейін Форт-Александровскіде Партия Комитеті құрылды, Жалау Мыңбаев оның
құрметті мүшелігіне алынады. Оның саяси істерге араласа бастауы осыдан
басталады. [23, 653 б.]
Ж. Мыңбаев алғашқыда Кеңес өкіметін қолдаушылардың бірі болғанымен,
кейіннен оның жаңа үкімет саясатымен келіспеуі жиіледі. 1918 жылдан бастап
Алаш орда мен Большевиктер Партиясы арасында қайшылықтар тереңдей түсті. Ж.
Мыңбаев большевиктік көзқараста еді. Оған дәлел ақпан төңкерісінен кейін
Маңғыстау өлкесінде кеңестендіру ісіне белсене араласуы. Ол еңбек жолын
Маңғыстау уездік азық-түлік бөлімі төрағасының орынбасары, кейін төрағасы
болудан бастады. Ж. Мыңбаев халыққа бірінші кезекте қажетті нан өнімдерін
әкелуді, ет пен балықты тегін таратуды қолға алды. Қалада екі дүкен,
Николаевс поселкесінде бір дүкен ашылды. Кавказ Астрахань өлкесімен тығыз
экономикалық байланыс жасап, алыс-беріс туралы келісімдерді жолға қойды.
Қазақ АКСР-і Кеңестерінің 5-ші съезінде (1925 ж. 19-15 сәуірі) Ж.
Мыңбаев Қазақ Автономиялық Республикасы Орталық Атқару Комитетінің төрағасы
болып сайланды. Мемлекеттік дәрежедегі өте жауапты жұмысқа көтерілуімен
бірге Ж. Мыңбаевтың қоғамдық-саяси қызметінің жаңа кезеңі басталды. Бұрын
перифериялық орта буын басшы қызметкер болып, республика жұртшылығына онша
таныс емес Ж. Мыңбаев осы уақыттан бастап үлкен саясатпен айналыса бастады.
Қазақстан Кеңестерінің басшылығына келгенде Жалау небәрі 33 жаста
болатын. Республикалық дәрежедегі басшы орындарда бұрын қызмет істеп
көрмесе де, жергілікті жерлердегі кеңес жұмысында мол тәжірибе жинақтап
үлгерді деп жоғарылатылған Ж. Мыңбаевтың көтерілуінің басты себебі –оның
пролетарлық шыққан тегінде және өзінің де бұрын жұмысшы болуында жатқан
еді. Қазақстан Кеңестерін алдымен интеллигенция өкілі – С. Мендешевке
басқартып, ол өзіне артылған үмітті ақтамған соң, коммунистік басшылық
Жалаудан пролетарлық бағыттан ауытқымайды деп күтті. Алайда, Ж. Мыңбаев
билік басында толық екі жыл отырмастан оппозиционер аталып, қызметінен
қуылды.
Тарихи деректер Ж. Мыңбаевтың Қазақ АКСР-і ОАК-нің төрағалығына лайық
саналған жалғыз кандидатура болмағандығын көрсетеді. Бұл қызмет орнынан Н.
Байсалықов, Ә. Жанкелдин, Н. Нұрмақовтың да үміті болды. ОАК-нің тұңғыш
төрағасы Сейітқали Мендешев 1920 жылдан бері республиканың өсіп-нығаюына
көп еңбек етті. Оның өз қызметін әлі де көптеген жылдар бойы абыроймен
атқаруға күш-жігері жеткенімен, билік үшін талас шиеленісіп, С. Мендешев
үстінен компромат жинаушылар көбейе бергенге ұқсайды. РК (б)П Киробкомының
жауапты хатшысы Г. Коростелев Қазақ АКСР-і Кеңестерінің IV-ші съезі (1924
ж. қаңтар) туралы Мәскеуге жібереген қатынас қағазында: Одна группа,
возглавляемая Смагулом Садвокасовым, Тохтабаевым, Джангильдиным, Алибеовым,
высказывались за отзыв из правительства перед КирЦИКа т. Мендешева и
предсовнаркома т. Сейфуллина, выдвигая предКирЦИКом т. Джангильдина,
прикрываясь которым она могла бы за его спиной командовать как угодно, в
силу его ограниченности деп жазғанына қарғанда Ж. Мыңбаевтың кандидатурасы
ҚазОАК-нің төрағалығына бірден өткен жоқ.[11,80 б.]
Ж. Мыңбаевтың кандидатурасының ҚазОАК-нің басшылығына өтуінің бір
себебі – оның осы уақытқа дейін мендешевшілдер, сейфуллиншілдер делінетін
солшылдарға да, сәдуақасовшылдар, қожановшылдар делінетін оңшылдарға
қосылмай келгендігі. Оның бұл жіктерге қосылмай келуінің объективті
себептері де жоқ емес еді. Аталған топтардың өз аттары айтып тұрғандай, бұл
кісілер республикалық басшы орындарда қызмет істеген ірі қайраткерлер
болатын. Таңдауын Ж. Мыңбаевқа тоқтатқан партия басшыларының пайымдауынша
Ж. Мыңбаев – орталықтан алыс периферияда туып-өсіп, қызмет істеген,
республика жетекшілерінің үлкен талас-тартыстарына араласпаған,
идеологиялық жағынан марксшіл-лениншіл болып толық жетілмегенімен саяси ой
пікірі әрі біршама таза облыстық, яғни орта буынды қызметкер болатын.
РК(б)П Қазақ обкомының басшылары сонымен бірге Ж. Мыңбаевтың бұрынғы
жұмысшы ретінде таптық сезімі іс жүзінде көрінеді, сөйтіп ең басты мақсат
Қазақстанда пролетриат табының, екінші сөзбен айтқанда Коммунистік
партияның билігін орнықтыруға жатпай-талмай адал еңбек етеді деп сенді. Әлі
жас, өз ыңғайымызға икемдеп аламыз деген үміттің де болғаны айқын. Ж.
Мыңбаев ҚазОАК-нің жетекшісі болып сайланған алғашқы күннен бастап
республиканың заң шығарушы жоғары билік органының жұмысына белсене араласып
кетті. Ж. Мыңбаев төрағалық еткен ҚазОАК-і Қазақ Республикасының өкіметі
мен барлық кеңестік билік органдарының (оның ішінде халық комиссариаты мен
Халком Кеңесі бар) қызметін бағыттап отырды. РКФСР Конституциясы бойынша
және Қазақстанның өзінде қабылданған заңдар аясында басшы орындардың
жұмысын біріктіріп, оларды Кеңестердің Бүкілқазақтық I-V съездерінің
шешімдерін іске асыруға жұмылдырды.
Айта кету керек, Ж. Мыңбаевты ҚазОАК-нің төрағасы етіп сайлаған
Кеңестердің Бүкілқазақтық V-ші съезі қазақ елін бір республика аясында
жинаған, ұлттық тарихтағы бір кезеңді аяқтап, жаңа кезеңді бастаған съезд
болды. Съезд Қазақ автономиясының республикалық басқару жүйесінің берік
орныққанымен жергілікті жерлерде әлі кеңес құрылысы орнап болған жоқ,
социалистік тәртіп күш алған жоқ, еңбекші халық бұқарасы өзін-өзі басқаруға
кең көлемде тартылған жоқ деп тұжырымдап, осы мәселелерді алдағы уақыттағы
Кеңестердің басты мақсаттары деп белгіледі. Съездің қаулы-қарарлары ҚазОАК-
нің жаңа төрағасы Ж. Мыңбаевтың күнделікті қызметінде басшылыққа алған
бағдарлама іспетті болды.
Ж. Мыңбаев басқарған ҚазОАК-і кеңестердің барлық буындарының –
ауылдық, болыстық атқару комитеттерінен губаткомдарға дейін қызметтерінің
тиімділігі мен нәтижелілігін қамтамасыз етуге көп күш салды. Ж. Мыңбаевтың
қол қоюымен жарық көрген заң күші бар құжаттар кешені Қазақстанның
экономикалық, әлеуметтік, мәдени құрылысына кеңестер басшылығын қамтамасыз
етуге бағытталды.
Ал 1925 жылдан бастап Қазақстанның ОАК-ң төрағасы болып 2 жыл жұмыс
жасады. 1925 жылдың 5-19 сәуірінде Ақмешіт қаласында Қазақ АКСР-нің 5 съезі
ел өміріне үлкен өзгерістер алып келді. Республиканың астанасы Ақмешітке
көшірілді. Сонымен қатар қырғыз атауы өзгертіліп, Қазақ АКСР-і болып
ауысты. 19 сәуірде I сессия шақырылып, Қазақ АКСР-ң төрағасы болып Ж.
Мыңбаев сайланды. [24,157 б.] Ескере кететін бір жай Қарақалпақ
автономиялы республикасы 1924 жылдан бастап республикамыздың құрамында еді.
Жоғарыдан берілетін талапқа сай ОАК төрағасының орынбасарлары европалық
И.Д. Каширин, қарақалпақ ұлтының өкілі Ө. Бекімбетов болды.
Большевиктердің ұстанған саясаты – ұлттық теңдік пен автономия алу
жолында тәуелсіздік үшін белсене күрескендерді анықтап, артынан айдар
тағып, айыптап қуғындау үшін жасалған арандатушылық саясат еді. Коммунистік
догматизм мемлекеттік идеология болып тұрғанда ұлтыңды ерекше құрметтеу,
салт-дәстүріңді сақтап, мәртебесін көтеру, ешкімге бағынышты болмауды ойлау
тәрізді қадамдардың барлығы ұлтшылдық болып есептелетін. Осы арада
мынадай мәселеге тоқтала кету қажет. Ф. Голощекин билікке келген мезгілде
жалпы-ұлттық, демократиялық позициядағы революцияға дейінгі ұлттық
интеллигенция өкілдерінің республикадағы жоғарғы билікте жүруі толық
табиғи құбылыс ретінде қабылданатын. Олардың арасында кешегі Алаш
қозғалысының белсенді мүшелері де бар еді. Мысалы, А. Кенжин – ішкі сауда
халық комиссары, Ә. Әлібеков – егіншілік халық комиссары, А. Бірімжанов пен
С. Кәдірбаев – юстиция халық комиссариаты ұжымының мүшелері қызметін
атқарды. Осы сияқты мысалдарды жалғастыра беруге болады. Бұл келтірілген
фактілер республикада жоғарғы басшылықты қалыптастыруда тар таптық
принциптің әлі біржола үстемдік ала қоймағандығын көрсетсе керек.
Голощекиннің саяси билікке келуімен бұл жағдай күрт өзгеріске
ұшырады. Сталиннің 1925 жылғы маусымдағы Ақ жол газетіне байланысты
жолдаған хатындағы партияда жоқ интеллигенцияға байланысты айтылған
пікірлерді өзінше түсініп, басшылыққа алған Голощекин қоғамдық-саяси
өмірден қол үзбеген ұлттық интеллигенцияның алғашқы буын өкілдерін
буржуазиялық-ұлтшыл, алаштық интеллигенция деп жариялап, соңына түсіп,
саяси қудалау және репрессиялық шараларды іске асырды. Соның нәтижесінде,
1929 жылғы партиялық тазалау барысында олардың біразы партия қатарынан
шығарылып, Қазақстаннан кетуге мәжбүр болды. Олардың Қазан революциясынан
бергі үлкен белсенді еңбегі есепке де алынған жоқ. 1929 жылы қызметтен
босатылған А. Кенжин өмірінің соңғы жылдары Түркіменстан мен Ресейде
өткізіп, ең соңында репрессия шеңгеліне ілікті. Ә. Әлібеков 30- жылдардың
басында Ташкентке кетіп, сонда қызмет істеп жүріп, тағы да сол рухани
азаптан асылып өлді.
Ал, 1927-1932 жылдары Алаш қозғалысына қатысқан немесе олармен
байланыста болды деген 70-тен астам интеллигенция өкілдері сотқа тартылып,
олардың 50-ге жуығы түрлі мерзімдерге қамалды, жер аударылды, атылды.
Орталықтың, алдымен Сталиннің тікелей қолдауына сүйенген жауапты
хатшы мұнымен шектелмей, енді өз пайымдауы бойынша Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсыновтардың ықпалында болды, жаңа саяси жағдайда солардың ұлтшыл-
реакциялық бағытын жүргізіп отыр деп тапқан басшылықтағы қайраткерлерді
ұсақ-буржуазияшыл, ұлтшыл-уклонистер деп жариялады. Тура осы принципті
негізге ала отырып, онсыз бөлініп-жарылуға бейім Ұлттық интеллигенцияны екі
топқа жіктеп, олардың арасына ірікті салды. Міне, осы арада алашордалық
бағыт деген ұғымға тоқталу қажет. Голощекин мен голощекиншілдер
демократиялық қазақ интеллигенциясына қарсы күрес арсеналында әмбебап қару
есебінде қолданылған түрлі шиналар мен бірге алашордалық деген ұғымды
да жиі кездестіруге болады. Ал осы саяси ағым болды ма, болса ол нені
көздеді? Егер оған қысқа жауап берер болсақ, онда мынаны айтуға болады. Бұл
кезде алаш қозғалысының ұйымдық тұрғыдан мүлдем жоқ екендігі мәлім.
Сондықтан да сөз Алаш қозғалысы қатарында болған, немесе саяси позициясы
жағынан оған жақын тұрған жеке қайраткерлер туралы ғана болуы мүмкін.
Голощекин тұсында олардың қатарына өзіміз әңгіме етіп отырған С.
Сәдуақасов, Қожанов, Мыңбаевтар жатқызылды. Олардың саяси мемлекеттік
құрылысты түбегейлі өзгерту туралы мәселе қоймағандығы өзінен-өзі
түсінікті. Ондай бірде-бір саяси құжат жоқ, болуы да мүмкін емес. Ендеше,
олар ұлтшыл-уклонистер атанатындай қай бағытта күрескен еді.
1.1 Жер мәселесіне байланысты ұлт зиялыларының көзқарасы
Қазақстанда кеңес билігі орнағаннан кейін, бірінші кезекте өз шешімін
табуға тиіс бірнеше мәселелер тұрды. Қазақ бұқарасының тұрмыс жағдайының
түбегейлі өзгеруі сол мәселелердің тура шешілуіне тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж.Мыңбаев) диплом жұмысы
Жоспар:
Кіріспе
I тарау. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жүйеге ұлт
зиялыларының қарсылығы.
1. Жер мәселесіне байланысты ұлт зиялыларының көзқарасы.
2. Ұлттық мемлекеттілік үшін күрес.
II тарау. Қазақстандағы большевиктік тәртіп.
2.1 Қазақстанда кеңестік саяси бақылау жүйесінің дамуы.
2.2 Қазақстанның мемлекеттік және партия қызметкерлеріне қарсы қуғын.
2.3 Қазақ өлкелік комитетенің III пленумы.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихтың өзекті арнасы- жеке тұлғалардың, тарихи
қайраткерлердің туған еліне, халқына сіңірген еңбегін, олардың қоғамдық –
саяси және әлеуметтік процестердегі ролін ашу болып табылады.Сонымен қатар,
жеке тарихи тұлғалардың өзінің азаматтық құқығының сақталуы, оның қайраткер
ретінде қалыптасу мәселесіне көп көңіл бөлінуі тиіс. Халқының жадында,
тарихтың сарғайған құжаттарға толы қойнауында аты да, қызыметі де
сақталған, соңына қалдырған мұралары бүгінгі ұрпақтың рухани қазынасына
айналып отырған қасиетті қазақ жерінің азаматтары аз емес. Тотлитарлық жүйе
кейінірек ақтамаған, кезінде халық жауы аталған азаматтар, сондай – ақ,
тотолитарлық жүйеге адал қызмет жасаған, өмірі де, көзқарасы да осы жүйенің
өзі тәрізді қайшылықты, бірақ бүгінгі тарихымыз әлі күнге әділ баға
бермеген қайраткелер де бар.
Олардың қатарындағы С.Сәдуақасов, С.Қожанов, Ж. Мыңбаевтар кеңестік
жүйеге аянбай қызмет етіп, сол жүйенің өзі әділетсіз жазалаған ұлт
зиялылары. Сондықтан да тағдырлары аса күрделі тұлғалар болмысымен туған
халқына қайта оралып, жалпы жұтшылықтың тарихтан сабақ алар нысанына
айналуда. Осығын дейін жазылған Отандық тарихымызда олардың қайраткерлік
қызметі өз дәрежесінде бағаланды деп айтуға әлі ертерек. XX ғасырдағы
күрделі (20-30 жж) тарихи оқиғаларға белсенді түрде тікелей араласып,
Республиканың қоғамдық саяси өмірінде өзіндік терең із қалдырған ұлт –
зиялыларының еңбектерін оқып, білу арқылы, біз Отандық тарихымызды одан әрі
байыта түсуге, терең түсінуге жол ашпақпыз. Олардың қайраткерлік еңбегіне
объективті баға беру ұлттық тарихымыз үшін ғана емес, егемен Қазақстанның
жас ұрпағын рухани және саяси тұрғыдан тәрбиелеу үшін де керек. Ұзақ жылдар
бойы ішкі қайшылығы мол өтпелі тарихи кезеңнің аталмыш тұлғаларының өмірі
мен қызметі туралы салиқалы пікір айту, ғылыми зерттеу жүргізіп,
қорытындылар жинау қиын да ауыр. Оның басты себебі С. Сәдуақасов, С.
Қожанов, Ж.Мыңбаев кеңестік жүйенің ірі қайраткері бола тұрып,сол жылы
республиканы басқарған Ф. Голощокиннің ұсынылған бағытына ашық қарсы болып,
өз пікірлерін тайсалмай батыл айтып, ақырында республиканың Партия ұйымында
қолдан жасалған оңшыл ұғымға жатқызылуы. Олардың тарихи тұлғасы кеңестік
тарихымызда жалаң, бір жақты баяндалуы, ұлтшылдыққа жөнсіз айтылуы да
бұл тақырыпты шынайы, сындарлы, яғни жаңаша зерттеу қажеттігін айқындай
түседі. Бүгінде Қазақстан Республикасы егемен ел атанып, өзінің тарихын
жаңаша көзқараспен жазып жатқанда, оларды бұрынғы қате, сыңаржақ
пікірлерден арылтуымыз қажет. Зерттеу тақырыбын өзекті ете түсетін тағы
бір нәрсе – кезінде Кеңестік Қазақстандағы 1920ж II жартысында қабылданған
әртүрлі заңдар мен қаулыларға Ж. Мыңбаевты білмейінше баға беру қиын. Қаз.
АКСР ОАК тарапынан жарық көрген мұндай құжаттарға Ж.Мыңбаев қызмет бабына
байланысты қол қойып отырған. Мұның өзі өткен 20-30 жылдардың қоғамдық
саяси астарларын, әсіресе тарихшы – ғалымдардың зерттеуін қажет етеді.
Қайраткер ең алдымен партияға қызмет етуі тиіс болды. Сонымен қатар өзіндік
ойы бар, принципшіл басшылар, жікшілдер атанып, әр түрлі шиналарға мүше
болып кете барды.
Ұлттық қайраткерлердің ұлт жандылығын, туған ұлтқа жанашырлығын көрсету,
Каммунистік Партияның орыстандыру, интернационализм идеологиясына нұқсан
келтіретін болғандықтан, қайраткер болмысын ашатын, мазмұнды зерттеулерге
іс жүзінде тыйым салынып, керісінше, коммунист тапшыл тұлғалардың
қоғамдық саяси қызметтерін барынша көтермелеп зерттеуге жол ашылды. Бұл
пікірімізге тақырыбымызға қатысты Мыңбаев туралы ішінара мәселе көтерген
кеңестік зерттеулерде қайраткерге объективті бағалар берілмегені дәлел
бола алады. Ал ұлт зиялылары тарихына олардың көзқарасына, ой толғауларына
ішкі, рухани мәдениетіне, қоғамның қайшылықты әлеуметтік саяси өміріне
тоқталмай тарихи дамудың күрделі құбылыстарын ашып көрсету мүмкін емес.
Әсіресе, 20-30 жылдарды қарастырғанда, тоталитарлық коммунистік партия
мен ұлттық зиялы қауымның саяси қарым-қатынасы мәселесін естен шығаруға
болмайды. Сонда ғана ұлт зиялыларының төңкеріс және одан кейінгі
тоталитарлық жүйе қалыптастыра бастаған кезіндегі ролін шынайы анықтауға,
айқындауға және қазіргі уақыттағы оның көптеген сындарлы, күрделі
мәселелерінің мәнін толық түсінуге болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі :
Егер уақыт тұрғысынан, жалпы алғанда Ж.Мыңбаев, С.Қожанов, С. Сәдуақасовтың
қызметтерін зерттеуге арналған жұмыстарды екі кезеңге бөлуге болады.
Алағашқы кезең XX ғасырдың II жартысынан 80 жылдардың орта тұсына дейінгі
уақытты қамтиды. Бұл кеңестік тоталитарлық қоғам тұсында оларды бір жақты
қаралау және негізсіз айыптау мазмұнындағы еңбектердің жазылуы немесе пайда
болу кезеңі. Бұларда негізінен ұлтшылдық сипатта қателіктер жіберген,
сол үшін қызмет бабында төмендетілген, партия саясатының 20- жылдардағы
негізгі мәселелері бойынша оңшыл ауытқушыларға ұрынған қайраткер ретінде
сипатталады. Екінші кезең -1980 ж соңынан 1990 ж бергі уақытта өмірге
келген дүниелер. Бұл кезең жариялылық ықпалы мен тарихи шындықты айтуға
талпыныс білдірген зерттеушілердің біртіндеп Қазақстанның егемен ел болуына
байланысты жарық көрген еңбектерге ұласуымен ерекшеленеді.(Ж. Мыңбаевтың
100 ж , С. Қожановтың 90 ж, С. Сәдуақасовтың 100 жылдық мерей тойларына
арналған материалдар ) Ж.Мыңбевтың өмірі мен қызметі туралы алғашқы
зерттеулердің қатарына түрлі баспасөздерде жарияланған бірлі - жарым
мақалаларды жатқызуға болады.
Қазақстанның белгілі жазушысы С. Мұқанов Өмір мектебі атты
трилогиясында Адай уезінен шыққан жұмысшы революционер Ж.Мыңбаев деп
дәріптеген. ( 1,93бет) Жазушы еңбегінде Мыңбаевтың атын атап, қызметін
елегені байқалады. 1976 ж. жарық көрген Қазақ совет энциклопедиясының 9-
шы томындағы Ж. Мыңбаевқа арналған өмірбаяндық анықтамада біраз
қателіктерге жол берілген. (2,241 б ) Онда Мыңбаевтың Орал губернаторлық
АК төрағасы болған уақыттары жаңсақ жазылып, сонымен бірге оның Түрксіб
темір жол құрылысы
Союзхлебте атқарылған қызметтері көрсетілмеген және мұнда да оның
өмірбаяны ұлтшылдық бағыт ұстанды деген айыптау сөздермен аяқталған.
1980 жылдардың ортасында жарық көрген Қазақстан Коммунистік партиясы
тарихының очеркі атты кітаптан мынадай жолдарды оқуға болады:
...Сәдуақасов, Қожанов,Мыңбаев және басқалардың тобы шын мәнінде және
күрес әдісі бойынша ауылдағы ауқатты топтардың ықпалын бейнелейтін
әрекеттегі топтар екенін атап көрсетті...(3,183-184 бб) В. И. Устинов
қазақтың белгілі азаматы Т. Рысқұлов туралы жазған Зампред совнаркома
Российской Федераии атты кітабында Обоснованно и партийно принципиально
выступал Т. Рыскулов при решении проблемы советизации аула- релизация в
услвиях Казахстана курса партии, оживление деятельности советов... Он
активно выступал против групповщины различных групп и группирловок,
возглавляемых Ходжановым, Мынбаевым, Садвакасовым и.т.д действовал против
беспринципных основ родоплеменной вражды.(4,18б) Бұл еңбектен автордың
Голощекин төңірегін екі жікке бөліп, Қожанов, Мыңбаев, Сәдуақасовты
партияның жаулары ретінде көрсетуге тырысты. Жоғарыдағы 80 жылдардың
екінші жартысында басталған қоғамдық өзгерістер 1991 жылы Қазақстанның
тәуелсіздігін жариялауы Отандық тарих ғылымына да игі әсерін тигізді дедік.
Бұл шындық. Тарихымызды жаңа көзқарас тұрғысында зерттеген еңбектер осы
тұста жарық көре бастады. Шолу түріндегі мақалалар жариялана бастады.
Мысалы, 1989 ж Жалын журналында Ж.Бектұров Алыс жылдардың бір дерегі
мақаласын жариялады. Онда Ж. Мыңбаев Астрахань жақтың қазағы. Осы күні бұл
адам жайлы жөнді ештеңе айтылмайды. Бәйбішесі осы беріге дейін Алматыда
тұрады деуші еді. Ж.Мыңбаевтың бұлайша ұмыт қалуына жұрт білетін белгілі
милиция қызметкері Ж. Ералиевтің 1929 жылы қаза табуы әсер еткендей
делінген. (5, 70-73бб ) 1990 жылы Арай журналында І. Қозыбаевтың Ел
қамын жеген екеу кім? мақаласында Л. Троцкиймен пікірлескен екі қазақ
қайраткерін анықтауға тырысады. Онда : Осының бәрін саралап, салмақтай
келе әкімшіл – пәрмендік системадан көрген тепкіден, Орталық Комитет пен
Қазақ Өлкелік Комитетіне қайта – қайта барып, өз мақсатымызды ұқтырамыз
деген үміттің үзілуінен, голощекиншілермен күрестен түк шығара алмай
қажығандықтан Троцкийге барып жолығуға мәжбүр болған, ел қамын жеген екі
азамат- Сәдуақасов пен Мыңбаев деуге әбден болады деп жазды.( 6,71-73бб)
Әдебиеттанушы Д.Қамзабекұлы қазақ зиялыларының ішінде күрделі тағдыр иесіне
, ірі қайраткерге арналған Смағұл Сәдуақасов атты еңбегінде Қазақстан
кеңестердің II съезінен кейін көп ұзамай республикадағы саяси ахуал қатты
өзгерді. Орталықтың мұнда I хатшылыққа жіберген Ф. Голощекин қазақ елінде
өзінің Кіші октябрінің идеологын іздеп, өкімет басындағыларды саралаумен
болды. Кешікпей С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Мыңбаев оның сын нысанына
ілікті деген жолдар бар. (7, 25б) Белгілі журналист М. Қазыбек пен тарихшы
ғалым Ғ. Маймақовтың Құпия кеңестер атты кітабында 90 жылдарға дейінгі
архив қойнауынан зерттеушілердің алып тануына мүлде тыйым салынып келген үш
бірдей құпия кеңес құжаты тұтас күйде алғаш рет талданды. (8, 9б) Бұл
кеңестерде көтерілген мәселелер дер кезінде күн тәртібіне қойылған еді.
Құпия кеңес алғаш 1923 жылы өтті, тарихқа IV ұлттық кеңес ретінде енсе,
екінші 1926 жылы Мәскеуде Т. Рысқұловтың тікелей басшылық етуімен ұлт
өкілдерінің жеке кеңесі болды. Соңғы кеңес орталықтың тапсыруы бойынша жеке
кеңесті жоққа шығаруға арналған Ф. Голощекин өткізген жиын. Ұлт
зиялыларының тағдыры осы кеңестерде қабылданған шешімдерге орталықтың
берген саяси бағасымен тығыз байланысты. 30 жылдары қазақ зиялыларына қарсы
саяси қуғын – сүргін ұйымдастырылғанда осы кеңеске қатысушылар ұлтшыл деп
айыпталды. Ж. Мыңбаев науқанға ерте қайтыс болғандықтан ілікпеді. Осылайша
1926 жылдың өзінде өз мәселелерін шешу жөніндегі ұлттардың бастамалары бір
жола тұншықтырылып, ұлт мәселесін шешу Орталықтың қолына толық өтті. Тіпті
осы мәселені көтерген әлгі кеңестердің өздері де құпияға айналып, олардың
құжаттары мәңгіге архивке жөнелтілді. Белгілі тарихшы ғалымдар М.
Қойгелдиев пен Т. Омарбековтың Тарих тағылымы не дейді еңбегінде кеңес
өкіметі тұсында барынша бұрмаланған Ж. Мыңбаев, С. Сәдуақасов, С. Қожанов
еңбектеріне лайықты баға беріледі. (9) Ұлт зиялыларының оппозициялық
қызметіне байланысты байсалды ойлар дарынды жас тарихшылар С. Серікбаевтың
XX ғ. 20 жылдарындағы Қазақстандағы әлеуметтік, саяси өмірдегі Ж.
Мыңбаевтың мемлекет қайраткері ретіндегі тарихи орны (А., 2000), Ф.
Рысқалиеваның Ж. Мыңбаевтың өмірі мен қоғамдық – саяси қызметі (А., 2004)
атты диссертацияларынан көптеген мәліметтер кездеседі.
Деректік негізі. Бітіру жұмысының деректік қорындағы материалдарды бірнеше
топқа бөлуге болады. 1- кезекте мұрағаттық құжаттар ҚРОМА-нің №5 Қырғыз
(қазақ) жұмысшы , шаруа және қызыл әскер депутаттарының ОАК-ті деген
қорынан Ж. Мыңбаевтың қоғамдық, саяси, кәсіби қызметтеріне қатысты
мәліметтер кездеседі.(12,42п) 2- кезекте қазақ тіліндегі мерзімді
баспасөздер XX ғасырдың басында жарық көрген газет-журналдарда ұлт
зиялыларының мүддесіне байланысты туындылар аз емес. Мысалы,
С.Садуақасовтың Еңбекші қазақ газетінің 1925ж 5 мамырдағы санында
жарияланған Ойланатын уақыт жеттімақаласы (13,18б), С. Қожановтың Қызыл
Қазақстан журналында 1925 жылы басылған Жалаң ұрандардан іске өту керек,
(13,37б) Еңбекші қазақ газетінің №24 санында жарық көрген Наурыз туралы
атты мақалалары солардың бірі ғана. 3- кезекте ұлт зиялыларының жарық
көрген еңбектері. С.Сәдуақасовтың 2003 жылы басылып шыққан 2 томдық
шығармалар жинағы. 4- кезекте Қазақ Компартиясының съезд, конференция,
пленумдарының қарарлары мен шешімдері жинақталған 2 томдық еңбек те дерек
қорын байыта түседі.
Бітіру жұмысының мақсаты аталған деректер мен зерттеулерге сүйене
отырып, қуғын сүргінге ұшыраған ұлт зиялыларының қиын тағдырлары мен кеңес
билігі тұсындағы оппозициялық қызметтерінің мәнін терең түсіну, жан-жақты
білім жинау.
Бітіру жұмысының міндеті осы мақсатты жүзеге асыруда мынадай міндеттер
жүктеледі :
-С.Қожанов, С.Сәдуақасов, Ж. Мыңбаевтың өмірбаяндарына қысқаша шолу
(мемлекеттік қызметтеріне дейінгі кезең) жүргізу.
-Ұлт зиялыларының жер мәселесіне байланысты көзқарастары туралы баяндау.
-Ұлт зиялыларының ұлттық мемлекеттілік үшін күресіне тоқталу.
-Қазақстанда кеңестік бақылау жүйесінің дамуын ашып көрсету.
-Қазақстандағы мемлекеттік және партия қызметкерлеріне қарсы қуғынның
себептерін айқындау.
-Қазақ өлкелік комитетінің III Пленумының нәтижесін тарихи тұрғыдан талдау
.
Бітіру жұмысының методологиялық негізі. Тақырыпты талдауда біз соңғы
уақыттағы Отандық тарихи ғылымында болып жатқан методологиялық өзгерістерге
сүйендік. Кеңес дәуірінде ұлт зиялыларының оппозициялық қызметі Сталиндік
қуғын сүргінге ұшырау себептеріне байланысты зерттелінбеді. Сондықтан да
зерттеу барысында жүйелілік, объективтілік, тарихи-салыстырмалылық секілді
ғылыми принциптер негізге алынды. Сондай-ақ, осы тақырып төңірегінде соңғы
уақытта қалыптасқан жаңа ғылыми көзқарастар, тұжырымдар мен ой пікірлерді
мүмкіндігінше басшылыққа алынып, бітіру жұмысын жазу барысын талдау,
жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Бітіру жұмысының хронологиялық шегі. Ұлт зиялыларының саяси және қоғамдық
мемлекеттік қызметтеріне қатыстыоқиғалар негізінен 1917-1938 жылдардағы
күрделі тарихи кезеңді қамтиды .
Бітіру жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлімі екі тараудан және
қорытындыдан тұрады. Пайдаланылған әдебиеттерге сілтемелер жасалған.
I тарау. Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы қоғамдық-саяси жүйеге ұлт
зиялыларының қарсылығы
Әрбір елдің өзін-өзі басқаруы ұлттық мүддеге қызмет ететін
мемлекеттік құрылыс арқылы іске асады. Мемлекетті басқару алдымен сол
халықтың ғасырлар қайнауынан тамыр алатын тарихи ерекшелігіне, өзіндік
табиғи болмысына, сондай-ақ басқа да халықтардың адамзаттық прогресшіл өмір
тәжірибесіне негізделсе керек. Сонда ғана үдемелі дамуға жол ашылмақ. Басқа
жол тұйыққа тірейтін жол. Ал осы биік мақсаттарды өмірлік шындыққа
айналдыратын нақты қайраткер адамдар, солардың мыңдаған кедергілерді жеңген
жігері көзге бірде көрінсе, бірде көрінбейтін мыңдаған түрлі қиындықтарға
мұқалмаған қайсар рухы. Басқаша айтқанда, белгілі бір тарихи кезеңдерде
немесе дәуірлерде халықтың асыл арманын, тілек-мұратын білдіруші де оларды
жүзеге асыру үшін күресуші де сол қайраткерлік дәрежеге көтерілген адамдар.
Өтпелі күрделі кезеңдерде халық олардың іс-әрекетінен, мақсат-мүддесінен,
тіптен мінез-құлқынан бүгінгі өзінің алдында тұрған азапты сауалдарға
жауап, іс-қимылына негіз боларлық сүйеніш іздейді. Қазақ елінің осындай
ұлдары – Смағұл Сәдуақасов, Сұлтанбек Қожанов және Жолау Мыңбаев.
XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың басында өмірге келіп, халық қамымен
саяси өмірге араласқан ұлт зиялылары осы ғасырдың соңында кейінгі
ұрпақтардың назарын өзіне қайта бұрғандай қандай сіңірген еңбегімен, үлгі
өнегесімен құрметті? Бұл сауалға жауап беру үшін, әрине, олардың
голощекиндік зорлықпен, тапшылдық көзқараспен, жаңа қалыптасып келе жатқан
тоталитарлық жүйемен күресін және басқа ерлік істерін тізіп шығуға болар
еді. Бірақ олардың бәрі де мәселенің ең негізгі қырын, негізгі мәнін ашып
бере алмайды. Сәдуақасовшылдық, Қожановшылдық, Мыңбаевшылдықтың
жаулары өлердей қорыққан ең басты міні өткінші бір күндік, бірер жылдық
науқандық шаралардан мәңгі елдік, ұлттық мүддені дер кезінде ажырата
алуында, саяси басшылықтың назарын соған аударып, сол үшін еңбек етіп,
күрес жүргізуінде еді. Дәлірек айтқанда, жаңа қалыптасып келе жатқан ұлттық
мемлекеттік биліктің сұранысына сай жаңа саладағы қайраткер болып қалыптаса
бастауында еді. Оның топтық, интернационалдық мүдделерді ұлттық мүддеге
қарсы қойған орталық билікпен және халық мүддесімен санаспаған не оны алған
қызметіне айрыбастаған жергілікті басшылықпен келісе алмауы да сондықтан
болатын. Қазақ тарихында голощекиншілдік пен сәдуақасовшылдық
мемлекеттік басқарудағы бір-бірімен бітісе алмайтын екі ағым космополиттік
және табиғи патриоттық көзқарастар болатын. Тоталитарлық жүйе жағдайында
бұлардың алғашқысының үстемдік алуы да таңданыс тудырмайтындығы сондықтан.
Аталған ұлт зиялыларының саяси өмірбаяндары мен өмір жолдарына
үңілсек.
Смағұл Сәдуақасұлы 1900 ж. сол кездегі территориялық айырым бойынша
Ақмола облысы, Шарлақ уезі, Қараой болысы, Жарқын ауылында (қазіргі
Солтүстік Қазақстан облысы, Ұялы-Жарқын ауылы) дүниеге келген.[16,45 б.]
Әкесі Сәдуақас Тұрабайұлы (1872-1937) хақ жолын ұстанған, қоңыр дәулетті
молда болған. Ол Смағұлдай ұлды тәрбиелеп өсіргені үшін қанқақсап 1937 ж.
нақақтан атылған. Анасы Мәжікен (1879-1938) перзенті Смағұлдың қайғылы
қазасы мен күйеуінің жазықсыз айдалғанын көтере алмай құсадан дүние салған.
Жалғыз бауыры-қарындасы Орынбасар да (1916-1990) өмірден өгейлік, тағдырдан
тәлкек көріп өкіметтен бір тиын зейнетақы алмай көз жұмған. Смағұл ұшқан
ұяның қайғылы халі, міне, осындай. Бұл тарих. Исі алаштың құрықпен ұсталып,
тұсалған шынайы тарихының бір ұшқыны.
1912 ж. ауылындағы Әбіл молда Қуанышұлының шығыс пен батыс білімін
қатар негіз етіп алған мектебін тәмамдаған Смағұл өмірінде түрлі дәрежедегі
бірсыпыра оқу ордасының табалдырығын аттайды. 1912-1915 жж. екі класты
Полтовка орыс-қазақ (қырғыз) училищесінде, 1916-1918 жж. Омбы ауыл
шаурашылығы училищесінде, 1918 ж. Омбы политехникалық институты жанындағы
кооперация курсында, Омбы ауыл-шаруышылығы институтының кооперация
факультетінде оқиды. Кейінірек, саясаттан мүлде шеттетілген жылдары,
дәлірек айтсақ, 1928-1932 жж. аралығында Мәскеу темір жол құрылысы
инженерлері институтын жасанды құрылыс (искусственное сооружение)
мамандығы бойынша оқып бітіреді. [17,7 б.]
Ол еңбек жолын мұғалімдік қызметтен бастаған. 15 жасында Шарлақ уезі,
Сиыршы аулындағы орыс-қазақ мектебінде ұстаз болған. 1918 ж. Ақмола
облыстық жергілікті жер басқармасы жанындағы екі айлық қазақ оқытушыларын
даярлайтын курста кооперация қисыны мен табиғаттанудан, екі жылдық қазақ
курсында жаратылыстану, физикадан сабақ берген. Сол жылдың соңында аталған
басқармадағы қазақ бөлімінің оқу ісі меңгерушісі болған. 1918 жылы
желтоқсан айында Омбыдағы ЦентроСибирь аталатын Батыс Сібір кооперативтер
бірлестігі Одағының саудадан тыс істер бөліміне нұсқаушы қызметіне алынып,
бір жарым жылдай жұмыс жасаған. Смағұл Сәдуақасов 1920 ж. бастап сегіз жыл
ғұмырын Қазақ автономиялық республикасының қалыптасуы мен нығаюына
жұмсайды.
Смағұлдың қайраткерлік тұсауы 1914-1918 сәуірде Омбыдағы қазақ
жастарының Бірлік ұйымына кіргенде-ақ кесілген.
Батыс Сібірдің, қазақ далалық облыстарының саяси, экономикалық және
мәдени орталығы есебінде болған Омбыға бүкіл Арқа, Алтай, тіптен Шу
қазақтарына дейін балаларын орысша білім алуға жіберетін.
Бүкіл Ресейді қамтып Сібірге де жеткен реврлюциялық өрлеу мұндағы
қазақ шәкірттеріне де ықпал болып, олар 1914 ж. 18 сәуірде Бірлік ұйымын
құрады. Оның ұйымдастырушыларының қатарында Асылбек және Мұратбек
Сейітовтар, Мұхтар Саматов, Мағжан Жұмабаев, С. Сәдуақасов, А. Біржақсин
болды. Кейінірек Бірлік жастарының басшылық ядросын құрған бұл ұйымның
бірінші жетекшісі болып Шаһмардан Әлжанов сайланған.
Құжаттардың көрсетуіне қарағанда 1917-1918 жж. Бірлік ұйымында
белсенді атсалысқандардың қатарында С. Сәдуақасов та бар. Ұйымның
идеологиялық тізгіні М. Жұмабаевтың, ұйымдастырушылық жұмыс М. Саматов, Ә.
Байділдиннің үлесіне тиеді.
1917 ж. 1-4 қазан аралығында Бірліктің кеңейтілген жиналысы өтеді.
Оған Ақмоладан Жас қазақ, Көкшетаудан Жас ұран, Спасскіден Жас дәурен
т.б. жастар ұйымдарынан шамамен 100-ге жуық өкілдер қатысады. Жиналыс
қаулысында былай делінген: Жиылыс Орынборда өткен жалпықазақ съезінің
қаулысын қуаттайды...Жиылыс қазақ саяси партиясы Алашты заман талабына
сай, көздеген мақсатқа тез қол жеткізе алатын партия санайды, сондықтан оны
қолдайды, халық арасына оның пікірлерін таратуды өз мойнына алады. [9,48
б.]
1918 ж. Бірлік ұйымының мүшелері Ұлт мүддесіне бірігіп қызмет ету
мақсатында жалпы қазақ жастарының съезін өткізуге ұмтылыс жасайды. Тіпті
оған қатысатын делегаттар құрамын да анықтайды. Олардың арасында Смағұл да
бар. Қазан революциясынан кейін екі бағытқа бөлініп кеткен ұйым мүшелері
бастапқы кезеңде өзара жалпы демократиялық платформа негізінде біріккені,
ал олардың көзқарасында ағартушылық, ұлт азаттық мүдденің үстемдік алғаны
да тарихи шындық болатын және оған өмірлік себептер де жеткілікті еді. Ол
туралы С. Сәдуақасов 1921 ж. жарық көрген Жастарға жаңа жол деген
кітапшасында қазақ жастарының ұлтжандылық жолға түсуінінің объективті
себептерін, яғни отарлық езгідегі қазақ қоғамының жағдайы алдыңғы қатардағы
саналы жастарды ұлт намысын қорғауға итермелегенін нанымды баяндап берді.
[18,17 б.] Бірлік жастар ұйымының Алаш партиясының соңынан ергендігін,
Алаш басшыларының оған ықпал етуге тырысқанын жоққа шығару қисынсыз және
солай болуы да табиғи құбылыс болатын. Мәселен, 1917 жылы қазан-қараша
айларында Томскіде өткен Сібір автономиясы кеңесіне қатысып қайтқан Ә.
Бөкейханов Омбыға соғып, қаланың өнеркәсіп орындарында болып арнайы
ұйымдастырылған митингілерде сөз сөйледі. Ал оның Омбы жастарымен кездесуі
туралы Қазақ газетінде мынадай хабар берілген: Томскіден қайтқан бетінде
Ғалихан Бөкейханов Омбыдағы қазақ жастарының Бірлік қауымына өзінің
жастайынан жинаған саяси, қазақтың жер-суы туралы жазылған кітаптарын
сыйлап кетті. Кітаптар сақтатып қойған жерінен әлі алынған жоқ. Ойда болса
да, қол қысқалығынан Бірлік қауымы кітапхана аша алмай жүруші еді.
Ғалихан ағаның бұл сыйы қазақ жастарының кітапханасының алғашқы әрі
қымбатты негізі болды. [17,49 б.] Қарашада Бірліктің құрылтайы өтеді.
Онда С. Сәдуақасов сөз сөйлейді. Колчак билігі жойылған соң ол Омбыға қайта
оралып, 1918-1919 жж. Батыс Сібір Кооператорлар Одағының жұмысына белсенді
түрде араласа бастайды. Осы тұста ол өзінің саяси қарымын екі мәселеде анық
көрсетті. 1 – 1917 жылғы төңкерістің әсерінен қазақ жастары екіге, тіпті
үшке жарыла бастағанда Смағұл бастаған бір топ жас қайраткер
қатарластарының басым бөлігін Алаш Орданың мұратын қолдаған Жас азамат
ұйымына топтастыра алды. 2 – оқу мен қызметті қатар алып жүрген ол Алаш
Орда үкіметінің Ақмола облыстық комитетін құруға белсене атсалысқан. 1920
ж. Омбыда шыға бастаған Кедей дауысы газетін ұйымдастырып, оған
редакторлық жасайды. Осы жылы Кеңестердің Бүкіл Қазақстандық I съезіне
Ақмола губерниясынан делегат болып сайланған С. Сәдуақасов съезде Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің президиумы құрамына және Бүкілресейлік ОАК-нің
мүшелігіне өтеді. Өмір жолында бетбұрыс болған, бұл оқиғадан кейін
Қазақстанның сол кезеңдегі астанасы Орынборға ауысқанда С. Сәдуақасов 1920-
1921 жж. РКЖО Қырғыз облыстық комитеті бюросының хатшысы, қазақ комсомол
жастарының тұңғыш газеті Еңбекші жастардың редакторы қызметінде болады.
1921 ж. көктемде Сібір әкімшілік орындарына қарап келген Семей
губерниясы Қазақ автаномиясының құрамына өтеді. Қазақ ОАК-нің төрағасы
Меңдешевтің тікелей жолдамасымен губерния әкімшілік және партия жұмысымен
танысып, тиісті шараларды іске асыруға Семейге мамырда Сәдуақасов
жіберілді. Бұл кезде Семей өлкесін, әсіресе қазақ ауылдарын аштық жайлаған,
өлім-жітім көп болды. Ал уездік, губерниялық мекемелерде жергілікті
халықтың өкілдері жоқтың қасы еді. Осындай ауыр жағдайда мемлекеттік
билікті жергілікті халыққа түсінікті, әрі жақын ету мақсатында Смағұл
Сәдуақасов губерниялық атқару комитетін таратып, оның орнына губерниялық-
революциялық комитет құрылғандығын және осындай шаралардың уезд көлемінде
де іске асатынын мәлімдейді. Ал губревкомды басқару міндетін өз мойнына
алады. Бұл төтенше шешім С. Сәдуақасов пен бұрынғы губерниялық басшылық
арасында бірнеше айға созылған дауға ұласады. Ең соңында РКП (б) Семей
губкомының талабы бойынша ОАК шілдеде С. Сәдуақасовты Орынборға шақыртып
алады.
Бүкілқазақтық бақылау комиссиясы оның Семейдегі әрекетін қарап,
ұлтаралық қатынасты шиеленістіріп ұлттық ауытқушылық жібергені үшін соғыс
жариялап, екі жыл жауапты әкімшілік қызмет атқару құқынан айырады. Бірақ,
бұл кез С. Сәдуақасов сияқты жігерлі және талантты саясаткерді жұмыссыз,
көлеңкеде ұстауды жағдай көтермейтін. Орынбордағы ОАК оны 1922 ж. құрамына
Қазақстанның қазіргі Қызылорда, Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстары енген
Түркістан Респібликасына (Ташкент) өзінің өкілі етіп жібереді. Қазақ ОАК-
нің төрағасы Меңдешовпен хатшысы Алмановтың қолдары қойылған мандаты оған
мынадай міндеттер жүктеліп, құқытар берілген:
1. Түркістан ОАК-нің, Халком кеңесі және Халық комиссарлары
отырыстарына ҚазКСР мүддесіне қатысты мәселелерді талқылауға дауыс беру
құқығымен қатысты.
2. Қызметке байланысты сөйлесу үшін тікелей байланысымын пайдалану.
3. Жедел поездтардің штабтық, делегаттық және арнаулы вагондарында
жүру.
С. Сәдуақасовтың Ташкенттегі өкілдік жұмысы ұзаққа созылған жоқ. 1923
ж. ол Қазақ жоспарлау комитеті төрағасының орынбасары қызметіне
тағайындалады. Оның бұл кезеңдегі саяси көзқарасы туралы нақты фактілер
арқылы баяндау қиын. Өйткені ондай фактілер тым аз. Дегенмен бірлі-жарым
қарастырып көрейік. Мәселен, тиесілі орындарға жіберілген ресми құжаттардың
бірінде С. Сәдуақасов бұрынғы алашордалықтардың тобына жатқызылып,
Меңдешев, Сейфуллин, Асылбековтерге қарсы күресушілер ретінде көрсетіледі.
Сондай-ақ, бұл кез қазақ интеллигенциясының арасында алауыз жікшілдік
отының өршіп тұрған уақыты еді. Сол күрес барысында түрлі ғайбаттаудың да
орын алып жатқандығын байқау қиын емес. Осы аталған құжатта ішкі істер
халкомы Ә. Әйтиевтің Қазақстанда сол тұстағы қазақ обком комсомолының
мүшесі Ә. Байділдин мен ҚазОАК-нің мүшесі С. Сәдуақасов бастаған жас
интеллигенттердің құпия ұйымы бар екендігі туралы ақпар тапқандығы
айтылған. [19,52 б.]
Бізге бұл келтірілген фактілердің негізінде өмірлік шындықтан гөрі
жалпыұлттық мүддеден бейхабар, тек топшылдық мүдде деңгейінде ғана күресе
алатын түземдіктерге секемдене қарау, тіптен одан асқан күрделі өмір
құбылыстарын тар топтық тұрғыдан пайымдау жатқандай көрінеді. Нені болса да
белгілі бір схемаларға салып, өлшеп-пішуге құлықты қарсыластары атап
көрсеткендей емес, С. Сәдуақасов осы кездің өзінде-ақ тар топшылдық пен
өресіз ұлтшылдықтан және ондай түсініктерден анағұрлым ада болатын.
Голощекин өлкелік комитетке келгенде С. Сәдуақасов бюро мүшелігіне
кандидат, Оқу ағарту халкомы, Еңбекші қазақ газетінің редакторы
міндеттерін бір мезгілде атқарып жүрген 25 жасар жігіт еді. Ол жастығына
қарамастан саяси күресте ысылған, тәжірибелі, республика өмірінде өзекті
мәселелер бойынша қалыптасқан өз пікірі бар, қалың қауым мойындаған
белсенді қайраткер болатын.
1920 ж. 6 мамырда С. Сәдуақасов Қазақ елінде кооперация құру
мәселесіндегі көзқараста ЦентроСибирь әкімшілігімен ымыраға келе
алмайтындығын айтып және бұл істі әрі қарай жалғастыруды ұлтының келешегі
үшін негізсіз деп тауып, өз еркімен жұмыстан босайды. [7,256 б.] Араға ұзық
уақыт салмай, ол көздеген арман мұратын кеңес қызметінде жүріп орындауға
болатынын бағамдайды. Сол жылы замандастары Ж. Аймауытов, М. Әуезов т.б.
секілді коммунистік партия қатарына өтеді. Бұл қадам қым-қиғаш, аласапыран
шақта тығырықтан өзін ғана емес, көпті алып шығудың жолы еді. Жоғарыда аз-
кем айтып кеткеніміздей С. Сәдуақасов Сібір төңкеріс комитеті (Омбы) қырғыз
(қазақ) – татар секциясы нұсқаушысынан Қазақ автономиялы республикасы халық
ағарту комиссары дәрежесіне дейін өзінің қайраткерлігінің, әділдігінің,
білім-білігінің арқасында өсті. Егер ақиқат пен иман кеңес өкіметінің
темірқазығы болса, Смағұл үлкен саясаттан 1927 ж. кетпей, әлі ұзақ уақыт ел
басшылығында жүрер ме еді... Қалай десек те, әйгілі жазушы Джек Лондоннан
Ж. Аймауытұлы аударған мына жолдардың кері келді: Ғажап іс: әр кез әр
адам оянып, ілгері қадам басайын десе, өңкей жалқау ондай адамды кері
кетіргелі жүр, өлтіру керек деп, ду ете түседі. Кедейлер ондай адамды тас
атып өлтіріп, ақырында өздері ақымақ болып қалады. [17,25 б.]
Смакғұл Сәдуақасов 1916 ж. Омбыда қайраткерлік мектеппен бірге
қаламгерлік мектептің де табалдырығын аттады. Ол қаламын Бірліктің
Балапан атты қолжазба журналында ұштады. Жас қаламгер 1918-1919 жж. Алаш
Ордаға таныс болған Жас азамат газетін, 1920 ж. атын Қазақстан етіп,
затын халықтық қылып өзгертпекке бел буған Ұшқын газетін, 1922 ж. Еуропа
өркениетін уағыздаған Өртен газетін, 1923 ж. қазақ жастарын зиялылыққа
үгіттеген Жас қазақ журналын шығаруға атсалысты. Бұдан бөлек 1920 ж.
Еңбекшіл жастар (Омбы), Кедей сөзі, Еңбек туы, 1925-1926 жылдары
Еңбекшіл қазақ - Еңбекші қазақ газеттері мен Қызыл Қазақстан
журналының (1924-1925 жж.) жауапты редакторы болған. Бізге оның көзі
тірісінде жарық көрген алты кітапшасы белгілі. Олар: Жастарға жаңа жол
Орынбор, 1921, Кооперция һам қазақ шаруасы Орынбор, 1924, Салмақбайдың
ауылында қалайша кооперация ашылды? Орынбор, 1924, Жастармен әңгіме
Орынбор, 1925, Ұлт театры туралы Қызылорда, 1926. [17,32 б.]
Смағұлдың өз отбасы туралы көп айта алмаймыз. Ол Елизавета Әлиханқызы
Бөкейхановаға 1923 ж. үйленген. 1926 ж. Ескендір атты перзенті дүниеге
келген, ол Ұлы Отан соғысына жастай сұранып барып, шейіт болған. Елизавета
Әлиханқызы да соғысқа қатысып, кейіннен ғылыммен айналысқан. 1971 ж. дүние
салды.
С. Сәдуақасовтың азаматтық ісі мен қайраткерлік қасиетінің өзі бізге
мұра. Біздің міндет сол мұраны игеру, одан әрі тағлым алу.
XIX ғасырдың соңғы жылдары қазақ халқының тарихында өшпес із
қалдырған көптеген алыптарымыздың дүниеге келген мезгілі болды. Солардың
бірі – Сұлтанбек Қожанов. Ол 1894 ж. 10 қыркүйекте Оңтүстік Қазақстан
облысының, Ақсүмбе ауылында дүниеге келген. Атасы Қоңқақтың бастамасымен 11-
12 жасында Түркістандағы екі жылдық орыс-түзем мектебінде сауат ашады. Оны
үздік аяқтап, 3 кластық училищені бітірген соң ұстазы Иван Михаилович
Яковлевтің көмегімен Ташкенттегі мұғалімдер Семинариясына оқуға барады.
[16,19 б.] Оның саяси сезімінің ерте оянуына атақты М. Дулатовтың үлкен
әсері болғанын ескерген жөн. М. Дулатов жолы түсіп 1912 ж. Түркістанға
келеді, міне осы жолы училищеде оқып жүрген Сұлтанбек ол кісімен кездеседі.
Ташкентте мұғалімдер даярлайтын семинарияда оқитын жергілікті жастардан
тұратын Кеңес деген жасырын ұйымға басшылық жасайды. Оны
ұйымдастырушылардың бірі Мұстафа Шоқай болғаны тарихтан белгілі. Демек,
қазақ халқының екі ұлы азаматтары жас кезінен-ақ жақсы таныс болып, алдағы
үлкен мақсаттарға бірге кіріскен. С. Қожанов бұл семинарияны аяқтай
алмайды, бір жыл оқыған соң 1917 ж. Қоқан жаққа барып, Аим деген ауылда
мұғалім болады. Ол кезде Қоқан жақта қазақтар көптеп тұратын. Олардың
ішінде атақты ғалым, қазақтың тұңғыш дипломанты Нәзір Төреқұловтың отбасы
бар еді. Сана сезімі оянған, өмірін азаттық жолындағы күреске арнаған
жалынды жасқа Қоқандағы кішкене ауыл аясы тарлық еді. Сол жылдың аяғында
Сұлтанбек Ташкентке қайта оралады да Бірлік туы газетіне редактор болып
қызметке орналасады. Бұл газеттін алғашқы екі номерінің шығарушысы М. Шоқай
болған. Осы жылдары С. Қожанов қазақ қайраткерлері санатына қосылып,
олардың алдыңғы қатарлы белсенділерінің біріне айналады. Нәтижесінде 1917
ж. шілде айында Орынбор қаласында өткен бірінші жалпықазақ съезіне делегат
ретінде қатысады. Сол жылы өткен Түркістан аймағы қазақтарының жалпы
жиналысында хатшылық етеді. Сырдария облыстық қазақ комитетіне мүшелікке,
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына өкілдікке сайланады. 1919-1920 жылдары С.
Қожанов туған топырағы Түркістанға келіп, Түркістан қаласында уездік атқару
комитеті төрағасының орынбасары қызметін атқарады және Бестаңбалы аудандық
азық-түлік комитетінің басшысы болады. Созақ, Түркістан, Жаңақорған елді
мекендеріне көмек береді. [17,24 б.] 1920 ж. Ташкентке Түркістан
республикасының Ішкі істер халық комиссары болып тағайындалады. Осы жылдары
Ташкент қаласында Ақ жол газетін ұйымдастырады. Бұл газет сол кездегі
қазақтың ұлттық мәселелерін жиі көтеріп тұрған бірден-бір беделді баспасөз
болатын. С. Қожанов 1920-1924 жылдары Түркістан БКП (б) Орталық Комитетінің
бюро мүшесі болып сайланады.
1921 ж. 26 тамызда РСФСР құрамына кіретін ҚазАКСР-і құрылады. Қазақ
АКСР-нің құрамына Жетісу, Алматы, Жамбыл, Шымкент, Қызылорда аймақтары
біріктірілген болатын. С. Қожанов өмірінде маңызды орын алған оқиға 1921 ж.
3 желтоқсанда Бүкілресейлік Кеңестердің IX съезіне шешуші дауыспен делегат
болып қатысуы еді. Біз қырғыз-қайсақ емеспіз, қызу қанды қазақтармыз
дегені осы уақытта. [21,7 б.]
1930 ж. За партию журналында Ф. Голощекиннің мақаласы жарияланды.
Онда былай делінген: Қазіргі кезеңнің сипаты партия құрылысымен емес,
топтардың үстемдігімен, партия ішінде алашордашылардың идеологиясын
бейнелейтін Қожановшылар, Сәдуақасовшылар идеологиясының үстемдігімен
сипатталады. Ф. Голощекиннің ойынша коммунистердің бүкіл қазақтардан
тұратын бөлігі зиянды ұлтшыл топтар – сәдуақасовшылар, қожановшылардың
күресімен қамтылады. [21,7 б.] Осылайша, Қожанов та асыра сілтеудің
құрбанына айналды. Сөйтіп, 1934 ж. көктемде КСРО жер халық комиссариатының
Орта Азия бойынша өкілі болып, Ташкентке қайтты. Тамыз айының соңында
Кеңестік бақылау комиссиясының Өзбекстандағы орынбасары қызметін атқарады.
1937 ж. жалған жаламен ұсталып, халық жауы атанды. 1938 ж. 10 ақпанда
атылған. 1957 ж. қайта ақталды. [22,58-56 б.]
Осы уақыттарда мақсат мүддесі аталған ұлт-зиялыларының арман-
тілегімен үндес тағы бір қазақтың қайсар ұлы Жалау Мыңбаев еді. Ол 1892
жылы Маңғыстау облысы, Адай уезі, Келімтерді болысына қарасты Құнан-Орыс
ауылында дүниеге келген. Балалық шағы қала мәртебесі бар Форт-
Александровскіде өтті. 1906 ж. әкесі Мыңбай Шолақов қайтыс болды. Сөйтіп,
шешесі Айтаразының тәрбиесінде өседі. Жағдайына байланысты қазақ-орыс
(түземдік) мектебінің бір қаласын ғана аяқтайды. 13 жасынан бастап белгілі
капиталист З. Дубскийдің Саура балық өнеркәсібінде жұмыс істейді. 16
жасында арбашылыққа ауысады. 1916 жылғы Ұлт азаттық көтерілісшілердің
Маңғыстаудағы басшыларының бірі. 1917 ж. ақпан буржуазиялық революциясынан
кейін Форт-Александровскіде Партия Комитеті құрылды, Жалау Мыңбаев оның
құрметті мүшелігіне алынады. Оның саяси істерге араласа бастауы осыдан
басталады. [23, 653 б.]
Ж. Мыңбаев алғашқыда Кеңес өкіметін қолдаушылардың бірі болғанымен,
кейіннен оның жаңа үкімет саясатымен келіспеуі жиіледі. 1918 жылдан бастап
Алаш орда мен Большевиктер Партиясы арасында қайшылықтар тереңдей түсті. Ж.
Мыңбаев большевиктік көзқараста еді. Оған дәлел ақпан төңкерісінен кейін
Маңғыстау өлкесінде кеңестендіру ісіне белсене араласуы. Ол еңбек жолын
Маңғыстау уездік азық-түлік бөлімі төрағасының орынбасары, кейін төрағасы
болудан бастады. Ж. Мыңбаев халыққа бірінші кезекте қажетті нан өнімдерін
әкелуді, ет пен балықты тегін таратуды қолға алды. Қалада екі дүкен,
Николаевс поселкесінде бір дүкен ашылды. Кавказ Астрахань өлкесімен тығыз
экономикалық байланыс жасап, алыс-беріс туралы келісімдерді жолға қойды.
Қазақ АКСР-і Кеңестерінің 5-ші съезінде (1925 ж. 19-15 сәуірі) Ж.
Мыңбаев Қазақ Автономиялық Республикасы Орталық Атқару Комитетінің төрағасы
болып сайланды. Мемлекеттік дәрежедегі өте жауапты жұмысқа көтерілуімен
бірге Ж. Мыңбаевтың қоғамдық-саяси қызметінің жаңа кезеңі басталды. Бұрын
перифериялық орта буын басшы қызметкер болып, республика жұртшылығына онша
таныс емес Ж. Мыңбаев осы уақыттан бастап үлкен саясатпен айналыса бастады.
Қазақстан Кеңестерінің басшылығына келгенде Жалау небәрі 33 жаста
болатын. Республикалық дәрежедегі басшы орындарда бұрын қызмет істеп
көрмесе де, жергілікті жерлердегі кеңес жұмысында мол тәжірибе жинақтап
үлгерді деп жоғарылатылған Ж. Мыңбаевтың көтерілуінің басты себебі –оның
пролетарлық шыққан тегінде және өзінің де бұрын жұмысшы болуында жатқан
еді. Қазақстан Кеңестерін алдымен интеллигенция өкілі – С. Мендешевке
басқартып, ол өзіне артылған үмітті ақтамған соң, коммунистік басшылық
Жалаудан пролетарлық бағыттан ауытқымайды деп күтті. Алайда, Ж. Мыңбаев
билік басында толық екі жыл отырмастан оппозиционер аталып, қызметінен
қуылды.
Тарихи деректер Ж. Мыңбаевтың Қазақ АКСР-і ОАК-нің төрағалығына лайық
саналған жалғыз кандидатура болмағандығын көрсетеді. Бұл қызмет орнынан Н.
Байсалықов, Ә. Жанкелдин, Н. Нұрмақовтың да үміті болды. ОАК-нің тұңғыш
төрағасы Сейітқали Мендешев 1920 жылдан бері республиканың өсіп-нығаюына
көп еңбек етті. Оның өз қызметін әлі де көптеген жылдар бойы абыроймен
атқаруға күш-жігері жеткенімен, билік үшін талас шиеленісіп, С. Мендешев
үстінен компромат жинаушылар көбейе бергенге ұқсайды. РК (б)П Киробкомының
жауапты хатшысы Г. Коростелев Қазақ АКСР-і Кеңестерінің IV-ші съезі (1924
ж. қаңтар) туралы Мәскеуге жібереген қатынас қағазында: Одна группа,
возглавляемая Смагулом Садвокасовым, Тохтабаевым, Джангильдиным, Алибеовым,
высказывались за отзыв из правительства перед КирЦИКа т. Мендешева и
предсовнаркома т. Сейфуллина, выдвигая предКирЦИКом т. Джангильдина,
прикрываясь которым она могла бы за его спиной командовать как угодно, в
силу его ограниченности деп жазғанына қарғанда Ж. Мыңбаевтың кандидатурасы
ҚазОАК-нің төрағалығына бірден өткен жоқ.[11,80 б.]
Ж. Мыңбаевтың кандидатурасының ҚазОАК-нің басшылығына өтуінің бір
себебі – оның осы уақытқа дейін мендешевшілдер, сейфуллиншілдер делінетін
солшылдарға да, сәдуақасовшылдар, қожановшылдар делінетін оңшылдарға
қосылмай келгендігі. Оның бұл жіктерге қосылмай келуінің объективті
себептері де жоқ емес еді. Аталған топтардың өз аттары айтып тұрғандай, бұл
кісілер республикалық басшы орындарда қызмет істеген ірі қайраткерлер
болатын. Таңдауын Ж. Мыңбаевқа тоқтатқан партия басшыларының пайымдауынша
Ж. Мыңбаев – орталықтан алыс периферияда туып-өсіп, қызмет істеген,
республика жетекшілерінің үлкен талас-тартыстарына араласпаған,
идеологиялық жағынан марксшіл-лениншіл болып толық жетілмегенімен саяси ой
пікірі әрі біршама таза облыстық, яғни орта буынды қызметкер болатын.
РК(б)П Қазақ обкомының басшылары сонымен бірге Ж. Мыңбаевтың бұрынғы
жұмысшы ретінде таптық сезімі іс жүзінде көрінеді, сөйтіп ең басты мақсат
Қазақстанда пролетриат табының, екінші сөзбен айтқанда Коммунистік
партияның билігін орнықтыруға жатпай-талмай адал еңбек етеді деп сенді. Әлі
жас, өз ыңғайымызға икемдеп аламыз деген үміттің де болғаны айқын. Ж.
Мыңбаев ҚазОАК-нің жетекшісі болып сайланған алғашқы күннен бастап
республиканың заң шығарушы жоғары билік органының жұмысына белсене араласып
кетті. Ж. Мыңбаев төрағалық еткен ҚазОАК-і Қазақ Республикасының өкіметі
мен барлық кеңестік билік органдарының (оның ішінде халық комиссариаты мен
Халком Кеңесі бар) қызметін бағыттап отырды. РКФСР Конституциясы бойынша
және Қазақстанның өзінде қабылданған заңдар аясында басшы орындардың
жұмысын біріктіріп, оларды Кеңестердің Бүкілқазақтық I-V съездерінің
шешімдерін іске асыруға жұмылдырды.
Айта кету керек, Ж. Мыңбаевты ҚазОАК-нің төрағасы етіп сайлаған
Кеңестердің Бүкілқазақтық V-ші съезі қазақ елін бір республика аясында
жинаған, ұлттық тарихтағы бір кезеңді аяқтап, жаңа кезеңді бастаған съезд
болды. Съезд Қазақ автономиясының республикалық басқару жүйесінің берік
орныққанымен жергілікті жерлерде әлі кеңес құрылысы орнап болған жоқ,
социалистік тәртіп күш алған жоқ, еңбекші халық бұқарасы өзін-өзі басқаруға
кең көлемде тартылған жоқ деп тұжырымдап, осы мәселелерді алдағы уақыттағы
Кеңестердің басты мақсаттары деп белгіледі. Съездің қаулы-қарарлары ҚазОАК-
нің жаңа төрағасы Ж. Мыңбаевтың күнделікті қызметінде басшылыққа алған
бағдарлама іспетті болды.
Ж. Мыңбаев басқарған ҚазОАК-і кеңестердің барлық буындарының –
ауылдық, болыстық атқару комитеттерінен губаткомдарға дейін қызметтерінің
тиімділігі мен нәтижелілігін қамтамасыз етуге көп күш салды. Ж. Мыңбаевтың
қол қоюымен жарық көрген заң күші бар құжаттар кешені Қазақстанның
экономикалық, әлеуметтік, мәдени құрылысына кеңестер басшылығын қамтамасыз
етуге бағытталды.
Ал 1925 жылдан бастап Қазақстанның ОАК-ң төрағасы болып 2 жыл жұмыс
жасады. 1925 жылдың 5-19 сәуірінде Ақмешіт қаласында Қазақ АКСР-нің 5 съезі
ел өміріне үлкен өзгерістер алып келді. Республиканың астанасы Ақмешітке
көшірілді. Сонымен қатар қырғыз атауы өзгертіліп, Қазақ АКСР-і болып
ауысты. 19 сәуірде I сессия шақырылып, Қазақ АКСР-ң төрағасы болып Ж.
Мыңбаев сайланды. [24,157 б.] Ескере кететін бір жай Қарақалпақ
автономиялы республикасы 1924 жылдан бастап республикамыздың құрамында еді.
Жоғарыдан берілетін талапқа сай ОАК төрағасының орынбасарлары европалық
И.Д. Каширин, қарақалпақ ұлтының өкілі Ө. Бекімбетов болды.
Большевиктердің ұстанған саясаты – ұлттық теңдік пен автономия алу
жолында тәуелсіздік үшін белсене күрескендерді анықтап, артынан айдар
тағып, айыптап қуғындау үшін жасалған арандатушылық саясат еді. Коммунистік
догматизм мемлекеттік идеология болып тұрғанда ұлтыңды ерекше құрметтеу,
салт-дәстүріңді сақтап, мәртебесін көтеру, ешкімге бағынышты болмауды ойлау
тәрізді қадамдардың барлығы ұлтшылдық болып есептелетін. Осы арада
мынадай мәселеге тоқтала кету қажет. Ф. Голощекин билікке келген мезгілде
жалпы-ұлттық, демократиялық позициядағы революцияға дейінгі ұлттық
интеллигенция өкілдерінің республикадағы жоғарғы билікте жүруі толық
табиғи құбылыс ретінде қабылданатын. Олардың арасында кешегі Алаш
қозғалысының белсенді мүшелері де бар еді. Мысалы, А. Кенжин – ішкі сауда
халық комиссары, Ә. Әлібеков – егіншілік халық комиссары, А. Бірімжанов пен
С. Кәдірбаев – юстиция халық комиссариаты ұжымының мүшелері қызметін
атқарды. Осы сияқты мысалдарды жалғастыра беруге болады. Бұл келтірілген
фактілер республикада жоғарғы басшылықты қалыптастыруда тар таптық
принциптің әлі біржола үстемдік ала қоймағандығын көрсетсе керек.
Голощекиннің саяси билікке келуімен бұл жағдай күрт өзгеріске
ұшырады. Сталиннің 1925 жылғы маусымдағы Ақ жол газетіне байланысты
жолдаған хатындағы партияда жоқ интеллигенцияға байланысты айтылған
пікірлерді өзінше түсініп, басшылыққа алған Голощекин қоғамдық-саяси
өмірден қол үзбеген ұлттық интеллигенцияның алғашқы буын өкілдерін
буржуазиялық-ұлтшыл, алаштық интеллигенция деп жариялап, соңына түсіп,
саяси қудалау және репрессиялық шараларды іске асырды. Соның нәтижесінде,
1929 жылғы партиялық тазалау барысында олардың біразы партия қатарынан
шығарылып, Қазақстаннан кетуге мәжбүр болды. Олардың Қазан революциясынан
бергі үлкен белсенді еңбегі есепке де алынған жоқ. 1929 жылы қызметтен
босатылған А. Кенжин өмірінің соңғы жылдары Түркіменстан мен Ресейде
өткізіп, ең соңында репрессия шеңгеліне ілікті. Ә. Әлібеков 30- жылдардың
басында Ташкентке кетіп, сонда қызмет істеп жүріп, тағы да сол рухани
азаптан асылып өлді.
Ал, 1927-1932 жылдары Алаш қозғалысына қатысқан немесе олармен
байланыста болды деген 70-тен астам интеллигенция өкілдері сотқа тартылып,
олардың 50-ге жуығы түрлі мерзімдерге қамалды, жер аударылды, атылды.
Орталықтың, алдымен Сталиннің тікелей қолдауына сүйенген жауапты
хатшы мұнымен шектелмей, енді өз пайымдауы бойынша Ә. Бөкейханов, А.
Байтұрсыновтардың ықпалында болды, жаңа саяси жағдайда солардың ұлтшыл-
реакциялық бағытын жүргізіп отыр деп тапқан басшылықтағы қайраткерлерді
ұсақ-буржуазияшыл, ұлтшыл-уклонистер деп жариялады. Тура осы принципті
негізге ала отырып, онсыз бөлініп-жарылуға бейім Ұлттық интеллигенцияны екі
топқа жіктеп, олардың арасына ірікті салды. Міне, осы арада алашордалық
бағыт деген ұғымға тоқталу қажет. Голощекин мен голощекиншілдер
демократиялық қазақ интеллигенциясына қарсы күрес арсеналында әмбебап қару
есебінде қолданылған түрлі шиналар мен бірге алашордалық деген ұғымды
да жиі кездестіруге болады. Ал осы саяси ағым болды ма, болса ол нені
көздеді? Егер оған қысқа жауап берер болсақ, онда мынаны айтуға болады. Бұл
кезде алаш қозғалысының ұйымдық тұрғыдан мүлдем жоқ екендігі мәлім.
Сондықтан да сөз Алаш қозғалысы қатарында болған, немесе саяси позициясы
жағынан оған жақын тұрған жеке қайраткерлер туралы ғана болуы мүмкін.
Голощекин тұсында олардың қатарына өзіміз әңгіме етіп отырған С.
Сәдуақасов, Қожанов, Мыңбаевтар жатқызылды. Олардың саяси мемлекеттік
құрылысты түбегейлі өзгерту туралы мәселе қоймағандығы өзінен-өзі
түсінікті. Ондай бірде-бір саяси құжат жоқ, болуы да мүмкін емес. Ендеше,
олар ұлтшыл-уклонистер атанатындай қай бағытта күрескен еді.
1.1 Жер мәселесіне байланысты ұлт зиялыларының көзқарасы
Қазақстанда кеңес билігі орнағаннан кейін, бірінші кезекте өз шешімін
табуға тиіс бірнеше мәселелер тұрды. Қазақ бұқарасының тұрмыс жағдайының
түбегейлі өзгеруі сол мәселелердің тура шешілуіне тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz