Жайық өзені атырауының ландшафтық құрылымы
КІРІСПЕ 5
І Тарау. Жайыз өзені атырауының физикалық
географиялық сипаттамасы 7
1.1. Зерттеу аймағының физикалық.географиялық орналасуы. 7
1.2. Ауданның геологиялық құрылымы 10
1.3. Ауданның жалпы жер бедері 11
1.4. Ауданның гидрографиялық торабы 14
1.5. Ауданның климаттық жағдайы 17
1.6. Ауданның биогендік ерекшеліктері 19
2 Тарау. Жайық өзені атырауының ландшафтық құрылымы 22
2.1. Атырау алабының ландшафтық құрылымы 22
2.2. Жайық өзені ландшафтысының қалыптасуындағы құрылымдардың рөлдері 25
2.3. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы 27
3 Тарау. Жайық өзені ландшафтына ГАЖ жасау 31
3.1. Қазіргі кезде ГАЖ қолданудың маңызы 31
3.2. Ландшафтық зоналарды зерттеуде ГАЖ қолдану 33
3.3. Жайық өзенінің ГАЖ.ын құру 35
Қорытынды 40
Қолданылған әдебиеттер тізімі 42
І Тарау. Жайыз өзені атырауының физикалық
географиялық сипаттамасы 7
1.1. Зерттеу аймағының физикалық.географиялық орналасуы. 7
1.2. Ауданның геологиялық құрылымы 10
1.3. Ауданның жалпы жер бедері 11
1.4. Ауданның гидрографиялық торабы 14
1.5. Ауданның климаттық жағдайы 17
1.6. Ауданның биогендік ерекшеліктері 19
2 Тарау. Жайық өзені атырауының ландшафтық құрылымы 22
2.1. Атырау алабының ландшафтық құрылымы 22
2.2. Жайық өзені ландшафтысының қалыптасуындағы құрылымдардың рөлдері 25
2.3. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы 27
3 Тарау. Жайық өзені ландшафтына ГАЖ жасау 31
3.1. Қазіргі кезде ГАЖ қолданудың маңызы 31
3.2. Ландшафтық зоналарды зерттеуде ГАЖ қолдану 33
3.3. Жайық өзенінің ГАЖ.ын құру 35
Қорытынды 40
Қолданылған әдебиеттер тізімі 42
Әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
География факультеті
Физикалық география кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Жайық өзені атырауындағы ландшафтарды ГАЖ арқылы зерттеу
Орындаған
4 курс студенті ________________ Лұқпанов Р.
Ғылыми жетекші
г.ғ.к., доцент: ________________ Керімбаев Н.Н.
Нормабақылаушы ________________
Қорғауға жіберілді Тұрапова
Р.О.
____ __________ 2007ж. ______________
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.д., доц.: ________________ Мұқашева Ж.Н.
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
беті
Кіріспе 5
І Тарау. Жайыз өзені атырауының физикалық 7
географиялық сипаттамасы
1.1. Зерттеу аймағының физикалық-географиялық орналасуы. 7
1.2. Ауданның геологиялық құрылымы 10
1.3. Ауданның жалпы жер бедері 11
1.4. Ауданның гидрографиялық торабы 14
1.5. Ауданның климаттық жағдайы 17
1.6. Ауданның биогендік ерекшеліктері 19
2 Тарау. Жайық өзені атырауының ландшафтық құрылымы 22
2.1. Атырау алабының ландшафтық құрылымы 22
2.2. Жайық өзені ландшафтысының қалыптасуындағы құрылымдардың 25
рөлдері
2.3. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы 27
3 Тарау. Жайық өзені ландшафтына ГАЖ жасау 31
3.1. Қазіргі кезде ГАЖ қолданудың маңызы 31
3.2. Ландшафтық зоналарды зерттеуде ГАЖ қолдану 33
3.3. Жайық өзенінің ГАЖ-ын құру 35
Қорытынды 40
Қолданылған әдебиеттер тізімі 42
РЕФЕРАТ
Берілген бітіру жұмысының тақырыбы: Жайық өзені атырауындағы
ландшафтарды ГАЖ арқылы зерттеу.
Орындалған жұмыстың мақсаты: Жайық өзені алабының ландшафттық
құрылымдары және олардың ГАЖ-ын жасау. Табиғат ресурстарын тиімді
пайдалану стратегиясын жасаудың көп ақпаратты және объективті негізін
салуда, жерлердің деградацияға ұшырау процесстерін болдырмауда және
ескертудегі ГАЖ-дың маңызын баяндау.
Берілген жұмыста негізгі мәтін 43 парақ, соның ішінде 2 карта, 25
әдебиет көздері, 7 кесте, 6 сурет пайдаланылған.
Жұмыста келесі жаңа сөздер кездеседі: Географиялық ақпараттық жүйе
(ГАЖ), өзен алабы, ландшафттық құрылымдар, мұнай, газ, ресурс, техногендік
ластаушы көздер.
Жұмысты жазу барысында келесі зерттеу тәсілдері қолданылды: әдеби,
графикалық, картографиялық.
Кіріспе
Каспий теңізі – жердің ағынсыз ең ірі су қоймасы. Теңіз Қазақстанның
батыс бөлігінде орналасқан. Теңізге солтүстік жағынан Еділ, Жайық, Жем,
Ембі, Терек өзендері құяды. Орал тауының шығыс беткейінің көпшілік өзендері
Тобыл, Исет, Тура, Тавда, батыс беткейіндегі өзендері Печора, және Волга,
Кама, Белая, Вишера алаптарына жатады. Ал Оңтүстік Оралдың негізгі өзені –
Жайық. Жайық өзені жоғарғы ағысында бойлама аңғарлармен баяу ағып, содан
кейін бағытын күрт өзгерте жоталарды, жондарды кесіп өтіп жазық бөлікке
шығады.
Жайық өзені Орал тауының Үйтас жотасындағы биіктігі 637м Нәжім тауынан
басталып, Башқұртстаннан Челябинск және Орынбор облыстарының жерін басып
өтеді де, Тобыл өзенінен пайда болған өзендердің, Мұғалжар және Жалпы Сырт
шоқыларынан аққан суларға қосылып, молайып барып Каспийге құяды.
Жайық өзенінің ұзындығы 2534 км., оның Қазақстан жеріндегі ұзындығы
1084 км, ал су жиналатын алабы 220 млн. км2. Сулылығы жағынан Жайық өзені
Қазақстанда төртінші орынды алады.
Атырау облысының жер бедерінің басты ерекшелігі, оның ойпатты жазық
болып келуінде. Геоморфологиялық тұрғыдан жер бетінің биіктігі барлық
аудандарда теңізге қарай көлбеулене кеми түседі, яғни Каспий маңының
депрессиясы жақсы айқындалады. Соның нәтижесінде көпшілік жерлердің
абсолюттік биіктігі теңіз деңгейінен төмен жатыр. Облыс жері түгелімен
Каспий маңы ойпатының құрамына енеді және аздап Жем үстіртінің батыс шетін
алып жатыр. Бұл екі геоморфологиялық құрылым Орыс платформасының күрделі
әрі әр текті алқабы болып табылатын терең тектоникалық ойыс – Каспий маңы
синеклинасының үстінде орналасқан. Каспий маңы ойпаты – теңіз түбінен
босаған алғашқы аккумуляциялық жазық. Орографиялық жағынан жайпақ, теңізге
қарай көлбеу жатқан орасан зор ойпаң. Ондағы Жайық өзенінің аңғары аллювий
шөгінділерінен құралған. Облыстың аумағы түгелдей дерлік тұз күмбездерінен
түзілген.
Зерттеліп отырған ауданның климаты тым континеттік, қуаң, қоңыржай.
Қыста Азия максимумы, ал жазда Азор максимумы мен Оңтүстік Азия минимумы
тармақтары әсер етеді.. Қаңтардың орташа температурасы -14 -15оС құрайды,
ал шілденің орташа температурасы +26оС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 190-
300 мм. Қар жамылғысы солтүстігінде130-140, оңтүстігінде 70-80 күн жатады.
Зерттеліп отырған аумақтағы кен қабаттарының пайда болуы тектоникалық,
литологиялық және стратиграфиялық экрандағы антиклиналдар сияқты әр түрлі
қатты жыныстар кедергілеріне тығыз байланысты, сондықтан кендердің басым
көпшілігі тектоникалық экрандағы кедергілер маңынан ашылды. Әдетте триастық
мұнайлар жеңіл, күкірті аз болады. Ал юралық мұнайлар әдетте ауыр, бірақ
күкірті аз келеді.
Жайық өзенінің суы жоғарғы және ортаңғы өзен ағындыларымен қалыптасады.
Жайық өзенінің төменгі ағысында бір де бір сағасы жоқ. Өзен көбінесе қар
суымен қоректенеді. Өзеннің төменгі бөлігінде су тасуы сәуір-маусым
айларында болады.
Жайық өзені – Каспий алабының ортаңғы және төменгі ағыстарындағы балық
шаруашылық маңызы зор, жалғыз реттелмеген өзен болып табылады. Жайық
өзенінің қатты ағындысы және суының лайлылығы жазық жерлердегі Каспий
теңізіне құятын өзендерге қарағанда жоғары.
І Тарау
Жайық өзені атырауының физикалық
географиялық сипаттамасы
1.1. Зерттеу аймағының физикалық-географиялық орналасуы.
Каспий теңізі – жердің ағынсыз ең ірі су қоймасы. Бұл су қоймасын оның
өте үлкен өлшеміне, теңіз суына ұқсас суының тұздылығына, режиміне қарап
теңіз деп атайды. Каспий теңізінің деңгейі Әлемдік мұхиттан әлдеқайда төмен
жатыр. 2000 жылдың басында оның биіктік белгісі – 27 абс. м. Каспидің осы
деңгейге сәйкес келетін су айдынының ауданы – 393 мың. км2, ал су көлемі –
78600 км3. Орташа тереңдігі және ең терең тұсы тиісінше 208 және 1025 м.
Каспий теңізі оңтүстіктен солтүстікке қарай 1200 км-ден астамға
созылып жатыр. Орташа ені 320 км. Жағасының жалпы ұзындығы 7 мың км. Каспий
Ресей, Қазақстан, Түркменстан, Әзірбайжан және Иран елдері аумағының
жағаларын шайып жатыр. Каспий теңізі Қазақстанның батыс бөлігінде. Ең
терең тұсы оңтүстік бөлігінде, қазақстанды бөлігі онша терең емес 200-328 м
шамасында. Солтүстік Каспийдің тереңдігі 15-20 м-ден аспайды. Ірі
шығанақтары: Комсомол, Маңқыстау, Кендірлі, Қаақ, Қарабұғазкөл және т.б.
Жалпы ауданы 350 км2 50-ге жуық аралдары бар. Аты – ежелгі заманда осы
теңіз жағасын қоныстанған Каспий тайпаларына байланысты қалыптасқан.
Сонымен бірге Гиркан, Хазар және Хвалын деген тарихи аттары бар. Каспий
теңізі және оның жағалауын мекендеген тайпалар туралы алғашқы түсініктер
сонау Ежелгі Греция кезінде жинақтала бастады. Геродот еңбектеріне енді.
Орыс теңізшілері арасында бұл теңіз туралы деректер ІХ-Х ғасырларда тарады.
ХVIII ғасырдың басында І петрдің талабына сай Каспий теңізі жан-жақты
зерттеле бастады. А Бекович-Черкасский және т.б. экспедициялар. Кейіңгі
кезеңдерде теңізді И.Ф. Саймонов, Н.А. Иващинцев, П.С. Паллас, С.Г. Гмелин,
Г.С. Карелин және т.б. зерттеді. Теңіздің және оның төңірегінің табиғат
сырларын анықтауда И.М. Апполов, Л.С. Берг және т.б. ғалымдар зор еңбек
сіңірді. Республикада теңізді және оның алабын зерттеуге ҚР ҒА-ның және
Қазақ Гидрометеорология институтының ғалымдары мен мамандары араласуда. Су
қоймасы балыққа бай, ал оның қойнауы мұнай мен газға толы. Бұл су қоймада
шеміршекті балықтардың ертедегі өкілдері – бекіре, шоқыр балық, пілмай,
сондай-ақ балықтардың басқа да бағалы түрлері (көксерке, торта балық,
сазан, табан балық және т.б.) тіршілік етеді. Каспий теңізі айтарлықтай
жақсы зерттелген, бірақ оның режимінде шешілмеген жұмбақтар көп. Ең басты
ерекшелігі соңғы жылдары теңіздің су деңгейінің тұрақталмауы болып отыр. Су
деңгейі күрт төмен түсіп немесе күрт көтеріліп бірқатар өзекті проблемалар
туғызып отыр. Оның үстіне бұл су деңгейі өзгерісін жел қума және жел бөгет
құбылыстары одан әрі ушықтыруда. Каспий теңізінің деңгейінің төмендеуі 1929
жылдардан басталып, 1977 жылға дейін созылды (29,02 м-ге дейін төмендеді).
Алайда 1978 жылдардан бастап су деңгейі күрт көтеріліп, қазіргі кезде бұл
мөлшер 2 м-ден асып кетті. Теңіз деңгейінің күрт жоғарылауынан күрделі
экологиялық мәселелер туындады: жағалауды, елді мекенді, порт имараттарын,
ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерді, мұнай кәсіпорындарын және т. б. су
басты.
Каспий теңізінің солтүстік жағалауы: ойпатты, құмды, тастақты жазық,
теңіз суының шалқып шегінуінен кең алқапты шөгінді-лайлы қайраң
қалыптасқан. Маңқыстау жағалау абразивтік (жемірмелі) жарқабақты болып
келеді. Солтүстік бөлігінің жағалауы қарқынды түрде өсіп келеді. Оған теңіз
суы деңгейінің төмендеуі, атыраудың күрт өсуі және мол терригендік
материалдың келіп түсуі ықпалын тигізеді. Оңтүстікке қарай жағаның
аккумуляциялық түрі басым бола береді.
Теңіз түбі бедерінің ерекшелігі: солтүстігі тайыз сулы, көлбеулене
келген шөгінділі жазық, оңтүстігі – шоңғалды терең ойыстар. Түбінің
бедері мен гидрологиялық ерекшеліктеріне қарай теңіз: Солтүстік Каспий,
Орта және Оңтүстік Каспий болып ажыратылады. Каспийдің ең таяз жерінің
тереңдігі 4-8 м.
Теңізге солтүстік жағынан Еділ, Жайық, Жем, Ембі, Терек өзендері
құяды. Олардың Жылдық жиынтық ағындысы Каспий теңізіне құятын өзендердің
жылдық ағындысының 88 % құрайды. Батыс жағалауынан ірі өзендер: Сулак,
самур, Кура және бірқатар кіші өзендер құяды (шамамен 7 % ағынды).
Ағындының қалған 5 % иран жағалауы өзендері береді (Горган, Херез,
Сефидруд). Шығыс жағалауында Қарабұғаз-көлді қоса алғанда бірде бір тұрақты
ағынсу жоқ.
Орал тауының шығыс беткейінің көпшілік өзендері Тобыл, Исет, Тура,
Тавда, батыс беткейіндегі өзендері Печора, және Волга, Кама, Белая, Вишера
алаптарына жатады. Ал Оңтүстік Оралдың негізгі өзені – Жайық.
Орал тауының көпшілік өзендері, соның ішінде Жайық өзені жоғарғы
ағысында бойлама аңғарлармен баяу ағып, содан кейін бағытын күрт өзгерте
жоталарды, жондарды кесіп өтіп жазық бөлікке шығады.
Жайық өзені Орал тауының (Оңтүстік Орал тауы) Үйтас жотасындағы
биіктігі 637м Нәжім тауынан басталып, Башқұртстаннан Челябинск және Орынбор
облыстарының жерін басып өтеді де, Тобыл өзенінен пайда болған өзендердің,
Мұғалжар және Жалпы Сырт шоқыларынан аққан суларға қосылып, молайып барып
Каспийге құяды. Сонымен қатар теңізге солтүстік жағынан Еділ, Жайық, Жем,
Ембі, Терек өзендері құяды. Олардың жылдық жиынтық ағындысы Каспий теңізіне
құятын өзендердің жылдық ағындысының 88 % құрайды. Батыс жағалауынан ірі
өзендер: Сулак, Самур, Кура және бірқатар кіші өзендер құяды (шамамен 7 %
ағынды). Ағындының қалған 5 % иран жағалауы өзендері береді (Горган,
Херез, Сефидруд). Шығыс жағалауында Қарабұғаз-көлді қоса алғанда бірде бір
тұрақты ағынсу жоқ.
Жайық атырауының алғашқы нақты сипаттамалары 1627 жылы Ресейде
құрастырылған Үлкен сызба кітапта келтірілген: Жайық, Ойыл, Сағыз және
Жем т.б. алаптар қағаз бетіне түсіріліп, жан-жақты дерегі берілген. Семен
Ремезов ұлдарымен бірігіп құрастырған Сібірдің сызба кітабының Қуаң және
жолсыз тастақты дала сызбасы атты тарауында Батыс Қазақстан, соның ішінде
Жайық бойы туралы бұрін белгісіз болған географиялық-картографиялық
еңбектер беріледі. Міне осы 17 ғасырдан бастап Атырау өңірі Ресей назарынан
тыс қалдырылмай, табиғи қорлары игеріле бастады, елді мекендер ірге
көтерді, Еділ бойындағы қалаларға Жайық балығын тасу жолға қойылды.
Жайық өзенінің ұзындығы 2534 км., оның су жиналатын алабы 220 млн.
км2, егер бұған Үлкен және Кіші Өзен, Ойыл және Сағыз өзендерінің алқабын
қоссақ 307 млн. км2 болады. Қазақстан территориясында Жайық өзенінің
ұзындығы 1082 км. Жайыққа Самара, Ор, Елек, Утва өзендері құяды. Сулылығы
жағынан Жайық өзені Қазақстанда төртінші орынды алады.
1.2. Ауданның геологиялық құрылымы
Облыстың солтүстігін өзен аңғарларымен тілімделген, юра, бор
жыныстарынан түзілген жонды жазық Жалпы Сырттың оңтүстік сілемі алып жатыр.
Жайық өзенінен шығысқа қарай Жалпы Сырт Орал маңы үстіртіне ұласады. Бұл
өңір төрттік кезеңнің саздақ, құм қабаттарынан жамылған бор жыныстарынан
құралады, биіктігі 110-263 м. Каспий маңы ойпаты жас төрттік және сол
кездегі тұздылығы жоғары болған шөгінділерден тұрады. Солтүстік-шығыстан
оңтүстікке қарай Жайық өзені ағады. Жайық өзенінің аңғары аллювий
шөгінділерінен құралған. Облыстың аумағы түгелдей дерлік тұз күмбездерінен
түзілген.
Геологиялық құрылымы бойынша Орал тауы палеозойда меридиандық бағытта
созылған геосинклинальдық жүйе болған, герцин қатпарлығы нәтижесінде
біржола бекіген жер қыртысының ірі құрылымдарының бірі. Ортаңғы карбонға
дейін геосинклинальдық аймақ, ортаңғы тристан кейінгі уақытта тау
массивтерінің қарқынды көтерілулері мен мүжілулерінің және шөгінділердің
қалың қабаттары жиылу провинциясы болды. Ортаңғы тристан бастап Орал
таулары планформалық режимде дамыды. Орал тауларында барлық геологиялық
жүйелердің жыныстары түгел кездеседі. Вулкандық әрекеттер докембрий мен
палеозойда күшті болды. Ордовик, силур эффузияларының қалың қабаттары және
бұлармен жастас интрузиялар Солтүстік және Орта Оралда біріншісін докембрий
мен каледон қатпарлықтары, екіншісін герцин, үшіншісін киммерий мен альпі
қатпарлықтары құрайды. Герцин қатпарлығының ерекшелігі – шығыс беткейдегі
жоғарғы карбонда басталған қатпар түзуші қозғалыстардың батыс беткейге
ауыса келе ондағы пермь жыныстарын қатпарлыққа жиырғандығы. Аталған
қатпарлықтар және олармен байланысты магмалық әрекеттер нәтижесінде Орал
алды бөктерлік ойпаңы, Солтүстік Орал ойысы, Орал-Тобыл анклинорийлері
қалыптасты.
Атырау облысы платформалық геофизикалық деректер бойынша 7-20 км-
лік тереңдікте және көршілес аудандармен салыстырғанда өзгеріске түскен
шөгінді-жанартаулы және интрузиялық жыныстардан қалыптасқан.
Платформалардың сынуының салдарынан ірі блоктарға ыдыраған.
Каспий маңы ойпаты геологиялық құрылымы жөнінен батысында Ергеней
қыратымен және Еділдің тармақталған атырауымен, солтүстігінде Жалпы Сырт
шетімен, шығысында Оңтүстік Орал етегіне, яғни Жайық өзеніне жалғасатын Жем
үстіртімен, оңтүстік-шығысында Үстірттің кемерімен көмкерілген, Каспий
теңізінің солтүстік айдынымен шайылып жатқан жазық аймақ. Бұл күнде алғашқы
ежелгі жазықтың белгілері тек теңіз жағалауында ғана сақталған, ал су
жиегінен солтүстікке немесе шығысқа қарай қашықтаған сайын жазықтың ежелгі
ерекшелігі жойыла бастайды. Сөйтіп Нарын және Тайсойған құмды белестері
пайда болған. Олардың биіктігі кейбір жерлерде 10-12 м-ге көтеріңкі келеді.
Еділ, Жайық, Жем, Сағыз өзендерінің бұрынғы арналарының төңірегінде құмды
жондар қалыптасқан және олардың биіктігі кейде 7-15 м-ге, ал ұзындығы 1,5-2
км, ені 200-300 м-ге жетеді. Бұлар негізінен хвалын кезеңінің құмды-сазды
жыныстарынан қат-қабатталып түзілген, гипстелген, тұзға қаныққан, кейде
сілтісізденген болып келеді.
Қарастырып отырған аумақта жер асты суларының қалыптасуы, олардың
ауысуы және азаюы аймақтың геологиялық жағдайымен тығыз байланысты.
Облыстағы қуатты шөгінді түзілімдерінде жатқан жер асты сулары мөлшерінің
сан алуындығымен, гидродинамикалық, гидрохимиялық, гидротермикалық
қасиеттерімен және қалыптасу шарттарымен ерекшеленеді. Мұнда су ұстайтын
шөгінділердің құрылымдық және гипсометриялық жағдайына, литологиялық
құрамына, тереңдік дәрежесіне қарай әртүрлі болып келеді.
Тұз үстіндегі, тұз астындағы қысымды кешендер шөгінділердің түріне
қарай жіктеледі. Тұз үстіндегі қысымды су кешендері өз кезегінде төменгі
дәрежедегі кешендерге бөлінеді. Оларға пермотриасты, юралық, борлық,
палеогендік, неогендік және төрттік кешендер болып ажыратылады.
1.3. Ауданның жалпы жер бедері және пайдалы қазбалары
Атырау облысының жер бедерінің басты ерекшелігі, оның ойпатты жазық
болып келуінде. Геоморфологиялық тұрғыдан жер бетінің биіктігі барлық
аудандарда теңізге қарай көлбеулене кеми түседі, яғни Каспий маңының
депрессиясы жақсы айқындалады. Соның нәтижесінде көпшілік жерлердің
абсолюттік биіктігі теңіз деңгейінен төмен жатыр. Облыс жері түгелімен
Каспий маңы ойпатының құрамына енеді және аздап Жем үстіртінің батыс шетін
алып жатыр. Бұл екі геоморфологиялық құрылым Орыс платформасының күрделі
әрі әр текті алқабы болып табылатын терең тектоникалық ойыс – Каспий маңы
синеклинасының үстінде орналасқан. Синеклиза екінші кезекті бірқатар
тектоникалық құрылыммен күшейе түскен. Кристалдық жыныстар мұнда 20-30 км-
лік аса тереңде, палеозой мен мезокайназой шөгінділерінің астында жатыр.
Каспий маңы ойпаты – теңіз түбінен босаған алғашқы аккумуляциялық
жазық. Орографиялық жағынан жайпақ, теңізге қарай көлбеу жатқан орасан зор
ойпаң. Атырау облысының солтүстік шетінің абсолюттік биіктігі нөлдік
горизонталь сызығына сай келеді. Ал оңтүстік шетінде Каспий теңізінің
жағалауы мұхит деңгейінен 27 м төмен жатыр. Облыс рельефінің көтеріңкі жері
шығысындағы Жем үстірті. Бұл геомофрологиялық құрылым жаңа тектоникалық
қозғалысының инверсиялық көтерілімінен пайда болған. Үстірттің биік жері
облыс жерінен тысқары жатыр. Облыстың ең биік жері – қиыр оңтүстік-
шығысындағы Үстірт. Осылайша зерттеліп отырған аудан рельефі шығыстан
батысқа қарай да көлбеу келеді. Каспий маңы ойпатының қазіргі рельефінің
антропоген дәуірінде бірнеше рет болған теңіз трансгрессияларымен
байланысты. Соңғы теңіз трансгрессиялары алдыңғысының жасап кеткен рельефін
қайта тегістеп отырған. Каспий теңізінің деңгейі ең жоғары көтерілген
Төменгі Хвалын трансгрессиясы кезінде қазіргі 80 м биік, ал мұхит
деңгейінен 50 м биікке жетті. Бүкіл Атырау және Батыс Қазақстан облыстары
жерін су басты. Каспий маңы ойпаты теңізден түгелдей голоценде босады.
Теңіз суы шегінген кезде біртіндеп емес, арасында тоқтап, кідіріп отырған.
Сонымен қатар теңіз шегінген кезде эрозиялық әрекеттер қарқынды өтеді,
өзен аңғарлары оңтүстікке қарай ұзарып созылып, теңіз жағалауларында
желпуіш тәрізді атыраулар жасап жылжып отырған. Үлкен атырау Жайық өзенінің
сағасында Бақсай-Новобогат аралығында байқалады. Ол солтүстіктен оңтүстікке
қарай 150 км созылған, табанының ені 80-100 км. Бірінің үстіне тірі
түзілген, екінші қатардағы, төрт үшбұрышты шағын атыраулардан тұрады.
Олардың әрқайсысы Каспий теңізінің трансгрессиясы мен шегінуінің тарихына
байланысты түзілген. Жайық атырауының биік жері солтүстікте, салыстырмалы
биіктігі 5 м, табанының биіктігі 27 м биікте жатыр. Мұндай аллювийлі
атыраулы жазықтар Ойыл, Сағыз, Қайнар және Жем өзендерінің төменгі
ағыстарында да кезігеді.
Каспий маңы ойпатының жер бедерін құруда желдің маңызы зор. Құмды
жазықтарда эолды рельеф формалары кеңінен тараған. Олар теңіз
трансгрессияларының және өзендердің алып келген аллювиальді дельталық
шөгінді жыныстарында жақсы дамыған. Облыс жерінің Еділ-Жайық өзендерінің
аралығындағы Нарын құмы алып жатыр.
Каспий маңы ойпаты батысында Ергеней қыратымен және Еділдің
тармақталған атырауымен, солтүстігінде Жалпы Сырт шетімен, шығысында
Оңтүстік Орал етегіне, яғни Жайық өзеніне жалғасатын Жем үстіртімен,
оңтүстік-шығысында Үстірттің кемерімен көмкерілген. Бұл күнде алғашқы
ежелгі жазықтың белгілері тек теңіз жағалауында ғана сақталған, ал су
жиегінен солтүстікке немесе шығысқа қарай қашықтаған сайын жазықтың ежелгі
ерекшелігі жойыла бастайды. Еділ, Жайық, Жем, Сағыз өзендерінің бұрынғы
арналарының төңірегінде құмды жондар қалыптасқан және олардың биіктігі
кейде 7-15 м-ге, ал ұзындығы 1,5-2 км, ені 200-300 м-ге жетеді. Бұлар
негізінен хвалын кезеңінің құмды-сазды жыныстарынан қат-қабатталып
түзілген, гипстелген, тұзға қаныққан, кейде сілтісізденген болып келеді.
Зерттеліп отырған аймақта қалың шөгінді қабатармен байланысқан әр
түрлі пайдалы қазындылар мол. Олардың ішінен қоры аса бай әрі негізгісі
мұнай болып табылады. Атырау өңірінде мұнай өндіру 1899 жылдан басталды.
Атырау облысының оңтүстік-шығысында шоғырланған карбонат жыныстарының мол
аймағынан ондаған жылдар бойы игеріліп, қазақ елінің мұнай-газ өндірісінің
негізі болып табылатын бұрынғы кендерге қосымша соңғы жылдары аса ірі Теңіз
мұнай кені ашылды.
Кен қабаттарының пайда болуы тектоникалық, литологиялық және
стратиграфиялық экрандағы антиклиналдар сияқты әр түрлі қатты жыныстар
кедергілеріне тығыз байланысты, сондықтан кендердің басым көпшілігі
тектоникалық экрандағы кедергілер маңынан ашылды. Әдетте триастық мұнайлар
жеңіл, күкірті аз болады. Ал юралық мұнайлар әдетте ауыр, бірақ күкірті аз
келеді.
Мұнай-газдан басқа аумақта пайдалы қазбалар ішінен облыс экономикасы
үшін маңызды борат және борат тұзды кендері, ас тұзы, калий, магнийлі
жыныстар, құрылыс индустриялық шикізаттары (гипстер, саз, құм, әктастар),
сондай-ақ битуминозды жыныстар мен тұщы және минералды су көздерінің
кендерін атап кеткен жөн.
Көл тұзының жер бетіне шығып жатқан көлемі 121 км2, ал қалыңдығы 56,2
м-ге жетеді. Көлдің тұзды суы құрамында бор, калий, магний, бром, литий
және басқа тұздар мол. Облыстың көптеген тұзды алқаптарын құрайтын ас
тұзының қоры өте мол. Тұзды алқаптардағы тұз сапасы жөнінен химия
өндірісінің жоғары талаптарына сай келеді. Тұздардың бір бөлігі ауыл
шаруашылығында малдарды қосымша азықтандыру үшін де пайдаланылады.
1.4. Ауданның гидрографиялық торабы
Жайық өзені Ресей жеріндегі Орал тауы сілемінің оңтүстік-шығыс
етегіндегі бес мөлдір бұлақ көзінен басталады да; Башқұртыстан жерімен
ағып, Челябі, Орынбор облыстарын басып отіп, Елек өзені сағасынан бастап
қазақ еліне еніп, Батыс Қазақстан облысы топырағына өтеді. Олар тауының
Нәжім тауынан бастау алған Жайық өзені бастапқыда Оңтүстік Оралдың шығыс
беткейін бойлай тар аңғармен ағады. Жалпы Жайықтың ағыс қуаты толығымен
оның жоғарғы ағысы бойында, яғни Ресей жерінде қалыптасады. Жайық өзені
Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен өтеді, ал Магнитогорск
қаласының тұсында өзеннің жағасы жарқабақ болып келеді. Ор қаласынан
төменде өзен батысқа шұғыл бұрылып, Губерли шатқалымен өтеді. Жайық төменгі
ағысында сәуірдің бас кезінде, ал жоғарғы ағысында сәуірдің 2-ші жартысынан
маусымға дейін су тасқындары болып тұрады. Жайық өзенінің су күзде бір-
біртеу суып, қараша айында қата бастайды, орташа есеппен өзен бетін жылына
121 күн мұз құрсап жатады. Көктемде 7 наурыздан 14 сәуірге дейін мұз мұқара
түседі де, 1-3 күн сең жүріп, су беті ашылады. Жайық өзенінің жоғарғы
ағысында 13 сала, ал орта ағысында 14 сала құяды. Соның ішінде ірі
салалары: Сақмара, Тапалық, Шаған, Елек, Ор, Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты,
Бақсай, Бағырлай салалары Жайыққа жетпей Каспий маңы ойпатында құрғап
қалады.
Жайық өзені – сулылығы жағынан Қазақстанда төртінші орынды алатын, ең
үлкен тарзиттік өзен болып табылады, оның ұзындығы 2428 км, өзен ұзындығы
3531 км Волга және 2857 км Дунай өзендерінен ғана артта қалады.
Орал қаласынан төмен су деңгейі жоғарылағанда өзен теңіз құра жиналады.
Оңтүстікке Калмыкова селосына қарай Жайық Узеней суларымен қосылады да
жалпы ені 100 км жететін кездері болады.
Өзендер негізінен басын Жалпы Сырттан алады да Жайықтың оң сағаларымен
(Шаған, Деркул), немесе Каспий маңы ойпатының ағынсыз алаптарына қарай
кетеді.
Жайық өзенінің суы жоғарғы және ортаңғы өзен ағындыларымен қалыптасады.
Жайық өзенінің төменгі ағысында бір де бір сағасы жоқ. Өзен көбінесе қар
суымен қоректенеді. Өзеннің төменгі бөлігінде су тасуы сәуір-маусым
айларында болады.
Жайық өзені – Каспий алабының ортаңғы және төменгі ағыстарындағы балық
шаруашылық маңызы зор, жалғыз реттелмеген өзен болып табылады. Жайық
өзенінің қатты ағындысы (шөгінділер, үйінділер) және суының лайлылығы жазық
жерлердегі Каспий теңізіне құятын өзендерге қарағанда жоғары.
Жайық өзенінің суы гидрокарбонатты-натрийлі класқа жатады, Кейбір
мезгілде оның суы хлорлы-катрийліге ауысады. Өзеннің тұздылығы 3,21 гкг
нан 5,95 гкг-ға, сілтілігі - 3,1-3,4 мг-эквл.
Маңғыстау облысы аумағында үнемі ағатын ағындар жоқ. Мұнда ағыны тек
көктем мен күзде ғана болатын құрғақ арналармен және салалармен қоршалған
ағынсыз ойпаттар тараған.
Қазақстан республикасының аумағын шайып жатқан Каспий теңізінің
айдыны екі табиғи ауданға бөлінеді: Солтүстік Каспийдің шығыс бөлігі және
Ортаңғы каспийдің шығыс бөлігі. Солтүстік каспийдің шығыс бөлігі тұтасымен
жартылай тұйық оқшауланған су қоймасы болып табылады. Оның гидрологиялық
режимі континенттік климат жағдайында, максимал тереңдігі 10 м-ден аспайтын
су таяз қайраң жағдайында қалыптасады. Теңіздің фондық су деңгейінің
тербелісіне және Еділ мен Орал өзендері ағындысына тәуелді. Солтүстік
Каспийдің шығыс жағлауының жағаға іргелес түбінің және оған жапсарлас
жатқан жағалау зонасының еңістігі өте кіші, бұл жағалау сызығының теңіз
суның фондық деңгейі 1 м-ге көтерілген кезде 15 км-ге дейін шалқуын және
желқума-желбөгет құбылыстары кезінде 2-3 км-ге шегініп шалқуын айқындайды.
Орта Каспийдің қазақстандық шығыс жағалауы түзу сызықтыға жақын, жағасы
құламалы, тік, ол жерде жағалау миграциясы аз. Теңіздің ортаңғы бөлігінде
судың тереңдігі 50-200 м-ге дейін өзгереді.
Солтүстік Каспийдің шығыс бөлігінде байқалатын динамикалық
процестерді: желқума, желбөгет, ағыс, толқын, тасындылар ағындысын, теңіз
суы деңгейінің желқума-желбөгет әсерінен тербелуінің динамикасын
айқындайтын басты фактор жел болып табылады. Ауаның Солтүстік Каспий
үстіндегі циркуляциясы негізінен сібір қысқы максимум және жазғы ауған-иран
минимумы сияқты континенттік баралық түзілімдердің әсерінен қалыптасады.
Солтүстік Каспийдің акваториясында осы баралық центрлердің батыс
отрогтарының түзілуі және таралуымен байланысты атмосфералық қысымның
маусымдық өзгерісі байқалады. Сонымен қатар, теңіздің өзінің баралық өріске
жергілікті термодинамикалық ықпалы орын алады. Солтүстік Каспийдің шығыс
айдынында желдің режимі бойынша солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс
аудандарды ажыратады.
Каспий теңізінің солтүстік жағалауы: ойпатты, құмды, тастақты жазық,
теңіз суының шалқып шегінуінен кең алқапты шөгінді-лайлы қайраң
қалыптасқан. Маңқыстау жағалау абразивтік (жемірмелі) жарқабақты болып
келеді. Солтүстік бөлігінің жағалауы қарқынды түрде өсіп келеді. Оған теңіз
суы деңгейінің төмендеуі, атыраудың күрт өсуі және мол терригендік
материалдың келіп түсуі ықпалын тигізеді. Оңтүстікке қарай жағаның
аккумуляциялық түрі басым бола береді.
Теңіз түбі бедерінің ерекшелігі: солтүстігі тайыз сулы, көлбеулене
келген шөгінділі жазық, оңтүстігі – шоңғалды терең ойыстар. Түбінің бедері
мен гидрологиялық ерекшеліктеріне қарай теңіз: Солтүстік Каспий, Орта және
Оңтүстік Каспий болып ажыратылады. Каспийдің ең таяз жерінің тереңдігі 4-8
м.
Теңіз деңгейінің уақытша ауытқуы көбінесе судың шалқып-шегіну, яғни
желқұма, желбөгет құбылыстарына байланысты. Осыған байланысты теңіз су
бетінің деңгейі солтүстігінде 2-2,5 м-ге дейін көтеріліп, 2 м шамасында
төмендейді. Жалпы маусымдық ауытқу мөлшері 30 см-дей болады. Кейде сейш
құбылысы байқалады. Оның периоды 10 минуттан 12 сағаттқа дейін, ал ауытқу
аралығы 0,7 м-ге дейін жетеді.
Орталық Оралдың Батыс беткейдің өзендері жауын-шашын біркелкі
таралмайтын шығыс беткейге қарағанда мол сулы келеді. Өзендер қар және
жаңбыр суымен қоректенеді.
Солтүстік және Ортаңғы Каспидің гидрологиялық режимінде ағыс маңызды
рөл атқарады. Ағыстың сипаты судың тұздылығының, лайлылығының, жылу
адвекциясының, тасындылардың тасымалдануы мен шөгуінің кеңістіктік-уақыттық
өзгерісін, теңіз түбі бедерінің қалыптасуын, планктоннның орын ауыстыруын,
гидрохимиялық режим ерекшеліктерін, судың ластану процестерінің өзгеруінде
маңызды рөл атқарады.
Солтүстік Каспийде ағыс желмен, Жайықтың ағындысымен, су тығыздығының
үлестірімімен анықталады. Олар судың тереңдігіне, теңіз түбінің рельефіне,
су асты өсімдіктерге және жағалаудың конфигурациясына тәуелді. Өзен
ағындысы және су тығыздығының үлестірімі тұрақты ағындық ағыстарды
айқындайды, ал желдің әсері желдік және градиенттік ағыстарды айқындайды.
Ағындық ағыстар мен желдік ағыстардың жылдамдығын салыстыру Солтүстік
Каспийдің гидрологиялық жағдайының өзгеруінде соңғысы басымдық рөл
атқаратынын көрсетті.
Солтүстік Каспийде ағыс ауқымды уақыттық өзгергішітігімен
ерекшеленеді. Судың бір бағыттағы тұрақты қозғалысы 37 сағатқа тең.
Солтүстік каспийдің шығыс бөлігінде тұрақты су айналымы жоқ.
Солтүстік Каспийдің шығыс жағалауын бойлай түгелдей дерлік су
кемерінен 1,0-1,5 м изобат шегіне дейін су өсімдігінің бөгеті бар, ол
жағаны толқыннан әсерінен қалқалайтын қалқан ретінде қызмет жасайды. Шығыс
қайраңы үшін желдің қамтамасыздығы 2 % максимал жылдамдығы (30 мс) кезінде
және желқума кезіндегі 0,7 м тереңдікте толқынның орташа биіктігі 0,25 м
құрайды, ал максимал биіктігі 0,45 м, толқынның орташа ұзындығы 2 м-ге
жуық.
Орта Каспийдің қазақстандық шығыс бөлігінде солтүстік және солтүстік-
батыс толқындар, сондай-ақ оңтүстік-шығыс толқындар басым. Жазда солтүстік
бағыттан пайда болатын толқындар басым. Толқындар ең үлкен биіктігіне
оңтүстік-шығыстан пайда болғанда жетеді.
1.5. Ауданның климаттық жағдайы
Зерттеліп отырған ауданның климаты тым континеттік, қуаң, қоңыржай.
Қаңтардың орташа температурасы -14 -15оС құрайлы, ал шілденің орташа
температурасы 22-25оС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 190-300 мм. Қар
жамылғысы солтүстігінде130-140, оңтүстігінде 70-80 күн жатады.
Каспий теңізі алабы бірнеше климаттық белдеулерді қиып өтеді:
солтүстігінде континенттік, батысында қоңыржай жылы, оңтүстік батысында –
субтропикалық-ылғалды, шығысында қуаң белдеулі. Атмосфералық циркуляцияны
айқындайтын басты барийкалық центрлері қыста азиат максимумының сілемдер,
жазда азор максимумы мен оңтүстік-азиат минимумы сілемдері. Климатының
басты ерекшеліктеріне айтарлықтай континенталдылық, ауа-райының
антициклондық жағдайның басым болуы, құрғақ желдер, қатал аязды қыс
(әсіресе солтүстік бөлігінде), жыл ішінде температураның айтарлықтай
өзгеруі, жауын шашынның аз болуы жатады. Атмосфералық фронтарында циклондық
іс-әрекет дамиды. Бұл да Каспий теңізінің климаты мен ауа-райының басты
элементінің бірі болып табылады. Теңіздің солтүсті бөлігі өзінің
континенттік климатымен, термиялық жағдайымен, ауа температурасының күрт
ауытқуымен, жауын-шашынның тапшылығымен ерекшеленеді. Солтүстік және орта
бөліктерінде жел қазан-сәуірде шығыстан, мамыр қыркүйекте солтүстік-
батыстан соғады, оңтүстігінде муссондық жел байқалады, орта бөлігінің
солтүстік-батысында жел өте күшті болады, жылдамдығы кейде 24 мс-тан
асады.
Көпжылдық орташа ауа температурасы солтүстік жағалауда 7-8 °С-ден
(Ганюшкина, Забурунье, Атырау) 9-11 °С-ге дейін шығыс жағалауында (Форт-
Шевченко, Актау, Тұщыбек) өзгереді. Жазы ыстық. Жылдың жылы айлары шілде-
тамыздың көпжылдық орташа температурасы 24-26 °С, жекелеген жылдары
байқалған абсолюттік максимумы 38-42 °С шамасында. Жаз айларындағы ауа
температурасының тәуліктік ауытқуы орта есеппен 7-10 °С, максимум ауытқу 26-
28 °С. Қыс айларында ауаның тепмературасы – 10-12 °С. Жылдың ең суық айы
қаңтардың көпжылдық орташа температурасы солтүстік жағалауында – минус 10
°С –ден, шығыс жағалауында минус 3-5 °С дейін. Ауа температурасының
абсолюттік минимумы солтүстік жағалауында минус 38 °С , ал шығыс
жағалауында минус 28 °С. Қыстан көктемге өту өте жылдам жүреді. Наурыз
айынан сәуір айына қарай ауа температурасының көтерілуі 10-12 °С құрайды.
Теңіз бетіне түсетін жауын-шашын мөлшері өте жеткіліксіз. Солтүстік
жағалауында жылына орта есеппен 170-190 мм, оңтүстік-шығысқа қарай 140-150
мм-ге дейін төмендейді. Жауын-шашын маусым бойынша біркелкі таралмаған.
Көктемнің басында, жазға қарай өткенде және күз түскенде жауын-шашынның көп
мөлшері түседі.
Сұйық жауын-шашын жылдық жиынтық жауын-шашынның 50-75 % құрайды.
Қар жамылғысы жылдардың 50 % артық жағдайда қалыптаспайды. Орта
есеппен қар жамылғысының қабаты мардымсыз, ең үлкен шамасы ақпан айында (15-
20 см) байқалады. Кеңістікте біркелкі таралмайды. Суайрық сызықтарынан жел
қуып әкеліп микро және мезо-формалы рельеф ойыстарына тығып тастайды.
Теңіз бетінен буланудың жылдық орташа мөлшері басым бөлігінде 1000 мм-
ге дейін жетеді. Оңтүстік каспийдің шығыс бөлігінде, Апшерон түбегінің
маңында жылына 1400 мм-ге дейін жетеді.
Жазда судың беткі қабатының орташа температурасы 24-26 °С,
оңтүстігінде 29 °С. Шығыс жағалауында шілде-тамыз айларының кейбір
күндерінде судың беткі қабатын күшті жел ығыстырып араластыруына
байланысты, төменнен көтерілген суық су жалпы температураны 10-12 °С дейін
салқындатады. Қыста судың орташа температурасы солтүстігінде – 0,5 °С,
орталығында 3-7 °С, оңтүстігінде 8-10 °С. Солтүстігінде теңіз беті
қарашадан наурызға дейін қатып, мұздың қалыңдығы 2 м-ге дейін жетеді. Теңіз
суының орташа тұздылығы – 12,7-12,8 ‰, шығыс жағалауында 13,2
‰, теңіздің Еділ мен Жайық сағаларына жуық бөлігінде 0,1-0,2 ‰. Теңіздің
аумағы бойынша тұздылықтың өзгеруі тіктеме бойынша да, уақыт бойынша да
елеусіз, тек солтүстігінде ғана Еділ ағындысының тербелуіне байланысты
айтарлықтай тербеліс байқалады. Каспий теңізі тұзының әдеттегі мұхит суының
тұздылығынан айырмашылығы үлкен. Теңіз суында сульфат, кальций корбонаты,
магний мол, керісінше мұхит суына қарағанда хлорид аз. Оны өзен ағындысының
ықпалымен түсіндіруге болады.
1.6. Ауданның биогендік ерекшеліктері
Топырағы. Орал облысының жерінде қара, қара қызыл қоңыр, боз қызыл
қоңыр топырақтар кездеседі. Кейде қоңыр шалғынды, сор, сортаң топырақтар
түрлері де ұшырайды. Облыс жерінің 10%-ы құмды болып келеді.
Жалпы Каспий маңы ойпатының топырақ жамылғысының құрылымы өзінің
түзілу факторлары мен құрамының сан алуандығына байланысты өте күрделі
болып келеді. Зерттеліп отырған аймақ негізінен шөлейт зона құрамына
кіреді, Жайық өзенінің екі жағындағы кең жайылымдарда құнарлы қабаты 70 см-
ге дейін болатын шалғынды аллювийлі қуаң топырақ, Нарын, Тайсойған, Ментеке
өңірлерінде бозғылт құмды топырақ тараған. Ойпаттың теңіз жағалауында
батпақты-тұзы саз топырақ гімісқа тапшы, шикі шым тезек аралас келеді.
Афтоморфты қоңыр не сұр топырақ Жайықтың екі жағасында да, әсіресе сол
жағында Тайсойған дейінгі өңірді, Ойылдың сағалық бөілігін қамтиды,
біршама құнарлы келеді. Каспий маңы ойпатының шығыс жағында гумісқа кедей,
сұр, қоңыр не саз топырақты ойыстыра қалыптасады. Жайықтың сол жағында,
Сағыз және Жем өзендерінің сағаларында сорлар басым келеді. Аймақтың осы
сипаттағы жер қоры, топырақ жамылғысы, негізнен ауыл шаруашылығына, соның
ішінде мал шаруашылығына пайдаланылады.
Өсімдігі. Аймақтың өсімдік жамылғысы алуан түрлі. Орал облысының
солтүстік бөлігін бетегелі-бозды дала алып жатыр. Бұның оңтүстігінде ақ
жусанды-бетегелі шөлейт зона орналасқан. Өзен аңғарларында шалғынды құрақ,
қамыс Жайық жайылмасында ақ және қара терек, тал, емен, қайың, ырғай,
итжүзім, долана, итмұрын т.б. өседі. Жайық өзен мен Тайпақ каналы
бойларында орманды алқаптар отырғызылған. Облыс жерінде бояу, дәрі-дәрмек
алынатын өсімдіктер де өседі.
Орал тауларында солтүстіктен оңтүстікке ауысып отыратын бірнеше
табиғат зоналары бар. Сонымен қатар топырақ және өсімдік жамылғысының
биіктік белдеулері де анық байқалады. Полярлық және поляр маңылық Оралда
тасты, қыналы және мүкті тундра дамыған. Оңтүстігінде және беткейлердің
төменгі бөліктерінде тундра Орал тауының көп жерін қамтыған орман зонасымен
алмасады. Бұл зоналық солтүстігі кілең қылқанды тайгадан, ал оңтүстігі
аралас және жалпақ жапырақты орманнан тұрады. Қылқан жапырақтардан шырша,
май қарағай, қарағай, бал қарағай, сотүстігінде самырсын қайың, көк терек
өседі. Оңтүстік Орал етегінде, Жайық өзен маңында орман зонасы шымды-күлгін
және қара топырақтан тұратын орманды дала зонасына ауысады.
Зерттеліп отырған аумақтың шөлейт зонасының табиғи ылғалы жеткіліксіз
және топырағы тұзды аймағының құрамына кіретін Каспий маңы жерінің өсімдік
жамылғысы солтүстігіндегі далалық және оңтүстігіндегі шөл зоналарының осы
өңірге өскен және бейімделген өсімдік түрлері ғана қалыптасқан. Барлық
аудандарда дерлік ақ және қара жусанды-қияқты, бұйырғынды-ебелекті,
мортықты, қоңырбасты-көкпекті шөптер жиынтығы басым өседі. Бұларға қосымша
көктемде ойдым-ойдым ойыстарда, қазан шұңқырларда селеу, изен, сарсазан,
итсигек, ажырық т.б. араласа өседі.
Қазақстанның Қызыл кітабына Жайық алабының табиғаты бойынша
енгізілген, яғни жойылып кету қаупі бар өсімдік түрлері кездеседі. Оларға
мыналар жатады: ақтұңғиық, ауыспалы қау, берік сүттеген, бор рияны, бор
сиякөгі, бүршікті феллориния, кәдімгі жұмсақ жеміс, кестелі шампиньон,
комаров жоңышқасы, қатпар гладиолус, су шылымы, талиев гүлкекіресі, теңге
жапырақты шықшөп.
Жануары. Жайық өзені бойындағы тоғайларда суыр, елік, Үлкен Өзеннің
қамысында жабайы шошқа, оңтүстік-батыс жағында бөкен, күзен, түлкі, қарсақ,
қасқыр, қоян, өзен жайылымдарында бағалы аңдардың бірі ондатра, құндыз,
саршұнақ мекендейді. Зерттеліп отырған аумақта құстардан аққу, сұрқаз,
бірқазан, сұртырна, балықшы, сұр кекілік, ұзын құйрықты су қарақұсы,
кезқұйрық, қаршыға, қарлығаш, қараторғай кездеседі. Бауырмен
жорғалаушыларға келетін болсақ, жылан кесіртке, кездеседі. Өзен-көлдерде
қаракөз, аққайран, сазан, көксерке, т.б. балықтар кездеседі. Жайық өзенінде
бекіре және шоқыр сияқты қызыл балық түрлері де ауланады.
Зерттеліп отырған аймақтың жануарлар дүниесіне негізінен кемірушілер
мен бауырмен жорғалаушылардың үлесі басым деуге болады. Бірақ бұл аймақта
пайдалы қазбалар, соның ішінде мұнай мен газды қарқынды игерудің
нәтижесінде жануарлар дүниесінің таралу кеңістігі күрт тарылып бара жатыр,
түрлерінің де саны азаюда.
Атырау өңірінің, соның ішінде Жайық өзенінің басты байлығы – бекіре
балығы ғасырлар бойғы бір-ден бір табиғат қоры болып табылады. Кезінде
Атырау қаласының ірге тасының қалануына да басты себепші болған осы балық
қоры. Сол күндерден бастап есепсіз ауланып келе жатқан балықтар жылдан-
жылға азайып бара жатыр. Балықтардың санын молайту және оның өнімділігін
арттыру мақсатындағы жұмыстар мүлдем мардымсыз жүргізілуде. Қызыл балықтың
кейбір түрлері осы Каспий – Жайық алабынан басқа жер шарының басқа еш
жерінде кездеспейді.
Қазақстанның Қызыл кітабына Жайық алабының табиғаты бойынша
енгізілген, яғни жойылып кету қаупі бар жануарлар түрлері: ақбас тырна,
ала жертесер, алып соқыртышқан, безгелдек, бұйра бірқазан, бүркіт, дуадақ,
жұпар тышқан, жыланбүркіт каспий албырты, қоқиғаз немесе қызыл қаз, кіші
аққұтан, қарабай, қарабауырды бұлдырық, қаракүзен, қара кірпі, қарақал,
қарақұйрық, құндыз, мәрмәр шүрегей, сары алақоржын, субүркіт, үстірт қойы,
шағыл мысығы, шұбар күзен.
2 Тарау
Жайық өзені атырауының ландшафтық
Құрылымы
2.1. Атырау-Маңғыстау алаптарының ландшафтық құрылымы
Президентіміздің халыққа жолдауы мен Мемлекетіміздің стратегиялық
жоспарларына сай ауыл аймақтарының проблемалары 2003-2005 жылдардағы ең
маңызды проблемалар болып саналды. Бағдарлама бойынша қоршаған ортаны
қорғау Министрлігі 2005 жылы Батыс Қазақстанның ауыл аумақтарының әкімшілік
облыстар шекарасында экологиялық-демографиялық зерттеулер жүргізді. Ауыл
тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен негізгі ландшафттық-экологиялық талдау
жасау жобаның ең маңызды міндетерінің бірі болды. Табиғат ресурстарын
тиімді пайдалану стратегиясын жасаудың көп ақпаратты және объективті
негізін салуда, жерлердің деградацияға ұшырау процесстерін болдырмауда
және ескертуде табиғи-аумақтық кешендердің (ТАК) құрылымдық ұйымдастрылуын
зерттеу, олардың кеңістіктік моделін жасау маңызды. 1:1000 000
масштабындағы ландшафтық карта ТАК–тың дифференциациясының кеңістіктік
моделі болып табылады. Бұл карта аумақтың ландшафтық-экологиялық жағдайын
бағалаудың негізгі базасы болып табылады.
Атырау және Маңғыстау облыстарының кеңістіктік құрылымдық құрылысы
бірқатар өзіндік ерекшеліктерге ие. Егер Атырау облысының аумағы біртипті
кеңістіктік ландшафтық құрылымдық болса, Маңғыстау облысының
аумағы–айтарлықтай күрделі болып келеді. Бұл ерекшеліктер облыстардың
географиялық орналасуына, аумақтың геологиялық-геоморфологиялық
ерекшеліктеріне, төрттік кезеңдегі негізгі ландшафтқұрушы компонеттерді
қалыптастырудағы аридтік жағдайларға, сонымен қатар қазіргі кездегі
физикалық-географиялық процесстердің ерекшеліктеріне байланысты.
Морфоқұрылымдық көрсеткіштері бойынша Атырау облысының ландшафттары
жазықтық классқа жатады, қабатты дифференциациясына сәйкес біршама төмен
түскен, салыстырмалы түрде көтерілген жазықтар мен ұсақ шоқылық
подкластарға бөлінеді. Маңғыстау облысының ландшафттары жазықтықтық және
таулық кластарға жатады, қабатты дифферциациясына сәйкес біршама төмен
түскен жерлер және біршама көтерілген жазықтар мен аласатаулар подкласына
жатады. Бөл бөлінулер аумақтың генезисін, литологиялық құрылымын және
морфоқұрылымдық ерекшеліктерін есепке ала отырып жүзеге асырылған. Атырау
облысының ландшафттарының жазықтықтық кластары шөлейт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
Физикалық география кафедрасы
Дипломдық жұмыс
Жайық өзені атырауындағы ландшафтарды ГАЖ арқылы зерттеу
Орындаған
4 курс студенті ________________ Лұқпанов Р.
Ғылыми жетекші
г.ғ.к., доцент: ________________ Керімбаев Н.Н.
Нормабақылаушы ________________
Қорғауға жіберілді Тұрапова
Р.О.
____ __________ 2007ж. ______________
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.д., доц.: ________________ Мұқашева Ж.Н.
Алматы 2007
МАЗМҰНЫ
беті
Кіріспе 5
І Тарау. Жайыз өзені атырауының физикалық 7
географиялық сипаттамасы
1.1. Зерттеу аймағының физикалық-географиялық орналасуы. 7
1.2. Ауданның геологиялық құрылымы 10
1.3. Ауданның жалпы жер бедері 11
1.4. Ауданның гидрографиялық торабы 14
1.5. Ауданның климаттық жағдайы 17
1.6. Ауданның биогендік ерекшеліктері 19
2 Тарау. Жайық өзені атырауының ландшафтық құрылымы 22
2.1. Атырау алабының ландшафтық құрылымы 22
2.2. Жайық өзені ландшафтысының қалыптасуындағы құрылымдардың 25
рөлдері
2.3. Жайық өзенінің қазіргі экологиялық жағдайы 27
3 Тарау. Жайық өзені ландшафтына ГАЖ жасау 31
3.1. Қазіргі кезде ГАЖ қолданудың маңызы 31
3.2. Ландшафтық зоналарды зерттеуде ГАЖ қолдану 33
3.3. Жайық өзенінің ГАЖ-ын құру 35
Қорытынды 40
Қолданылған әдебиеттер тізімі 42
РЕФЕРАТ
Берілген бітіру жұмысының тақырыбы: Жайық өзені атырауындағы
ландшафтарды ГАЖ арқылы зерттеу.
Орындалған жұмыстың мақсаты: Жайық өзені алабының ландшафттық
құрылымдары және олардың ГАЖ-ын жасау. Табиғат ресурстарын тиімді
пайдалану стратегиясын жасаудың көп ақпаратты және объективті негізін
салуда, жерлердің деградацияға ұшырау процесстерін болдырмауда және
ескертудегі ГАЖ-дың маңызын баяндау.
Берілген жұмыста негізгі мәтін 43 парақ, соның ішінде 2 карта, 25
әдебиет көздері, 7 кесте, 6 сурет пайдаланылған.
Жұмыста келесі жаңа сөздер кездеседі: Географиялық ақпараттық жүйе
(ГАЖ), өзен алабы, ландшафттық құрылымдар, мұнай, газ, ресурс, техногендік
ластаушы көздер.
Жұмысты жазу барысында келесі зерттеу тәсілдері қолданылды: әдеби,
графикалық, картографиялық.
Кіріспе
Каспий теңізі – жердің ағынсыз ең ірі су қоймасы. Теңіз Қазақстанның
батыс бөлігінде орналасқан. Теңізге солтүстік жағынан Еділ, Жайық, Жем,
Ембі, Терек өзендері құяды. Орал тауының шығыс беткейінің көпшілік өзендері
Тобыл, Исет, Тура, Тавда, батыс беткейіндегі өзендері Печора, және Волга,
Кама, Белая, Вишера алаптарына жатады. Ал Оңтүстік Оралдың негізгі өзені –
Жайық. Жайық өзені жоғарғы ағысында бойлама аңғарлармен баяу ағып, содан
кейін бағытын күрт өзгерте жоталарды, жондарды кесіп өтіп жазық бөлікке
шығады.
Жайық өзені Орал тауының Үйтас жотасындағы биіктігі 637м Нәжім тауынан
басталып, Башқұртстаннан Челябинск және Орынбор облыстарының жерін басып
өтеді де, Тобыл өзенінен пайда болған өзендердің, Мұғалжар және Жалпы Сырт
шоқыларынан аққан суларға қосылып, молайып барып Каспийге құяды.
Жайық өзенінің ұзындығы 2534 км., оның Қазақстан жеріндегі ұзындығы
1084 км, ал су жиналатын алабы 220 млн. км2. Сулылығы жағынан Жайық өзені
Қазақстанда төртінші орынды алады.
Атырау облысының жер бедерінің басты ерекшелігі, оның ойпатты жазық
болып келуінде. Геоморфологиялық тұрғыдан жер бетінің биіктігі барлық
аудандарда теңізге қарай көлбеулене кеми түседі, яғни Каспий маңының
депрессиясы жақсы айқындалады. Соның нәтижесінде көпшілік жерлердің
абсолюттік биіктігі теңіз деңгейінен төмен жатыр. Облыс жері түгелімен
Каспий маңы ойпатының құрамына енеді және аздап Жем үстіртінің батыс шетін
алып жатыр. Бұл екі геоморфологиялық құрылым Орыс платформасының күрделі
әрі әр текті алқабы болып табылатын терең тектоникалық ойыс – Каспий маңы
синеклинасының үстінде орналасқан. Каспий маңы ойпаты – теңіз түбінен
босаған алғашқы аккумуляциялық жазық. Орографиялық жағынан жайпақ, теңізге
қарай көлбеу жатқан орасан зор ойпаң. Ондағы Жайық өзенінің аңғары аллювий
шөгінділерінен құралған. Облыстың аумағы түгелдей дерлік тұз күмбездерінен
түзілген.
Зерттеліп отырған ауданның климаты тым континеттік, қуаң, қоңыржай.
Қыста Азия максимумы, ал жазда Азор максимумы мен Оңтүстік Азия минимумы
тармақтары әсер етеді.. Қаңтардың орташа температурасы -14 -15оС құрайды,
ал шілденің орташа температурасы +26оС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 190-
300 мм. Қар жамылғысы солтүстігінде130-140, оңтүстігінде 70-80 күн жатады.
Зерттеліп отырған аумақтағы кен қабаттарының пайда болуы тектоникалық,
литологиялық және стратиграфиялық экрандағы антиклиналдар сияқты әр түрлі
қатты жыныстар кедергілеріне тығыз байланысты, сондықтан кендердің басым
көпшілігі тектоникалық экрандағы кедергілер маңынан ашылды. Әдетте триастық
мұнайлар жеңіл, күкірті аз болады. Ал юралық мұнайлар әдетте ауыр, бірақ
күкірті аз келеді.
Жайық өзенінің суы жоғарғы және ортаңғы өзен ағындыларымен қалыптасады.
Жайық өзенінің төменгі ағысында бір де бір сағасы жоқ. Өзен көбінесе қар
суымен қоректенеді. Өзеннің төменгі бөлігінде су тасуы сәуір-маусым
айларында болады.
Жайық өзені – Каспий алабының ортаңғы және төменгі ағыстарындағы балық
шаруашылық маңызы зор, жалғыз реттелмеген өзен болып табылады. Жайық
өзенінің қатты ағындысы және суының лайлылығы жазық жерлердегі Каспий
теңізіне құятын өзендерге қарағанда жоғары.
І Тарау
Жайық өзені атырауының физикалық
географиялық сипаттамасы
1.1. Зерттеу аймағының физикалық-географиялық орналасуы.
Каспий теңізі – жердің ағынсыз ең ірі су қоймасы. Бұл су қоймасын оның
өте үлкен өлшеміне, теңіз суына ұқсас суының тұздылығына, режиміне қарап
теңіз деп атайды. Каспий теңізінің деңгейі Әлемдік мұхиттан әлдеқайда төмен
жатыр. 2000 жылдың басында оның биіктік белгісі – 27 абс. м. Каспидің осы
деңгейге сәйкес келетін су айдынының ауданы – 393 мың. км2, ал су көлемі –
78600 км3. Орташа тереңдігі және ең терең тұсы тиісінше 208 және 1025 м.
Каспий теңізі оңтүстіктен солтүстікке қарай 1200 км-ден астамға
созылып жатыр. Орташа ені 320 км. Жағасының жалпы ұзындығы 7 мың км. Каспий
Ресей, Қазақстан, Түркменстан, Әзірбайжан және Иран елдері аумағының
жағаларын шайып жатыр. Каспий теңізі Қазақстанның батыс бөлігінде. Ең
терең тұсы оңтүстік бөлігінде, қазақстанды бөлігі онша терең емес 200-328 м
шамасында. Солтүстік Каспийдің тереңдігі 15-20 м-ден аспайды. Ірі
шығанақтары: Комсомол, Маңқыстау, Кендірлі, Қаақ, Қарабұғазкөл және т.б.
Жалпы ауданы 350 км2 50-ге жуық аралдары бар. Аты – ежелгі заманда осы
теңіз жағасын қоныстанған Каспий тайпаларына байланысты қалыптасқан.
Сонымен бірге Гиркан, Хазар және Хвалын деген тарихи аттары бар. Каспий
теңізі және оның жағалауын мекендеген тайпалар туралы алғашқы түсініктер
сонау Ежелгі Греция кезінде жинақтала бастады. Геродот еңбектеріне енді.
Орыс теңізшілері арасында бұл теңіз туралы деректер ІХ-Х ғасырларда тарады.
ХVIII ғасырдың басында І петрдің талабына сай Каспий теңізі жан-жақты
зерттеле бастады. А Бекович-Черкасский және т.б. экспедициялар. Кейіңгі
кезеңдерде теңізді И.Ф. Саймонов, Н.А. Иващинцев, П.С. Паллас, С.Г. Гмелин,
Г.С. Карелин және т.б. зерттеді. Теңіздің және оның төңірегінің табиғат
сырларын анықтауда И.М. Апполов, Л.С. Берг және т.б. ғалымдар зор еңбек
сіңірді. Республикада теңізді және оның алабын зерттеуге ҚР ҒА-ның және
Қазақ Гидрометеорология институтының ғалымдары мен мамандары араласуда. Су
қоймасы балыққа бай, ал оның қойнауы мұнай мен газға толы. Бұл су қоймада
шеміршекті балықтардың ертедегі өкілдері – бекіре, шоқыр балық, пілмай,
сондай-ақ балықтардың басқа да бағалы түрлері (көксерке, торта балық,
сазан, табан балық және т.б.) тіршілік етеді. Каспий теңізі айтарлықтай
жақсы зерттелген, бірақ оның режимінде шешілмеген жұмбақтар көп. Ең басты
ерекшелігі соңғы жылдары теңіздің су деңгейінің тұрақталмауы болып отыр. Су
деңгейі күрт төмен түсіп немесе күрт көтеріліп бірқатар өзекті проблемалар
туғызып отыр. Оның үстіне бұл су деңгейі өзгерісін жел қума және жел бөгет
құбылыстары одан әрі ушықтыруда. Каспий теңізінің деңгейінің төмендеуі 1929
жылдардан басталып, 1977 жылға дейін созылды (29,02 м-ге дейін төмендеді).
Алайда 1978 жылдардан бастап су деңгейі күрт көтеріліп, қазіргі кезде бұл
мөлшер 2 м-ден асып кетті. Теңіз деңгейінің күрт жоғарылауынан күрделі
экологиялық мәселелер туындады: жағалауды, елді мекенді, порт имараттарын,
ауыл шаруашылығына пайдаланылатын жерді, мұнай кәсіпорындарын және т. б. су
басты.
Каспий теңізінің солтүстік жағалауы: ойпатты, құмды, тастақты жазық,
теңіз суының шалқып шегінуінен кең алқапты шөгінді-лайлы қайраң
қалыптасқан. Маңқыстау жағалау абразивтік (жемірмелі) жарқабақты болып
келеді. Солтүстік бөлігінің жағалауы қарқынды түрде өсіп келеді. Оған теңіз
суы деңгейінің төмендеуі, атыраудың күрт өсуі және мол терригендік
материалдың келіп түсуі ықпалын тигізеді. Оңтүстікке қарай жағаның
аккумуляциялық түрі басым бола береді.
Теңіз түбі бедерінің ерекшелігі: солтүстігі тайыз сулы, көлбеулене
келген шөгінділі жазық, оңтүстігі – шоңғалды терең ойыстар. Түбінің
бедері мен гидрологиялық ерекшеліктеріне қарай теңіз: Солтүстік Каспий,
Орта және Оңтүстік Каспий болып ажыратылады. Каспийдің ең таяз жерінің
тереңдігі 4-8 м.
Теңізге солтүстік жағынан Еділ, Жайық, Жем, Ембі, Терек өзендері
құяды. Олардың Жылдық жиынтық ағындысы Каспий теңізіне құятын өзендердің
жылдық ағындысының 88 % құрайды. Батыс жағалауынан ірі өзендер: Сулак,
самур, Кура және бірқатар кіші өзендер құяды (шамамен 7 % ағынды).
Ағындының қалған 5 % иран жағалауы өзендері береді (Горган, Херез,
Сефидруд). Шығыс жағалауында Қарабұғаз-көлді қоса алғанда бірде бір тұрақты
ағынсу жоқ.
Орал тауының шығыс беткейінің көпшілік өзендері Тобыл, Исет, Тура,
Тавда, батыс беткейіндегі өзендері Печора, және Волга, Кама, Белая, Вишера
алаптарына жатады. Ал Оңтүстік Оралдың негізгі өзені – Жайық.
Орал тауының көпшілік өзендері, соның ішінде Жайық өзені жоғарғы
ағысында бойлама аңғарлармен баяу ағып, содан кейін бағытын күрт өзгерте
жоталарды, жондарды кесіп өтіп жазық бөлікке шығады.
Жайық өзені Орал тауының (Оңтүстік Орал тауы) Үйтас жотасындағы
биіктігі 637м Нәжім тауынан басталып, Башқұртстаннан Челябинск және Орынбор
облыстарының жерін басып өтеді де, Тобыл өзенінен пайда болған өзендердің,
Мұғалжар және Жалпы Сырт шоқыларынан аққан суларға қосылып, молайып барып
Каспийге құяды. Сонымен қатар теңізге солтүстік жағынан Еділ, Жайық, Жем,
Ембі, Терек өзендері құяды. Олардың жылдық жиынтық ағындысы Каспий теңізіне
құятын өзендердің жылдық ағындысының 88 % құрайды. Батыс жағалауынан ірі
өзендер: Сулак, Самур, Кура және бірқатар кіші өзендер құяды (шамамен 7 %
ағынды). Ағындының қалған 5 % иран жағалауы өзендері береді (Горган,
Херез, Сефидруд). Шығыс жағалауында Қарабұғаз-көлді қоса алғанда бірде бір
тұрақты ағынсу жоқ.
Жайық атырауының алғашқы нақты сипаттамалары 1627 жылы Ресейде
құрастырылған Үлкен сызба кітапта келтірілген: Жайық, Ойыл, Сағыз және
Жем т.б. алаптар қағаз бетіне түсіріліп, жан-жақты дерегі берілген. Семен
Ремезов ұлдарымен бірігіп құрастырған Сібірдің сызба кітабының Қуаң және
жолсыз тастақты дала сызбасы атты тарауында Батыс Қазақстан, соның ішінде
Жайық бойы туралы бұрін белгісіз болған географиялық-картографиялық
еңбектер беріледі. Міне осы 17 ғасырдан бастап Атырау өңірі Ресей назарынан
тыс қалдырылмай, табиғи қорлары игеріле бастады, елді мекендер ірге
көтерді, Еділ бойындағы қалаларға Жайық балығын тасу жолға қойылды.
Жайық өзенінің ұзындығы 2534 км., оның су жиналатын алабы 220 млн.
км2, егер бұған Үлкен және Кіші Өзен, Ойыл және Сағыз өзендерінің алқабын
қоссақ 307 млн. км2 болады. Қазақстан территориясында Жайық өзенінің
ұзындығы 1082 км. Жайыққа Самара, Ор, Елек, Утва өзендері құяды. Сулылығы
жағынан Жайық өзені Қазақстанда төртінші орынды алады.
1.2. Ауданның геологиялық құрылымы
Облыстың солтүстігін өзен аңғарларымен тілімделген, юра, бор
жыныстарынан түзілген жонды жазық Жалпы Сырттың оңтүстік сілемі алып жатыр.
Жайық өзенінен шығысқа қарай Жалпы Сырт Орал маңы үстіртіне ұласады. Бұл
өңір төрттік кезеңнің саздақ, құм қабаттарынан жамылған бор жыныстарынан
құралады, биіктігі 110-263 м. Каспий маңы ойпаты жас төрттік және сол
кездегі тұздылығы жоғары болған шөгінділерден тұрады. Солтүстік-шығыстан
оңтүстікке қарай Жайық өзені ағады. Жайық өзенінің аңғары аллювий
шөгінділерінен құралған. Облыстың аумағы түгелдей дерлік тұз күмбездерінен
түзілген.
Геологиялық құрылымы бойынша Орал тауы палеозойда меридиандық бағытта
созылған геосинклинальдық жүйе болған, герцин қатпарлығы нәтижесінде
біржола бекіген жер қыртысының ірі құрылымдарының бірі. Ортаңғы карбонға
дейін геосинклинальдық аймақ, ортаңғы тристан кейінгі уақытта тау
массивтерінің қарқынды көтерілулері мен мүжілулерінің және шөгінділердің
қалың қабаттары жиылу провинциясы болды. Ортаңғы тристан бастап Орал
таулары планформалық режимде дамыды. Орал тауларында барлық геологиялық
жүйелердің жыныстары түгел кездеседі. Вулкандық әрекеттер докембрий мен
палеозойда күшті болды. Ордовик, силур эффузияларының қалың қабаттары және
бұлармен жастас интрузиялар Солтүстік және Орта Оралда біріншісін докембрий
мен каледон қатпарлықтары, екіншісін герцин, үшіншісін киммерий мен альпі
қатпарлықтары құрайды. Герцин қатпарлығының ерекшелігі – шығыс беткейдегі
жоғарғы карбонда басталған қатпар түзуші қозғалыстардың батыс беткейге
ауыса келе ондағы пермь жыныстарын қатпарлыққа жиырғандығы. Аталған
қатпарлықтар және олармен байланысты магмалық әрекеттер нәтижесінде Орал
алды бөктерлік ойпаңы, Солтүстік Орал ойысы, Орал-Тобыл анклинорийлері
қалыптасты.
Атырау облысы платформалық геофизикалық деректер бойынша 7-20 км-
лік тереңдікте және көршілес аудандармен салыстырғанда өзгеріске түскен
шөгінді-жанартаулы және интрузиялық жыныстардан қалыптасқан.
Платформалардың сынуының салдарынан ірі блоктарға ыдыраған.
Каспий маңы ойпаты геологиялық құрылымы жөнінен батысында Ергеней
қыратымен және Еділдің тармақталған атырауымен, солтүстігінде Жалпы Сырт
шетімен, шығысында Оңтүстік Орал етегіне, яғни Жайық өзеніне жалғасатын Жем
үстіртімен, оңтүстік-шығысында Үстірттің кемерімен көмкерілген, Каспий
теңізінің солтүстік айдынымен шайылып жатқан жазық аймақ. Бұл күнде алғашқы
ежелгі жазықтың белгілері тек теңіз жағалауында ғана сақталған, ал су
жиегінен солтүстікке немесе шығысқа қарай қашықтаған сайын жазықтың ежелгі
ерекшелігі жойыла бастайды. Сөйтіп Нарын және Тайсойған құмды белестері
пайда болған. Олардың биіктігі кейбір жерлерде 10-12 м-ге көтеріңкі келеді.
Еділ, Жайық, Жем, Сағыз өзендерінің бұрынғы арналарының төңірегінде құмды
жондар қалыптасқан және олардың биіктігі кейде 7-15 м-ге, ал ұзындығы 1,5-2
км, ені 200-300 м-ге жетеді. Бұлар негізінен хвалын кезеңінің құмды-сазды
жыныстарынан қат-қабатталып түзілген, гипстелген, тұзға қаныққан, кейде
сілтісізденген болып келеді.
Қарастырып отырған аумақта жер асты суларының қалыптасуы, олардың
ауысуы және азаюы аймақтың геологиялық жағдайымен тығыз байланысты.
Облыстағы қуатты шөгінді түзілімдерінде жатқан жер асты сулары мөлшерінің
сан алуындығымен, гидродинамикалық, гидрохимиялық, гидротермикалық
қасиеттерімен және қалыптасу шарттарымен ерекшеленеді. Мұнда су ұстайтын
шөгінділердің құрылымдық және гипсометриялық жағдайына, литологиялық
құрамына, тереңдік дәрежесіне қарай әртүрлі болып келеді.
Тұз үстіндегі, тұз астындағы қысымды кешендер шөгінділердің түріне
қарай жіктеледі. Тұз үстіндегі қысымды су кешендері өз кезегінде төменгі
дәрежедегі кешендерге бөлінеді. Оларға пермотриасты, юралық, борлық,
палеогендік, неогендік және төрттік кешендер болып ажыратылады.
1.3. Ауданның жалпы жер бедері және пайдалы қазбалары
Атырау облысының жер бедерінің басты ерекшелігі, оның ойпатты жазық
болып келуінде. Геоморфологиялық тұрғыдан жер бетінің биіктігі барлық
аудандарда теңізге қарай көлбеулене кеми түседі, яғни Каспий маңының
депрессиясы жақсы айқындалады. Соның нәтижесінде көпшілік жерлердің
абсолюттік биіктігі теңіз деңгейінен төмен жатыр. Облыс жері түгелімен
Каспий маңы ойпатының құрамына енеді және аздап Жем үстіртінің батыс шетін
алып жатыр. Бұл екі геоморфологиялық құрылым Орыс платформасының күрделі
әрі әр текті алқабы болып табылатын терең тектоникалық ойыс – Каспий маңы
синеклинасының үстінде орналасқан. Синеклиза екінші кезекті бірқатар
тектоникалық құрылыммен күшейе түскен. Кристалдық жыныстар мұнда 20-30 км-
лік аса тереңде, палеозой мен мезокайназой шөгінділерінің астында жатыр.
Каспий маңы ойпаты – теңіз түбінен босаған алғашқы аккумуляциялық
жазық. Орографиялық жағынан жайпақ, теңізге қарай көлбеу жатқан орасан зор
ойпаң. Атырау облысының солтүстік шетінің абсолюттік биіктігі нөлдік
горизонталь сызығына сай келеді. Ал оңтүстік шетінде Каспий теңізінің
жағалауы мұхит деңгейінен 27 м төмен жатыр. Облыс рельефінің көтеріңкі жері
шығысындағы Жем үстірті. Бұл геомофрологиялық құрылым жаңа тектоникалық
қозғалысының инверсиялық көтерілімінен пайда болған. Үстірттің биік жері
облыс жерінен тысқары жатыр. Облыстың ең биік жері – қиыр оңтүстік-
шығысындағы Үстірт. Осылайша зерттеліп отырған аудан рельефі шығыстан
батысқа қарай да көлбеу келеді. Каспий маңы ойпатының қазіргі рельефінің
антропоген дәуірінде бірнеше рет болған теңіз трансгрессияларымен
байланысты. Соңғы теңіз трансгрессиялары алдыңғысының жасап кеткен рельефін
қайта тегістеп отырған. Каспий теңізінің деңгейі ең жоғары көтерілген
Төменгі Хвалын трансгрессиясы кезінде қазіргі 80 м биік, ал мұхит
деңгейінен 50 м биікке жетті. Бүкіл Атырау және Батыс Қазақстан облыстары
жерін су басты. Каспий маңы ойпаты теңізден түгелдей голоценде босады.
Теңіз суы шегінген кезде біртіндеп емес, арасында тоқтап, кідіріп отырған.
Сонымен қатар теңіз шегінген кезде эрозиялық әрекеттер қарқынды өтеді,
өзен аңғарлары оңтүстікке қарай ұзарып созылып, теңіз жағалауларында
желпуіш тәрізді атыраулар жасап жылжып отырған. Үлкен атырау Жайық өзенінің
сағасында Бақсай-Новобогат аралығында байқалады. Ол солтүстіктен оңтүстікке
қарай 150 км созылған, табанының ені 80-100 км. Бірінің үстіне тірі
түзілген, екінші қатардағы, төрт үшбұрышты шағын атыраулардан тұрады.
Олардың әрқайсысы Каспий теңізінің трансгрессиясы мен шегінуінің тарихына
байланысты түзілген. Жайық атырауының биік жері солтүстікте, салыстырмалы
биіктігі 5 м, табанының биіктігі 27 м биікте жатыр. Мұндай аллювийлі
атыраулы жазықтар Ойыл, Сағыз, Қайнар және Жем өзендерінің төменгі
ағыстарында да кезігеді.
Каспий маңы ойпатының жер бедерін құруда желдің маңызы зор. Құмды
жазықтарда эолды рельеф формалары кеңінен тараған. Олар теңіз
трансгрессияларының және өзендердің алып келген аллювиальді дельталық
шөгінді жыныстарында жақсы дамыған. Облыс жерінің Еділ-Жайық өзендерінің
аралығындағы Нарын құмы алып жатыр.
Каспий маңы ойпаты батысында Ергеней қыратымен және Еділдің
тармақталған атырауымен, солтүстігінде Жалпы Сырт шетімен, шығысында
Оңтүстік Орал етегіне, яғни Жайық өзеніне жалғасатын Жем үстіртімен,
оңтүстік-шығысында Үстірттің кемерімен көмкерілген. Бұл күнде алғашқы
ежелгі жазықтың белгілері тек теңіз жағалауында ғана сақталған, ал су
жиегінен солтүстікке немесе шығысқа қарай қашықтаған сайын жазықтың ежелгі
ерекшелігі жойыла бастайды. Еділ, Жайық, Жем, Сағыз өзендерінің бұрынғы
арналарының төңірегінде құмды жондар қалыптасқан және олардың биіктігі
кейде 7-15 м-ге, ал ұзындығы 1,5-2 км, ені 200-300 м-ге жетеді. Бұлар
негізінен хвалын кезеңінің құмды-сазды жыныстарынан қат-қабатталып
түзілген, гипстелген, тұзға қаныққан, кейде сілтісізденген болып келеді.
Зерттеліп отырған аймақта қалың шөгінді қабатармен байланысқан әр
түрлі пайдалы қазындылар мол. Олардың ішінен қоры аса бай әрі негізгісі
мұнай болып табылады. Атырау өңірінде мұнай өндіру 1899 жылдан басталды.
Атырау облысының оңтүстік-шығысында шоғырланған карбонат жыныстарының мол
аймағынан ондаған жылдар бойы игеріліп, қазақ елінің мұнай-газ өндірісінің
негізі болып табылатын бұрынғы кендерге қосымша соңғы жылдары аса ірі Теңіз
мұнай кені ашылды.
Кен қабаттарының пайда болуы тектоникалық, литологиялық және
стратиграфиялық экрандағы антиклиналдар сияқты әр түрлі қатты жыныстар
кедергілеріне тығыз байланысты, сондықтан кендердің басым көпшілігі
тектоникалық экрандағы кедергілер маңынан ашылды. Әдетте триастық мұнайлар
жеңіл, күкірті аз болады. Ал юралық мұнайлар әдетте ауыр, бірақ күкірті аз
келеді.
Мұнай-газдан басқа аумақта пайдалы қазбалар ішінен облыс экономикасы
үшін маңызды борат және борат тұзды кендері, ас тұзы, калий, магнийлі
жыныстар, құрылыс индустриялық шикізаттары (гипстер, саз, құм, әктастар),
сондай-ақ битуминозды жыныстар мен тұщы және минералды су көздерінің
кендерін атап кеткен жөн.
Көл тұзының жер бетіне шығып жатқан көлемі 121 км2, ал қалыңдығы 56,2
м-ге жетеді. Көлдің тұзды суы құрамында бор, калий, магний, бром, литий
және басқа тұздар мол. Облыстың көптеген тұзды алқаптарын құрайтын ас
тұзының қоры өте мол. Тұзды алқаптардағы тұз сапасы жөнінен химия
өндірісінің жоғары талаптарына сай келеді. Тұздардың бір бөлігі ауыл
шаруашылығында малдарды қосымша азықтандыру үшін де пайдаланылады.
1.4. Ауданның гидрографиялық торабы
Жайық өзені Ресей жеріндегі Орал тауы сілемінің оңтүстік-шығыс
етегіндегі бес мөлдір бұлақ көзінен басталады да; Башқұртыстан жерімен
ағып, Челябі, Орынбор облыстарын басып отіп, Елек өзені сағасынан бастап
қазақ еліне еніп, Батыс Қазақстан облысы топырағына өтеді. Олар тауының
Нәжім тауынан бастау алған Жайық өзені бастапқыда Оңтүстік Оралдың шығыс
беткейін бойлай тар аңғармен ағады. Жалпы Жайықтың ағыс қуаты толығымен
оның жоғарғы ағысы бойында, яғни Ресей жерінде қалыптасады. Жайық өзені
Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен өтеді, ал Магнитогорск
қаласының тұсында өзеннің жағасы жарқабақ болып келеді. Ор қаласынан
төменде өзен батысқа шұғыл бұрылып, Губерли шатқалымен өтеді. Жайық төменгі
ағысында сәуірдің бас кезінде, ал жоғарғы ағысында сәуірдің 2-ші жартысынан
маусымға дейін су тасқындары болып тұрады. Жайық өзенінің су күзде бір-
біртеу суып, қараша айында қата бастайды, орташа есеппен өзен бетін жылына
121 күн мұз құрсап жатады. Көктемде 7 наурыздан 14 сәуірге дейін мұз мұқара
түседі де, 1-3 күн сең жүріп, су беті ашылады. Жайық өзенінің жоғарғы
ағысында 13 сала, ал орта ағысында 14 сала құяды. Соның ішінде ірі
салалары: Сақмара, Тапалық, Шаған, Елек, Ор, Өлеңті, Бұлдырты, Қалдығайты,
Бақсай, Бағырлай салалары Жайыққа жетпей Каспий маңы ойпатында құрғап
қалады.
Жайық өзені – сулылығы жағынан Қазақстанда төртінші орынды алатын, ең
үлкен тарзиттік өзен болып табылады, оның ұзындығы 2428 км, өзен ұзындығы
3531 км Волга және 2857 км Дунай өзендерінен ғана артта қалады.
Орал қаласынан төмен су деңгейі жоғарылағанда өзен теңіз құра жиналады.
Оңтүстікке Калмыкова селосына қарай Жайық Узеней суларымен қосылады да
жалпы ені 100 км жететін кездері болады.
Өзендер негізінен басын Жалпы Сырттан алады да Жайықтың оң сағаларымен
(Шаған, Деркул), немесе Каспий маңы ойпатының ағынсыз алаптарына қарай
кетеді.
Жайық өзенінің суы жоғарғы және ортаңғы өзен ағындыларымен қалыптасады.
Жайық өзенінің төменгі ағысында бір де бір сағасы жоқ. Өзен көбінесе қар
суымен қоректенеді. Өзеннің төменгі бөлігінде су тасуы сәуір-маусым
айларында болады.
Жайық өзені – Каспий алабының ортаңғы және төменгі ағыстарындағы балық
шаруашылық маңызы зор, жалғыз реттелмеген өзен болып табылады. Жайық
өзенінің қатты ағындысы (шөгінділер, үйінділер) және суының лайлылығы жазық
жерлердегі Каспий теңізіне құятын өзендерге қарағанда жоғары.
Жайық өзенінің суы гидрокарбонатты-натрийлі класқа жатады, Кейбір
мезгілде оның суы хлорлы-катрийліге ауысады. Өзеннің тұздылығы 3,21 гкг
нан 5,95 гкг-ға, сілтілігі - 3,1-3,4 мг-эквл.
Маңғыстау облысы аумағында үнемі ағатын ағындар жоқ. Мұнда ағыны тек
көктем мен күзде ғана болатын құрғақ арналармен және салалармен қоршалған
ағынсыз ойпаттар тараған.
Қазақстан республикасының аумағын шайып жатқан Каспий теңізінің
айдыны екі табиғи ауданға бөлінеді: Солтүстік Каспийдің шығыс бөлігі және
Ортаңғы каспийдің шығыс бөлігі. Солтүстік каспийдің шығыс бөлігі тұтасымен
жартылай тұйық оқшауланған су қоймасы болып табылады. Оның гидрологиялық
режимі континенттік климат жағдайында, максимал тереңдігі 10 м-ден аспайтын
су таяз қайраң жағдайында қалыптасады. Теңіздің фондық су деңгейінің
тербелісіне және Еділ мен Орал өзендері ағындысына тәуелді. Солтүстік
Каспийдің шығыс жағлауының жағаға іргелес түбінің және оған жапсарлас
жатқан жағалау зонасының еңістігі өте кіші, бұл жағалау сызығының теңіз
суның фондық деңгейі 1 м-ге көтерілген кезде 15 км-ге дейін шалқуын және
желқума-желбөгет құбылыстары кезінде 2-3 км-ге шегініп шалқуын айқындайды.
Орта Каспийдің қазақстандық шығыс жағалауы түзу сызықтыға жақын, жағасы
құламалы, тік, ол жерде жағалау миграциясы аз. Теңіздің ортаңғы бөлігінде
судың тереңдігі 50-200 м-ге дейін өзгереді.
Солтүстік Каспийдің шығыс бөлігінде байқалатын динамикалық
процестерді: желқума, желбөгет, ағыс, толқын, тасындылар ағындысын, теңіз
суы деңгейінің желқума-желбөгет әсерінен тербелуінің динамикасын
айқындайтын басты фактор жел болып табылады. Ауаның Солтүстік Каспий
үстіндегі циркуляциясы негізінен сібір қысқы максимум және жазғы ауған-иран
минимумы сияқты континенттік баралық түзілімдердің әсерінен қалыптасады.
Солтүстік Каспийдің акваториясында осы баралық центрлердің батыс
отрогтарының түзілуі және таралуымен байланысты атмосфералық қысымның
маусымдық өзгерісі байқалады. Сонымен қатар, теңіздің өзінің баралық өріске
жергілікті термодинамикалық ықпалы орын алады. Солтүстік Каспийдің шығыс
айдынында желдің режимі бойынша солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс
аудандарды ажыратады.
Каспий теңізінің солтүстік жағалауы: ойпатты, құмды, тастақты жазық,
теңіз суының шалқып шегінуінен кең алқапты шөгінді-лайлы қайраң
қалыптасқан. Маңқыстау жағалау абразивтік (жемірмелі) жарқабақты болып
келеді. Солтүстік бөлігінің жағалауы қарқынды түрде өсіп келеді. Оған теңіз
суы деңгейінің төмендеуі, атыраудың күрт өсуі және мол терригендік
материалдың келіп түсуі ықпалын тигізеді. Оңтүстікке қарай жағаның
аккумуляциялық түрі басым бола береді.
Теңіз түбі бедерінің ерекшелігі: солтүстігі тайыз сулы, көлбеулене
келген шөгінділі жазық, оңтүстігі – шоңғалды терең ойыстар. Түбінің бедері
мен гидрологиялық ерекшеліктеріне қарай теңіз: Солтүстік Каспий, Орта және
Оңтүстік Каспий болып ажыратылады. Каспийдің ең таяз жерінің тереңдігі 4-8
м.
Теңіз деңгейінің уақытша ауытқуы көбінесе судың шалқып-шегіну, яғни
желқұма, желбөгет құбылыстарына байланысты. Осыған байланысты теңіз су
бетінің деңгейі солтүстігінде 2-2,5 м-ге дейін көтеріліп, 2 м шамасында
төмендейді. Жалпы маусымдық ауытқу мөлшері 30 см-дей болады. Кейде сейш
құбылысы байқалады. Оның периоды 10 минуттан 12 сағаттқа дейін, ал ауытқу
аралығы 0,7 м-ге дейін жетеді.
Орталық Оралдың Батыс беткейдің өзендері жауын-шашын біркелкі
таралмайтын шығыс беткейге қарағанда мол сулы келеді. Өзендер қар және
жаңбыр суымен қоректенеді.
Солтүстік және Ортаңғы Каспидің гидрологиялық режимінде ағыс маңызды
рөл атқарады. Ағыстың сипаты судың тұздылығының, лайлылығының, жылу
адвекциясының, тасындылардың тасымалдануы мен шөгуінің кеңістіктік-уақыттық
өзгерісін, теңіз түбі бедерінің қалыптасуын, планктоннның орын ауыстыруын,
гидрохимиялық режим ерекшеліктерін, судың ластану процестерінің өзгеруінде
маңызды рөл атқарады.
Солтүстік Каспийде ағыс желмен, Жайықтың ағындысымен, су тығыздығының
үлестірімімен анықталады. Олар судың тереңдігіне, теңіз түбінің рельефіне,
су асты өсімдіктерге және жағалаудың конфигурациясына тәуелді. Өзен
ағындысы және су тығыздығының үлестірімі тұрақты ағындық ағыстарды
айқындайды, ал желдің әсері желдік және градиенттік ағыстарды айқындайды.
Ағындық ағыстар мен желдік ағыстардың жылдамдығын салыстыру Солтүстік
Каспийдің гидрологиялық жағдайының өзгеруінде соңғысы басымдық рөл
атқаратынын көрсетті.
Солтүстік Каспийде ағыс ауқымды уақыттық өзгергішітігімен
ерекшеленеді. Судың бір бағыттағы тұрақты қозғалысы 37 сағатқа тең.
Солтүстік каспийдің шығыс бөлігінде тұрақты су айналымы жоқ.
Солтүстік Каспийдің шығыс жағалауын бойлай түгелдей дерлік су
кемерінен 1,0-1,5 м изобат шегіне дейін су өсімдігінің бөгеті бар, ол
жағаны толқыннан әсерінен қалқалайтын қалқан ретінде қызмет жасайды. Шығыс
қайраңы үшін желдің қамтамасыздығы 2 % максимал жылдамдығы (30 мс) кезінде
және желқума кезіндегі 0,7 м тереңдікте толқынның орташа биіктігі 0,25 м
құрайды, ал максимал биіктігі 0,45 м, толқынның орташа ұзындығы 2 м-ге
жуық.
Орта Каспийдің қазақстандық шығыс бөлігінде солтүстік және солтүстік-
батыс толқындар, сондай-ақ оңтүстік-шығыс толқындар басым. Жазда солтүстік
бағыттан пайда болатын толқындар басым. Толқындар ең үлкен биіктігіне
оңтүстік-шығыстан пайда болғанда жетеді.
1.5. Ауданның климаттық жағдайы
Зерттеліп отырған ауданның климаты тым континеттік, қуаң, қоңыржай.
Қаңтардың орташа температурасы -14 -15оС құрайлы, ал шілденің орташа
температурасы 22-25оС. Жауын-шашынның жылдық мөлшері 190-300 мм. Қар
жамылғысы солтүстігінде130-140, оңтүстігінде 70-80 күн жатады.
Каспий теңізі алабы бірнеше климаттық белдеулерді қиып өтеді:
солтүстігінде континенттік, батысында қоңыржай жылы, оңтүстік батысында –
субтропикалық-ылғалды, шығысында қуаң белдеулі. Атмосфералық циркуляцияны
айқындайтын басты барийкалық центрлері қыста азиат максимумының сілемдер,
жазда азор максимумы мен оңтүстік-азиат минимумы сілемдері. Климатының
басты ерекшеліктеріне айтарлықтай континенталдылық, ауа-райының
антициклондық жағдайның басым болуы, құрғақ желдер, қатал аязды қыс
(әсіресе солтүстік бөлігінде), жыл ішінде температураның айтарлықтай
өзгеруі, жауын шашынның аз болуы жатады. Атмосфералық фронтарында циклондық
іс-әрекет дамиды. Бұл да Каспий теңізінің климаты мен ауа-райының басты
элементінің бірі болып табылады. Теңіздің солтүсті бөлігі өзінің
континенттік климатымен, термиялық жағдайымен, ауа температурасының күрт
ауытқуымен, жауын-шашынның тапшылығымен ерекшеленеді. Солтүстік және орта
бөліктерінде жел қазан-сәуірде шығыстан, мамыр қыркүйекте солтүстік-
батыстан соғады, оңтүстігінде муссондық жел байқалады, орта бөлігінің
солтүстік-батысында жел өте күшті болады, жылдамдығы кейде 24 мс-тан
асады.
Көпжылдық орташа ауа температурасы солтүстік жағалауда 7-8 °С-ден
(Ганюшкина, Забурунье, Атырау) 9-11 °С-ге дейін шығыс жағалауында (Форт-
Шевченко, Актау, Тұщыбек) өзгереді. Жазы ыстық. Жылдың жылы айлары шілде-
тамыздың көпжылдық орташа температурасы 24-26 °С, жекелеген жылдары
байқалған абсолюттік максимумы 38-42 °С шамасында. Жаз айларындағы ауа
температурасының тәуліктік ауытқуы орта есеппен 7-10 °С, максимум ауытқу 26-
28 °С. Қыс айларында ауаның тепмературасы – 10-12 °С. Жылдың ең суық айы
қаңтардың көпжылдық орташа температурасы солтүстік жағалауында – минус 10
°С –ден, шығыс жағалауында минус 3-5 °С дейін. Ауа температурасының
абсолюттік минимумы солтүстік жағалауында минус 38 °С , ал шығыс
жағалауында минус 28 °С. Қыстан көктемге өту өте жылдам жүреді. Наурыз
айынан сәуір айына қарай ауа температурасының көтерілуі 10-12 °С құрайды.
Теңіз бетіне түсетін жауын-шашын мөлшері өте жеткіліксіз. Солтүстік
жағалауында жылына орта есеппен 170-190 мм, оңтүстік-шығысқа қарай 140-150
мм-ге дейін төмендейді. Жауын-шашын маусым бойынша біркелкі таралмаған.
Көктемнің басында, жазға қарай өткенде және күз түскенде жауын-шашынның көп
мөлшері түседі.
Сұйық жауын-шашын жылдық жиынтық жауын-шашынның 50-75 % құрайды.
Қар жамылғысы жылдардың 50 % артық жағдайда қалыптаспайды. Орта
есеппен қар жамылғысының қабаты мардымсыз, ең үлкен шамасы ақпан айында (15-
20 см) байқалады. Кеңістікте біркелкі таралмайды. Суайрық сызықтарынан жел
қуып әкеліп микро және мезо-формалы рельеф ойыстарына тығып тастайды.
Теңіз бетінен буланудың жылдық орташа мөлшері басым бөлігінде 1000 мм-
ге дейін жетеді. Оңтүстік каспийдің шығыс бөлігінде, Апшерон түбегінің
маңында жылына 1400 мм-ге дейін жетеді.
Жазда судың беткі қабатының орташа температурасы 24-26 °С,
оңтүстігінде 29 °С. Шығыс жағалауында шілде-тамыз айларының кейбір
күндерінде судың беткі қабатын күшті жел ығыстырып араластыруына
байланысты, төменнен көтерілген суық су жалпы температураны 10-12 °С дейін
салқындатады. Қыста судың орташа температурасы солтүстігінде – 0,5 °С,
орталығында 3-7 °С, оңтүстігінде 8-10 °С. Солтүстігінде теңіз беті
қарашадан наурызға дейін қатып, мұздың қалыңдығы 2 м-ге дейін жетеді. Теңіз
суының орташа тұздылығы – 12,7-12,8 ‰, шығыс жағалауында 13,2
‰, теңіздің Еділ мен Жайық сағаларына жуық бөлігінде 0,1-0,2 ‰. Теңіздің
аумағы бойынша тұздылықтың өзгеруі тіктеме бойынша да, уақыт бойынша да
елеусіз, тек солтүстігінде ғана Еділ ағындысының тербелуіне байланысты
айтарлықтай тербеліс байқалады. Каспий теңізі тұзының әдеттегі мұхит суының
тұздылығынан айырмашылығы үлкен. Теңіз суында сульфат, кальций корбонаты,
магний мол, керісінше мұхит суына қарағанда хлорид аз. Оны өзен ағындысының
ықпалымен түсіндіруге болады.
1.6. Ауданның биогендік ерекшеліктері
Топырағы. Орал облысының жерінде қара, қара қызыл қоңыр, боз қызыл
қоңыр топырақтар кездеседі. Кейде қоңыр шалғынды, сор, сортаң топырақтар
түрлері де ұшырайды. Облыс жерінің 10%-ы құмды болып келеді.
Жалпы Каспий маңы ойпатының топырақ жамылғысының құрылымы өзінің
түзілу факторлары мен құрамының сан алуандығына байланысты өте күрделі
болып келеді. Зерттеліп отырған аймақ негізінен шөлейт зона құрамына
кіреді, Жайық өзенінің екі жағындағы кең жайылымдарда құнарлы қабаты 70 см-
ге дейін болатын шалғынды аллювийлі қуаң топырақ, Нарын, Тайсойған, Ментеке
өңірлерінде бозғылт құмды топырақ тараған. Ойпаттың теңіз жағалауында
батпақты-тұзы саз топырақ гімісқа тапшы, шикі шым тезек аралас келеді.
Афтоморфты қоңыр не сұр топырақ Жайықтың екі жағасында да, әсіресе сол
жағында Тайсойған дейінгі өңірді, Ойылдың сағалық бөілігін қамтиды,
біршама құнарлы келеді. Каспий маңы ойпатының шығыс жағында гумісқа кедей,
сұр, қоңыр не саз топырақты ойыстыра қалыптасады. Жайықтың сол жағында,
Сағыз және Жем өзендерінің сағаларында сорлар басым келеді. Аймақтың осы
сипаттағы жер қоры, топырақ жамылғысы, негізнен ауыл шаруашылығына, соның
ішінде мал шаруашылығына пайдаланылады.
Өсімдігі. Аймақтың өсімдік жамылғысы алуан түрлі. Орал облысының
солтүстік бөлігін бетегелі-бозды дала алып жатыр. Бұның оңтүстігінде ақ
жусанды-бетегелі шөлейт зона орналасқан. Өзен аңғарларында шалғынды құрақ,
қамыс Жайық жайылмасында ақ және қара терек, тал, емен, қайың, ырғай,
итжүзім, долана, итмұрын т.б. өседі. Жайық өзен мен Тайпақ каналы
бойларында орманды алқаптар отырғызылған. Облыс жерінде бояу, дәрі-дәрмек
алынатын өсімдіктер де өседі.
Орал тауларында солтүстіктен оңтүстікке ауысып отыратын бірнеше
табиғат зоналары бар. Сонымен қатар топырақ және өсімдік жамылғысының
биіктік белдеулері де анық байқалады. Полярлық және поляр маңылық Оралда
тасты, қыналы және мүкті тундра дамыған. Оңтүстігінде және беткейлердің
төменгі бөліктерінде тундра Орал тауының көп жерін қамтыған орман зонасымен
алмасады. Бұл зоналық солтүстігі кілең қылқанды тайгадан, ал оңтүстігі
аралас және жалпақ жапырақты орманнан тұрады. Қылқан жапырақтардан шырша,
май қарағай, қарағай, бал қарағай, сотүстігінде самырсын қайың, көк терек
өседі. Оңтүстік Орал етегінде, Жайық өзен маңында орман зонасы шымды-күлгін
және қара топырақтан тұратын орманды дала зонасына ауысады.
Зерттеліп отырған аумақтың шөлейт зонасының табиғи ылғалы жеткіліксіз
және топырағы тұзды аймағының құрамына кіретін Каспий маңы жерінің өсімдік
жамылғысы солтүстігіндегі далалық және оңтүстігіндегі шөл зоналарының осы
өңірге өскен және бейімделген өсімдік түрлері ғана қалыптасқан. Барлық
аудандарда дерлік ақ және қара жусанды-қияқты, бұйырғынды-ебелекті,
мортықты, қоңырбасты-көкпекті шөптер жиынтығы басым өседі. Бұларға қосымша
көктемде ойдым-ойдым ойыстарда, қазан шұңқырларда селеу, изен, сарсазан,
итсигек, ажырық т.б. араласа өседі.
Қазақстанның Қызыл кітабына Жайық алабының табиғаты бойынша
енгізілген, яғни жойылып кету қаупі бар өсімдік түрлері кездеседі. Оларға
мыналар жатады: ақтұңғиық, ауыспалы қау, берік сүттеген, бор рияны, бор
сиякөгі, бүршікті феллориния, кәдімгі жұмсақ жеміс, кестелі шампиньон,
комаров жоңышқасы, қатпар гладиолус, су шылымы, талиев гүлкекіресі, теңге
жапырақты шықшөп.
Жануары. Жайық өзені бойындағы тоғайларда суыр, елік, Үлкен Өзеннің
қамысында жабайы шошқа, оңтүстік-батыс жағында бөкен, күзен, түлкі, қарсақ,
қасқыр, қоян, өзен жайылымдарында бағалы аңдардың бірі ондатра, құндыз,
саршұнақ мекендейді. Зерттеліп отырған аумақта құстардан аққу, сұрқаз,
бірқазан, сұртырна, балықшы, сұр кекілік, ұзын құйрықты су қарақұсы,
кезқұйрық, қаршыға, қарлығаш, қараторғай кездеседі. Бауырмен
жорғалаушыларға келетін болсақ, жылан кесіртке, кездеседі. Өзен-көлдерде
қаракөз, аққайран, сазан, көксерке, т.б. балықтар кездеседі. Жайық өзенінде
бекіре және шоқыр сияқты қызыл балық түрлері де ауланады.
Зерттеліп отырған аймақтың жануарлар дүниесіне негізінен кемірушілер
мен бауырмен жорғалаушылардың үлесі басым деуге болады. Бірақ бұл аймақта
пайдалы қазбалар, соның ішінде мұнай мен газды қарқынды игерудің
нәтижесінде жануарлар дүниесінің таралу кеңістігі күрт тарылып бара жатыр,
түрлерінің де саны азаюда.
Атырау өңірінің, соның ішінде Жайық өзенінің басты байлығы – бекіре
балығы ғасырлар бойғы бір-ден бір табиғат қоры болып табылады. Кезінде
Атырау қаласының ірге тасының қалануына да басты себепші болған осы балық
қоры. Сол күндерден бастап есепсіз ауланып келе жатқан балықтар жылдан-
жылға азайып бара жатыр. Балықтардың санын молайту және оның өнімділігін
арттыру мақсатындағы жұмыстар мүлдем мардымсыз жүргізілуде. Қызыл балықтың
кейбір түрлері осы Каспий – Жайық алабынан басқа жер шарының басқа еш
жерінде кездеспейді.
Қазақстанның Қызыл кітабына Жайық алабының табиғаты бойынша
енгізілген, яғни жойылып кету қаупі бар жануарлар түрлері: ақбас тырна,
ала жертесер, алып соқыртышқан, безгелдек, бұйра бірқазан, бүркіт, дуадақ,
жұпар тышқан, жыланбүркіт каспий албырты, қоқиғаз немесе қызыл қаз, кіші
аққұтан, қарабай, қарабауырды бұлдырық, қаракүзен, қара кірпі, қарақал,
қарақұйрық, құндыз, мәрмәр шүрегей, сары алақоржын, субүркіт, үстірт қойы,
шағыл мысығы, шұбар күзен.
2 Тарау
Жайық өзені атырауының ландшафтық
Құрылымы
2.1. Атырау-Маңғыстау алаптарының ландшафтық құрылымы
Президентіміздің халыққа жолдауы мен Мемлекетіміздің стратегиялық
жоспарларына сай ауыл аймақтарының проблемалары 2003-2005 жылдардағы ең
маңызды проблемалар болып саналды. Бағдарлама бойынша қоршаған ортаны
қорғау Министрлігі 2005 жылы Батыс Қазақстанның ауыл аумақтарының әкімшілік
облыстар шекарасында экологиялық-демографиялық зерттеулер жүргізді. Ауыл
тұрғындарының өмір сүру деңгейі мен негізгі ландшафттық-экологиялық талдау
жасау жобаның ең маңызды міндетерінің бірі болды. Табиғат ресурстарын
тиімді пайдалану стратегиясын жасаудың көп ақпаратты және объективті
негізін салуда, жерлердің деградацияға ұшырау процесстерін болдырмауда
және ескертуде табиғи-аумақтық кешендердің (ТАК) құрылымдық ұйымдастрылуын
зерттеу, олардың кеңістіктік моделін жасау маңызды. 1:1000 000
масштабындағы ландшафтық карта ТАК–тың дифференциациясының кеңістіктік
моделі болып табылады. Бұл карта аумақтың ландшафтық-экологиялық жағдайын
бағалаудың негізгі базасы болып табылады.
Атырау және Маңғыстау облыстарының кеңістіктік құрылымдық құрылысы
бірқатар өзіндік ерекшеліктерге ие. Егер Атырау облысының аумағы біртипті
кеңістіктік ландшафтық құрылымдық болса, Маңғыстау облысының
аумағы–айтарлықтай күрделі болып келеді. Бұл ерекшеліктер облыстардың
географиялық орналасуына, аумақтың геологиялық-геоморфологиялық
ерекшеліктеріне, төрттік кезеңдегі негізгі ландшафтқұрушы компонеттерді
қалыптастырудағы аридтік жағдайларға, сонымен қатар қазіргі кездегі
физикалық-географиялық процесстердің ерекшеліктеріне байланысты.
Морфоқұрылымдық көрсеткіштері бойынша Атырау облысының ландшафттары
жазықтық классқа жатады, қабатты дифференциациясына сәйкес біршама төмен
түскен, салыстырмалы түрде көтерілген жазықтар мен ұсақ шоқылық
подкластарға бөлінеді. Маңғыстау облысының ландшафттары жазықтықтық және
таулық кластарға жатады, қабатты дифферциациясына сәйкес біршама төмен
түскен жерлер және біршама көтерілген жазықтар мен аласатаулар подкласына
жатады. Бөл бөлінулер аумақтың генезисін, литологиялық құрылымын және
морфоқұрылымдық ерекшеліктерін есепке ала отырып жүзеге асырылған. Атырау
облысының ландшафттарының жазықтықтық кластары шөлейт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz