Төменгі ағынның қалыптасу факторлары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТӨМЕНГІ АҒЫННЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ФАКТОРЛАРЫ 5
1.1 Жер беті құрылысы 5
1.2 Геологиялық құрылысы 7
1.3 Климаттық жағдайлары 9
1.3.1 Атмосфералық жауын.шашындар және қар жамылғысы 9
1.3.2 Ауа температурасы 14
1.3.3 Гидрографияның жалпы сипаттамасы 16
2. БАСТАПҚЫ АҚПАРАТ 21
2.1 Төменгі ағынның сипаттамалары 21
2.2 Аумақтың гидрологиялық зерттелуі 21
2.3 Гидрологиялық қатарларды көпжылдық кезеңге келтіру 23
3. ӨЗЕНДЕРДІҢ ТӨМЕНГІ АҒЫНЫНЫҢ ҚАЛЫПЫ 25
3.1 Төменгі ағынды есептеудің ұстанымдары 26
3.2 Төменгі ағынның статистикалық сипаттамалары 29
4 ТӨМЕНГІ АҒЫННЫҢ КЕҢІСТІКТІК ТАРАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢДЫ.ЛЫҚТАРЫ 29
4.1 Сужинау ауданының төменгі ағынға әсері 29
4.2 Сужинаудың орташа биіктігінің әсері 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ 41
КІРІСПЕ
1 ТӨМЕНГІ АҒЫННЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ФАКТОРЛАРЫ 5
1.1 Жер беті құрылысы 5
1.2 Геологиялық құрылысы 7
1.3 Климаттық жағдайлары 9
1.3.1 Атмосфералық жауын.шашындар және қар жамылғысы 9
1.3.2 Ауа температурасы 14
1.3.3 Гидрографияның жалпы сипаттамасы 16
2. БАСТАПҚЫ АҚПАРАТ 21
2.1 Төменгі ағынның сипаттамалары 21
2.2 Аумақтың гидрологиялық зерттелуі 21
2.3 Гидрологиялық қатарларды көпжылдық кезеңге келтіру 23
3. ӨЗЕНДЕРДІҢ ТӨМЕНГІ АҒЫНЫНЫҢ ҚАЛЫПЫ 25
3.1 Төменгі ағынды есептеудің ұстанымдары 26
3.2 Төменгі ағынның статистикалық сипаттамалары 29
4 ТӨМЕНГІ АҒЫННЫҢ КЕҢІСТІКТІК ТАРАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢДЫ.ЛЫҚТАРЫ 29
4.1 Сужинау ауданының төменгі ағынға әсері 29
4.2 Сужинаудың орташа биіктігінің әсері 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ 41
КІРІСПЕ
Халық шаруашылығында, бірінші кезекте сушаруашылық жобалауларында кең қолданылатын негізгі гидрологиялық сипаттамалардың бірі, өзеннің төменгі, соның ішінде минималды ағыны болып табылады. Оны әрі қарай зерттеу мен бағалау маңыздылығы, су ресурстарының қазіргі замандағы жетіспеушілігінің өсе түсуі мен географиясы жағынан кеңейіп келе жатқан интенсивті су тұтыну аудандарындағы су жүйелерінің, жеке су нысандарының экологиялық күйінің нашарлауына байланысты арта түседі.
Еліміздің аумағының үлкен бөлігінде, сабасына түсу кезеңінде өзендер көбіне жер асты суларымен қоректенетіндіктен, төменгі ағын жер асты және жер беті су нысандарының су алмасуының өзара байланысының объективті сандық көрсеткіші болып табылады. Су орталары мен өзен алаптарына антропогендік күш түсіру нәтижесінде болып жатқан су ресурстарының сандық және сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі, бірінші кезекте су тұтыну мен су пайдалануды шектейтін (лимиттайтын), ең сезімтал индикатор ретіндегі өзендердің төменгі, минималды ағынында байқалады [1].
Осы сипаттаманы зерттеудің бастапқы кезеңінде Кеңестер Одағы елдері өзендерінің минималды ағынын зерттеуде Г.Н.Петров, А.М.Норватов, Н.Д.Антонов, В.А.Урываев, А.А.Соколов, А.Г.Курдов, М.Х.Шевелев ең үлкен еңбек сіңірді. Шоғырланған пішіндегі оларды есептеу әдістері А.Владимировтың «Өзендердін төменгі ағынын есептеу» атты еңбегінде өздерінің орынын алды. Біздің болашақтағы жұмысымыздың басты мақсаты болып Ертіс өзенінің негізгі салаларының минималды ағынын, оның генезисін есепке ала отырып, қазіргі заманғы есептеулер технологиясы базасында, есептеу техникаларының көмегі арқасында ықтималдылық- статистикалық әдістерімен зерттеу болып табылады.
Өзеннің төменгі ағынының негізгі есептеу сипаттамасы ретінде өзгергіштік параметрлерімен өзен ағынының минималды тәуліктік мәні пайдаланылды. Ықтималдардың таралу қисығын параметрлеу статистикалық сипттамаларды
Халық шаруашылығында, бірінші кезекте сушаруашылық жобалауларында кең қолданылатын негізгі гидрологиялық сипаттамалардың бірі, өзеннің төменгі, соның ішінде минималды ағыны болып табылады. Оны әрі қарай зерттеу мен бағалау маңыздылығы, су ресурстарының қазіргі замандағы жетіспеушілігінің өсе түсуі мен географиясы жағынан кеңейіп келе жатқан интенсивті су тұтыну аудандарындағы су жүйелерінің, жеке су нысандарының экологиялық күйінің нашарлауына байланысты арта түседі.
Еліміздің аумағының үлкен бөлігінде, сабасына түсу кезеңінде өзендер көбіне жер асты суларымен қоректенетіндіктен, төменгі ағын жер асты және жер беті су нысандарының су алмасуының өзара байланысының объективті сандық көрсеткіші болып табылады. Су орталары мен өзен алаптарына антропогендік күш түсіру нәтижесінде болып жатқан су ресурстарының сандық және сапалық көрсеткіштерінің өзгеруі, бірінші кезекте су тұтыну мен су пайдалануды шектейтін (лимиттайтын), ең сезімтал индикатор ретіндегі өзендердің төменгі, минималды ағынында байқалады [1].
Осы сипаттаманы зерттеудің бастапқы кезеңінде Кеңестер Одағы елдері өзендерінің минималды ағынын зерттеуде Г.Н.Петров, А.М.Норватов, Н.Д.Антонов, В.А.Урываев, А.А.Соколов, А.Г.Курдов, М.Х.Шевелев ең үлкен еңбек сіңірді. Шоғырланған пішіндегі оларды есептеу әдістері А.Владимировтың «Өзендердін төменгі ағынын есептеу» атты еңбегінде өздерінің орынын алды. Біздің болашақтағы жұмысымыздың басты мақсаты болып Ертіс өзенінің негізгі салаларының минималды ағынын, оның генезисін есепке ала отырып, қазіргі заманғы есептеулер технологиясы базасында, есептеу техникаларының көмегі арқасында ықтималдылық- статистикалық әдістерімен зерттеу болып табылады.
Өзеннің төменгі ағынының негізгі есептеу сипаттамасы ретінде өзгергіштік параметрлерімен өзен ағынының минималды тәуліктік мәні пайдаланылды. Ықтималдардың таралу қисығын параметрлеу статистикалық сипттамаларды
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Владимиров А.М. Минимальный сток рек СССР / Владимиров А.М. - Л.:
Гидрометеоиздат, 1970.- 214 с.
2. Владимиров А.М. Расчеты низкого стока рек / Владимиров А.М.
Обнинск: ВНИИГМИ-Мировой центр данных, 1976. - 34 с.
3. Владимиров А.М. Сток рек в маловодный период года / Владимиров
А.М.- Л.: Гидрометеоиздат, 1976- 295 с.
4. Курдов А.Г. Минимальный сток рек / Курдов А.Г.- Воронеж, 1970. 252 с.
5. Курдов А.Г. Расчеты стока рек и временных водотоков / Курдов А.Г.
Воронеж, 1979.-197 с.
6. Гидрогеология СССР. Т.37. Москва, 1971.- 307 с.
7. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т.15.Выпуск 1.Часть 1. - Л.: Гидро-
метеоиздат, 1969.- 320 с.
8. Соседов. И.С. Годовое количество осадков на территории Восточного
Казахстана / Соседов. И.С., Гальперин Р.И. Сб. Вопросы гидрологии Казахстана- Изд.АН КазССР, 1963. С.46-77
9. Гальперин Р.И. Опыт учета влияния ветра на количество измеренных
осадков в Восточном Казахстане. Вестник сельхоз.науки, Алма-Ата, №1, 1964. С.100-108
10. Гальперин Р.И. Распределение твердых и жидких осадков по территрии
Восточного Казахстана. Вопросы географии Казахстана, вып.11, 1965. С.3-12
11. Гальперин Р.И. Изменчивость атмосферных осадков в Восточном
Казахстане // Географические проблемы освоения пустынных и горных территорий. - Алма-Ата: Казахстан, 1965. - С.107-108
12. Справочник по климату Казахстана. Выпуск 10. Раздел 1. Восточно-
Казахстанская область. Алматы, 2004. -512 с.
13. Гальперин Р.И. Распределение максимальных снегозапасов по
территории Восточного Казахстана / Гальперин Р.И., Болдырев В.М. Вопросы географии Казахстана. - 1965. - Вып.11. - С.13-18
14. Справочник по климату Казахстана. Выпуск 10. Раздел 2. Восточно-
Казахстанская область. Алматы, 2004. -68 с.
15. Кузин П.С. Режим рек южных районов Западной Сибири, Северного и
Центрального Казахстана / Кузин П.С. - Л.: Гидрометеоиздат, 1953.- 538 с.
16.Панов Б.П. Зимний режим рек СССР / Панов Б.П. - Л. Изд-во ЛГУ. 1960.- 238 с.
17. Соколов Б.Л. Методика приведения единичных измерений расходов воды
к среднему расходу за меженный период / Соколов Б.Л. – Труды ГГИ, 1974,вып.213, с.171-181
18. Соколов Б.Л. Приближенная оценка некоторых характеристик стока рек
по данным эпизодических наблюдений / Соколов Б.Л. – Труды ГГИ, 1978, вып.254, с.64-75
19. «Гидроэкологические основы управления водными ресурсами рек
Центрального и Восточного Казахстана». Часть 3 (заключительный). Отчет о НИР. Алматы: ИГ МОН РК, 2005.
20. Шикломанов И.А. Антропогенные изменения водности рек /
Шикломанов И.А.– Л.: Гидрометеоиздат, 1979.- 301 с.
21. Шикломанов И.А. Влияние хозяйственной деятельности на речной сток /
Шикломанов И.А. – Л.: Гидрометеоиздат, 1989.- 333 с.
22. Гареев А.М. Географо-экологические основы комплексного использо-
вания и охраны водных ресурсов бассейна реки. Челябинск, 1989.- 124 с.
23. Соколовский Д.Л. Речной сток / Соколовский Д.Л. – Л.:
Гидрометеоиздат, 1968.- 538 с.
24. Шелутко В.А. Численные методы в гидрологии / Шелутко В.А.
Л.: Гидрометеоиздат, 1991.-238 с.
25. Рождественский А.В., Чеботарев А.И. Статистические методы в
гидрологии. Л.: Гидрометеоиздат. 1977. 424 с.
26. Рождественский А.В. К вопросу оценки гидрологических связей /
Метеорология и гидрология. 1974. №4. С.64-71
1. Владимиров А.М. Минимальный сток рек СССР / Владимиров А.М. - Л.:
Гидрометеоиздат, 1970.- 214 с.
2. Владимиров А.М. Расчеты низкого стока рек / Владимиров А.М.
Обнинск: ВНИИГМИ-Мировой центр данных, 1976. - 34 с.
3. Владимиров А.М. Сток рек в маловодный период года / Владимиров
А.М.- Л.: Гидрометеоиздат, 1976- 295 с.
4. Курдов А.Г. Минимальный сток рек / Курдов А.Г.- Воронеж, 1970. 252 с.
5. Курдов А.Г. Расчеты стока рек и временных водотоков / Курдов А.Г.
Воронеж, 1979.-197 с.
6. Гидрогеология СССР. Т.37. Москва, 1971.- 307 с.
7. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т.15.Выпуск 1.Часть 1. - Л.: Гидро-
метеоиздат, 1969.- 320 с.
8. Соседов. И.С. Годовое количество осадков на территории Восточного
Казахстана / Соседов. И.С., Гальперин Р.И. Сб. Вопросы гидрологии Казахстана- Изд.АН КазССР, 1963. С.46-77
9. Гальперин Р.И. Опыт учета влияния ветра на количество измеренных
осадков в Восточном Казахстане. Вестник сельхоз.науки, Алма-Ата, №1, 1964. С.100-108
10. Гальперин Р.И. Распределение твердых и жидких осадков по территрии
Восточного Казахстана. Вопросы географии Казахстана, вып.11, 1965. С.3-12
11. Гальперин Р.И. Изменчивость атмосферных осадков в Восточном
Казахстане // Географические проблемы освоения пустынных и горных территорий. - Алма-Ата: Казахстан, 1965. - С.107-108
12. Справочник по климату Казахстана. Выпуск 10. Раздел 1. Восточно-
Казахстанская область. Алматы, 2004. -512 с.
13. Гальперин Р.И. Распределение максимальных снегозапасов по
территории Восточного Казахстана / Гальперин Р.И., Болдырев В.М. Вопросы географии Казахстана. - 1965. - Вып.11. - С.13-18
14. Справочник по климату Казахстана. Выпуск 10. Раздел 2. Восточно-
Казахстанская область. Алматы, 2004. -68 с.
15. Кузин П.С. Режим рек южных районов Западной Сибири, Северного и
Центрального Казахстана / Кузин П.С. - Л.: Гидрометеоиздат, 1953.- 538 с.
16.Панов Б.П. Зимний режим рек СССР / Панов Б.П. - Л. Изд-во ЛГУ. 1960.- 238 с.
17. Соколов Б.Л. Методика приведения единичных измерений расходов воды
к среднему расходу за меженный период / Соколов Б.Л. – Труды ГГИ, 1974,вып.213, с.171-181
18. Соколов Б.Л. Приближенная оценка некоторых характеристик стока рек
по данным эпизодических наблюдений / Соколов Б.Л. – Труды ГГИ, 1978, вып.254, с.64-75
19. «Гидроэкологические основы управления водными ресурсами рек
Центрального и Восточного Казахстана». Часть 3 (заключительный). Отчет о НИР. Алматы: ИГ МОН РК, 2005.
20. Шикломанов И.А. Антропогенные изменения водности рек /
Шикломанов И.А.– Л.: Гидрометеоиздат, 1979.- 301 с.
21. Шикломанов И.А. Влияние хозяйственной деятельности на речной сток /
Шикломанов И.А. – Л.: Гидрометеоиздат, 1989.- 333 с.
22. Гареев А.М. Географо-экологические основы комплексного использо-
вания и охраны водных ресурсов бассейна реки. Челябинск, 1989.- 124 с.
23. Соколовский Д.Л. Речной сток / Соколовский Д.Л. – Л.:
Гидрометеоиздат, 1968.- 538 с.
24. Шелутко В.А. Численные методы в гидрологии / Шелутко В.А.
Л.: Гидрометеоиздат, 1991.-238 с.
25. Рождественский А.В., Чеботарев А.И. Статистические методы в
гидрологии. Л.: Гидрометеоиздат. 1977. 424 с.
26. Рождественский А.В. К вопросу оценки гидрологических связей /
Метеорология и гидрология. 1974. №4. С.64-71
Мазмұны
Кіріспе
1 Төменгі ағынның қалыптасу факторлары 5
1.1 Жер беті құрылысы 5
1.2 Геологиялық құрылысы 7
1.3 Климаттық жағдайлары 9
1.3.1 Атмосфералық жауын-шашындар және қар жамылғысы 9
1.3.2 Ауа температурасы 14
1.3.3 Гидрографияның жалпы сипаттамасы 16
2. БАСТАПҚЫ АҚПАРАТ 21
2.1 Төменгі ағынның сипаттамалары 21
2.2 Аумақтың гидрологиялық зерттелуі 21
2.3 Гидрологиялық қатарларды көпжылдық кезеңге келтіру 23
3. Өзендердің төменгі ағынының қалыпы 25
3.1 Төменгі ағынды есептеудің ұстанымдары 26
3.2 Төменгі ағынның статистикалық сипаттамалары 29
4 ТӨМЕНГІ АҒЫННЫҢ КЕҢІСТІКТІК ТАРАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢДЫ-ЛЫҚТАРЫ
29
4.1 Сужинау ауданының төменгі ағынға әсері 29
4.2 Сужинаудың орташа биіктігінің әсері 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ 41
КІРІСПЕ
Халық шаруашылығында, бірінші кезекте сушаруашылық жобалауларында кең
қолданылатын негізгі гидрологиялық сипаттамалардың бірі, өзеннің төменгі,
соның ішінде минималды ағыны болып табылады. Оны әрі қарай зерттеу мен
бағалау маңыздылығы, су ресурстарының қазіргі замандағы жетіспеушілігінің
өсе түсуі мен географиясы жағынан кеңейіп келе жатқан интенсивті су тұтыну
аудандарындағы су жүйелерінің, жеке су нысандарының экологиялық күйінің
нашарлауына байланысты арта түседі.
Еліміздің аумағының үлкен бөлігінде, сабасына түсу кезеңінде өзендер көбіне
жер асты суларымен қоректенетіндіктен, төменгі ағын жер асты және жер беті
су нысандарының су алмасуының өзара байланысының объективті сандық
көрсеткіші болып табылады. Су орталары мен өзен алаптарына антропогендік
күш түсіру нәтижесінде болып жатқан су ресурстарының сандық және сапалық
көрсеткіштерінің өзгеруі, бірінші кезекте су тұтыну мен су пайдалануды
шектейтін (лимиттайтын), ең сезімтал индикатор ретіндегі өзендердің
төменгі, минималды ағынында байқалады [1].
Осы сипаттаманы зерттеудің бастапқы кезеңінде Кеңестер Одағы елдері
өзендерінің минималды ағынын зерттеуде Г.Н.Петров, А.М.Норватов,
Н.Д.Антонов, В.А.Урываев, А.А.Соколов, А.Г.Курдов, М.Х.Шевелев ең үлкен
еңбек сіңірді. Шоғырланған пішіндегі оларды есептеу әдістері
А.Владимировтың Өзендердін төменгі ағынын есептеу атты еңбегінде
өздерінің орынын алды. Біздің болашақтағы
жұмысымыздың басты мақсаты болып Ертіс өзенінің негізгі салаларының
минималды ағынын, оның генезисін есепке ала отырып, қазіргі заманғы
есептеулер технологиясы базасында, есептеу техникаларының көмегі арқасында
ықтималдылық- статистикалық әдістерімен зерттеу болып табылады.
Өзеннің төменгі ағынының негізгі есептеу сипаттамасы ретінде өзгергіштік
параметрлерімен өзен ағынының минималды тәуліктік мәні пайдаланылды.
Ықтималдардың таралу қисығын параметрлеу статистикалық сипттамаларды
төменгі ағынның қалыптасуының табиғи факторларын есепке ала отырып икемді,
негізделген және объективті түрде жүргізуге мүмкіндік береді. Есептеулер
бақылаулар мәліметтерінің бар болуы кезінде, жетіспеушілігінде де
жүргізіледі. Осы мақсатқа жету үшін бірқатар міндеттерді орындау қажет:
минималды ағын уақыттық қатарының статистикалық құрылымын,
бастапқы ақпараттың генетикалық және статистикалық,
біркелкілігін анықтау;
арту ықтималдары таралу қисығының параметрлерін есептеу үшін
уақыттық қатарлардың, репрезентативтілігін таңдауды және
минималды ағынның көпжылдық өзгергіштігін суреттеу үшін теориялық
функцияны негіздеу;
эпизодтық гидрометриялық бақылауларды тарта отырып бастапқы
ақпараттардың көлемін үлғайту мүмкіншіліктерін анықтау
Бітіру жұмыстың бірінші бөлімінде Ертіс өзенінің негізгі саларының
минималды төменгі ағынын құраушы физикалық - географиялық факторлар
қарастырылды. Климат, жер құрылысы, қарастырылды. Екінші бөлімінде
минималды ағынның сипаттамасын негіздеуге түсініктеме берілді. Үшінші
бөлімінде Ертіс өзенінің негізгі саларының минималды төменгі ағынының
статистикалық параметрлері есептелінді. Ол үшін гидрологиялық катарлар
көпжылдық кезеңге келтірілді. Төртінші бөлімде төменгі ағынның кеңістіктік
таралым заңдылықтары қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты - Ертіс өзенінің негізгі саларының минималды төменгі
ағынын есептеу және оны құрушы факторларды қарастыру.
Міндеттер. Белгілі әдістерді қолдана отырып Ертіс өзенінің негізгі
саларының минималды төменгі ағынын құрушы физикалық - географиялық
факторлармен байланысын зерттеу, сонымен қатар негізгі статистикалық
сипаттамаларлын есептеу. Кеңістіктік таралым заңдылықтарын қарастыру.
1. ағынның қалыптасу факторлары
Төменгі ағынның мерзімдік кезеңі және мәні, оның құрылуына, режиміне үлкен
әсер тигізетін, физикалық-географиялық факторлармен тығыз байланыста
болады. Төменгі ағынның режимін анықтайтын физикалық-географиялық
факторларды екі топқа бөлуге болады: 1) климаттық факторлар және 2) жер
бетінің төселме факторлары [2].
Климаттық факторлар аумақтық жалпы сулылығының қалыптасуы үшін негізгі
болып табылады. Жауын-шашындар грунттық сулардың көбеюуіне мүмкіндік
жасайды, ал булану оларды қөректенуді және оның қорын азайтады.
Климаттық факторлар, соның ішінде жауын-шашындар, төменгі ағынның аумақ
бойынша таралымын географиялық зоналық заңдылықтарымен анықтайды.
Ертіс өзені алабы төменгі ағынының өзгеру сипаты үлкен тау массивтерінің
болуына байланысты белдеулік және вертикалдық географиялық зоналықпен
айқындалады. Олар үшін жауын-шашындардың өзгеруі жергілікті жердің
биіктігіне тәуелді.
Төменгі ағынға гидрографиялық желінің дамуы да ерекше әсерін тигізеді.
Гидрографиялық желілері дамыған аумақтарда төменгі ағын, әдетте жоғары
болып келеді. Мұндай жағдай Ертіс өзені алабының оң салары алабтарына тән.
Топырақ-грунт факторы да аса маңызды болып табылады. Ағынның жер асты
жинаушылары бола отырып, олар көп сулы кезеңдерде суды ұстап қалып отырады,
ал кейіннен аз сулы кезеңдерде суды беріп отырады. Осы жағдайлардың барлығы
төменгі ағынның қалыптасу факторларын зерттеуде аса маңызды жәйт болып
келеді [3-5].
Жер беті құрылысы
Шығыс Қазақстан облысы Алтайдың оңтүстік - батыс бөлігін, Зайсан
қазаншұңқырын, Қалба мен Сауыр - Тарбағатай жоталарын, Ертіс маңы жазығын
және Сарыарқаның шығыс бөліктерін қамтиды.
Шығыс Қазақстан облысы аймақты оң және сол жағалауға бөліп тұрған Ертіс
орналасқан. Бүгінгі күнде оның ауданы 283,3 мың км2. Жалпы оңтүстіктен
солтүстікке 6°-қа созылған, ал батыстан шығысқа қарай тіпті 10°-қа дейін
барады. Ең шеткі солтүстік координатасы 51°04, оңтүстігі - 45050 с.е.,
батысы 76°50, шығысы 87020 ш.б.
Шығыс Қазақстан облысы географиялық орнының ерекшелігі, оның ең ірі Еуразия
континентінің тұңғиық ортасында орналасуы. Облыс территориясында планетаның
континенталды полюсы мен Еуразияның географиялық орталығы орналасқан.
Шығыс Қазақстан жерінің табиғаты өте әркелкі. Жер бедерінің амплитуда
интервалы теңіз деңгейінен 145 м-ден 4500 м-ге дейін. Территорияда
климаттық, өсімдіктер дүниесінің, топырақтық меридиандық заңдылықпен
таралуын анық байқауға болады [6].
Облысымыздың жер бедері өте күрделі жэне әртүрлілігімен белгілі. Ертістің
сол жақ бөлігі жазықты, жоталы, ұсақ шоқылы болып келсе, оң жақ бөлігі
таулы болып келеді. Мұнда шамамен 80% - ға жуығы биіктік белдеулер.
Батыс субаймағының жер бедері келесі ірі табиғи - территориялық кешендерге
бөлінеді: Ертіс маңы жазығы, Шыңғыстау тауы, Көкпекті - Шар ұсақ шоқысы,
Тарбағатай жоталар жүйесі, Алакөл қазаншүңқыры. Әрбір табиғи-территориялық
кешен төменгі деңгейдегі болып есептелінеді. Батыс субаймағының жер бедері
түрлері: жазықтық, тау алды, ұсақ шоқылы, аласа таулы, орташа таулы
және биік таулы, ал кейбір жерлерде тау аралық құламалар.
Субаймақтың Солтүстік - Батысын толығымен жазықтық алып жатыр. Бұл Батыс -
Сібір ойпатының оңтүстік бөлігі болып келеді. Құлынды және Ертіс маңы
жазығын осы аймаққа жатқызамыз.
Ертіс маңы жазығы жер бедері тегіс болып келеді. Бірақ кейбір жерлерінде
жалпақ жапырақты орман асулары көптеп кездеседі. Олардың абсолютты
биіктіктері 200-400 м., ал салыстырмалы биіктігі 50-100 м-ден аспайды.
Семей қаласының оңтүстігінде жер бедері жазықтықтан ұсақ шоқыларға ауысады
да, біртіндеп көтеріле бере Қалба жоталарына дейін барады.
Көкпекті - Шар ұсақ шоқысы, аласа жоталы аумақ болып келеді. Мұнда
абсолютті биіктік 400-50 метрден 800-900 метрге, ал салыстырмалы биіктігі
20-дан 250 метрге дейін жетеді. Бүкіл ұсақ шоқы мүлдем аз тілімделген. Жота
беткейлері көбіне тегіс болып келеді. Бірақ кейбір жерлерде аласа тау
массивтері кездеседі. Семей - Тау - 606 м, Дегелен - 1085 м, Арқалық - 507
м, Делбегетей - 730 м, Қандығатай - 1025 м және тағы басқалары.
Ертістің сол жағалауымен, Семейдің оңтүстік - батысы және Шағана мен Мұқыр
өзендері ортасында орналасқан Семей - Тау аласа болғанымен ені 10 км-дей
болатын тік жартасты гранитті массивтерден тұрады.
Қазақтың ұсақ шоқылары орталығына таяу аласа таулы Шыңғыстау созылып жатыр.
Мұнда, солтүстік жотасы Ханшыңғыс - 1152 м, орталығында Шыңғыстау - 1077 м,
оңтүстігінде Ақшатау. Ең биік нүктесі Қособа тауы -1505 метрге дейін
жетеді. Бұл жоталар Алтай тауларынан Шар өзенінің тектоникалық аңғары
арқылы бөлініп тұр, ал оңтүстік - шығыс және шығыс Тарбағатай таулары мен
Зайсан қазаншұңқырымен қосылып жатыр.
Жалпы Шыңғыстау жоталары ежелгі платформада орналасқандықтан уақыт өткен
сайын аласарып келе жатыр. Болашақта бүл жоталардың бедері толығымен
тегістеліп жазықтыққа айналып кетуі әбден мүмкін.
Шыңғыстаудан шығысқа қарай, Шар мен Көкпекті өзендер алабында Шар -
Көкпекті ұсақ шоқысы созылып жатыр. Жер бедерінің ерекшелігі -жалпақ
беткейлі қатты тілімделген жоталар. Ұсақ шоқылар бойында жекелей Алакөл
құламасы жер бедері - Сасықкөл және Алакөл көлдері
орналасқан, теңіз деңгейінен 340-600 метр биіктегі тегіс жазықтық.
Жазықтың кейбір жерлерінде аласа таулы массивтер байқалады. Кеуіп қалған су
арналары жиі кездеседі. Тек жыныстарға сіңіп үлгермеген бастауындағы
қасуларды ғана аңғаруға болады.
Міне батыс субаймақ жер бедерінің ерекшеліктері осындай. Бұл Батыс Сібір
ойпатының жазықты оңтүстік - шығыс бөлігі, Оңтүстік - батыс Алтай және
Қалба жотасы, Қазақтың ұсақ шоқылары массивтері, Балқаш, Алакөл мен Зайсан
құламаларының бөліктері және Тарбағатай жоталары.
Геологиялық құрылысы
Геологиялық құрылысы мен жер бедерінің ерекшелігіне байланысты Шығыс
субаймағы негізгі ірі және күрделі бес табиғи - территориялық кешенге
бөлінді: Кенді Алтай; Оңтүстік Алтай, Қалба қыраты, Зайсан құламасы, Сауыр
- Тарбағатай тауы. Эндогендік және экзогендік процестер мен құбылыстар
нәтижесінде әрбір табиғи - территориялық кешенде жер бедерінің әр түрлері
мен пішіндері қалыптасты.
Жер бедері түрлері: биік таулы, орташа таулы, аласа таулы, тау алды және
тау аралық құламалар. Жер бедері пішіндері: өзен аңғарлары, беткі түзеулер,
мореналар, эрозиялық қалдықтар, жартастар және тағы басқалары.
Табиғи - территориялық кешені жер бедерінің ерекшелігін әртүрлі деңгейде
қарастыру [7].
Таулы жер бедері: тау алды - абсолюттік биіктігі 300-600 м. Оба
өзенінің орта ағысы мен Үлбінің оң жағалауында жер бедері жоталы жазықтық
болса, облыстың солтүстік-батысы, Ертіс пен Бұқтырма аралықтары және
Нарымның оң жағалауы үсақ шоқылы болып келеді.
Аласа таулы - биіктігі 600-1500 м. Беткейлері тегіс, тік бағаны,
төсеніш, шіркеу бейнесіндегі жалаңаштанған жартастар.
Орташа таулы - биіктіктері шамамен 1800-2000 м. Мұнда тау сайлары мен
аңғарлары, жартасты беткейлер - осы арқылы тау өзендері өз бастауларын
алады.
Биік таулы - 2000-3000 м және одан да биік. Мұнда жарлар жиналады және де
мұздықтар қалыптасады. Тау аралық құламалар ішіндегі ең үлкені Зайсан.
Құламалардың ішінде Оңтүстік Алтай - Марқакөл, Бобровка, Орловка; Кенді
Алтай - Нарым, Риддер, Зырян; Қалба қыратында - Тайынты, Сібе; Сауыр -
Тарбағатайда - Шілікті.
Кенді Алтай - Ертістің оң жағалауы және Оба мен Нарым аралықтарында
орналасқан. Түсті және сирек кездесетін металдардың осы аймақта көптігіне
байланысты Кенді атағына ие болған.
Кенді Алтай солтүстік - батысқа созыла орналасқан Листвяга, Холзун, Көксу,
Тегеріс жоталарынан тұрады. Бұларға батысынан Оба, Иванов, Үлбі жоталары
жалғасады. Листвяга жотасынан батысқа қарай аласа Бұқтырма жотасы
орналасқан. Тау шыңдары мүнда жалпақ немесе дөңгелек тәрізді, жиі жартастар
мен үшкір тастар кездеседі. Кенді Алтайдың ең биік нүктесі - Выше
Ивановский - 2776 м.
Оңтүстік Алтай Кенді Алтайдан Нарым - Бұқтырма құламасы арқылы бөлінеді.
Батысынан шығысқа қарай Нарым, Сарымсақты, Алтай Тарбағатайы жоталары орын
тепкен. Оңтүстігіне қарай Күршім және Оңтүстік Алтай жоталары созыла
орналасқан. Марқакөл көлінің оңтүстігін толығымен Азутау жотасы қамтып
жатыр. Оңтүстік Алтайдың максималды биіктігі 2800-3600 м., ең биік нүктесі
3871 м. Осы жоталарда екі тау мүздығы бар. Мұнда терең сайлар мен биік
жартастар көптеп кездеседі. Сондықтан бұны альпілік жер бедері деп санайды
[7]. Қалба қыраты Ертістің сол жағалауындағы Көкпекті, Бөкен, Шар өзендері
аңғарлары аралықтарында орналасқан. Оңтүстік Алтайдың
батысындағы жалғасы болып есептеледі. Жота ұзындығы 200-230 км, ал ені
небәрі 50-70 км. Ең биік нүктесі Сары шоқы тауы - 1608 м. Жалпы жер бедері
аласа таулы, беткейлері тік жартастары.
Сауыр - Тарбағатай жоталар жүйесі. Сауыр жотасы әлде қайда биігірек. Ең
биік нүктесі: Мұзтау 3816 м. Тіпті шыңында мұздықтар да бар. 2000-2400 м
биіктікте ежелгі беткі қабат түзілуі байқалады. Сауырға параллель Сайқан
жотасы орналасқан, ал батысын Маңырақ жотасы жалғастырады. Оның биіктігі
2058 м. Тарбағатай жоталары әр түрлі биіктікте көтеріліп қалған ірі
блоктардан түрады. Олардың шыңдары жалпақ, мұздықтар мүлдем жоқ, ал
биіктіктері 2000-2500 м.
Сонымен шығыс субаймағы жер бедері баспалдақ тәрізділігімен, шыңдарының
жалпақтылығымен және таз аралық құламалардың көптігімен ерекшеленіледі.
1.3 Климаттық жағдайлары.
1.3.1 Атмосфералық жауын-шашындар және қар жамылғысы
Ылғал мөлшерінің таралуы Шығыс Қазақстан территориясында әр түрлі шамада.
Ылғалдың жылдық мөлшерде әр түрлі аудандарда 170-тен 1800 мм және одан да
жоғары мөлшерде. Ылғалдың таралуына негізінен тау жоталары қатты әсерін
тигізеді. Олар негізгі ылғалды ұстап толады жэне ішкі аймақтарға таралуын
жібермейді.
Атмосфералық ылғалдылық мөлшері жер бедерінің биіктігі мен беткейлердің
көлбеулігіне байланысты биік таулы аудандарға қарай 1000-1300 мм-ге дейін
артады. Ылғалдылық көп мөлшері батыстан келетін ауа ағындарының ылғалын
бірінші болып қарсы алатын Кенді Алтай жоталарына түседі. Иванов
жотасындағы (2800 м биіктікте) Громотуха өзенінің жоғарғы ағысында Шығыс
Қазақстан облысы жэне ТМД-ң азиялық бөлігі бойынша ылғалдылық ең көп
мөлшері (2100 мм шамасында) түседі. Ылғалдылық көп мөлшері сонымен қатар
Оңтүстік Алтайда байқалады. Нарын, Тарбағатай және Оңтүстік Алтайдың тау
беткейлерінде жылдық жауын-шашын мөлшері 1300 мм шамасында. Облыс
территориясының оңтүстігі Тарбағатай мен Сауыр беткейлеріне ылғал мөлшері
700 мм-ден көп. Таудың шығыс беткейінде батысына қарағанда ылғал көбірек
түседі. Тау аралық аймақтарда ылғал мөлшері жылына 100-200 мм-ге азаяды
(Зайсан қаласы мен Ақсуат ауылы).
Жылдың суық мерзімінде жылы мерзіміне қарағанда ылғал аз түседі. Қысқы
ылғал мөлшері 36-45% дейін, ал оңтүстік қыраттарда 15-20% дейін азаяды.
Қар жамылғысы. Күзде және қыста ылғалдың қар күйінде түсуі өзен
ағыстарының қалыптасуына жэне жер асты суларының толуына әсер ететін
факторлар болып табылады. Көктемде өзендердің және жер асты суларының
толысуына негізінен түскен қардың мөлшері әсер етеді. Қар күйіндегі судың
көп мөлшері Кенді және Оңтүстік Алтайда көп жинақталады. Үлбі мен Тұрғысын
өзендерінің бастауларында бұл шама су қабатының 750 мм-ден, ал Қалба
ауданында Ертістің сол жағалауында 200 мм-ді, Сауыр жоталарында 300 мм-ді,
Үржар ауданында 300-350 мм-ді құрайды. Ең аз мөлшерде қар жамылғысы Зайсан
қазаншүңқырында (25мм), Ертістің батыс және солтүстік жағалау бөліктеріне
түседі. Қардың көп мөлшерде таралуы негізінен жылдық және қатты ылғалдылық
таралуына байланысты. Бірақ олар кейде желмен жер бедерінің әсеріне
байланысты таралады. Желдің біршама жоғары әсері облыс территориясының
солтүстік және батыс бөліктерінде (орташа айлық жылдамдығы 7-6 мс)
байқалады. Облыс территориясының ылғалдануы булану мен жауын-шашын
мөлшеріне байланысты. Алтай таулы аймақтарында 1000-1800 мм және одан да
жоғары ылғал түседі, ал булану 600 мм-ден аспайды. Мұнда әдетте беткейлік
ағыстар пайда болады. Территорияның оңтүстігі, оңтүстік - батыс пен батыс
бөліктерінде, әсіресе Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында булану мөлшері
Кесте 1 Жауын-шашын мөлшерінің таралымы
№ Бекет Жауын-шашындардың мөлшері, мм
жылына суық кезеңде жылы кезеңде
(11-3) (4-10)
1 Семиярка 230 62 168
2 Шемонаиха 315 91 224
3 Семей 270 84 186
4 Риддер 666 128 538
5 Өскемен 487 163 324
6 Зыряновск 636 238 398
7 Селезнёвка 378 110 268
8 Катон-Карагай 450 95 355
9 Үлкен Нарым 381 97 284
10 Самар 398 148 250
11 Орловский кенті 354 103 251
12 Марқакөл қорығы 560 185 375
13 Көкпеті 334 146 188
14 Күршім 268 94 174
15 Теректі 339 144 195
16 Тұғыл 186 58 128
17 Ақсуат 213 53 160
18 Ақжар 245 70 175
19 Зайсан 320 80 240
жылдық жауын - шашын мөлшерінен бірнеше есе асып түседі. Мысалы, Теректі
Мүйіс аумағында (Зайсан көлінің оңтүстік - шығыс шеті) топырақ бетінің
булану шамасы жауын - шашын мөлшері 178 мм болғанда 1101,4 мм қүрайды.
Яғни, ылғал 1000 мм-ге жетпейді. Сондықтан бұл аймақтарда беткі өзен
ағыстары өте аз болатын шөл және шөлейт ландшафтары қалыптасқан. Көпжылдық
тоң. Көпжылдық қар, қарлықтар мен Алтай (2300 м-ден жоғары) мен Сауыр
мұздықтары (3300 м-ден жоғары) көпжылдық тоңдардың таралу үлескілерін
анықтайды. Бүл көп таралған келесі физика-географиялық үрдістерімен
сипатталады: мұздықтардың, мұз дөңдерінің, шоғырларының және топырақ
софлюкацияларының, тоңды топырақ қабаттарының түзілуі, сонымен қатар ежелгі
пенеплендердің тегістелген аймақтарындағы ауқымды батпақтану (кесте 1)
[8-12].
а)
б)
Сурет 1 Бірінші топтағы өзендердің жаз-күз төменгі ағынының суық кезеңдегі
жауын-шашын мөлшерімен (а) және екінші топтың жылдық жауын-шашын мөлшерімен
байланысы (б)
Қарастырылған аумақта, гидрологиялық бақылаулардың мәліметтері бар және
шамамен аудандары бірдей болып келетін сужинаудың екі тобы таңдалынды, - 1-
ші топ сужинау аудандары 209-ден 267 км2 -ге дейінгі және 2-ші топ сужинау
аудандары 888-ден 1190 км2 -ге дейін.
Өзендердің бірінші тобына: Левая Березовка өзені - Средигорное ауылы,
q=2,80лс*км2, х=184 мм; Сержиха өзені - Сержиха ауылы, q=6,25лс*км2,
х=268 мм; Большая Речка өзені -Большая Речка ауылы, q=4,30лс*км2,
х=221 мм -
а)
б)
в)
г)
Сурет 2 Оба - Шемонаиха от ΣХ, мм ст. Шемонаиха-Риддер, r=0.63 (а); Үлбі -
Үлбі Перевалочная Хгод, ст. Риддер, r=0.75 (б); Күршім-
Вознесенка, ст. Вознесенска, r=0.56 (в); Бұқтырма-Печи, Катон-Қарағай ,
r=0.34 (г) өзендерінің төменгі ағынының жаз-күз кезеңіндегі жауын-шашын
мөлшерімен байланысы
Уба-Большие Пороги және Шемонаиха стациялары бойынша орташаланған;
Журавлиха өзені -Риддер қаласы, q=6.50лс*км2, х=296 мм, Проходной белок
енгізілді. Жаз-күздік төменгі ағынның суық 4-6 айлар кезеңіндегі жауын-
шашын мөлшерімен тығыз байланысы алынды (сурет 1 а).
Өзендердің екінші тобына: Белая өзені -Белое ауылы, q=7,70лс*км2,
х=612мм; Белая Берель өзені - Берель ауылы, q=12,0лс*км2, х=588мм; Үлбі
өзені - Белый Луг ауылы, q=13,2лс*км2, х=672мм; Тұрғысын өзені -Кутиха
ауылы, q=22,5лс*км2, х=843мм енгізілді. Жылдық жауын-шашын мөлшерімен
тығыз байланыс алынды. Корреляция коэффициенті 0,93 құрады (сурет1 б).
Бұл жерде жаздық шауын-шашындардың жер асты суларын толықтырудағы үлкен
маңызын көреміз.
Келесі тұрғызылым (сурет 2) әр жылдағы төменгі ағын мәндерінің әр кезеңдегі
жауын-шашын мөлшерімен байланыстарын көрсетеді.
1.3.2 Ауа температурасы
Шығыс Қазақстанның климаты ауа температурасының жылдық, маусымдықтәуліктік
амплитуда тербелісіне байланысты шұғыл континенталды. М.В. Троновтың 1949
жылғы зерттеулері бойынша, бұл аймақ климаттардың түйіскен аренасы деп
атаған. Дәлірек, моңғолдық шүғыл континенталды, Орта Азияның дала және
шөлейтті, континенталды батыс сібірлік. Мұнда қыс маусымдары қатаң, жаз -
біршама ұзақ және ыстық. Зайсан, Алакөл құламалары және Қазақтың ұсақ
шоқылыры аймақтарының біршама жерлері құрғақ болып келеді. Территорияның
әрбір бөліктерінде климат кейде әрқалай болып келе береді. Мұның басты
себептері - аймақтың ендігіне, биіктігіне, жер бедерінің түріне, тау
жоталарының орналасу бағытына және беткейлердің экспозициясына байланысты.
Климаттық зоналдылық анық байқалады: таулы аудандарда - тігінен, жазықтарда
- көлденеңінен. Ауаның жылдық орташа температурасы ауытқуы аймақтың
ендік және биіктік белдеулік жағдайына байланысты. Яғни, солтүстік
бөлігінде бұл көрсеткіш 2,2-2,6°С-ті көрсетсе, оңтүстігінде 3,8-4,1°С
болмақ, таулы аудандарда ауаның жылдық орташа температурасы - 3,8°С-ге
дейін төмендейді. (Орловка ауылы). Ең суық айлар қаңтар мен ақпан болып
келеді. Мұнда орташа айлық температура минус 17-ден минус 23,8°С-ға дейін -
солтүстік территорияларда және биік таулы қазаншұңқырларда, оңтүстігінде
минус 14,1-ден минус 16,6°С-ға дейін. Барынша жылы айлар шілде, орташа
айлық температураны 20-23°С -жазықтықтарда, 14-16°С -таулы бөліктерде.
Температураның 0°С-ден көтерілуі көктемде, сәуірдің алғашқы он күндігінде,
ал төмендеуі күзде, қазанның соңғы онкүндігінде болады.
0°С-ден жоғары ауа температурасының орташа тәуліктік үзақтылығы жазықтық
бөліктерде - 205-216 тәулік, таулы аймақтарда 66-177 тәулік. Аязсыз күндер
үзақтығы 105-130 және 52-67 тәулік. Температуралық инверсия құбылысы жиі
байқалып тұрады: суық ауа массаларының тау аралық құламалардың арасына
түсіп, тұрып қалуына байланысты ауа температурасының шұғыл түсіп ұзақ
тұрып қалуына әкеліп соғады. Жергілікті жердің жер бедерінің
әр түрлілігі желдің
Кесте 2 Орташа жылдық ауа температурасының таралымы
№ Бекет Температура, 0С
Орташа Абсолюттік Абсолюттік Тербеліс
жылдық максимум минимум амплитудасы
1 Семиярка 3,2 42 -45 87
2 Шемонаиха 2,2 42 -48 90
3 Семей 3,3 42 -47 89
4 Риддер 2,1 37 -47 84
5 Өскемен 2,8 43 -49 92
6 Зыряновск -0,4 40 -51 91
7 Селезнёвка 2,4 39 -44 83
8 Катон-Карагай 1,5 36 -44 80
9 Үлкен Нарым 1,4 41 -50 91
Кесте 2-нің жалғасы
10 Самар 3,2 41 -46 87
11 Орловский кенті -3,7 35 -54 91
12 Марқакөл қорығы -2,4 31 -44 75
13 Көкпеті 1,2 40 -50 90
14 Күршім 2,8 40 -50 90
15 Теректі 4,9 41 -42 83
16 Тұғыл 2,7 40 -49 89
17 Ақсуат 2,5 42 -45 87
18 Ақжар 2,8 41 -46 87
19 Зайсан 4,3 42 -41 83
бағытына әсер етеді. Қыс мерзімдерінде Шығыс Қазақстан территориясы төменгі
температурасымен аз мөлшерде ылғал әкелетін Моңғол-Сібір антициклонының
әсерінде болады. Жыл мерзімінің бүл кезеңінде Оңтүстік -Шығыс және шығыстың
құрғақ желдері үнемі әсер етіп тұрады. Жаз айларында Моңғол-Сібір
антициклонының азаюы негізгі атмосфералық ылғалдылық көп мөлшерін әкелетін
ылғалды батыс ауа массаларының араласуына себепті болады. Жыл мезгілінің
осы кезеңінде батыстан және солтүстік батыстан ылғалды желдер соғады. Таулы
және тау алды аудандарында жергілікті бағыттағы желдер үнемі байқалады.
Желдің көпжылдық орташа жылдамдығы 1,6-дан 5,9 мс аралығында. Әсіресе
жазық территорияларда жел көп соғады. 1,5 мс - тан 60 мс-қа дейін жетеді
(Жанғызтөбе). Тау аралық аймақтарда бұл шама біршама төмендейді (Зырян
қаласы).
Жылдың жылы мерзімінде кей-кездері оңтүстік - батыстан ыстық, құрғақ желдер
соғады. Бүл жердер топырақ бетінің, өсімдіктер мен су қоймаларының қарқынды
булануына әсер етеді. Әдетте бұл жерлерде ылғалдылық мөлшері өте төмен
болады. Қүрғақ күндер 40-80 тәуліктерге, кей жылдары шамамен 100
тәуліктерге дейін жетеді. 8мс асатын қүрғақ желдер кей-кездері шаңды
дауылдар туғызады. Таулы аудандарда қүрғақ желдер аз соғады [13].
1.3.3 Гидрографияның жалпы сипаттамалары
Гидрографиялық жағынан аумақ Ертіс өзені алабына жатады.
Басты артерия Ертіс өзені өзінің бастауын Қытай Халық Республикасынан алады
және Қара Ертіс деген атаумен Жайсан көліне құяды.Ертіс өзенінің негізгі
салалары Шығыс Қазақстан шегінде оң жақ жағасынан құяды.
Қалжыр өзені Марқакөл көлінен ағып шығып Азутау тауын терең аңғар арқылы
кесіп өтеді және Қалжыр аулынан жоғарыда Қара Ертіс өзені аңғарына шығады.
Өзен арынды, баспалдақты, жоғарғы ағысында Марқакөл көлімен реттеліп
отырады, төменде оның әсері салалармен жойылады.
Күршім өзені бастауын Сарымсақты тауынан алады, оның ұзындығы 170 км.
Сужинау алабы Күршім және Нарым қыраттарымен шектелген. Күршім аулынан
төменде ол Бұқтырма су қоймасына құяды.
Бұқтырма өзені Ертістің ең үлкен саласы, Қаба қыратындағы мұздықтан ағып
шығады.
Үлбі өзені өзінің атауын Тихая және Громотуха өзендерінің қосылған жерінен
алады. Олардың арасындағы субөлу сызығы Үлбі және Оба қыраттары арқылы
өтеді. Үлбінің ұзындығы 125 км, сужинау ауданы 4990 км2. Үлбі өзені Ертіске
Өскемен қаласы жанында құяды.
Оба өзені Ақ Оба мен Қара Обаның біріккен жерінде қалыптасады. Ертіске
Форпост-Оба аулының маңында құяды.
Шар өзені Қалба қыратының оңтүстік-батыс беткейінде өзінің бастауын алады.
Оның ұзындығы 225 км. Өзеннің ағыны суландруға пайдаланылады. Жаз
уақыттарында оның мөлшері өте азаяды және тұзданады.
Қарастырылып отырған территорияда өзендердің сабасына келу үрдісі негізінен
климаттық және гидрологиялық жағдайларға байланысты. Кейбір өзендерде
сулылығының деңгейіне байланысты жазда, күзде және қыста өзге өзендерден
айырмашылығы білінеді. Мұндай ауытқулар минималды ағысқа өзен
бассейндерінің геологиялық құрылысының әсер етуіне (қатты, тығыз
жыныстардан тұруы, қарсты, әктасты және тағы басқа жыныстар) байланысты.
Өзендердің сабасына келуіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі
территорияның ылғалдану сатысы болып табылады. Минималды су шығыны көктемгі
немесе көктемгі жазғы су тасуынан кейінгі топырақ қабатының сумен қоректену
есебіне байланысты қалыптасады. Ал, қыстың минимумы жерасты суымен
қоректенуінің азаюына байланысты жазға қарағанда аз болады [6-14].
Жаз-күздік сабасына түсудің сипаттамасы. Жаздық-күздік өзендердің сабасына
келуі негізіне қазан айларында, кейде қарашаның басында байқалады.
Өзендердің сабасына келуі территорияға және жер биіктігіне байланысты да
созылады. Үлбі өзенінң сабасына келуі біршама ұзаққа созылады. 1000 м
биіктікке дейін оның созылуы орташа есеппен шамамен 100 күндей. Биіктеген
сайын өзеннің сабасына келуі бірте-бірте қысқарады да, 1800 м биіктікке
дейін 60-80 тәулікті құрайды. Өзеннің сабасына келуінің ең қысқа кезеңі
2500-2800 м биіктікке байқалады. Өзен арналарының таза кезеңінде сабасына
келуі негізінен тұрақты болады. Кейбір жылдары Жоғары Обь жэне Ертіс
өзендерінің сабасына келуіне жауын-шашын түсімі кедергісін тигізіп отырады.
Сабасына түскендегі өзендердің сулылығы әр түрлі орташа модулі 0,008 лсек-
тен (Ертістің оң жағы) 29,6 лсек-ке (Бұқтырманың жоғарғы ағысы). Су аз
кезеңдердегі ағыс модулі нольден 12,2 лсек-қа (Катунь өзені), тіпті кейде
20,4 лсек-қа (Бұқтырма өзені) дейін өзгереді.
Қысқы сабасына түсудің сипаттамасы. Өзендердің сабасына келуі қыста біршама
тұрақты және ұзаққа созылады, сонымен қатар ағыс көлемі бойынша жаздағыға
қарағанда аз болады. Қыста өзендердің сабасына келуі жаздағы сияқты
климаттың вертикалды белдеулігімен анықталады. Қыс кездерінде өзендердің
сабасына келуінің ең үлкен модулі Үлбі (8,42 лсек-км ) және Бұқтырма (11,2
лсек-км өзендерінде байқалады).
Өзендердің орташа айлық минималды көпжылдық тербелістері негізінен жылдық
ағысқа байланысты. Минималды ағысының су жиналу ауданына тәуелділігі онша
жоғары болмайды жэне өзен алабының геологиялық қүрылысының ерекшелігі өзен
ағысына әсер етеді. Өзен ағысының, оның алабының қоректену көзі болып
табылатын, су жиналуының орташа биіктігіне байланыстылығы анық көрінеді.
Зерттеу пунктеріндегі минималдық ағыс мөлшері өзендердің жаз-күздік
сабасына түсу маусымындағы орташа айлық минималдық ағыс көрсеткішінің
сызбанүсқасы көрсетілген. Бүл сызбанүсқа минималды ағыс бөлінуі нағыз
жалпылай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Төменгі ағынның қалыптасу факторлары 5
1.1 Жер беті құрылысы 5
1.2 Геологиялық құрылысы 7
1.3 Климаттық жағдайлары 9
1.3.1 Атмосфералық жауын-шашындар және қар жамылғысы 9
1.3.2 Ауа температурасы 14
1.3.3 Гидрографияның жалпы сипаттамасы 16
2. БАСТАПҚЫ АҚПАРАТ 21
2.1 Төменгі ағынның сипаттамалары 21
2.2 Аумақтың гидрологиялық зерттелуі 21
2.3 Гидрологиялық қатарларды көпжылдық кезеңге келтіру 23
3. Өзендердің төменгі ағынының қалыпы 25
3.1 Төменгі ағынды есептеудің ұстанымдары 26
3.2 Төменгі ағынның статистикалық сипаттамалары 29
4 ТӨМЕНГІ АҒЫННЫҢ КЕҢІСТІКТІК ТАРАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢДЫ-ЛЫҚТАРЫ
29
4.1 Сужинау ауданының төменгі ағынға әсері 29
4.2 Сужинаудың орташа биіктігінің әсері 31
ҚОРЫТЫНДЫ 35
ТЕРМИНДЕР ТІЗІМІ 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ КӨЗДЕРІНІҢ ТІЗІМІ 41
КІРІСПЕ
Халық шаруашылығында, бірінші кезекте сушаруашылық жобалауларында кең
қолданылатын негізгі гидрологиялық сипаттамалардың бірі, өзеннің төменгі,
соның ішінде минималды ағыны болып табылады. Оны әрі қарай зерттеу мен
бағалау маңыздылығы, су ресурстарының қазіргі замандағы жетіспеушілігінің
өсе түсуі мен географиясы жағынан кеңейіп келе жатқан интенсивті су тұтыну
аудандарындағы су жүйелерінің, жеке су нысандарының экологиялық күйінің
нашарлауына байланысты арта түседі.
Еліміздің аумағының үлкен бөлігінде, сабасына түсу кезеңінде өзендер көбіне
жер асты суларымен қоректенетіндіктен, төменгі ағын жер асты және жер беті
су нысандарының су алмасуының өзара байланысының объективті сандық
көрсеткіші болып табылады. Су орталары мен өзен алаптарына антропогендік
күш түсіру нәтижесінде болып жатқан су ресурстарының сандық және сапалық
көрсеткіштерінің өзгеруі, бірінші кезекте су тұтыну мен су пайдалануды
шектейтін (лимиттайтын), ең сезімтал индикатор ретіндегі өзендердің
төменгі, минималды ағынында байқалады [1].
Осы сипаттаманы зерттеудің бастапқы кезеңінде Кеңестер Одағы елдері
өзендерінің минималды ағынын зерттеуде Г.Н.Петров, А.М.Норватов,
Н.Д.Антонов, В.А.Урываев, А.А.Соколов, А.Г.Курдов, М.Х.Шевелев ең үлкен
еңбек сіңірді. Шоғырланған пішіндегі оларды есептеу әдістері
А.Владимировтың Өзендердін төменгі ағынын есептеу атты еңбегінде
өздерінің орынын алды. Біздің болашақтағы
жұмысымыздың басты мақсаты болып Ертіс өзенінің негізгі салаларының
минималды ағынын, оның генезисін есепке ала отырып, қазіргі заманғы
есептеулер технологиясы базасында, есептеу техникаларының көмегі арқасында
ықтималдылық- статистикалық әдістерімен зерттеу болып табылады.
Өзеннің төменгі ағынының негізгі есептеу сипаттамасы ретінде өзгергіштік
параметрлерімен өзен ағынының минималды тәуліктік мәні пайдаланылды.
Ықтималдардың таралу қисығын параметрлеу статистикалық сипттамаларды
төменгі ағынның қалыптасуының табиғи факторларын есепке ала отырып икемді,
негізделген және объективті түрде жүргізуге мүмкіндік береді. Есептеулер
бақылаулар мәліметтерінің бар болуы кезінде, жетіспеушілігінде де
жүргізіледі. Осы мақсатқа жету үшін бірқатар міндеттерді орындау қажет:
минималды ағын уақыттық қатарының статистикалық құрылымын,
бастапқы ақпараттың генетикалық және статистикалық,
біркелкілігін анықтау;
арту ықтималдары таралу қисығының параметрлерін есептеу үшін
уақыттық қатарлардың, репрезентативтілігін таңдауды және
минималды ағынның көпжылдық өзгергіштігін суреттеу үшін теориялық
функцияны негіздеу;
эпизодтық гидрометриялық бақылауларды тарта отырып бастапқы
ақпараттардың көлемін үлғайту мүмкіншіліктерін анықтау
Бітіру жұмыстың бірінші бөлімінде Ертіс өзенінің негізгі саларының
минималды төменгі ағынын құраушы физикалық - географиялық факторлар
қарастырылды. Климат, жер құрылысы, қарастырылды. Екінші бөлімінде
минималды ағынның сипаттамасын негіздеуге түсініктеме берілді. Үшінші
бөлімінде Ертіс өзенінің негізгі саларының минималды төменгі ағынының
статистикалық параметрлері есептелінді. Ол үшін гидрологиялық катарлар
көпжылдық кезеңге келтірілді. Төртінші бөлімде төменгі ағынның кеңістіктік
таралым заңдылықтары қарастырылды.
Жұмыстың мақсаты - Ертіс өзенінің негізгі саларының минималды төменгі
ағынын есептеу және оны құрушы факторларды қарастыру.
Міндеттер. Белгілі әдістерді қолдана отырып Ертіс өзенінің негізгі
саларының минималды төменгі ағынын құрушы физикалық - географиялық
факторлармен байланысын зерттеу, сонымен қатар негізгі статистикалық
сипаттамаларлын есептеу. Кеңістіктік таралым заңдылықтарын қарастыру.
1. ағынның қалыптасу факторлары
Төменгі ағынның мерзімдік кезеңі және мәні, оның құрылуына, режиміне үлкен
әсер тигізетін, физикалық-географиялық факторлармен тығыз байланыста
болады. Төменгі ағынның режимін анықтайтын физикалық-географиялық
факторларды екі топқа бөлуге болады: 1) климаттық факторлар және 2) жер
бетінің төселме факторлары [2].
Климаттық факторлар аумақтық жалпы сулылығының қалыптасуы үшін негізгі
болып табылады. Жауын-шашындар грунттық сулардың көбеюуіне мүмкіндік
жасайды, ал булану оларды қөректенуді және оның қорын азайтады.
Климаттық факторлар, соның ішінде жауын-шашындар, төменгі ағынның аумақ
бойынша таралымын географиялық зоналық заңдылықтарымен анықтайды.
Ертіс өзені алабы төменгі ағынының өзгеру сипаты үлкен тау массивтерінің
болуына байланысты белдеулік және вертикалдық географиялық зоналықпен
айқындалады. Олар үшін жауын-шашындардың өзгеруі жергілікті жердің
биіктігіне тәуелді.
Төменгі ағынға гидрографиялық желінің дамуы да ерекше әсерін тигізеді.
Гидрографиялық желілері дамыған аумақтарда төменгі ағын, әдетте жоғары
болып келеді. Мұндай жағдай Ертіс өзені алабының оң салары алабтарына тән.
Топырақ-грунт факторы да аса маңызды болып табылады. Ағынның жер асты
жинаушылары бола отырып, олар көп сулы кезеңдерде суды ұстап қалып отырады,
ал кейіннен аз сулы кезеңдерде суды беріп отырады. Осы жағдайлардың барлығы
төменгі ағынның қалыптасу факторларын зерттеуде аса маңызды жәйт болып
келеді [3-5].
Жер беті құрылысы
Шығыс Қазақстан облысы Алтайдың оңтүстік - батыс бөлігін, Зайсан
қазаншұңқырын, Қалба мен Сауыр - Тарбағатай жоталарын, Ертіс маңы жазығын
және Сарыарқаның шығыс бөліктерін қамтиды.
Шығыс Қазақстан облысы аймақты оң және сол жағалауға бөліп тұрған Ертіс
орналасқан. Бүгінгі күнде оның ауданы 283,3 мың км2. Жалпы оңтүстіктен
солтүстікке 6°-қа созылған, ал батыстан шығысқа қарай тіпті 10°-қа дейін
барады. Ең шеткі солтүстік координатасы 51°04, оңтүстігі - 45050 с.е.,
батысы 76°50, шығысы 87020 ш.б.
Шығыс Қазақстан облысы географиялық орнының ерекшелігі, оның ең ірі Еуразия
континентінің тұңғиық ортасында орналасуы. Облыс территориясында планетаның
континенталды полюсы мен Еуразияның географиялық орталығы орналасқан.
Шығыс Қазақстан жерінің табиғаты өте әркелкі. Жер бедерінің амплитуда
интервалы теңіз деңгейінен 145 м-ден 4500 м-ге дейін. Территорияда
климаттық, өсімдіктер дүниесінің, топырақтық меридиандық заңдылықпен
таралуын анық байқауға болады [6].
Облысымыздың жер бедері өте күрделі жэне әртүрлілігімен белгілі. Ертістің
сол жақ бөлігі жазықты, жоталы, ұсақ шоқылы болып келсе, оң жақ бөлігі
таулы болып келеді. Мұнда шамамен 80% - ға жуығы биіктік белдеулер.
Батыс субаймағының жер бедері келесі ірі табиғи - территориялық кешендерге
бөлінеді: Ертіс маңы жазығы, Шыңғыстау тауы, Көкпекті - Шар ұсақ шоқысы,
Тарбағатай жоталар жүйесі, Алакөл қазаншүңқыры. Әрбір табиғи-территориялық
кешен төменгі деңгейдегі болып есептелінеді. Батыс субаймағының жер бедері
түрлері: жазықтық, тау алды, ұсақ шоқылы, аласа таулы, орташа таулы
және биік таулы, ал кейбір жерлерде тау аралық құламалар.
Субаймақтың Солтүстік - Батысын толығымен жазықтық алып жатыр. Бұл Батыс -
Сібір ойпатының оңтүстік бөлігі болып келеді. Құлынды және Ертіс маңы
жазығын осы аймаққа жатқызамыз.
Ертіс маңы жазығы жер бедері тегіс болып келеді. Бірақ кейбір жерлерінде
жалпақ жапырақты орман асулары көптеп кездеседі. Олардың абсолютты
биіктіктері 200-400 м., ал салыстырмалы биіктігі 50-100 м-ден аспайды.
Семей қаласының оңтүстігінде жер бедері жазықтықтан ұсақ шоқыларға ауысады
да, біртіндеп көтеріле бере Қалба жоталарына дейін барады.
Көкпекті - Шар ұсақ шоқысы, аласа жоталы аумақ болып келеді. Мұнда
абсолютті биіктік 400-50 метрден 800-900 метрге, ал салыстырмалы биіктігі
20-дан 250 метрге дейін жетеді. Бүкіл ұсақ шоқы мүлдем аз тілімделген. Жота
беткейлері көбіне тегіс болып келеді. Бірақ кейбір жерлерде аласа тау
массивтері кездеседі. Семей - Тау - 606 м, Дегелен - 1085 м, Арқалық - 507
м, Делбегетей - 730 м, Қандығатай - 1025 м және тағы басқалары.
Ертістің сол жағалауымен, Семейдің оңтүстік - батысы және Шағана мен Мұқыр
өзендері ортасында орналасқан Семей - Тау аласа болғанымен ені 10 км-дей
болатын тік жартасты гранитті массивтерден тұрады.
Қазақтың ұсақ шоқылары орталығына таяу аласа таулы Шыңғыстау созылып жатыр.
Мұнда, солтүстік жотасы Ханшыңғыс - 1152 м, орталығында Шыңғыстау - 1077 м,
оңтүстігінде Ақшатау. Ең биік нүктесі Қособа тауы -1505 метрге дейін
жетеді. Бұл жоталар Алтай тауларынан Шар өзенінің тектоникалық аңғары
арқылы бөлініп тұр, ал оңтүстік - шығыс және шығыс Тарбағатай таулары мен
Зайсан қазаншұңқырымен қосылып жатыр.
Жалпы Шыңғыстау жоталары ежелгі платформада орналасқандықтан уақыт өткен
сайын аласарып келе жатыр. Болашақта бүл жоталардың бедері толығымен
тегістеліп жазықтыққа айналып кетуі әбден мүмкін.
Шыңғыстаудан шығысқа қарай, Шар мен Көкпекті өзендер алабында Шар -
Көкпекті ұсақ шоқысы созылып жатыр. Жер бедерінің ерекшелігі -жалпақ
беткейлі қатты тілімделген жоталар. Ұсақ шоқылар бойында жекелей Алакөл
құламасы жер бедері - Сасықкөл және Алакөл көлдері
орналасқан, теңіз деңгейінен 340-600 метр биіктегі тегіс жазықтық.
Жазықтың кейбір жерлерінде аласа таулы массивтер байқалады. Кеуіп қалған су
арналары жиі кездеседі. Тек жыныстарға сіңіп үлгермеген бастауындағы
қасуларды ғана аңғаруға болады.
Міне батыс субаймақ жер бедерінің ерекшеліктері осындай. Бұл Батыс Сібір
ойпатының жазықты оңтүстік - шығыс бөлігі, Оңтүстік - батыс Алтай және
Қалба жотасы, Қазақтың ұсақ шоқылары массивтері, Балқаш, Алакөл мен Зайсан
құламаларының бөліктері және Тарбағатай жоталары.
Геологиялық құрылысы
Геологиялық құрылысы мен жер бедерінің ерекшелігіне байланысты Шығыс
субаймағы негізгі ірі және күрделі бес табиғи - территориялық кешенге
бөлінді: Кенді Алтай; Оңтүстік Алтай, Қалба қыраты, Зайсан құламасы, Сауыр
- Тарбағатай тауы. Эндогендік және экзогендік процестер мен құбылыстар
нәтижесінде әрбір табиғи - территориялық кешенде жер бедерінің әр түрлері
мен пішіндері қалыптасты.
Жер бедері түрлері: биік таулы, орташа таулы, аласа таулы, тау алды және
тау аралық құламалар. Жер бедері пішіндері: өзен аңғарлары, беткі түзеулер,
мореналар, эрозиялық қалдықтар, жартастар және тағы басқалары.
Табиғи - территориялық кешені жер бедерінің ерекшелігін әртүрлі деңгейде
қарастыру [7].
Таулы жер бедері: тау алды - абсолюттік биіктігі 300-600 м. Оба
өзенінің орта ағысы мен Үлбінің оң жағалауында жер бедері жоталы жазықтық
болса, облыстың солтүстік-батысы, Ертіс пен Бұқтырма аралықтары және
Нарымның оң жағалауы үсақ шоқылы болып келеді.
Аласа таулы - биіктігі 600-1500 м. Беткейлері тегіс, тік бағаны,
төсеніш, шіркеу бейнесіндегі жалаңаштанған жартастар.
Орташа таулы - биіктіктері шамамен 1800-2000 м. Мұнда тау сайлары мен
аңғарлары, жартасты беткейлер - осы арқылы тау өзендері өз бастауларын
алады.
Биік таулы - 2000-3000 м және одан да биік. Мұнда жарлар жиналады және де
мұздықтар қалыптасады. Тау аралық құламалар ішіндегі ең үлкені Зайсан.
Құламалардың ішінде Оңтүстік Алтай - Марқакөл, Бобровка, Орловка; Кенді
Алтай - Нарым, Риддер, Зырян; Қалба қыратында - Тайынты, Сібе; Сауыр -
Тарбағатайда - Шілікті.
Кенді Алтай - Ертістің оң жағалауы және Оба мен Нарым аралықтарында
орналасқан. Түсті және сирек кездесетін металдардың осы аймақта көптігіне
байланысты Кенді атағына ие болған.
Кенді Алтай солтүстік - батысқа созыла орналасқан Листвяга, Холзун, Көксу,
Тегеріс жоталарынан тұрады. Бұларға батысынан Оба, Иванов, Үлбі жоталары
жалғасады. Листвяга жотасынан батысқа қарай аласа Бұқтырма жотасы
орналасқан. Тау шыңдары мүнда жалпақ немесе дөңгелек тәрізді, жиі жартастар
мен үшкір тастар кездеседі. Кенді Алтайдың ең биік нүктесі - Выше
Ивановский - 2776 м.
Оңтүстік Алтай Кенді Алтайдан Нарым - Бұқтырма құламасы арқылы бөлінеді.
Батысынан шығысқа қарай Нарым, Сарымсақты, Алтай Тарбағатайы жоталары орын
тепкен. Оңтүстігіне қарай Күршім және Оңтүстік Алтай жоталары созыла
орналасқан. Марқакөл көлінің оңтүстігін толығымен Азутау жотасы қамтып
жатыр. Оңтүстік Алтайдың максималды биіктігі 2800-3600 м., ең биік нүктесі
3871 м. Осы жоталарда екі тау мүздығы бар. Мұнда терең сайлар мен биік
жартастар көптеп кездеседі. Сондықтан бұны альпілік жер бедері деп санайды
[7]. Қалба қыраты Ертістің сол жағалауындағы Көкпекті, Бөкен, Шар өзендері
аңғарлары аралықтарында орналасқан. Оңтүстік Алтайдың
батысындағы жалғасы болып есептеледі. Жота ұзындығы 200-230 км, ал ені
небәрі 50-70 км. Ең биік нүктесі Сары шоқы тауы - 1608 м. Жалпы жер бедері
аласа таулы, беткейлері тік жартастары.
Сауыр - Тарбағатай жоталар жүйесі. Сауыр жотасы әлде қайда биігірек. Ең
биік нүктесі: Мұзтау 3816 м. Тіпті шыңында мұздықтар да бар. 2000-2400 м
биіктікте ежелгі беткі қабат түзілуі байқалады. Сауырға параллель Сайқан
жотасы орналасқан, ал батысын Маңырақ жотасы жалғастырады. Оның биіктігі
2058 м. Тарбағатай жоталары әр түрлі биіктікте көтеріліп қалған ірі
блоктардан түрады. Олардың шыңдары жалпақ, мұздықтар мүлдем жоқ, ал
биіктіктері 2000-2500 м.
Сонымен шығыс субаймағы жер бедері баспалдақ тәрізділігімен, шыңдарының
жалпақтылығымен және таз аралық құламалардың көптігімен ерекшеленіледі.
1.3 Климаттық жағдайлары.
1.3.1 Атмосфералық жауын-шашындар және қар жамылғысы
Ылғал мөлшерінің таралуы Шығыс Қазақстан территориясында әр түрлі шамада.
Ылғалдың жылдық мөлшерде әр түрлі аудандарда 170-тен 1800 мм және одан да
жоғары мөлшерде. Ылғалдың таралуына негізінен тау жоталары қатты әсерін
тигізеді. Олар негізгі ылғалды ұстап толады жэне ішкі аймақтарға таралуын
жібермейді.
Атмосфералық ылғалдылық мөлшері жер бедерінің биіктігі мен беткейлердің
көлбеулігіне байланысты биік таулы аудандарға қарай 1000-1300 мм-ге дейін
артады. Ылғалдылық көп мөлшері батыстан келетін ауа ағындарының ылғалын
бірінші болып қарсы алатын Кенді Алтай жоталарына түседі. Иванов
жотасындағы (2800 м биіктікте) Громотуха өзенінің жоғарғы ағысында Шығыс
Қазақстан облысы жэне ТМД-ң азиялық бөлігі бойынша ылғалдылық ең көп
мөлшері (2100 мм шамасында) түседі. Ылғалдылық көп мөлшері сонымен қатар
Оңтүстік Алтайда байқалады. Нарын, Тарбағатай және Оңтүстік Алтайдың тау
беткейлерінде жылдық жауын-шашын мөлшері 1300 мм шамасында. Облыс
территориясының оңтүстігі Тарбағатай мен Сауыр беткейлеріне ылғал мөлшері
700 мм-ден көп. Таудың шығыс беткейінде батысына қарағанда ылғал көбірек
түседі. Тау аралық аймақтарда ылғал мөлшері жылына 100-200 мм-ге азаяды
(Зайсан қаласы мен Ақсуат ауылы).
Жылдың суық мерзімінде жылы мерзіміне қарағанда ылғал аз түседі. Қысқы
ылғал мөлшері 36-45% дейін, ал оңтүстік қыраттарда 15-20% дейін азаяды.
Қар жамылғысы. Күзде және қыста ылғалдың қар күйінде түсуі өзен
ағыстарының қалыптасуына жэне жер асты суларының толуына әсер ететін
факторлар болып табылады. Көктемде өзендердің және жер асты суларының
толысуына негізінен түскен қардың мөлшері әсер етеді. Қар күйіндегі судың
көп мөлшері Кенді және Оңтүстік Алтайда көп жинақталады. Үлбі мен Тұрғысын
өзендерінің бастауларында бұл шама су қабатының 750 мм-ден, ал Қалба
ауданында Ертістің сол жағалауында 200 мм-ді, Сауыр жоталарында 300 мм-ді,
Үржар ауданында 300-350 мм-ді құрайды. Ең аз мөлшерде қар жамылғысы Зайсан
қазаншүңқырында (25мм), Ертістің батыс және солтүстік жағалау бөліктеріне
түседі. Қардың көп мөлшерде таралуы негізінен жылдық және қатты ылғалдылық
таралуына байланысты. Бірақ олар кейде желмен жер бедерінің әсеріне
байланысты таралады. Желдің біршама жоғары әсері облыс территориясының
солтүстік және батыс бөліктерінде (орташа айлық жылдамдығы 7-6 мс)
байқалады. Облыс территориясының ылғалдануы булану мен жауын-шашын
мөлшеріне байланысты. Алтай таулы аймақтарында 1000-1800 мм және одан да
жоғары ылғал түседі, ал булану 600 мм-ден аспайды. Мұнда әдетте беткейлік
ағыстар пайда болады. Территорияның оңтүстігі, оңтүстік - батыс пен батыс
бөліктерінде, әсіресе Зайсан мен Алакөл қазаншұңқырларында булану мөлшері
Кесте 1 Жауын-шашын мөлшерінің таралымы
№ Бекет Жауын-шашындардың мөлшері, мм
жылына суық кезеңде жылы кезеңде
(11-3) (4-10)
1 Семиярка 230 62 168
2 Шемонаиха 315 91 224
3 Семей 270 84 186
4 Риддер 666 128 538
5 Өскемен 487 163 324
6 Зыряновск 636 238 398
7 Селезнёвка 378 110 268
8 Катон-Карагай 450 95 355
9 Үлкен Нарым 381 97 284
10 Самар 398 148 250
11 Орловский кенті 354 103 251
12 Марқакөл қорығы 560 185 375
13 Көкпеті 334 146 188
14 Күршім 268 94 174
15 Теректі 339 144 195
16 Тұғыл 186 58 128
17 Ақсуат 213 53 160
18 Ақжар 245 70 175
19 Зайсан 320 80 240
жылдық жауын - шашын мөлшерінен бірнеше есе асып түседі. Мысалы, Теректі
Мүйіс аумағында (Зайсан көлінің оңтүстік - шығыс шеті) топырақ бетінің
булану шамасы жауын - шашын мөлшері 178 мм болғанда 1101,4 мм қүрайды.
Яғни, ылғал 1000 мм-ге жетпейді. Сондықтан бұл аймақтарда беткі өзен
ағыстары өте аз болатын шөл және шөлейт ландшафтары қалыптасқан. Көпжылдық
тоң. Көпжылдық қар, қарлықтар мен Алтай (2300 м-ден жоғары) мен Сауыр
мұздықтары (3300 м-ден жоғары) көпжылдық тоңдардың таралу үлескілерін
анықтайды. Бүл көп таралған келесі физика-географиялық үрдістерімен
сипатталады: мұздықтардың, мұз дөңдерінің, шоғырларының және топырақ
софлюкацияларының, тоңды топырақ қабаттарының түзілуі, сонымен қатар ежелгі
пенеплендердің тегістелген аймақтарындағы ауқымды батпақтану (кесте 1)
[8-12].
а)
б)
Сурет 1 Бірінші топтағы өзендердің жаз-күз төменгі ағынының суық кезеңдегі
жауын-шашын мөлшерімен (а) және екінші топтың жылдық жауын-шашын мөлшерімен
байланысы (б)
Қарастырылған аумақта, гидрологиялық бақылаулардың мәліметтері бар және
шамамен аудандары бірдей болып келетін сужинаудың екі тобы таңдалынды, - 1-
ші топ сужинау аудандары 209-ден 267 км2 -ге дейінгі және 2-ші топ сужинау
аудандары 888-ден 1190 км2 -ге дейін.
Өзендердің бірінші тобына: Левая Березовка өзені - Средигорное ауылы,
q=2,80лс*км2, х=184 мм; Сержиха өзені - Сержиха ауылы, q=6,25лс*км2,
х=268 мм; Большая Речка өзені -Большая Речка ауылы, q=4,30лс*км2,
х=221 мм -
а)
б)
в)
г)
Сурет 2 Оба - Шемонаиха от ΣХ, мм ст. Шемонаиха-Риддер, r=0.63 (а); Үлбі -
Үлбі Перевалочная Хгод, ст. Риддер, r=0.75 (б); Күршім-
Вознесенка, ст. Вознесенска, r=0.56 (в); Бұқтырма-Печи, Катон-Қарағай ,
r=0.34 (г) өзендерінің төменгі ағынының жаз-күз кезеңіндегі жауын-шашын
мөлшерімен байланысы
Уба-Большие Пороги және Шемонаиха стациялары бойынша орташаланған;
Журавлиха өзені -Риддер қаласы, q=6.50лс*км2, х=296 мм, Проходной белок
енгізілді. Жаз-күздік төменгі ағынның суық 4-6 айлар кезеңіндегі жауын-
шашын мөлшерімен тығыз байланысы алынды (сурет 1 а).
Өзендердің екінші тобына: Белая өзені -Белое ауылы, q=7,70лс*км2,
х=612мм; Белая Берель өзені - Берель ауылы, q=12,0лс*км2, х=588мм; Үлбі
өзені - Белый Луг ауылы, q=13,2лс*км2, х=672мм; Тұрғысын өзені -Кутиха
ауылы, q=22,5лс*км2, х=843мм енгізілді. Жылдық жауын-шашын мөлшерімен
тығыз байланыс алынды. Корреляция коэффициенті 0,93 құрады (сурет1 б).
Бұл жерде жаздық шауын-шашындардың жер асты суларын толықтырудағы үлкен
маңызын көреміз.
Келесі тұрғызылым (сурет 2) әр жылдағы төменгі ағын мәндерінің әр кезеңдегі
жауын-шашын мөлшерімен байланыстарын көрсетеді.
1.3.2 Ауа температурасы
Шығыс Қазақстанның климаты ауа температурасының жылдық, маусымдықтәуліктік
амплитуда тербелісіне байланысты шұғыл континенталды. М.В. Троновтың 1949
жылғы зерттеулері бойынша, бұл аймақ климаттардың түйіскен аренасы деп
атаған. Дәлірек, моңғолдық шүғыл континенталды, Орта Азияның дала және
шөлейтті, континенталды батыс сібірлік. Мұнда қыс маусымдары қатаң, жаз -
біршама ұзақ және ыстық. Зайсан, Алакөл құламалары және Қазақтың ұсақ
шоқылыры аймақтарының біршама жерлері құрғақ болып келеді. Территорияның
әрбір бөліктерінде климат кейде әрқалай болып келе береді. Мұның басты
себептері - аймақтың ендігіне, биіктігіне, жер бедерінің түріне, тау
жоталарының орналасу бағытына және беткейлердің экспозициясына байланысты.
Климаттық зоналдылық анық байқалады: таулы аудандарда - тігінен, жазықтарда
- көлденеңінен. Ауаның жылдық орташа температурасы ауытқуы аймақтың
ендік және биіктік белдеулік жағдайына байланысты. Яғни, солтүстік
бөлігінде бұл көрсеткіш 2,2-2,6°С-ті көрсетсе, оңтүстігінде 3,8-4,1°С
болмақ, таулы аудандарда ауаның жылдық орташа температурасы - 3,8°С-ге
дейін төмендейді. (Орловка ауылы). Ең суық айлар қаңтар мен ақпан болып
келеді. Мұнда орташа айлық температура минус 17-ден минус 23,8°С-ға дейін -
солтүстік территорияларда және биік таулы қазаншұңқырларда, оңтүстігінде
минус 14,1-ден минус 16,6°С-ға дейін. Барынша жылы айлар шілде, орташа
айлық температураны 20-23°С -жазықтықтарда, 14-16°С -таулы бөліктерде.
Температураның 0°С-ден көтерілуі көктемде, сәуірдің алғашқы он күндігінде,
ал төмендеуі күзде, қазанның соңғы онкүндігінде болады.
0°С-ден жоғары ауа температурасының орташа тәуліктік үзақтылығы жазықтық
бөліктерде - 205-216 тәулік, таулы аймақтарда 66-177 тәулік. Аязсыз күндер
үзақтығы 105-130 және 52-67 тәулік. Температуралық инверсия құбылысы жиі
байқалып тұрады: суық ауа массаларының тау аралық құламалардың арасына
түсіп, тұрып қалуына байланысты ауа температурасының шұғыл түсіп ұзақ
тұрып қалуына әкеліп соғады. Жергілікті жердің жер бедерінің
әр түрлілігі желдің
Кесте 2 Орташа жылдық ауа температурасының таралымы
№ Бекет Температура, 0С
Орташа Абсолюттік Абсолюттік Тербеліс
жылдық максимум минимум амплитудасы
1 Семиярка 3,2 42 -45 87
2 Шемонаиха 2,2 42 -48 90
3 Семей 3,3 42 -47 89
4 Риддер 2,1 37 -47 84
5 Өскемен 2,8 43 -49 92
6 Зыряновск -0,4 40 -51 91
7 Селезнёвка 2,4 39 -44 83
8 Катон-Карагай 1,5 36 -44 80
9 Үлкен Нарым 1,4 41 -50 91
Кесте 2-нің жалғасы
10 Самар 3,2 41 -46 87
11 Орловский кенті -3,7 35 -54 91
12 Марқакөл қорығы -2,4 31 -44 75
13 Көкпеті 1,2 40 -50 90
14 Күршім 2,8 40 -50 90
15 Теректі 4,9 41 -42 83
16 Тұғыл 2,7 40 -49 89
17 Ақсуат 2,5 42 -45 87
18 Ақжар 2,8 41 -46 87
19 Зайсан 4,3 42 -41 83
бағытына әсер етеді. Қыс мерзімдерінде Шығыс Қазақстан территориясы төменгі
температурасымен аз мөлшерде ылғал әкелетін Моңғол-Сібір антициклонының
әсерінде болады. Жыл мерзімінің бүл кезеңінде Оңтүстік -Шығыс және шығыстың
құрғақ желдері үнемі әсер етіп тұрады. Жаз айларында Моңғол-Сібір
антициклонының азаюы негізгі атмосфералық ылғалдылық көп мөлшерін әкелетін
ылғалды батыс ауа массаларының араласуына себепті болады. Жыл мезгілінің
осы кезеңінде батыстан және солтүстік батыстан ылғалды желдер соғады. Таулы
және тау алды аудандарында жергілікті бағыттағы желдер үнемі байқалады.
Желдің көпжылдық орташа жылдамдығы 1,6-дан 5,9 мс аралығында. Әсіресе
жазық территорияларда жел көп соғады. 1,5 мс - тан 60 мс-қа дейін жетеді
(Жанғызтөбе). Тау аралық аймақтарда бұл шама біршама төмендейді (Зырян
қаласы).
Жылдың жылы мерзімінде кей-кездері оңтүстік - батыстан ыстық, құрғақ желдер
соғады. Бүл жердер топырақ бетінің, өсімдіктер мен су қоймаларының қарқынды
булануына әсер етеді. Әдетте бұл жерлерде ылғалдылық мөлшері өте төмен
болады. Қүрғақ күндер 40-80 тәуліктерге, кей жылдары шамамен 100
тәуліктерге дейін жетеді. 8мс асатын қүрғақ желдер кей-кездері шаңды
дауылдар туғызады. Таулы аудандарда қүрғақ желдер аз соғады [13].
1.3.3 Гидрографияның жалпы сипаттамалары
Гидрографиялық жағынан аумақ Ертіс өзені алабына жатады.
Басты артерия Ертіс өзені өзінің бастауын Қытай Халық Республикасынан алады
және Қара Ертіс деген атаумен Жайсан көліне құяды.Ертіс өзенінің негізгі
салалары Шығыс Қазақстан шегінде оң жақ жағасынан құяды.
Қалжыр өзені Марқакөл көлінен ағып шығып Азутау тауын терең аңғар арқылы
кесіп өтеді және Қалжыр аулынан жоғарыда Қара Ертіс өзені аңғарына шығады.
Өзен арынды, баспалдақты, жоғарғы ағысында Марқакөл көлімен реттеліп
отырады, төменде оның әсері салалармен жойылады.
Күршім өзені бастауын Сарымсақты тауынан алады, оның ұзындығы 170 км.
Сужинау алабы Күршім және Нарым қыраттарымен шектелген. Күршім аулынан
төменде ол Бұқтырма су қоймасына құяды.
Бұқтырма өзені Ертістің ең үлкен саласы, Қаба қыратындағы мұздықтан ағып
шығады.
Үлбі өзені өзінің атауын Тихая және Громотуха өзендерінің қосылған жерінен
алады. Олардың арасындағы субөлу сызығы Үлбі және Оба қыраттары арқылы
өтеді. Үлбінің ұзындығы 125 км, сужинау ауданы 4990 км2. Үлбі өзені Ертіске
Өскемен қаласы жанында құяды.
Оба өзені Ақ Оба мен Қара Обаның біріккен жерінде қалыптасады. Ертіске
Форпост-Оба аулының маңында құяды.
Шар өзені Қалба қыратының оңтүстік-батыс беткейінде өзінің бастауын алады.
Оның ұзындығы 225 км. Өзеннің ағыны суландруға пайдаланылады. Жаз
уақыттарында оның мөлшері өте азаяды және тұзданады.
Қарастырылып отырған территорияда өзендердің сабасына келу үрдісі негізінен
климаттық және гидрологиялық жағдайларға байланысты. Кейбір өзендерде
сулылығының деңгейіне байланысты жазда, күзде және қыста өзге өзендерден
айырмашылығы білінеді. Мұндай ауытқулар минималды ағысқа өзен
бассейндерінің геологиялық құрылысының әсер етуіне (қатты, тығыз
жыныстардан тұруы, қарсты, әктасты және тағы басқа жыныстар) байланысты.
Өзендердің сабасына келуіне әсер ететін негізгі факторлардың бірі
территорияның ылғалдану сатысы болып табылады. Минималды су шығыны көктемгі
немесе көктемгі жазғы су тасуынан кейінгі топырақ қабатының сумен қоректену
есебіне байланысты қалыптасады. Ал, қыстың минимумы жерасты суымен
қоректенуінің азаюына байланысты жазға қарағанда аз болады [6-14].
Жаз-күздік сабасына түсудің сипаттамасы. Жаздық-күздік өзендердің сабасына
келуі негізіне қазан айларында, кейде қарашаның басында байқалады.
Өзендердің сабасына келуі территорияға және жер биіктігіне байланысты да
созылады. Үлбі өзенінң сабасына келуі біршама ұзаққа созылады. 1000 м
биіктікке дейін оның созылуы орташа есеппен шамамен 100 күндей. Биіктеген
сайын өзеннің сабасына келуі бірте-бірте қысқарады да, 1800 м биіктікке
дейін 60-80 тәулікті құрайды. Өзеннің сабасына келуінің ең қысқа кезеңі
2500-2800 м биіктікке байқалады. Өзен арналарының таза кезеңінде сабасына
келуі негізінен тұрақты болады. Кейбір жылдары Жоғары Обь жэне Ертіс
өзендерінің сабасына келуіне жауын-шашын түсімі кедергісін тигізіп отырады.
Сабасына түскендегі өзендердің сулылығы әр түрлі орташа модулі 0,008 лсек-
тен (Ертістің оң жағы) 29,6 лсек-ке (Бұқтырманың жоғарғы ағысы). Су аз
кезеңдердегі ағыс модулі нольден 12,2 лсек-қа (Катунь өзені), тіпті кейде
20,4 лсек-қа (Бұқтырма өзені) дейін өзгереді.
Қысқы сабасына түсудің сипаттамасы. Өзендердің сабасына келуі қыста біршама
тұрақты және ұзаққа созылады, сонымен қатар ағыс көлемі бойынша жаздағыға
қарағанда аз болады. Қыста өзендердің сабасына келуі жаздағы сияқты
климаттың вертикалды белдеулігімен анықталады. Қыс кездерінде өзендердің
сабасына келуінің ең үлкен модулі Үлбі (8,42 лсек-км ) және Бұқтырма (11,2
лсек-км өзендерінде байқалады).
Өзендердің орташа айлық минималды көпжылдық тербелістері негізінен жылдық
ағысқа байланысты. Минималды ағысының су жиналу ауданына тәуелділігі онша
жоғары болмайды жэне өзен алабының геологиялық қүрылысының ерекшелігі өзен
ағысына әсер етеді. Өзен ағысының, оның алабының қоректену көзі болып
табылатын, су жиналуының орташа биіктігіне байланыстылығы анық көрінеді.
Зерттеу пунктеріндегі минималдық ағыс мөлшері өзендердің жаз-күздік
сабасына түсу маусымындағы орташа айлық минималдық ағыс көрсеткішінің
сызбанүсқасы көрсетілген. Бүл сызбанүсқа минималды ағыс бөлінуі нағыз
жалпылай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz