Күздік бидайға жалпы сипаттама

Жоспар

Жоспар

КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I. Күздік бидай өнімділігіне және морфо.анатомиялық құрылысына экологиялық факторлардың әсері
1.1. Күздік бидайға жалпы сипаттама
1.2. Күздік бидайдың морфологиялық құрылысына сипаттама
1.3. Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және агробиологиялық ерекшеліктері

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Жоспар

КІРІСПЕ

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

I. Күздік бидай өнімділігіне және морфо-анатомиялық құрылысына экологиялық
факторлардың әсері

1. Күздік бидайға жалпы сипаттама

2. Күздік бидайдың морфологиялық құрылысына сипаттама

3. Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және агробиологиялық
ерекшеліктері

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМ

КІРІСПЕ

Бидай- адам баласы ежелден пайдаланып келе жатқан ең негізгі
дақыл. Ол жер шарында кең тараған, қазір барлық егіліп жүрген ауыл
шаруашылық дақылдарының ішінде бірінші орын алады.

Бидайдың егістік көлемі мен оның жалпы түсімі бойынша біздің еліміз жер
жүзінде бірінші орын алады. Оның егіс көлемі 70-80 млн га-дан асады. Бұл
басқа егіліп жүрген ауыл шаруашылық дақылдарының көлемінің 50 процентіне
жуығы.

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс облыстарында жаздық бидайға
қарағанда күздік бидай өнімді мол береді.

Күздік бидайдың биологиялық ерекшеліктері оның тіршілік ету жағдайларына
байланысты. Күздік бидайдан мол өнім алу үшін, оның өсіп дамуына жақсы
жағдайлар жасалуы қажет. Бұл жағдайларды агротехниканың көмегімен ғана
туғызуға болады.

Ауыл шаруашылығы өндірісінің негізгі мақсаты халықты жеткілікті мөлшерде
сапалы экологиялық таза азық-түлікпен, өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз
ету және мал шаруашылығына қажетті жем-шөп қорын жасау.

Жоғары өнім алу үшін агротехникалық шараларды қатаң сақтап, ең алдымен алғы
егісті дұрыс таңдап, себу мерзімі мен егу тәсілдерін, себу жиілігін және
тыңайтқыш мөлшері мен оны қосу мерзімін және басқа шараларды астықты
жинауға дейін сорттардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, жүргізу
керек.

I.КҮЗДІК БИДАЙ ӨНІМДІЛІГІНЕ ЖӘНЕ МОРФО-АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЫЛЫСЫНА ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ФАКТОРЛАРДЫҢ ӘСЕРІ

1. Күздік бидайға жалпы сипаттама

Бидай (Triticum) – астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл \1\.

Бидай - бүкіл әлемде 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады және
көптеген елдердің экономикасында ерекше орын алады. Бүкіл дәнді дақылдардың
60% мөлшері бидайдан алынады \3\.

Жер жүзінде бидай 235 млн гектар жерге себіледі. Бидай егісінің көлемі
жөнінін біздің еліміз әлемде бірінші орын алады, қазір біздің республикамыз
астық өндіруде еліміздің ірі орталығына айналып отыр.

Ал, бидайды көп себетін елдер қатарына Қытай Халық Республикасы, АҚШ,
Үндістан, Канада, Франция, Аргентина жатады. Европа елдерінде және АҚШ-та
күздік бидай көбірек себіледі. Аса бағалы бидайға, қатты және күшті бидай
түрлері жатады \4\.

Өткен жылы Қазақстанда рекордтық астық жиналды. Экспорттық көрсеткіш
те жоғары. Әрине, оның ішінде Қостанай облысының үлесі қомақты \9\.

Қазір біздің республикамыз астық өндіруде еліміздің ірі орталығына
айналып отыр. Соңғы жылдары жүзеге асырылған ірі-ірі шаралардың нәтижесінде
ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігі жылма-жыл артуда. Астық өндірісі
интенсивті жүргізіліп, астықтың жалпы түсімі әр гектардан алынатын өнім
молая түсуде \12\.

Қазіргі таңда азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі
Үкіметтің кезек күттірмес міндетінің біріне айналды. Бұл әлемдік азық-түлік
рыногында қалыптасқан жағдайдан туындап отыр. Соңғы уақытта дүние жүзінде
бұл мәселе өте ушығып, азық-түлік тапшылығы қатты сезілуде. Өткен жылы
әлемдік ірі астық экспортаушы елдерде болған қуаңшылық пен табиғи
аппаттардың салдары күрделі проблемаларға ұрындырар түрі бар. Астықтың
бағасы күн сайын шарықтап өсуде. Халықаралық негізгі астық биржасында бір
тонна бидайдың бағасы 400 доллар \8\.

Қазақстанда 20-дан астам жаздық, 12 күздік бидай сорттары
аудандастырылған. Олар республиканың жер және ауа райының ыңғайына қарай
әртүрлі таралған \7\.

Адам организіміне қажетті белоктар мен көмірсулар (углеводтар),
витаминдер А, В, В2, В6, РР, С, Д, Е, минералды тұздар және басқа да заттар

бидай дәні құрамында бар. Бидай белогындағы аимнқышқылдары құрамы
үйлесімді және организмге сіңімді \2\.

Бидайдың жиырмадан астам түрі бар. Солардың ішінде ең көп тарағаны –
жұмсақ бидай (Triticum aestivum). Бұл дақылдың алуан түрлі сорттары бар
және олар жер шарының барлық аймақтарында егіледі \3\.

Бидайдың Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидайы,
жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек
кездеседі\1\.

Бидай дәнді дақылдар (Jramineal) тұқымдасына Triticum тегіне жатады,
кейде қоңырбас (Pouceae) тұқымдас деп те атайды.

Дәнді дақылдар тұқымдастығы 500-ге жақын тектерді біріктіреді. Олар
үшін кіші тұқымдастыққа бөлінеді: Бамбук (Bambusoi) тұқымдастар, қоңырбас
(Pooicleae) тұқымдастар-бидай, сұлы, қара бидай, күріш, арпа және басқалар,
тары тұқымдастар (Papicoideae)- тары, қонақ жүгері, жүгері тағы басқалар.
Бидай қоңырбас тұқымдастардың ішінде арпа трибасына жатады, кейде бидай
трибасы деп те атайды. (Tribus triticeae) деп халықаралық ботаникалық
номенклатурада аталған. Бұл триба екі кіші текке (подродқа) бөлінеді. Бидай
бірінші кіші теке жатады.

Бидай тегіне 27 түр кіреді. Оның ішінде ең көп тараған жұмсақ бидай
(Triticum aestivum) екі түрге бөлінеді: жаздық және күздік бидай. Жаздық
бидайды көктемде, күздік бидайды күзде егеді. Күздік бидай қысы жылы
оңтүстік аймақтарға ғана егіледі. Ол аймақтарға Украина, Молдова, солтүстік
Кавказ, орталық қаратопырақты аудандар, ал Қазақстанда- Алматы,
Талдықорған, Жамбыл, Шымкент және Қызылорда облыстары жатады. Кейінгі кезде
солтүстік облыстар үшін қысқа төзімді сорттар шығарылып тарай бастады.
Күздік бидай барлық бидай егісі көлемінің 20-25 процентін ғана алады.
Күздік бидай жаздық бидайдан гөрі өнімді көбірек береді және ерте орылып,
күзде себіліп, ауылшаруашылық қызеткерлеріне бірқатар жеңілдік жасайды.

Күздік бидай өзінің өсіп-өну кезеңінің ұзақтығы арқылы ерекшеленеді
және олардың өсіп-өнуіне керекті сапалық кезеңдері де әртүрлі. Күздік бидай
өзінің яровизациялық сатысының өтуіне төмен темпетатура (0-(-) 200 С) керек
етеді және ол саты көп уақыт ( 60-90 күн) ішінде өтеді. Егер күздік бидай
көктемде себіле қалса, ол дән байламайды, қысқа деін өсіп қыстап шығады да,
екінші жылы ғана өнім береді \7\.

Күздік бидай егісі көлемі жөнінен жаздық бидай мен арпадан кейін
үшінші орын алады. Ол ТМД елдерінде 19 млн-га жерге егіліп отыр. Бұл дақыл
егісінің шоғырланған жері (70%) Солтүстік Кавказ аймағы мен Украина елі.
Әжептәуір егіс көлемі Азербайжан, Малдавия, Өзбекстан, Қырғызстан және
Қазақстанның оңтүстік аудандарында (94,9 мың гектар) кездеседі.

Күздік бидай – топырақ құнарлылығын ұнататын, бірақ минералды
тыңайтқыштар бергенде өнімін мол және тез көтеретін дақыл.

Қазақстанда Алматы, Жамбыл, Талдықорған және Шымкент облыстарында
егіледі, суармалы жерлерді дұрыс баптаса тұрақты және мол өнім алуға
болады.

Күздік бидай тұқымы 3-40С жылылықта өне бастайды, ал 12-150С жылылықта
жаппай өнім шығарады. Күздік вегетациялық кезеңі 45-50 күнге, ал көктемгі,
жазғы кезеңі 75-85 күнге созылады.

Алғы дақылдары. Күздік бидайдан тұрақты және мол өнім алуда топырақ
ылғалдылығы мен қоректік заттарын жақсы сақтап, мол қалдыратын, арамшөптері
аз алғы дақылдар болғаны жөн. Алғы дақыл ерте жиналып, топырақ күздік
бидайды егуге ерте әзірленетін болса, жоғарыдағы алғы дақылға қойылған
талаптар орындалады.

Күздік бидайдың суармалы жерлеріндегі тиімді алғы дақылдарына-жоңышқа,
бұршақты дақылдар, сүрлемдік жүгері, қант қызылшасы жатады. Ондай
дақылдардан кейін егілгенде органикалық заттардың, қажетті азоттық
топырақта көп жиналуына байланысты, күздік бидайдан мол өнім алуды
қамтамасыз етуге болады.

Топырақты ерте әзірлеп, мезгілінде себуге дайын болуына байланысты
сүрлемге шабылып алынған жүгері күздік бидай үшін әсері ұзаққа созылатын
алғы дақыл қатарына жатады.

Ауа райының аса құрғақшылығына байланысты суарылмайтын егістіктегі
күздік бидай өз өнімін 2-3 есе азайтады, сондықтан алғы дақыл ретінде қара
және ерте айдалған парлар немесе көп жылыдық шөптер пайдаланылады.

Топырақты өңдеу. Уақытында және сапалы өңделген топырақта ғана күздік
бидайдан мол өнім алуға болады. Топырақты өңдеу тәсілі алғы дақылға,
топырақтың тығыздығына және арамшөптердің аз-көп болуына байланысты.

Көп жылдық шөптерді жинап алған соң, негізгі мақсат олардың
қалдықтарын топыраққа 8-10 см тереңдікте сыдыра жыртқышпен өңдейді де,
фосфор, калий тыңайтқыштары берілісімен 27-30 см тереңдікке жыртады.

Отамалы дақылдардан кейінгі күздік бидай үшін әзірленген топырақ 8-10
см тереңдікке жүргізілген дискілі сыдырғышпен өңделіп, тырмасы бар плугпен
20-25 см жыртылып, артынан нығыздалады.

Күздік бидайдың алғы дақылы ретінде суарылмайтын егістікте таза немесе
ерте айдалған пар пайдаланылса, олар жаз бойына 3-5 рет 10-12 см тереңдікке
жыртылып, бидайды себер алдында ғана 5-6 см тереңдікке қопсытылуы қажет.

Жыртуды күздік бидайды себуден 1 ай бұрын бітіре алмаған жағдайда,
топырақты сыдыра жыртқышы бар бір агрегатпен тырмалау мен нығыздау
процестерін бірден жүргізіп өңдеген жөн.

Тыңайтқышты қолдану. Дәнді дақылдар ішінде топырақтың құнарлығын аса
қажет ететін дақылдардың бірі – күздік бидай. Мәселен, әр гектардан 25-30
ц өнім алған жағдайда, дәнмен және сабанмен бірге 80,9 кг азот, 23,5 кг
фосфор, 99 кг калий тапырақтан шығын болады.

Суармалы егістікке берілген тыңайтқыштар өнімнің сапасы жақсарып,
дәнегі белок мөлшерін 30-70% көтереді. Сондықтан күздік бидай бір жерге 3-4
жыл егілсе, шалғынды сұр және ашық қоңыр топырақты жерлерде ( қант
қызылшасынан немесе жүгеріден кейін) N150P60K40 мөлшерінде минералды
тыңайтқыштар қолданады. Азотты тыңайтқыштарды үшке тең бөліп, тұқым себер
алдында, ерте көктемде, масақтану немесе дәннің толысуы кезеңдерінде берген
жөн. Ал фосфор және калий тыңайтқыштары топырақты негізгі өңдеу кезінде
сіңіріледі. Күздік бидайды көп жылдық бұршақты дақылдардан кеін еккенде
азотты тыңайтқыштар мөлшері 30-40% кемітіледі.

Тұқым себу. Егілетін дәннің өсу қабілетін, өнімділігін көтеру
мақсатында оны жылы ауамен үрлеп, қара және шаңды күйеге қарсы күресу
әдістерін қолданады. Қара күйеге қарсы 1 ц дәнге 100гр гранозан, 200гр
гексатиурам, 200гр ТМТД, меркурбензол қосылса, шаңды күйеге қарсы ыссы ауа
пайдаланылады.

Болашақ егіннің, әсіресе суармалы егістіктегі күздік бидайдың жатып
қалмауы үшін тур-хлорхолинхлорий препараты пайдаланылады.

Тұқымды дәрілеуге тур дәрісінің жартылай құрғақ түрін пайдаланады 1
тонна дәнге 5 л тур дәрісін 20 л су қосып, 10% қоспа ретінде, себуге 3-5
күн қалғанда қолданады. Кей жағдайда тур дәрісін өсімдіктің түптену-
сабақтану кезенінде де пайдалануға болады. Қалай болғанда да тур препаратын
қолдану аудандастырылған күздік бидай сорттарының, әсіресе суармалы
жерлердегі өнімді көтеру жолдарының бірі болып отыр.

Ерте себілген күздік бидай егістігі түрлі ауруларға шалдығып, топырақ
ылғалдылығын дұрыс пайдалана алмайды, көктемдегі және жаздағы аңызаққа
шыдамсыз келеді.

Кеш себілген жағдайда, өсімдіктің күзде жай өсіп-дамуына байланысты,
түптеніп үлгірмейді де, сабақ сандары кеміп, негізгі тамырларын өсіріп
үлгере ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.