Қазақстан республикасының салық жүйесі және оны басқару

Жоспар

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

I САЛЫҚТАРДАҒЫ АЛУДАҒЫ, ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ БЮДЖЕТКЕ ӘСЕРI
МЕН РӨЛІ ... ... ... ... ... ... . 5
1.1 Салық саясатын жүзеге асырудағы мәні, мазмұны ... ... ... ... ... 5
1.2 Салық - бюджеттік саясаттың негізгі құралы ретінде ... ... ... ... 11

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ
БАСҚАРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
2.1 Салық жүйесiнiң дамуы кезеңдерi мен бюджетке салықтардың түсу
динамикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 14
2.2 Салық жүйесiнiң дамуындағы бюджеттiң рөлi ... ... ... ... ... ... 24

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .. 30

КІРІСПЕ

Кез-келген мемлекет өзінің нақты тәуелсіздігіне бір жағынан мемлекеттік
қазынаға жиналу арқылы қоғамның жан-жақты дамуына керекті ақша қаражатымен
қамтамасыз ететін, екінші жағынан шаруашылық субъектлерінің кәсіпкерлік
қызметке деген ынталылығын арттыратын мықты салықтық механизм құру арқылы
ғана жете алады
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және
саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек
экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты
сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты
мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизімі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңыздысы.
Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-
экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігінмен тікелей
байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және
әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді.
Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдыға қойған: экономикалық өсім,
қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің көтерілуі, олрдың
қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері
байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдердің орындалуының
катализаторы ретінде қызмет етеді. Басқарылып отырған объектінің нағыз
жағдайы туралы қажетті ақпаратты ала отырып және оны сараптап, орын алған
жағдайды түзетуге бағытталған нормативті актілерді, басқарушылық шешімдерді
қабылдау арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға
болады.
Басқарудың басты қызметі қоғамның экономикалық өміріндегі жүзеге
асырылып жатқан операциялардың заңдылығын қадағалауға бағытталған.
Нарықтық экономика жағдайында басқару құрылымдарының күрделілігі бақылаумен
де байланысты, көптүрлі, тармақталған және әсерлі болғандықтан, қаржылық,
несиелік, мақсатты және басқа да салаларда бақылау ерекше болады. Және
осылардың барлығы экономикалық бақылау ұғымын құрайды.
Салық салу жүйесін реформалаудың қажеттілігі республикада нарықтық
қатынастарды қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
енуіне бастама болды.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
қолданыстағы заңға Қазақстан Республикасы Президентінің 1995-інші жылғы 1-
інші шілдедегі Қаулысының енгізілуі салық саясатының инегізін өзгертті.
Жаңа салық саясаты әлемдік тәжірибеде қабылданған: әділеттілік,
қарапайымдылық және экономикалық бейтараптық принциптерін есепке ала отырып
жалғасқан.
Ал бүгін біздің республикамызда салық реформасының басты мақсатына
қол жеткізілді деп айтуға болады. Қазақстан ТМД-дағы көршілерінен біршама
озып мазмұны жағынан нарықтық және формасы жөнінен өркениетті салық
жүйесіне ие болды.
Дегенмен, соңғы кездері салық жүйесінің пайдалы әсер ету коэффиценті
төмендеу тенденциясына ие болып отыр, экономикадағы құрылымдық дағдарыстың
нәтижесінен туындаған фискалды көріністердің әсерінен салық салудан жаппай
жалтару байқалады және салықтық жеңілдіктер жүйесі экономиканың шынайы
тұтунышылығымен сәйкес келмейді.
Барлығымызға белгілі, кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесін
тұрақтандырудың басты шарттарының бірі салық салушылардың тәртібімен
тікелей байланысты тұрақты салық жинауды қамтамасыз ету болып табылады.
Осы ережелерді дұрыс сақтау арқылы Қазақстан Республикасы бюджеті
мен бюджеттен тыс қорларға төлемдер мен түсімдердің өз уақытында және толық
түсуі, дұрыс есептелуі салық заңдылығының құқықтық нормалары үшін салықтық
басқарудың ортақ жүйесі анықталады.

1 САЛЫҚТАРДАҒЫ АЛУДАҒЫ, ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ
САЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ БЮДЖЕТКЕ ӘСЕРI МЕН РӨЛІ

1.1 Салық саясатын жүзеге асырудағы мәні, мазмұны
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан мемлекет кірістерінің негізгі көзі, ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекет кірістерін
қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Салықтардың экономикалық мазмұнының ғылыми түсінігі экономикалық
ілімдер тарихында ұзақ жылдар бойы қалыптасты. Салық салу мәселелері сонау
саяси экономияның классиктерінің еңбектерінде зерттеліп, ағылшын
экономистері Фрэнсис Бэкон, Уильям Петти, Адам Смит және тағы басқа
ғалымдар салық салуға байланысты өздерінің тұжырымдарын қалыптастырған.
“Салық” ұғымы әр түрлі экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
тұжырымдалады. Негізінен көптеген әдебиеттерде салықтар мемлекеттік бюджет
қорына белгілі бір көлемде және белгілі бір уақытта түсетін міндетті төлем
ретінде қарастырылады.
Адам Смиттің ойынша,”...салықтар – бұл халықтың мемлекет
тапсырмаларын орындау барысында туындайтын шығындарды жабуға қажетті
мемлекеттің табыстарына өзінің табысының бір бөлігімен қатысу әдісі. ”
Давид Рикардоның еңбектерінде салықтарға мынадай түсінік
беріледі:”Салықтар үкіметтің пайдалануына түсетін елдің өнімінің және
еңбегінің бір бөлігін құрайды, олар ақыр аяғында ел табыстарынан немесе
капиталынан төленеді. ”
Қазақстандық белгілі экономист Қарағұсова Г.Ж. ”салықтар деп
жалпымемлекеттік мұқтаждықтарды өтеуге жұмсалатын және қабылданған заң
негізінде мемлекетке алынатын еріксіз немесе міндетті алымдарды айтады”
деген анықтама береді3.
В.Д.Мельниковтың пікірінше, “Салықтар – белгілі бір көлемде және
мерзімде алынатын заң жүзінде көзделген міндетті төлемдер ”.
Б.Ж.Ермекбаеваның тұжырымдауынша, ”салықтар дегеніміз мемлекеттік
бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде
түсетін міндетті төлемдер болып табылады”.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексінде салықтарға келесідей
анықтама берілген: ”Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде
белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз
сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай төлемдер”.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
- салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін сипаттайды;
- шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір
мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын
көрсетеді.
Экономикалық категория ретінде, салықтар халық пен мемлекет арасындағы
мемлекеттік орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын
қаржылық қатынастарын сипаттайды.
Салықтар тек экономикалық категория ғана емес, құқықтық категория да
болғандықтан, олардың экономикалық және құқықтық белгілерін ажыратуға
болады. Негізгі экономикалық белгілеріне келесілер жатады:
- салықтардың ақшалай нысаны;
- салықтардың қайтарымсыздығы және баламасыздығы;
- салық салу объектісінің, субъектісінің және салықты төлеу мерзімдері
мен мөлшерлерінің анықтылығы,
- мемлекет табысының көзі болып табылатындығы.
Салықтардың құқықтық белгілері:
- салықтар- бұл субъектілер табысының бір бөлігінің мемлекет табысына
өтуі:
- салықтар заңмен белгіленеді және енгізіледі:
- салықтар – бұл міндетті төлем.
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функциялары арқылы көрінеді. Салықтар келесідей негізгі қызметтерді
атқарады: фискалдық, реттеушілік, бақылаушылық және қайта бөлу. Бұлардың
әрқайсысы осы категорияның ішкі қасиетін, белгілері мен ерекшеліктерін
сипаттайды.
Фискалдық қызмет – салықтардың барлық мемлекеттерге тән қызметі. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеушілік қызметі мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың өркендеуіне
орай қабылданған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау, ставкалардың өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер
пайдаланылады. Бұл тетіктер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымына, тұтыну
ауқымына ықпал етеді, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыру үшін қолданылады. Бұл қызметтің өзі ынталандырушы, шектеуші
және ұдайы өндірістік болып бөлінеді
Салық мөлшерін көбейту мақсатында салық ставкаларын тым жоғары қою
өндірістің тоқтауына, өндірушінің өз қызметіне деген ынтасын жоғалтуына
алып келетіні көптеген ғалымдармен тұжырымдалып, дәлелденген. Осы
тұжырымдардың көбісі мынаны айқындайды:
- егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50%-нан көп
болса, онда ол өндірістің тоқтап қалуына әкеліп соқтырады;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының
45-50%-ті арасында болса, онда жай ұдайы өндіріске әкеледі;
- егер салық мөлшері салық төлеуші табысының
35-40%-ті аралығында болса, онда ол ұлғаймалы ұдайы өндіріске алып
келеді1.
Салықтардың бақылаушылық қызметі арқылы салық механизмінің қызмет
етуінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының қимылына бақылау
жүргізіледі, салық жүйесі мен бюджет саясатын жетілдіру жолдары
қарастырылады. Салықтық бақылауды тиімді жүргізу арқылы салықтық тәртіпті
қатаң сақтау, салық төлеушілердің заңға сәйкес төлейтін салықтары мен
алымдарын толық және уақытылы бюджетке төлеп отырылуы қамтамасыз етіледі.
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл қызметтің іс-әректінің ауқымы жалпы ішкі
өнімдегі салықтардың алатын үлесімен анықталады.(1-кесте)

Кесте-1. ҚР Мемлекеттік бюджетіндегі салықтардың жалпы ішкі өнімдегі үлесі
2002-2004 жылдар,%*

Атауы 2002ж 2003ж 2004ж
Барлық түсімдер 21,7 23 24
Оның ішінде салықтық 19,9 20,5 20,9
түсімдер

*Статистикалық бюллетень№3, 2005 жыл

Салықтар бес ерекшелік белгілеріне қарай жіктеледі.
Салық салу объектісіне байланысты тікелей және жанама салықтар болып
бөлінеді. Тікелей салықтар тікелей табысқа немесе мүлікке салынады. Оларға
корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, жер салығы және тағы
басқалар жатады. Жанама салықтарды тұтынушы төлейді, тауар немесе қызмет
бағасына алдын-ала салық енгізілгендіктен, іс жүзінде оны сатушы төлейді.
Оларға қосылған құн салығы, акциз жатады.
Қолданылуына қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы
салықтар бюджетке түскен соң жалпы мақсаттарға жұмсалады, ал арнайы
салықтар алдын-ала белгіленген нақты шараларға жұмсалады
Салық салу органына байланысты салықтар жалпымемлекеттік және
жергілікті болып бөлінеді. Республикалық бюджетке түсетін салықтар
жалпымемлекеттік болып табылса, жергілікті бюджетке түсетін салықтар
жергілікті салықтарға жатады.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне байланысты салықтар нақтылы
және дербес болып бөлінеді. Нақтылы салықтар салық салынатын объектінің
сыртқы белгісіне қарай салынады, мысалы, жер салығы. Дербес салықтар салық
төлеушінің салық салынатын объектісінен алатын табыс мөлшеріне қарай
салынады, оған корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы жатады.
Объектінің экономикалық ерекшелігіне байланысты салықтар табысқа
салынатын салықтар және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді. Табысқа
салынатын салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар – бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Кез келген мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты – тиімді
салық жүйесін құру және оның қызмет етуіне мүмкіншілік жасайтын салық
механизмін іске асыру болып табылады.
Салық механизміне салық салу қағидалары, салық элементтері, салық
салудың әдістері мен жолдары, салық салуды ұйымдастыру жатады.
Салық салудың классикалық қағидаларын А.Смит ұсынған . Олар:

1. әділеттілік қағидасы, яғни салық салық төлеушінің табысына
сәйкес алынуы тиіс;
2. анықтылық қағидасы, яғни салықтың мөлшері, оны төлеу мерзімі
алдын-ала және дәл анықталуы тиіс;
3. қолайлылық қағидасы, яғни әрбір салық салық төлеуші үшін
неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс;
4. үнемділік қағидасы, яғни салықты алудың шығындары неғұрлым аз
болуы тиіс.
Бұл қағидаларды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылыққа жол
берілмейді , бұл салық салу процесін реттейді және А.Смитке “салықтар – оны
төлейтіндерге құлшылықтың нышаны емес, бостандықтың нышаны” деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық салудың келесідей
қағидалары белгіленген:
- салық төлеудің міндеттілігі, яғни салық төлеуші салықтық міндетін
толық және белгіленген мерзімде төлеуі тиіс;
- салық салудың нақтылығы, бұл қағида бойынша Қазақстан
Республикасындағы бюджетке төленетін төлемдер мен салықтар нақты болуы
тиіс;
- әділеттілік қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы салық салу
жалпыға бірдей және міндетті болады, жеке түрдегі жеңілдік жасауға рұқсат
етілмейді;
- біртұтастылық қағидасына сәйкес Қазақстан Республикасы аумағында
жалпыға бірдей салық жүйесі қолданылады:
- жариялылық қағидасы, яғни салықты реттеуші нормативтік-құқықтық
актілер, заңдар ресми басылымдарда жарық көруі тиіс.
Салық салуда мынадай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, декларация
бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патент негізінде. Бірінші жағдайда
салықты есептеу және оны алу, салық салу объектілерінің табыстылық нормасын
көрсете отырып, олардың тізімі негізінде жүзеге асады. Декларацияда салық
төлеушілер табыстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді
және төленуге тиіс салық сомасын есептейді. Үшінші әдіс бойынша салық
төлеуші жұмыс істейтін ұйымның бухгалтериясы одан салықты табыс алынған
жерде есептеп, ұстайды. Төртінші әдіспен салықты кәсіпкерлік қызметтің сан
алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді.
Салық салуда кассалық және есептік тәсілдер қолданылады. Кассалық
тәсілде табыстар ретінде берілген уақыт аралығында алынған нақты табыстар,
ал шығындар ретінде нақты төленген сомалар қаралады. Ал есептік тәсілде
табыс деп берілген салық кезеңінде меншік құқығы пайда болған, олардың
нақты алынуына байланыссыз, барлық сомалар саналады. Ал шығындар ретінде
берілген салық кезеңінде пайда болған міндеттемелер қарастырылады.
Кез келген механизмнің құрамында әр түрлі тетіктер мен элементтер
болады. Сол сияқты салық механизмінің де өзіне тән бірнеше әлементтері бар,
олар: салық салу субъектісі, объектісі, салық көзі, салық өлшем бірлігі,
салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу тәртібі мен мерзімі, салық
төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, салық
төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары және тағы басқа. Осы
элементтердің әрқайсысына қысқаша тоқталып өтейік.
Салық салу субъектісі – салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді төлеу міндеті жүктелген заңды немесе жеке тұлға.
Қазақстанда салық төлеушілер:
- резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
- Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ тұлғалар болып бөлінеді.
Салық объектісі – заң жүзінде негізделген салық салуға негіз болатын
табыс, мүлік, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және тағы басқа тауарлық-
материалдық игіліктер.
Салық көзі – салық салынатын табыс. Ол жылдық жиынтық табыс пен
шегерімдердің айырмасы ретінде анықталады.
Салық ставкасы – бұл бір салық өлшем бірлігінен алынатын салық
мөлшері. Ставкалар тұрақты және пайыздық болып бөлінеді. Тұрақты ставкалар
нақты ақшалай нысанында белгіленсе, пайыздық ставкалар пайыз түрінде
белгіленеді.
Пайыздық ставкалардың өздері прогрессивтік, регрессивтік және
пропорционалдық болып бөлінеді. Прогрессивтік ставка салық салынатын
табыстың өсуіне сәйкес ұлғайып отырады, регрессивтік ставка табыс өскен
сайын азаяды, ал пропорционалды ставкалар салық салынатын табыстың
өзгеруіне байланыссыз тұрақты болып қала береді.
Салық өлшем бірлігі – есептеу үшін берілген салық объектісінің өлшем
бірлігі.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісіне
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес салық төлеушіні салық төлеуден
біртіңдеп немесе толық босату. Салық жеңілдіктеріне салық салынбайтын
минимум, шегерімдер, салық ставкасын төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту
және тағы басқалары жатады.
Салық төлеу мерзімі – салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің төленетін уақыты.
Салық төлеу тәртібі белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезіндегі
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық төлеушінің келесідей құқықтары бар:
- қолданыста жүрген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер туралы, салық заңнамасындағы өзгерістер туралы салық қызметі
органдарынан ақпарат алу;
- салық қатынастары мәселелері бойынша өз мүдделерін қорғау;
- салық бақылауы нәтижелерін алу;
- жеке шотынан салық міндеттемелерінің орындалуы жөнінде бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйі туралы көшірме алу,
- салықтық тексеру актілері бойынша хабарламаға және салық
қызметкерлерінің әрекетіне немесе әрекетсіздігіне шағым жасау;
- салық құқпиясының сақталуын талап ету;
- салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжаттарды табыс етпеу.
Салық төлеушінің құқықтарымен қатар белгілі міндеттері бар:
- салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемде орындау,
- салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарын
жою туралы заңды талаптарын орындау;
- нұсқама негізінде салық қызметі органдарының салық салу объектісі және
салық салуға қатысы бар объектілерді тексеруіне жол беру,
- салық есептілігі мен құжаттарды заңға сәйкес тәртіппен табыс ету;
- салық операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен есеп айырысуды фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарын міндетті түрде пайдалану және тұтынушыға бақылау чегін
беру.
Салықты төлеуді бақылау – салық заңнамаларының орындалуын, мемлекетке
түсетін салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеу дұрыстығын және
олардың уақытылы төлену мәселелері бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру болып табылады. Оны салық қызметі органдары жүзеге асырады.
Салықты мемлекет белгілейді, сондықтан әркез белгілі бір субьективтік
бастамасы болады. Кез келген салықты салуда және салық жүйесін құруда
мемлекет салық жүйесі құрамына енетін әрбір салық пен олардың жиынтығы
қандай болатынына белгілі ұсыныстарды бастама етеді.Бұл ұсыныстар ақырында
мемлекеттің салық жүйесін құруда қолданатын принциптері сипатына айналады.
Салық салудың белгілі бір экономикалық заңдары болатыны сөзсіз.Мемлекет
салықтарды белгілеу мен салық жүйесін құруда басшылыққа алатын принциптері
көбейген сайын ол жүйенің тиімділігі арта түседі. Салық жүйесінің
тиімділігі салық саласындағы чиновниктер мен кейбір ғалымдардың
ойлағанындай, мемлекеттің салықты құрал етіп көптеген қаражатты тез әрі
жеңіл жинап алуымен анықталмайды.( бұл маңызды бола тұрса да) Салық
жүйесінің тиімділігі салықтар мемлекетке қаражат беріп экономиканың
өсуіне бөгет жасаумен қатар экономикалық өсімді де қамтамасыз ете алуымен
анықталады. Экономикалық заңдар мен қоғамның өркендеу қажеттілігіне сәйкес
келмейтін салық жүйесі әркез тиімсіз деп есептелінеді. Салық салу
принциптері экономикамен детерминделмейді,ол адамдардың адасу мен қателерін
кірістірген ұсыныстарының өнімі деуге болады. Егер салық салу принциптері
экономиканың заңдарына сәйкеспесе онда экономика мемлекеттің салық
жүйесінің тиімділігін азайтып, тіпті қоғам мен экономиканы күйретуге дейін
жазалайды. Осындай жағдай мемлекетті экономика заңдарына бағынуға және
салық салуды жүргізгенде басшылыққа алатын принциптерін қайта қарауға
мәжбүрлейді. Бірқалыпты жағдайда мәңгілік болмайтын салық жүйесі сияқты
мәңгі, әркез және баршаға арналған салық салу принциптері де болмайды.
Қоғамдағы өндірістік күштер үнемі ұлғайып, өндіріс қатынастары жетіле
түсіп, экономика үнемі бір орнында тұра бермейтіндіктен заңгерлердің жақсы
және тұрақты салық заңдарын армандауы утопия деуге болады. Қоғамның
өркендеудің бір сатысынан екіншісіне өсіп жетіліп отырады. Экономика сияқты
қоғам да өзінің тарихи дамуында өзіне баламалы салық жүйесін талап етеді.
Мемлекетте жүргізілетін саясаттың негізгі мақсаты ретіндегі
экономикалық өсу өз кезегінде оның қаржылық саясатының негізгі құрамдас
бөлігі болып табылатын бюджеттік салық саясатына тікелей байланысты.
Салықтық саясат мемлекеттің қаржы саясатының негізгі бөлігі болып
табылады және салық саясаты деп мемлекеттің бюджеттік құралдарды тиісті
орындарға жұмсауын атауға болады. Аталған саясат бір жағынан қаражаттарды
салық салу жүйесі арқылы шоғырландыратын болса, екінші жағынан оны түрлі
шығындарға жұмсап отырады. Мемлекет қолындағы нақты осы қаражаттар оның
ұлттық қауіпсіздігін, қоғамдық тауарларды тұрғындардың тұтынуын,
әлеуметтік, демографиалық проблемаларды шешуді қамтамасыз етеді.
Сонымен қатар, фискалды немесе бюджеттік-салықтық саясат мемлекеттің
салық сала отырып, бюджеттік қаражаттарды іскерлік белсенділікті реттеу
үшін шығындау мүмкіндігін қарастырады.
Мемлекеттік шығыстар мен кірістерді пайдалана отырып, іскерлік
белсенділікке және жұмыссыздық пен инфляцияға әсер етуге болады. Сонымен
қатар, бұл тетікті дұрыс қолданбау экономиканы тұрақсыздандыратын өте
жоғары салықтар мен мемлекеттік бюджеттік орасан зор шығындардың пайда
болуына әкеліп соқтырады немесе фискалды саясатты экономиканы
тұрақсыздандырушы факторға айналдырады.

1.2 Салық - бюджеттік саясаттың негізгі құралы ретінде
Салықтық - бюджеттік саясаттың негізгі құралдары ретінде салықтық
төлемдерді, мемлекеттік субсидияны және мемлекеттік шығындарды айтуға
болады. Олардың әрқайсысы экономикаға өзінше әсерін тигізіп отырады.

Кез келген мемлекет салықтық - бюджеттік саясатты қолдана отырып,
келесі маңызды мәселелерді шешуге ұмтылады:
- тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу;
- еңбекке жарамды тұрғындарды жұмысбастылықпен қамтамасыз ету;
- тұрғындардың ең аз кірісін белгілі бір деңгейге дейін жеткізуді
қамтамасыз ету;
- азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін құру, ең алдымен
зейнеткерлер мен мүгедектер, көп балалы аналар және т.б.
Сонымен салық саясаты мемлекет қолындағы ресурстық фактор және
экономикаға әсер етуші күшті құралдардың бірі болып табылады, бұл
біріншіден. Екіншіден, кері байланыс механизмін тудырушы фактор және
мемлекеттің экономиканың субъектілеріне деген тәуелсіздігін көрсетеді.
Сонымен қатар фискалдық құралдардың тиімді қызмет етуі үкіметтің тілек
талабынан шешімдердің жылдамдығына да байланысты.
Жоғарыда атап өткеніміздей салықтық-бюджеттік саясаттың негізгі
элементі болып салықтар табылады. Мемлекеттің ІЖӨ өндіруге қатысушылар
жүзеге асыратын қоғам пайдасына міндетті жарна ретінде ішкі жалпы өнімнің
бір бөлігін алуы салықтардың шынайы мәнін ашып көрсетеді.
Ал, мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің барлық
жиынтық элементтерін іске қосуы керек.
Салық механизмі – қаржы механизмінің құрамдас бөлігі бола отырып,
ол салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзінің
мағынасына байланысты салықтық қатынастарды ұйымдастыру ережелерін
білдіреді, осылардың көмегімен ауқымды жүйеде бөлу және қайта бөлу
қатынастарын қамтиды, оның функцияларын орындау үшін мемлекеттің
орталықтандырылған қорын құру және қоғамның әлеуметтік – экономикалық
дамуын, шаруашылық субъектілерінің қорлану мен тұтынуын жандандыру болып
табылады.
Орыс тіліндегі түсіндірме сөздігінде “механизм”- машина, құрылғы,
аппаратты іске қосып тұрған ішкі құрылым деп түсіндірілінеді.
Осы анықтаманы өзгерте отырып салық механизмінің буындары жүйесінің
салықтық қатынастарын мемлекеттің салық саясатын іске қосуын айтуға болады.
Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан
салықтардың түрлері, заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдауды
жүзеге асыру, салық төлеушілер, салық ставкалары, салық жеңілдіктері
кіреді. Салықтарды қабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салықтық құқық
бұзушылыққа жауаптылық, бюджет жүйесі буындары арасындағы салықтардың
бөлінуінің салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Салық саясатын жүзеге
асырудың тұрақтылығы мен нақтылығы салық механизмінің салықтық заңдар
жүйесі немесе салық кодексі сияқты ерекше элементтерден тұрады. Осы
қатынастар мемлекеттің салықтық құқық қатынастарының халықпен және
шаруашылық жүргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті
атқарушы органдар салықтарды басқару және біртұтас салық механизмінің
орындау кезінде айқындалған құқығы мен құзыреті шегінде қызмет атқарады.
Мемлекеттің салықтық салу қатынастары сферасында қалыптасқан
қатынасты салықтық құқық реттеп отырады. Салық салу жөнінде қабылданған
нормативтік актілер, сонымен қатар салық кодексі барлық қызмет көрсету
сферасындағы заңды және жеке тұлғаларды мемлекеттік меншіктің барлық түрін,
табиғат ресурстарын пайдаланғанда, қосылған құн және басқа да салықтың
жинақтылығын ұлғайту, біргелкі салық саясатын жүргізу үшін қабылданады.
Салықтық механизмге салықтық қатынастарды ұйымдастыру түрлері,
нысандары, тәсілдері жатады. Олардың сандық және сапалық қабілеттіліктерін
анықтайды. Салық механизмі элементтерінің сандық параметрлеріне ставканың
өлшем бірлігін, бюджетке шоғырландырылған, соның негізінде салық
төлеушілерге берілетін жеңілдіктер. Жалпы ішкі өнімнің бір бөлігін салықтар
арқылы жиналған орталықтандырылған мемлекеттік қорын және салықтардың
жиналу деңгейін жатқызуға болады.
Ал, салық механизмінің сапалық параметрлеріне салықтардың қоғамның
әлеуметтік-экономикалық дамуына әсерін, экономикадағы салықтық басқаруды,
сұраныс пен ұсынысқа, инвестициялық саясатқа әсерін, салықтық түсімдердің
барлық түрлерін және жоспарлы (болжамды) көрсеткіштердің орындалуын
жатқызамыз.
Сандық параметрлер салық механизмінің икемді элементіне жатқызылады.
Оперативтік таңдауға мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер
пайдасына сол немесе басқа уақыт шеңберінде есептелінеді.
Салықтық механизмінің көмегімен мемлекет арқылы оның элементтері
біртұтастырыла отырып, екі қарама-қарсы түсінік пайда болады. Олар: бір
жағынан мемлекет басқаратын орталықтандырылған экономика болса, екінші
жағынан нарықтық және өркениеттік қатынастар болып табылады. Салық
механизмі мемлекет қолындағы ең күшті құрал. Осы құралы арқылы
орталықтандырылған экономикалық саясатты еркін бәсекеселестік және
кәсіпкерлік жағдайында қоғамның экономикалық дамуының нақты алға қойған
мақсатына сәйкес, экономикалық және қаржы саясатының стратегиялық және
тактикалық бағдарламаларын ұсынады.
Салықтық механизм функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуының бағыттарына қатаң түрде қадағалау жасау
және осының негізінде жалпы ішкі өнімнің, ұлттық табыстың бірқалыпты өсуін
қамтамасыз ету болып табылады.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ОНЫ БАСҚАРУ

2.1 Салық жүйесiнiң дамуы кезеңдерi мен бюджетке салықтардың түсу
динамикасы
“Салық” ұғымымен “салық жүйесі” ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық қызметі органдарының жиынтығы салық жүйесін құрайды.
Қазақстан салық жүйесінің дамуына келетін болсақ, бұл процесс КСРО
тарағаннан кейін басталды. Қазақстанның салық жүйесі терең өзгерістерден
өтті. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөлуге
болады.
1 – кезең 1992-1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең жаңа салық
жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуымен сипатталады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 24 желтоқсанында қабылданған
Қазақстан Республикасының Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін
құрудың бастамасы болған. Осы заң бойынша алғаш рет Қазақстан
Республикасында 43 салық түрі қызмет етті, олар үш топқа бөлінді:
- 16 жалпымемлекеттік салық;
- 10 міндетті түрде төленетін жергілікті салық;
- 17 жергілікті салықтар мен алымдар.
Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, жер
салығы, қосылған құн салығы, акциздер және тағы басқа салықтар құрады.
Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшілектері болды. Атап айтқанда,
жинақталған ғылыми және тәжірибелік негіздерінің жеткіліксіздігі, салық
түрлерінің көптілігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс
қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің
көптігі және тағы басқа. Осы себептерге байланысты еліміздің салық жүйесін
қайтадан реформалауға қажеттілік туындады.
2-кезең 1996-1998 жылдарды қамтиды және нарықтық экономикаға сай
келетін салық жүйесін құрумен сипатталады. 1995 жылдың 24 сәуірінде шыққан
Қазақстан Республикасы Президентінің “Салықтар және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы 1995 жылы 1 шілдеде
іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 43 салықтың орнына 11 салық
пен алым қызмет ететін болды. Бұл салық заңдылығы бойынша еліміздің салық
жұйесі нарықтық қатынастар талабына біршама жақындатылды.
3-кезең 1998-2000 жылдар аралығын қамтиды, бұл кезеңде барлық
қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер енгізіліп, салық
жүйесі одан әрі жетілдірілді. 2000 жылы 1қаңтардан бастап 17 түрлі салық
пен алым іске қосылды.
4-кезеңде (2001-2002 жылдар) 2001 жылы 12 маусымда жаңа Салық Кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылды. Жаңа Салық
Кодексінде Қазақстан Республикасында 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1
мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген. Оларды атап шығайық.
Салықтар:
- корпоративтік табыс салығы;
- жеке табыс салығы;
- қосылған құн салығы;
- акциздер;
- әлеуметтік салық;
- жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
- жер салығы;
- көлік құралдар салығы;
- мүлік салығы.
Қазақстан Республикасының салық жүйесін басқару Қазақстан
Республикасының Конституциясы бойынша Президентке, Үкіметке, Қаржы
Министрлігіне жүктеледі.
Салық қызметі органдары Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің
ішіндегі Салық комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар
мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады. Салық қызметі органдарына
салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің бюджетке
толық көлемде түсуін, міндетті зейнетақы төлемдерінің толық және уақытылы
аударылуын қамтамасыз ету, сонымен қатар салық төлеушілердің салық
міндеттемелерінің орындауына бақылау жасау міндеті жүктелген.
Салық қызметі органдарының құқықтары келесідей:
- Салық Кодексіне сәйкес нормативтік-құқықтық актілерді жасау және
бекіту;
- өз өкілеттігі ауқымында салық міндеттемелерінің туындауы, атқарылуы
және тоқтатылуына байланысты түсініктеме беру;
- салықтық бақылауды жүргізу,
- салық төлеушінің салық міндеттемесімен байланысты ақша қаражаттарының
құжаттарын, бухгалтерлік кітаптарды , есептерді, сметаларды, бағалы
қағаздарды, декларацияларды және тағы басқа құжаттарды тексеру;
- салықтық тексеру барысында салық заңдылықтарын растайтын құжаттарды
тәркілеу;
- Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен тізім бойынша салық
төлеушіден электрондық құжаттарды алу;
- банктерден және банктік операцияларды жүзеге асыратын ұйымдардан салық
төлеушінің банк шоттарының нөмірін, ондағы ақша қозғалысы мен қалдық
туралы мәліметтер алу және тағы басқа.
Салық қызметі органдарының мынадай міндеттері бар:
- салық төлеушінің құқықтарын сақтау,;
- мемлекет мүддесін қорғау;
- салық төлеушілердің салық міндеттемелерін дұрыс орындауын және
міндетті жинақтаушы зейнетақы қорына жарналардың толық әрі уақытылы
аударуын бақылау;
- салық төлеушілердің, салық салу объектілерінің және төленетін басқа да
міндетті төлемдердің есебін жүргізу;
- салық тексерулерін нұсқама негізінде жүргізу;
- салық құпиясын сақтау;
- салық заңнамасын бұзған кезде салық төлеушіге жазалау шараларын
қолдану;
- мемлекет меншігіне айналған мүліктерді есепке алу; сақтау; бағалау;
сату және оны сатудан түскен түсімнің бюджетке толық әрі уақытылы
түсуін бақылау және тағы басқа.
Еліміздің салық жүйесінің қызмет ету дәрежесін анықтау үшін 2002-
2004 жылдар арасындағы салықтардың бюджетке түсуін кестеде келтірейік..

Кесте 2 . Мемлекеттік бюджеттегі салықтардың түсу
динамикасы, 2002-2004 ж.ж.*

Атауы 2002ж., Үлесі,% 2003ж., Үлесі,% 2004ж., Үлесі,
млн.теңге млн.теңге млн.теңге %
Салықтық 752785 100 947251 100 1186137 100
түсімдер
Оның ішінде:
Корпоративтік
табыс салығы 209054 27,8 272632 28,9 382814 32,3
Жеке табыс 77381 10,3 93281 9,8 98535 8,3
салығы
Әлеуметтік 133852 17,8 157676 16,6 167995 14,2
салық
Қосылған құн 175936 23,4 231338 24,4 242955 20,5
салығы
Акциздер 25443 3,4 26986 2,8 29913 2,5
Басқа да 131119 17,3 165338 17,5 263925 22,2
салықтар мен
міндетті
төлемдер

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.