Нарықтық экономика жағдайындағы жалақыны реттеу ерекшеліктері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Кіріспе . . . 3

1 Жалақы және оның теориялық негіздері . . . 5

Жалақы: оның мәні және түрлері . . . 5
Жалақының жіктелу нысандары . . . 13

2 Нарықтық экономика жағдайындағы жалақыны реттеу ерекшеліктері . . . 16

2. 1 ҚР-ның жалақы жағдайына сипаттама . . . 16

2. 2 Жалақыны көтерудің экономикалық аспектілері . . . 20

2. 3 Жалақыны мемлекеттік реттеудегі мәселелер және оны шешу жолдары мен бағыттары . . . 21

Қорытынды . . . 27

Қосымша 1 . . . 28

Қосымша 2 . . . 30

Қосымша 3 . . . 31

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 32

Кіріспе

Нарықтық катынастарға көшкен елдерде табыстардың барлығы екі үлкен топқа бөлшектенеді:

а) кәсіпкерлік кызметтен (жалақы мен пайда) және еңбектен түскен табыс;

ә) заңды негізде алынған еңбексіз табыстар, оған жататындар: дивиденттер, банктегі салым пайызы, меншіктен табыс, оның ішінде арендаға өткізілген жылжымайтын мүліктен және еңбек шығынымен байланыссыз мемлекеттен алынатын жәрдем ақы мен төлемдер (зейнет ақы, стипендия, жұмыссызға және көп балалы отбасына жөрдем ақы) . Осы табыстардың динамикасы әртүрлі елдерде әрқалай және шаруашылық конюктурасына, кәсіпкерлік кызметтің жетістігіне, басқада факторларға байланысты [1; 402] .

Осы курстық жұмыстың негізгі зерттелетін мәселесі - жалақы, яғни бұл жұмыскерлерге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес төленетін төлем мәселесін, мына қағидалар басшылыққа алынады:

Қандай да болмасын кәсіпорындарға өнім шығарудың артуы, соның есебінен олардың экономикасының дамуы жалақының дұрыс жолға қойылуына тікелей байланысты.
Нарықтық жағдайда жалақыға деген көзқарас өзгеруде, «Кім көп жұмыс істесе, сол көп табыс табуы тиіс».
Тауарды сатудан түскен қаржылар тауар өндірушілердің еңбектерінің сандық және сапалық бағалылығының және жеке табыстарының негізгі көздері жоғары өлшеміне айналады.
Жалақының нысаны мен жүйесі жалақының шамасы, еңбектің саны мен сапасы арасындағы байланысты белгілейді және өз еңбегінің қорытындысына байланысты жалақының белгілі тәртібін есептейді.

Кәсіпорындарда жұмыс істейтін жұмысшылардың еңбек өнімділігінің өсуі - ол жалақыны ұлғайтуға мүмкіндік береді. Алайда кейбір кәсіпорындарда жалақының өсуі еңбек өнімділігінің өсуіне қарағанда әлде - қайда шапшаң. Бұл дұрыс емес. Еңбек өнімділігі әр уақытта одан жоғары болуы тиіс.

Кәсіпорындарда жалақыны есептегенде мыналар еске алынуы керек:

әділдік принципі, яғни тең еңбекке тең ақы;
атқарылатын жұмыстың күрделілігі және еңбек біліктілігі;
заңды жұмыс жағдайы және ауыр қол еңбегі;
еңбектің сапалылығын ынталандыру және еңбекке адалдықпен қарау;
ақаулыққа жол берген және өз міндетіне жауапсыздықпен қарайтындарға материалдық жаза;
инфляция деңгейіне сәйкес жалақыны индекстеу;
кәсіпорынның қажеттілігін қанағаттандыратын жалақының үдемелі нысаны мен жүйесін қолдау, т. б .

Буржуазиялық қоғамның сырт көрінісінде жұмысшының жалақысы еңбек бағасы болып, белгілі бір мөлшерлі еңбек үшін төленетін белгілібір мөлшерлі ақша болып көрінеді. Бұл ретте еңбектің құны туралы сөз қылады және оның ақшалай көрінісін еңбектің қажетті немесе табиғи бағасы деп атайды. екінші жағынан, еңбектің рыноктық бағалары туралы, яғни оның қажетті бағасынан жоғары не төмен ауытқып отыратын бағалар туралы сөз қылады [4; 546] .

Курстық жұмыcтың өзектілігі. Жалақы мәселесі қазіргі таңда, әсіресе, дамушы елдерде өзекті мәселелердің бірі. Жоғарыда байқағанымыздай жалақы табыстардың негізгі түрлеріне жатады, ал ол өз кезегінде Ұлттық Табысқа әсер етеді. Яғни жалақының орташа көрсеткіші елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының көрсеткішіне, әл-ауқатының көрсеткішіне әсер етеді. Жалақы қоғамның тек қана әлеуметтік жағдайына ғана емес, сонымен қатар экономиканың кейбір салаларына да тікелей әсері бар.

Қазақстан Республикасының орташа айлық жалақы көрсеткішіне қысқаша тоқтала кетсек. Қазақстанда жалақы жылдан жылға артып келеді. Бұған әртүрлі қабылданған заңдар әсер етуде. Мәселен, жыл сайын Елбасымыз жолдауларында жалақының өсетіндігін сөз етеді.

Орташа айлық жалақы 2007 жылғы 53 мыңнан 2010 жылы 80 мың теңгеге дейін артты. Ұлттық әл-ауқат деңгейі жөнінен әлем мемлекеттерінің рейтингінде Қазақстан өткен жылы 26 сатыға ілгерілеп, 110 ел арасынан 50-ші орынға көтерілді. Біздегі орташа айлық жалақы 5 жарым есеге, зейнетақының орташа көлемі 4 есеге көбейді [2] .

Курстық жұмыстың мақсаты. Аудиторияны жалақының негізгі түрлерімен таныстыру, реттелуін, негізгі мәселелерін көрсету.

Курстық жұмыстың міндеттері. Жоғарыда көрсетілген курстық жұмыс мақсатына байланысты мынадай міндеттер туындайды:

Жалақы туралы жалпылама түсінік беру
ҚР жалақы жағдайын анықтау
Жалақы мәселелерін қарастыру

Курстық жұмыстың әдістемелік негізі. Курстық жұмысты орындау барысында Қазақстан Республикасының заңдық актілері, Президент Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаулары, жалақыға байланысты отандық және шетелдік авторлардың оқулықтары, экономикалық теория пәні бойынша оқулықтар пайдаланылды.

Курстық жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған. Кіріспеде курстық жұмыстың өзектілігі, мақсаты көрсетілген. Бірінші тарауда жалақы туралы жалпы түсінік, оның түрлері мен жіктелу нысандары анықталды. Екінші тарауда жалақыны реттеудегі мәселелер қарастырылды.

1 Жалақы және оның теориялық негіздері

Жалақы: оның мәні және түрлері

Жалақы - еңбек құнының (бағасының) ақшалай өлшемі. Қазақстан Республикасының аралас әлеуметтік бағытталған нарықтық экономикаға көшу кезінде минимальды деңгейдегі жалақыны мемлекет кепілдендіреді және жоғарғы деңгейдегі жалақыға шек қойылмайды. Бұл еңбекті материалды ынталандырудың және еңбек өнімділігін арттырудың басты құралы болып, қоғамдық өндірісті тиімді дамытуға ықпал етеді [1; 395] .

Жалақы- тұтынушылар табысының басым көпшілігін құрайды, сондықтан ол тауарлардың сұраныс көлеміне және олардың бағасына елеулі ықпал етеді.

Жалақы - бұл еңбек шарты бойынша нақты еңбек функциясын атқару үшін жұмыс үшін төленетін, тараптардың келісімімен белгіленетін, алайда, заңдарда белгіленген шектен кем болмауы тиіс ай сайынғы ақы, төлем.

Экономикалық теорияда 2 тұжырымдама бар:

Жалақы еңбек бағасы, оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар- сұраныспен және ұсыныспен анықталады.
Жалақы жұмыс күші- тауардың бағасы, еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де, рыноктық факторлар сұраныс, ұсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы жалақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары, бірде төмен болатындығын көрсетеді.

Жалақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономикасының классиктері А. Смит пен Д. Рикардоның теориясына негізделген.

А. Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес. Оның пайымдауынша, еңбек табиғи бағасы бар «тауар» деп саналады. Ал, табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады, яғни жұмысшының және оның отбасының тіршілігіне қажетті құнмен есептеледі. А. Смит «табиғи жалақы» деп жұмыс күшінің құнын түсінді. Жалақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы тарихи және рухани элементтерді қамтиді, осымен байланысты Смит жалақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы болатынын түсіндірді. Рикардо жалақы теориясын Мальтустың халық өсімі теориясымен байланыстырды. Жалақы, осы теория бойынша, халықтың табиғи өсуіне сәйкес күнкөріс заттарының минимумына ұмтылады. Маркстік тұжырымдамаға сәйкес жалақы еңбек бағасы емес, өйткені еңбек тауар емес, олай болса оның құны да жоқ. Жұмыс күші тауар бола алады, ал жалақы осы тауардың бағасы, оның құнының ақшалай көрінісі. Жұмысшы жалақы түрінде бүкіл еңбегі үшін емес, тек қажетті еңбек мөлшерінің құнын алады. Жалақының экономикалық маңызы мынада, осы табыс арқылы өндірістің жеке факторының орны толтырылады, адамның материалдық және рухани қажеттіліктері қанағаттандырылады, білім алуы, еңбекке дайындығы жүзеге асырылады. К. Маркс жұмыс күшінің құны мен жалақы күнкөріс заттарының физикалық минимумымен емес, күнделікті қажетті тұтыну заттарының құнымен анықталады деді. Жалақының мөлшері жұмыс күшінің құнына, әсер ететін еңбек өнімділігіне, еңбке қарқындылығына, еңбектің күрделілігіне тәуелді. Еңбек рыногында сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болғанда жұмыс күшінің құнына тең жалақы бөлінеді.

Нарықтық экономика жағдайында жалақының мәні төмендегі аспектілерден құралады:

• жалақы - еңбек нарығындағы жұмыс күшінің бағасы;

• жұмыс күші бағасының материалдық, заттық көрінісі болып тұтыну заттарының бағалары (азық-түліктік және азық-түліктік емес тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің, салықтардың және басқа төлемдердің бағалары) ; олар жұмыс күшінің ұдайы өндірісін, олардың физикалық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етеді (жұмыс күшінің өзінің және оның асырауындағы адамдардың жұмыс қабілетін қалпына келтіреді) ;

• жалақы еңбектің саны, сапасы және нәтижесіне байланысты;

• жалақы ұжымдық еңбектің нәтижесіне де байланысты.

Қазіргі кезде шаруашылықты жүргізуде жалақыны ұйымдастыру төмендегі қағидаларға сәйкес жүргізіледі:

• еңбекке қарай бөлу қағидасы (жалақыны, сыйлықтарды және т. б. уақтылы төлеу) ;

• өндіріс тиімділігінің артуы негізінде жалақының деңгейін, жағдайын көтеру;

• жалақыны еңбек нәтижесіне және шығындарына қарай төлеу;

• жұмысшыларды еңбек тиімділігін арттыруға материалдық жағынан ынталандыру;

• еңбек өнімділігінің өсу қарқыны жалақының өсуіне қарағанда артық болуы.

Жалақы еңбек бағасы. Олай болатыны жұмысшы жалақыны өз еңбегін шығындағаннан кейін алады, жалақы мөлшері еңбектің әрекет ету ұзақтығына тәуелді, бірдей жұмыс атқаратын жұмысшылардың жалақысында жекелей айырмашылық орын алады. Еңбек түгелдей төленген болып көрінеді. Сондықтан да пролетарлық саяси экономикада жалақыны жұмыс күші құнының өзгерген нысаны, шындығында жұмыс күшінің бағасы деп көрсетеді. Қазіргі батыстың экономика ғылымында жалақыны еңбек бағасы деген көзқарас орын алуда. Самуэлсон мен Нордхаус «Жалақы рыноктық бағаның маңызды категориясы, өйткені ол еңбек бағасы» - деп жазды. Жаңа классиктер жалақының дәрежесі мен динамикасын рыноктық факторлар (сұраныс пен ұсыныс) деп түсіндірді [5; 83] .

Жалақы - еңбек кілісім шарты негізінде, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін табыстың ақша түріндегі бөлігі. Жалақы экономикалық категория ретінде екі жақты сипатта болады, бір жағынан ол жалданған адам үшін - табыс, ал кәсіпорын үшін - өндіріс шығыны болып табылады.

Жұмыс күшіне деген шығындар жалақымен ғана шектелмейді. Кәсіпорынның жұмыс күшіне жұмсайтын шығындар қатарына сонымен қатар, жұмысшыларды әлеуміттік қорғау шығыстары, тұрғын үймен қамтамасыз ету және әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсету шығындары. Жалақы, кәсіпорынның қызметкерлерін жоғары өнімді еңбек уәждемесі мен ынталандыруды қамтамасыз ететін маңызды құрал.

Жалақы қоры - қызметкерлердің жұмсаған еңбектерінің саны мен сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін табыстың ақша түріндегі бөлігінің сомасы болып табылады және құрылымы бойынша әр түрлі элементтерден тұрады.

Жалақының негізгі екі типі бар: номиналды және нақты. Номиналды жалақы ақшаға шағып берілетін жалақы, оны жалдамалы қызметкер күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алады. Номиналды жалақының мөлшеріне қарай жалақы дәрежесі туралы түсінік алуға болады, алайда ол тұтыну мен халық тұрмысының дәрежесін толық сипаттай алмайды. Ол үшін нақты жалақыны білу қажет. Нақты жалақы жұмысшының күнелтуге қажетті заттарға шаққандағы жалақысы, яғни жұмысшының тапқан ақшасына өзі үшін және отбасы үшін қанша және қандай күнкөріс заттарын сатып алуға болатынын көрсетеді. Нақты жалақының дәрежесі тікелей номиналды жалақыға және тұтыну заттары мен қызмет көрсету бағасына тәуелді. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің 2006 жылдың сәуіріндегі мәліметтері бойынша республикада бір қызметкердің орташа айлық номиналды жалақысы 38197 теңгені құраған, осы номиналды жалақының пайыздық көрсеткіші 124, 4 % болды. Ал нақты жалақы 2006 жылдың қаңтар-мамыр айларындағы мерзімде 114, 7 % болды, ал мамыр айында ол 113, 7 %-ды құрады.

Номиналды жалақы - жұмыскердің өзінің еңбегіне алатын ақшалай сомасы. Жұмыскер өзінің номиналды жалақысына бүгін және ертең қаңдай тауарды, қызмет көрсетуді қандай мөлшерде жасай алуын нақты жалақыға жатқызамыз. Осы құбылыс нарыққа өту кезінде және қарқынды инфляцияда қатты сезіледі. Егер ақшалай (номиналды) жалақы-өспесе, баға өссе, онда ол жалақыны төмендетумен пара-пар. Осындай құбылыс транспорт қызметіне, байланысқа, тұрғын үй-тұрмыс қызметіне баға өскенде және салық өскенде болады. Номиналды және нақты жалақыны ажырата білу керек. Номиналды жалақы ақшаға шығарып берілетін жалақы, оны жалдамалы қызметкер күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алады. Нақты жалақы жұмысшының күнелтуіне қажетті заттарға шағылған жалақысы, яғни жұмысшының тапқан ақшасына өзі үшін және отбасы үшін қанша және қандай күнкөріс заттарын сатып алуға болатынын көрсетеді.

Жалақының өзі де өте әртүрлі формаларда болады, саяси экономия жөніндегі кітаптарда бұл туралы ешкандай мәлімет жоқ, бұлар мәселенің заттық жағына орынсыз көп көңіл бөледі де, формалардың әртүрлі болуы жағын елемейді. Алайда бұл формалардың бәрін баяндап жазу жалдама еңбек жөніндегі арнаулы ғылымның ісі, сондықтан ол бұл шығарманың міндетіне жатпайды. Бұл арада үстем болып отырған негізгі екі форманы ғана қысқаша қарастырып өту орынды болады [4; 552] .

Жалақы негізгі екі нысанда мерзімді және келісімді түрде орын алады. Мерзімді жалақы өндірістегі еңбек шығынының ұзақтығымен анықталады. Сондықтан ол күндік, апталық және айлық ақы болып бөлінеді. Жұмыс күнінің ұзақтығы мен еңбек қарқындылығы әр қилы болғанда, нақты жалақы төлеу де әр қилы болады. Бірдей мерзім үшін жалақы алатын жұмысшылардың жалақы дәрежесін салыстыру үшін «еңбек бағасын», яғни бір сағаттық жалақысын анықтау қажет. Жалақының мерзімдік нысаны кәсіпкерге жұмыс күнінің ұзақтығы мен еңбек қарқыңдылығын белгілеуге мүмкіндік береді. Келісімді жалақыда жұмысшының жалақысы шығарылған өнім санына тәуелді. Жалақының бұл нысаны мерзімді жалақымен байланысты, өйткені бір өнімнің бағасы мерзімді жалақыны (күндік) өндірілген өнім санына бөлу арқылы анықталады. Келісімді жалақының мөлшері бір өнім бағасын өндірілген өнім көлеміне көбейту арқылы есептеледі. Келісімді жалақының ерекшелігі еңбектің саны мен сапасы өндірілген өнім арқылы бақыланып, өлшенуі. Ол еңбек өнімділігі мен қарқындылығын арттыруды мүдделендіреді, жұмысшылар арасындағы жалақы мөлшерінің жекелей айырмашылығының маңыздылығын күшейтіп, жұмысшылар арасындағы бәсекені ұлғайтады [5, 6; 84, 182] .

Кесте 1. Жалақы түрлері

Жалақының түрі мен жүйесі

Төленетін ақының сипаттамасы

Жалақының түрі мен жүйесі: 1. Мерзімді түрі:

Жалақының түрі мен жүйесі: а) жай мерзімді

Төленетін ақының сипаттамасы: ИТЖ-ның (ИТР) жұмыс істеген уақыты үшін, жұмысшыларға тарифтік ставка бойынша төленетін жалақысы

Жалақының түрі мен жүйесі: ә) мерзімді- сыйлықты

Төленетін ақының сипаттамасы: ИТЖ-ға айлықтан басқа, ал жұмысшыларға тарифтік ставкадан басқа сыйлықтар беріледі.

Жалақының түрі мен жүйесі: 2. Кесімді (жеке және ұжымдық) түрі:

Жалақының түрі мен жүйесі: а) тікелей кесімді

Төленетін ақының сипаттамасы: Әрбір өнім мөлшері бірдей бағамен төленеді.

Жалақының түрі мен жүйесі: ә) кесімді- сыйлық

Төленетін ақының сипаттамасы: Сапа, үнемдегені үшін және (жұмысты) өнімді артық орындағаны үшін сыйлық қосылады.

Жалақының түрі мен жүйесі: б) кесімді прогрессивті

Төленетін ақының сипаттамасы: Әрбір шығарған затқа норманы артық орындағаны үшін ақы прогрессивті өсім бағамен төленеді.

Жалақының түрі мен жүйесі: в) ұжымдық- кесімді

Төленетін ақының сипаттамасы: Металлургия, өндірісінде, легтік автомобиль жасауда кұрастыру желілерінде қолданады. Әрбір бөлімше, желі мүшесінің жалақысы барлық ұжым өндірген өнім көлеміне байланысты.

Жалақының түрі мен жүйесі: г) аккордық жүйе жалақысы - кесімді жалақының өзгерген түрі болып табылады.

Төленетін ақының сипаттамасы: Бұл жүйе бойынша ақы төлеу жұмысшылардың бір немесе топтарына әуелден жалақының жалпы сомасы объект, агрегат, жұмыс көлеміне байланысты керсетіледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.