Ұйғыр қағанаты және Қарлұқ мемлекеті
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім :
Ұйғыр қағанаты және Қарлұқ мемлекеті. Қараханидтер.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Негізгі бөлім :
Ұйғыр қағанаты және Қарлұқ мемлекеті. Қараханидтер.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бұлақ деген атпен белгілі қарлұқтар туралы бірінші мәлімет 5 ғасырдың еншісінде. 7 ғасырдың ортасында қарлұқ бірлестігініңқұрамына үш ірі тайпа кірді – бұлақ, чигил және ташлық. Көсемдері елтебер деген дәрежемен аталды. 742 жылы Монғол даласындағы саяси күш қарлұқтар, ұйғырлар және басмылдар құрайтын одақтың қолына өтті.
Басмылдар қысқа мерзімде басым болып олардың көсемі Қаған болды, бірақ 744 жылы ұйғырлар мен қарлұқтар басмылдарды талқандады. Осы жағдайдың нәтижесінде Орта Азияда Ұйғыр қағанаты деген жаңа мемлекет пайда болды (744 – 840).
Ұйғыр халқының көсемі жоғары қаған болып, қарлұқ көсемі батыс ягбу деген дәрежеге ие болды. Қарлұқтардың бостандыққа ұмтылуының нәтижесінде олар ұйғыр қағанатынан бөлінді.
8 ғасырдың ортасында оғыздар мен қарлұқтардың арасында түргештердің жалғасы үшін күрес болды.
766 жылы бүкіл Жетісу түргеш қағанының екі тірегімен – Тараз және Суяб қарлұқ ягбуының қолына көшіп Қарлұқ мемлекеті пайда болды. Қарлұқтардан жеңілген оздар Жетісуды тастап Сырдария жағалауына кетті.
Қарлұқтар тайпасы жаңа жерлерді иелену саясатын бастап, 766 – 775 жылдары Қашқарияны алды, соңынан 8 ғасырдың аяғында өз үкімін Ферғанаға жүргізді.
8 – 10 ғасырларда қарлұқтар тайпасы Қазақстанның кең аймағына жайылды. Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейін, Балқаш және Ыстық көл аралығында, Іле, Шу, Талас өзендерінің бойында, Тянь-Щань тауының тарамдарында, Исфиджаб облысында орта ғасырдың қаласы Отрарға дейін.
Қарлұқтар мемлекетінде 25 қала және елді мекендер болды. Үздіксіз соғысқа байланысты, (араптармен, көшпенді тайпалармен, усобицтермен) Қарлұқ мемлекеті 940 жылы Қашқарда күйреді.
Бұлақ деген атпен белгілі қарлұқтар туралы бірінші мәлімет 5 ғасырдың еншісінде. 7 ғасырдың ортасында қарлұқ бірлестігініңқұрамына үш ірі тайпа кірді – бұлақ, чигил және ташлық. Көсемдері елтебер деген дәрежемен аталды. 742 жылы Монғол даласындағы саяси күш қарлұқтар, ұйғырлар және басмылдар құрайтын одақтың қолына өтті.
Басмылдар қысқа мерзімде басым болып олардың көсемі Қаған болды, бірақ 744 жылы ұйғырлар мен қарлұқтар басмылдарды талқандады. Осы жағдайдың нәтижесінде Орта Азияда Ұйғыр қағанаты деген жаңа мемлекет пайда болды (744 – 840).
Ұйғыр халқының көсемі жоғары қаған болып, қарлұқ көсемі батыс ягбу деген дәрежеге ие болды. Қарлұқтардың бостандыққа ұмтылуының нәтижесінде олар ұйғыр қағанатынан бөлінді.
8 ғасырдың ортасында оғыздар мен қарлұқтардың арасында түргештердің жалғасы үшін күрес болды.
766 жылы бүкіл Жетісу түргеш қағанының екі тірегімен – Тараз және Суяб қарлұқ ягбуының қолына көшіп Қарлұқ мемлекеті пайда болды. Қарлұқтардан жеңілген оздар Жетісуды тастап Сырдария жағалауына кетті.
Қарлұқтар тайпасы жаңа жерлерді иелену саясатын бастап, 766 – 775 жылдары Қашқарияны алды, соңынан 8 ғасырдың аяғында өз үкімін Ферғанаға жүргізді.
8 – 10 ғасырларда қарлұқтар тайпасы Қазақстанның кең аймағына жайылды. Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейін, Балқаш және Ыстық көл аралығында, Іле, Шу, Талас өзендерінің бойында, Тянь-Щань тауының тарамдарында, Исфиджаб облысында орта ғасырдың қаласы Отрарға дейін.
Қарлұқтар мемлекетінде 25 қала және елді мекендер болды. Үздіксіз соғысқа байланысты, (араптармен, көшпенді тайпалармен, усобицтермен) Қарлұқ мемлекеті 940 жылы Қашқарда күйреді.
Әдебиеттер тізімі
1. Chavannes E.,- Documents sur les Tou-kine (Turcs).
2. Кляшторный С.Г.,- Терхинская надпись.-«Сов.тюркология», 1980, №3.
3. Бодльшаков О.Г.,- К истории Таласской битвы (751г.).-«Страны и народы Востока», 1980, вып.22, кн 2.
4. Бартольд, I-IX, - Академик В.В. Бартольд. Сочинения. Том 1-9, М.1963-1977.
5. Агаджанов С.Г.,- Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. М., 1991.
6. Бертельс Е.Э.,- История персидско-таджикской литературы. М.,1960.
7. П.Агапов,М.Кадырбаев. Сокровища древнего Казахстана. Алма-ата, 1979.
8. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (Очерки). Алматы, 1993.
9. Ныгмет Мынжан. Краткая история казахов (на казахском языке). Алматы, 1994.
10. М.Барманкулов. Хрустальные мечты тюрков о квадронации. Алматы, 1999.
1. Chavannes E.,- Documents sur les Tou-kine (Turcs).
2. Кляшторный С.Г.,- Терхинская надпись.-«Сов.тюркология», 1980, №3.
3. Бодльшаков О.Г.,- К истории Таласской битвы (751г.).-«Страны и народы Востока», 1980, вып.22, кн 2.
4. Бартольд, I-IX, - Академик В.В. Бартольд. Сочинения. Том 1-9, М.1963-1977.
5. Агаджанов С.Г.,- Государство Сельджукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. М., 1991.
6. Бертельс Е.Э.,- История персидско-таджикской литературы. М.,1960.
7. П.Агапов,М.Кадырбаев. Сокровища древнего Казахстана. Алма-ата, 1979.
8. История Казахстана с древнейших времен до наших дней (Очерки). Алматы, 1993.
9. Ныгмет Мынжан. Краткая история казахов (на казахском языке). Алматы, 1994.
10. М.Барманкулов. Хрустальные мечты тюрков о квадронации. Алматы, 1999.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім :
Ұйғыр қағанаты және Қарлұқ мемлекеті. Қараханидтер.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бұлақ деген атпен белгілі қарлұқтар туралы бірінші мәлімет 5 ғасырдың
еншісінде. 7 ғасырдың ортасында қарлұқ бірлестігініңқұрамына үш ірі
тайпа кірді – бұлақ, чигил және ташлық. Көсемдері елтебер деген
дәрежемен аталды. 742 жылы Монғол даласындағы саяси күш
қарлұқтар, ұйғырлар және басмылдар құрайтын одақтың
қолына өтті.
Басмылдар қысқа мерзімде басым болып олардың көсемі Қаған болды,
бірақ 744 жылы ұйғырлар мен қарлұқтар басмылдарды талқандады. Осы
жағдайдың нәтижесінде Орта Азияда Ұйғыр қағанаты деген жаңа мемлекет пайда
болды (744 – 840).
Ұйғыр халқының көсемі жоғары қаған болып, қарлұқ көсемі батыс ягбу
деген дәрежеге ие болды. Қарлұқтардың бостандыққа ұмтылуының нәтижесінде
олар ұйғыр қағанатынан бөлінді.
8 ғасырдың ортасында оғыздар мен қарлұқтардың арасында түргештердің
жалғасы үшін күрес болды.
766 жылы бүкіл Жетісу түргеш қағанының екі тірегімен – Тараз
және Суяб қарлұқ ягбуының қолына көшіп Қарлұқ мемлекеті пайда болды.
Қарлұқтардан жеңілген оздар Жетісуды тастап Сырдария жағалауына кетті.
Қарлұқтар тайпасы жаңа жерлерді иелену саясатын бастап, 766 – 775
жылдары Қашқарияны алды, соңынан 8 ғасырдың аяғында өз үкімін Ферғанаға
жүргізді.
8 – 10 ғасырларда қарлұқтар тайпасы Қазақстанның кең
аймағына жайылды. Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейін,
Балқаш және Ыстық көл аралығында, Іле, Шу, Талас өзендерінің
бойында, Тянь-Щань тауының тарамдарында, Исфиджаб облысында орта ғасырдың
қаласы Отрарға дейін.
Қарлұқтар мемлекетінде 25 қала және елді мекендер болды.
Үздіксіз соғысқа байланысты, (араптармен, көшпенді тайпалармен,
усобицтермен) Қарлұқ мемлекеті 940 жылы Қашқарда күйреді.
Ұйғыр қағанаты және Қарлұқ мемлекеті. Қараханидтер.
Екінші Түрік қағанатының құлауынан далада саяси қуыс пайда
болды.
Түрік тайпаларына билік жүргізу үшін, қаған дәрежесі үшін
жеңімпаз тайпалар Ашин империясын майдалаған басмылдар, ұйғырлар, қарлұқтар
күреске кірісті. Басмылдардан билікті жеңіп алғанұйғырлар күшті
шықты.
Ұйғырлар, түріктер, қырғыздар және қыпшақтар Орта Азияның ежелгі тайпа
одақтарына жататын.
3 – 5 ұйғырлар, қытай династикалық хроникасында ГаоГюй
деп аталалын бірлестікке кірді (биік арба). 5 ғасырда жаңа атау
пайда болды, ол одақ – теле (тегрег “тележник”) деп аталды.
Арбакештердің өте көп тобы батысқа қарай ауды, Қазақстан даласына және
Оңтүстік – Шығыс Европаға. Қалғандары Орта Азия даласында түріктерге
бағынып солардың мемлекетінің құрамына кірді.
Арбакештердің негізгі жерлері Жоңғарияда және Жетісуда
болды. Бірақ 605 жылы батыстық түрік Чурын – қағанның жүздеген көсемдерін
сатқындықпен сабағаннан соң ұйғыр басшысы тайпасын Хангай тауына
алып кетті, сол жерде арнайы топ құрды, Қытай жазушыларының атауымен “тоғыз
тайпа”. Орхан жазуында “токуз огуз” деп аталады.
630 жылдан бірінші түрік қағанаты құлағаннан соң токуз
огуздар негізгі саяси күш есебінде көрініп, Яглакар тұқымынан бас
болған оныншы тайпасы ішінде көсемдігін мойындатты. Токуз – огуздың
көсемі елтебер Тумиду 647 жылы Тола, Орхан өзендерінің өуізінде
өз мемлекетін құрды. Қытай хроникасы хабарлады: “Тумиду қаған деп
өзін - өзі атады және шенділерді түрік шенділерімен теңестірді” деді.
Тан үкіметі жаңа мемлекетті мойындамады. 630 – 663 жылдары токуз
огуздар және Тан империясының арасында соғыс жүрді, ол соғыста
қытай армиясы жеңіске жете алмады.
Бәрібір 80 жылдардың басында токуз огуздар Элтериш – қаған
түріктерімен соғыста жеңілді және мемлекетінен айрылды.
Ұйғырлардың жаңа мемлекеті бұрынғы одақтастардың,
басмылдар, қарлұқтардың қиянкесті соғыстарымен, Яглакар
династиясына токуз – огуздардың қарысқан қарсылықтарын жеңумен
дүниеге келді. Яглакар тұқымының қаған дәрежесін ұйғырлар сақтай
алды, дегенмен толық жеңіс 755 жылғы Қытайдағы соғыстың үлкен жеңісінен
кейін келді. Түрік – согди тұқымынан шыққан білікті де көрнекті
әскери қолбасшы Ань Лушань басқарған шекара әскерінің көтерілісі соңынан
азамат соғысына жалғасып кетеді.
Этелмиш Бильге – қаған (747 – 759) және оның баласы Бегю –
қаған (759 – 779), император үкіметіне қолдау көрсетіп, көтерілістерді
басып, сол үшін үлкен көлемде пайда тапты. Табыс және шекарадағы
тиімді сауда бірқатар уақытта қағанатта тынышық және абырой
сақтады. Бегю – қаған Қытайдан өз астанасы Орхонғасоғыстан түскен
олжаға және император силықтарымен қоса жаңа ілім өкілдерін –
согдилік миссионерлерді ала кетті, соңынан Лоянда солардың
дінін мойындады. 763 жылдан сол жүз жылдықтың соңына дейін
ұйғырлар Орта Азияның ісінде саяси шешуші роль атқарды.
Олардың қарсыластары тибеттер мен қарлұқтар ғана болды.
Қарлұқтардың бас көтеруі Орталық Азияда батыс түріктерінің жаңа
тармақта (тарихтың) мемлекетін қайта құруына байланысты болды.
“Уч карлук” деп аталатын ірі ұлт бірлестігі қытай
жазбаларында бірнеше жерде кездеседі. 7 ортасындағы жағдайлардан
кейін көп жылдар бойына Жоңғар көшпенділері Шығыс Қазақстан
және Алтай (Монғол Алтайы да бар) қарлұқтардың негізгі аймағына айналған. 7
ғасырдың ортасында қарлұқтар батыс түрік қағанатында саяси
белсенділік көрсетіп Жоңғар Алтайдан басқа Тохаристанды
да бақылауына алды. Арабтардың мәліметтерінде Тохаристан билеушісі бірде
“тохарлар ягбуы” ал бірде “қарлұқтар ягбуы” деп аталды. 710 жылы
арабтың Орта Азияны жаулаушысы Кушейба ибн Муслим Тохаристан
қарлұқтар ягбуын қамауға алды және ол көп жылдарын
Дамаскіде өткізді, бірақ оның баласына әкесінің мұрасын жалғастыруға ол
кедергі болған жоқ.
630 жылғы Қара Ертістің бойында Жоңғар қарлұқтарының
көтерілісі, батыс түріктерінің Тон ягбу – қағанының өліміне бір
себеп болды. 647 – 650 жылдарда қабылданған қарлұқтардың осы
тобын шығыс түрік Чабыш – қағанға бағындыру әрекеті белгілі. Ол
Солтүстік Алтайда Тан империясына қарсы күрес басталған
болатын. Қарлұқтардың жалпы басшысы орхон жазбаларында елтебер дәрежесінде
ескертіледі, үлкен бірлестіктерінің көсемдері де осылай аталған.
Қытай мәліметтерінде қарлұқтардың салт – дәстүрлері батыс
түріктерімен сәйкес делінген, ол тілдерінде де айырманың аздығын айтады.
Қарлұқтардың тіл ерекшелігі Я әрпін Дже деп айтуында. “Ягбу”
деген сөзді “Джагбу” деп айтатын. 7 ғасырдың соңынан шығыс түрік
қағандарының қол астында бола тұрып қарлұқтар егемендігінен айрылғанына
көне алмады. 8 ғасырдың бірінші ширегінде ғана Билге – қаған және Күл
– тегін қарлұқтар көтерілісшілерімен шайқасқа үш рет
қатысты, қолбасшы Кули – чора Тардушскийдің жазбаларында кескілескен
шайқаста Тез өзенінің бойында (Солтүстік Батыс Монғолия)
түріктердің жеңілісі айтылады. Басмылдар мен ұйғырлардың бірлестігіне
қатыса жүріп, өзінің бұрынғы одақтастарымен жауласып, қарлұқтардың көсемі
ягбу дәрежесін қабылдады, батыс түрік қағанаттарының басқарушылары солай
аталатын. Ұйғыр Элетмиш Бильге – қағанның жазбаларында қарлұқтар
жеңіліс тапқаннан кейін 746 ит жылы сатқындықпен қашты. Батыста “Он
жебе” еліне келді. Элетмиш жағдайды дұрыс бағалаған еді. Келесі
жылы қарлұқтар токуз – татарлармен одақтасып ұйғырлармен қайта
соғысты. Бірақ Сырдария мен Алтай арасындағы әскери саяси жағдайдың
күрт өзгеруіне қарлұқтарды жақын қарсыластарымен жаулықты
уақытша ұмытып жаңа жаумен бірлесіп соғысуға мәжбүр етті.
Сулуктың өлімі мен Түргеш қағанатының ыдырауын пайдаланып Тан
басшылары батыс шептен ақырындап Жетісуды бағындырды, ал империя армиясы
Сырдарияға жылжыды. 740 жылы Қытай армиясы Таразды басып алып талқандады,
басқарып отырған түргеш династиясы Қара Шора бір жола жоқ болып кетті.
Жетісуда Қытай шендісі “хан он жебе” Ашина Сань пайда
болып, 742 жылы куланда өлтірілді. 748 жылы қытай
экспедициялық корпусы батыс түрік қағанатының астанасы Суябты басып
алып талқандады. 749 жылы қытай армиясы Шаш қаласын алды
(Ташкент). Жергілікті иесі өлтірілді. Тан губернаторы (Кучедегі)
Гао Сяньчжи, Батыс шептегі айбынды қарсыластар толық мойынсұнды деп
есептеді.
Дегенмен Хорасандағы аббас халифтерінің басшысы Абу Муслимнің
табыстары қытайды алаңдатты, қарлұқтардың қарқынды қарсылықтарын шақырды.
Салих ибн Хумейдбастаған араб отряды Таразды алды, бірақ
қытайдың күшті армиясының қоршауында болды. Шаш қаласының өлген
иесінің баласының көмек сұрауына және өз отрядының тағдырына
байланысты Зияда ибн Салихтың басқаруында бір отряд жіберуге мәжбүр
болды. 751 жылы Талас өзенінің жағалауында қарсылас екі
армия бірнеше күн бір шешімге келе алмай соңында жөндеріне кеткен
еді. Бесінші күні Қытайдың арқа жағынан күтпеген жерден қарлұқтар
соққы берді, ал алдынан арабтар шабуылға шықты. Тан армиясы көп
әскерінен айрылып қашуға мәжбүр болды. Гао Сяньчжидің конвойы есі
кеткен қашқындар арасынан әрең жол тауып алып шықты.
Мұсылмандар мен қарлұқтар үлкен олжаға кенелді,
тұтқындардың ішіндегі қытай өнерлілерінің байқалғандары
Самарқандқа жеткізілді және Иракқа. Ол жерде олар жібек мата,
қағаз дайындаумен айналысты. Талас соғысы Тан қытайының Орта Азия ісіне
араласуына біржола нүкте қойды.
Талас шайқасына қатысуымен қарлұқтар Тан сарйларымен
қатнасын бұзған жоқ. 752 жылы алты жыл үзілістен соң қарлұқ
ягбуының елшісі Чанаь империялық астанасына келді. Байланыстың
тез қалпына келуіне екі жақты да алаңдатқан ұйғырлардың әрекеті
болды. Сол жылы-ақ қарлұқ пен ұйғыр арасында соғыс басталды.
Ягбу, Отюкен черндегі Орта Азияның кәдімгі билеушілері
Яглакарлардың алған қаған престолын алуды армандаған еді,
және ол негізсіз емес еді. Оның одақтастары енисей қырғыздары,
басмылдар, түргештер, ал Хангай тауында қалған 744 жылдан кейінгі
қарлұқ тұқымдастары Элетмиш үшін ең қауіпті болды.
Соғыс кезекті жеңіспен ұйғыр жерінің ортасында екі жылға созылды.
Ұйғыр қағанына жеңіс өте үлкен еңбекпен келді.
Карлуктардың келешегі үшін соғыс салдары аз әсер еткен
жоқ. Отюкен карлуктары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім :
Ұйғыр қағанаты және Қарлұқ мемлекеті. Қараханидтер.
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бұлақ деген атпен белгілі қарлұқтар туралы бірінші мәлімет 5 ғасырдың
еншісінде. 7 ғасырдың ортасында қарлұқ бірлестігініңқұрамына үш ірі
тайпа кірді – бұлақ, чигил және ташлық. Көсемдері елтебер деген
дәрежемен аталды. 742 жылы Монғол даласындағы саяси күш
қарлұқтар, ұйғырлар және басмылдар құрайтын одақтың
қолына өтті.
Басмылдар қысқа мерзімде басым болып олардың көсемі Қаған болды,
бірақ 744 жылы ұйғырлар мен қарлұқтар басмылдарды талқандады. Осы
жағдайдың нәтижесінде Орта Азияда Ұйғыр қағанаты деген жаңа мемлекет пайда
болды (744 – 840).
Ұйғыр халқының көсемі жоғары қаған болып, қарлұқ көсемі батыс ягбу
деген дәрежеге ие болды. Қарлұқтардың бостандыққа ұмтылуының нәтижесінде
олар ұйғыр қағанатынан бөлінді.
8 ғасырдың ортасында оғыздар мен қарлұқтардың арасында түргештердің
жалғасы үшін күрес болды.
766 жылы бүкіл Жетісу түргеш қағанының екі тірегімен – Тараз
және Суяб қарлұқ ягбуының қолына көшіп Қарлұқ мемлекеті пайда болды.
Қарлұқтардан жеңілген оздар Жетісуды тастап Сырдария жағалауына кетті.
Қарлұқтар тайпасы жаңа жерлерді иелену саясатын бастап, 766 – 775
жылдары Қашқарияны алды, соңынан 8 ғасырдың аяғында өз үкімін Ферғанаға
жүргізді.
8 – 10 ғасырларда қарлұқтар тайпасы Қазақстанның кең
аймағына жайылды. Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейін,
Балқаш және Ыстық көл аралығында, Іле, Шу, Талас өзендерінің
бойында, Тянь-Щань тауының тарамдарында, Исфиджаб облысында орта ғасырдың
қаласы Отрарға дейін.
Қарлұқтар мемлекетінде 25 қала және елді мекендер болды.
Үздіксіз соғысқа байланысты, (араптармен, көшпенді тайпалармен,
усобицтермен) Қарлұқ мемлекеті 940 жылы Қашқарда күйреді.
Ұйғыр қағанаты және Қарлұқ мемлекеті. Қараханидтер.
Екінші Түрік қағанатының құлауынан далада саяси қуыс пайда
болды.
Түрік тайпаларына билік жүргізу үшін, қаған дәрежесі үшін
жеңімпаз тайпалар Ашин империясын майдалаған басмылдар, ұйғырлар, қарлұқтар
күреске кірісті. Басмылдардан билікті жеңіп алғанұйғырлар күшті
шықты.
Ұйғырлар, түріктер, қырғыздар және қыпшақтар Орта Азияның ежелгі тайпа
одақтарына жататын.
3 – 5 ұйғырлар, қытай династикалық хроникасында ГаоГюй
деп аталалын бірлестікке кірді (биік арба). 5 ғасырда жаңа атау
пайда болды, ол одақ – теле (тегрег “тележник”) деп аталды.
Арбакештердің өте көп тобы батысқа қарай ауды, Қазақстан даласына және
Оңтүстік – Шығыс Европаға. Қалғандары Орта Азия даласында түріктерге
бағынып солардың мемлекетінің құрамына кірді.
Арбакештердің негізгі жерлері Жоңғарияда және Жетісуда
болды. Бірақ 605 жылы батыстық түрік Чурын – қағанның жүздеген көсемдерін
сатқындықпен сабағаннан соң ұйғыр басшысы тайпасын Хангай тауына
алып кетті, сол жерде арнайы топ құрды, Қытай жазушыларының атауымен “тоғыз
тайпа”. Орхан жазуында “токуз огуз” деп аталады.
630 жылдан бірінші түрік қағанаты құлағаннан соң токуз
огуздар негізгі саяси күш есебінде көрініп, Яглакар тұқымынан бас
болған оныншы тайпасы ішінде көсемдігін мойындатты. Токуз – огуздың
көсемі елтебер Тумиду 647 жылы Тола, Орхан өзендерінің өуізінде
өз мемлекетін құрды. Қытай хроникасы хабарлады: “Тумиду қаған деп
өзін - өзі атады және шенділерді түрік шенділерімен теңестірді” деді.
Тан үкіметі жаңа мемлекетті мойындамады. 630 – 663 жылдары токуз
огуздар және Тан империясының арасында соғыс жүрді, ол соғыста
қытай армиясы жеңіске жете алмады.
Бәрібір 80 жылдардың басында токуз огуздар Элтериш – қаған
түріктерімен соғыста жеңілді және мемлекетінен айрылды.
Ұйғырлардың жаңа мемлекеті бұрынғы одақтастардың,
басмылдар, қарлұқтардың қиянкесті соғыстарымен, Яглакар
династиясына токуз – огуздардың қарысқан қарсылықтарын жеңумен
дүниеге келді. Яглакар тұқымының қаған дәрежесін ұйғырлар сақтай
алды, дегенмен толық жеңіс 755 жылғы Қытайдағы соғыстың үлкен жеңісінен
кейін келді. Түрік – согди тұқымынан шыққан білікті де көрнекті
әскери қолбасшы Ань Лушань басқарған шекара әскерінің көтерілісі соңынан
азамат соғысына жалғасып кетеді.
Этелмиш Бильге – қаған (747 – 759) және оның баласы Бегю –
қаған (759 – 779), император үкіметіне қолдау көрсетіп, көтерілістерді
басып, сол үшін үлкен көлемде пайда тапты. Табыс және шекарадағы
тиімді сауда бірқатар уақытта қағанатта тынышық және абырой
сақтады. Бегю – қаған Қытайдан өз астанасы Орхонғасоғыстан түскен
олжаға және император силықтарымен қоса жаңа ілім өкілдерін –
согдилік миссионерлерді ала кетті, соңынан Лоянда солардың
дінін мойындады. 763 жылдан сол жүз жылдықтың соңына дейін
ұйғырлар Орта Азияның ісінде саяси шешуші роль атқарды.
Олардың қарсыластары тибеттер мен қарлұқтар ғана болды.
Қарлұқтардың бас көтеруі Орталық Азияда батыс түріктерінің жаңа
тармақта (тарихтың) мемлекетін қайта құруына байланысты болды.
“Уч карлук” деп аталатын ірі ұлт бірлестігі қытай
жазбаларында бірнеше жерде кездеседі. 7 ортасындағы жағдайлардан
кейін көп жылдар бойына Жоңғар көшпенділері Шығыс Қазақстан
және Алтай (Монғол Алтайы да бар) қарлұқтардың негізгі аймағына айналған. 7
ғасырдың ортасында қарлұқтар батыс түрік қағанатында саяси
белсенділік көрсетіп Жоңғар Алтайдан басқа Тохаристанды
да бақылауына алды. Арабтардың мәліметтерінде Тохаристан билеушісі бірде
“тохарлар ягбуы” ал бірде “қарлұқтар ягбуы” деп аталды. 710 жылы
арабтың Орта Азияны жаулаушысы Кушейба ибн Муслим Тохаристан
қарлұқтар ягбуын қамауға алды және ол көп жылдарын
Дамаскіде өткізді, бірақ оның баласына әкесінің мұрасын жалғастыруға ол
кедергі болған жоқ.
630 жылғы Қара Ертістің бойында Жоңғар қарлұқтарының
көтерілісі, батыс түріктерінің Тон ягбу – қағанының өліміне бір
себеп болды. 647 – 650 жылдарда қабылданған қарлұқтардың осы
тобын шығыс түрік Чабыш – қағанға бағындыру әрекеті белгілі. Ол
Солтүстік Алтайда Тан империясына қарсы күрес басталған
болатын. Қарлұқтардың жалпы басшысы орхон жазбаларында елтебер дәрежесінде
ескертіледі, үлкен бірлестіктерінің көсемдері де осылай аталған.
Қытай мәліметтерінде қарлұқтардың салт – дәстүрлері батыс
түріктерімен сәйкес делінген, ол тілдерінде де айырманың аздығын айтады.
Қарлұқтардың тіл ерекшелігі Я әрпін Дже деп айтуында. “Ягбу”
деген сөзді “Джагбу” деп айтатын. 7 ғасырдың соңынан шығыс түрік
қағандарының қол астында бола тұрып қарлұқтар егемендігінен айрылғанына
көне алмады. 8 ғасырдың бірінші ширегінде ғана Билге – қаған және Күл
– тегін қарлұқтар көтерілісшілерімен шайқасқа үш рет
қатысты, қолбасшы Кули – чора Тардушскийдің жазбаларында кескілескен
шайқаста Тез өзенінің бойында (Солтүстік Батыс Монғолия)
түріктердің жеңілісі айтылады. Басмылдар мен ұйғырлардың бірлестігіне
қатыса жүріп, өзінің бұрынғы одақтастарымен жауласып, қарлұқтардың көсемі
ягбу дәрежесін қабылдады, батыс түрік қағанаттарының басқарушылары солай
аталатын. Ұйғыр Элетмиш Бильге – қағанның жазбаларында қарлұқтар
жеңіліс тапқаннан кейін 746 ит жылы сатқындықпен қашты. Батыста “Он
жебе” еліне келді. Элетмиш жағдайды дұрыс бағалаған еді. Келесі
жылы қарлұқтар токуз – татарлармен одақтасып ұйғырлармен қайта
соғысты. Бірақ Сырдария мен Алтай арасындағы әскери саяси жағдайдың
күрт өзгеруіне қарлұқтарды жақын қарсыластарымен жаулықты
уақытша ұмытып жаңа жаумен бірлесіп соғысуға мәжбүр етті.
Сулуктың өлімі мен Түргеш қағанатының ыдырауын пайдаланып Тан
басшылары батыс шептен ақырындап Жетісуды бағындырды, ал империя армиясы
Сырдарияға жылжыды. 740 жылы Қытай армиясы Таразды басып алып талқандады,
басқарып отырған түргеш династиясы Қара Шора бір жола жоқ болып кетті.
Жетісуда Қытай шендісі “хан он жебе” Ашина Сань пайда
болып, 742 жылы куланда өлтірілді. 748 жылы қытай
экспедициялық корпусы батыс түрік қағанатының астанасы Суябты басып
алып талқандады. 749 жылы қытай армиясы Шаш қаласын алды
(Ташкент). Жергілікті иесі өлтірілді. Тан губернаторы (Кучедегі)
Гао Сяньчжи, Батыс шептегі айбынды қарсыластар толық мойынсұнды деп
есептеді.
Дегенмен Хорасандағы аббас халифтерінің басшысы Абу Муслимнің
табыстары қытайды алаңдатты, қарлұқтардың қарқынды қарсылықтарын шақырды.
Салих ибн Хумейдбастаған араб отряды Таразды алды, бірақ
қытайдың күшті армиясының қоршауында болды. Шаш қаласының өлген
иесінің баласының көмек сұрауына және өз отрядының тағдырына
байланысты Зияда ибн Салихтың басқаруында бір отряд жіберуге мәжбүр
болды. 751 жылы Талас өзенінің жағалауында қарсылас екі
армия бірнеше күн бір шешімге келе алмай соңында жөндеріне кеткен
еді. Бесінші күні Қытайдың арқа жағынан күтпеген жерден қарлұқтар
соққы берді, ал алдынан арабтар шабуылға шықты. Тан армиясы көп
әскерінен айрылып қашуға мәжбүр болды. Гао Сяньчжидің конвойы есі
кеткен қашқындар арасынан әрең жол тауып алып шықты.
Мұсылмандар мен қарлұқтар үлкен олжаға кенелді,
тұтқындардың ішіндегі қытай өнерлілерінің байқалғандары
Самарқандқа жеткізілді және Иракқа. Ол жерде олар жібек мата,
қағаз дайындаумен айналысты. Талас соғысы Тан қытайының Орта Азия ісіне
араласуына біржола нүкте қойды.
Талас шайқасына қатысуымен қарлұқтар Тан сарйларымен
қатнасын бұзған жоқ. 752 жылы алты жыл үзілістен соң қарлұқ
ягбуының елшісі Чанаь империялық астанасына келді. Байланыстың
тез қалпына келуіне екі жақты да алаңдатқан ұйғырлардың әрекеті
болды. Сол жылы-ақ қарлұқ пен ұйғыр арасында соғыс басталды.
Ягбу, Отюкен черндегі Орта Азияның кәдімгі билеушілері
Яглакарлардың алған қаған престолын алуды армандаған еді,
және ол негізсіз емес еді. Оның одақтастары енисей қырғыздары,
басмылдар, түргештер, ал Хангай тауында қалған 744 жылдан кейінгі
қарлұқ тұқымдастары Элетмиш үшін ең қауіпті болды.
Соғыс кезекті жеңіспен ұйғыр жерінің ортасында екі жылға созылды.
Ұйғыр қағанына жеңіс өте үлкен еңбекпен келді.
Карлуктардың келешегі үшін соғыс салдары аз әсер еткен
жоқ. Отюкен карлуктары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz