Ресей тарихы көне заманнан бүгінге дейін
1 Ресей тарихы көне заманнан бүгінге дейін
2 Ежелгі Русь
3 ХVІ ғасырдағы Ресей
4 Тарихи терминдер мен ұғымдардың сөздігі.
5 Анықтамалық хронологиялық кесте.
2 Ежелгі Русь
3 ХVІ ғасырдағы Ресей
4 Тарихи терминдер мен ұғымдардың сөздігі.
5 Анықтамалық хронологиялық кесте.
Ресей тарихы көне заманнан бүгінге дейін
Сіздердің алдарыңыздағы Ресей тарихынан емтиханға дайындалуда көмек
көрсететін оқу құралы.
Авторлар материалдарды Ресей тарихы бойынша жоғарғы оқу орындарында
тапсырылатын емтихандарды ескере отырып жинақтады
Сонымен қатар, соңғы жылдары Ресей Федерацияның жоғарғы оқу орындарында
осы пән бойынша емтихан қабылдау тәжірибесі де ескерілді:
Оқу құралында тарихи материал қысқаша баяндалады, көбіне отандық тарих
мәселелеріне баса назар аудырылады. Оқу құралы ең алдымен, Ресей тарихы
бойынша базалық білім береді және фактілер, оқиғалар, ұғымдар арқылы тарихи
үрдістің қалай жүргенін жете түсінуге мүмкіндік береді.
Студенттерге емтиханға дайындалуда оқу құралына енгізілген анықтамалық
материалдар, тарихи терминдер мен ұғымдардың анықтамалық сөздігі, маңызды
оқиғалардың хронологиялық кестесі, сондай-ақ, персоналийлер үлкен көмек
көрсетеді. Хронологиялық кесте және сөздік фактілер мен оқиғаларды есте
сақтауға көмектеседі.
Оқу құралында басқа оқулықтар мен оқу құралдарында толық берілмеген
тақырыптар ашып көрсетіледі. Сондай–ақ, дискуссиялық сұрақтар беріліп, ол
өз кезегінде студенттердің тарихи оқиғаға байланысты көзқарастарының
қалыптасуына септігін тигізеді.
Оқу құралының бір бөлігі Ресей мәдиниетіне арналған.
Бұл мәдени үрдістердің ғасырлар бойы қандай дәрежеде жүргендігін
бақылауға мүмкіндік береді
Сондай- ақ, оқу құралында барлық бөлімдерге байланысты тест
тапсырмалары берілген. Олар студенттердің білімдерерін тексеруде және оны
бекіте түсуде көмек береді.
Емтиханда студент келесі нәтижелерді көрсетуі қажет :
• Материалды жетік білуі.
• Тарихи түсініктер мен термендерді білуі.
• Тарихи оқиғардың арасына байланыс орната білуі.
• Фактілерге сараптама жасап, өз қорытындысын шығару.
• Тарихи картамен жұмыс істей алуы.
• Маңызды тарихи оқиғалардың хроналогиясын білуі.
Авторлар емтиханға жақсылап дайындалуда бұл оқу құралы сіздерге
көмекші болады деп сенеді.
Оқу құралын А.И. Геруен атындағы Ресей мемлекеттік педагогикалық
университетінің әлеуметтік ғылымдар факультетінің оқытушылары :
В.В.Баранов ( I – IІ , XII – XV тараулар ), И.М.Николаев ( IV – VII,
XV ), Б.Г.Рожков ( VII-XII, XV тараулар, тестер ) жазды.
І тарау. Ежелгі Русь
Славян әлемі. Ежелдегі шығыс славяндар
Шығыс славяндардың тарихы тереңде жатыр. Олар үндіеуропалық тіл тобына
жатады, ал олардың әуелгі отандары Карпат тауларының солтүстік беткейі
болып табылады. Шығыс славяндары венедтер, славяндар немесе атпен
византиялық деректерде келтіріледі. Карпаттан славяндар оңтүстікке,
Солтүстік – батысқа және шығысқа жылжып, славян тайпаларының 3 бұтағын
құрды : оңтүстік ( балқан славяндары ), батыс ( чех, морав, поляктар ),
және шығыс. Шығыс славяндар VI – VII ғасырларда Днепрге келіп , кейін
біртіндеп Ильмень көліне және Оканың жоғарысына жетті.
Славяндардың қөші–қоны басқа тайпаларға, ең алдымен, литва және
угро–фин тайпаларына тәуелді болды. Славяндардың ертедегі тарихына көшпелі
халықтардың көші–қоны да әсер етті ( готтар–ІІІ ғ., ғұндар–VI ғ.).
VI ғасырдан бастап дала зонасында түркі тілді тайпалардың белсенділігі
арта түсті, олардың қатарына аварлар жатты. VIII ғасырдың ортасында Днепр
маңындағы славяндар Каспий маңы мен Қара теңіз маңына бекіп алған
хазарларға тәуілділікке түсті. Хазар мемлекетіне (қағанатына) әр түрлі
тілде сөйлеп, әр түрлі діндер ұстанатын халықтар кірді, дегенмен Хазар
қағанатындағы басқарушы тап иудаизмді ұстанды. Днепр бойы, Дон, Еділде өз
биілігін орнатқан хазарлар және т.б. тайпалар белсенді түрде сауда жүргізе
бастады. Жаулап алушы хазарлар мен бағынышты славяндар арасындағы
қатынастар тұрақты болмады.
Шығыс славяндардың көршілері варягтар болды, олар да шығыс славян
тайпаларының дамуына септігін тигізді.
Славяндар және басқа халықтар варягтар деп Скандинавиядан шыққан
нормандарды атады. ІХ ғасырдан бастап олардың әскери және сауда дружиналары
шығыс славяндардың жеріне келді. Олардың Византия қызықтырған еді
(гректермен және арабтармен сауда жасау, табыс табу жолында әскери
шапқыншылықтар жасау ).
Шығыс славяндардың тұрмысы мен айналысқан істері
Славяндарда ұзақ уақыт бойы патриархалды тайпалық тұрмыс сақталды.
Әрбір тайпа рулардан тұрды, яғни бір – біріне туыс отбасылары бірге тұрып,
жалпығы орта меншік иеленген және оларды ақсақалдар басқарған. Ру
ақсақалдары өз руларында үлкен беделге ие болды, ал вече (кеңес) тайпаның
барлық мәселерін шешті.
Отбасыларының шаруашылық әрікеттері біртіндеп күрделене бастаған кезде ру
қауымдастығының орнына көршілік қауымдастық (вервь) келді. Вечеде барлық
отбасы өкілдері жиналды және жалпы істерді шешу үшін ақсақалдарды сайлады.
Осылайша, көршілік қауымдастыққа туысқан адамдар емес, әртүрлі руларға
жататын отбасылар кірді. Сауданың дамуына байланынысты славян қалалары бой
көтере бастады. Киев– паляндарда, Чернигов–солтүстіктегілерде, Любич –
радимичтер, Смоленск –кривичтерде, Новгород–ильмен славяндарында т.с.с.
қалаларда саудамен айналысатын адамдарды қорғау мақсатында дружиналар
құрылды. Мұндай дружиналардың басында, көп жағдайда варягтардан шыққан
конунгтер тұрды (князьдер). Олар біртіндеп қалалардағы биілікті басып
алып, беделді князьдерге айнала бастады.
Көне орыс жылнамасы “Повесть временных лет” жылнамасында мұндай варяг
князьдіктері, Киевте Аскольд және Дирдің бастамасымен, Новгородта Рюрик,
Полоцкіде Рогволдтың ықпалымен құрылғаны жайлы айтылады.
Славяндардың негізгі бөлігі қалашықтарда өмір сүрді. Олар әрдайым суға
жақын жерлерде – өзен – көлдердің маңында орналысқан.
Славяндардың негізгі шаруашылығы жер өңдеу болды. Сондай–ақ, славяндар
мал шаруашылығымен айналысты, алайда қолайсыз климат жағдайына байланысты
ол және аңшылық кең таралды.
Славяндар табиғи күштері мен қайтыс болған ата–бабаларын, көк аспан мен
жерді құрмет тұтты, яғни пұтқа табынды.
Көк аспан сварог, ал, найзағай мен күннің күркіреуін перун деп атады.
Перун соғыста жеңіс әкеледі деп сенді. От пен күннің жақсылық әкелетін күші
Дажьд құдай, ал олардың жамандық әкелетін күш иесін Хорс деп атады. Дауыл
мен жел құдайы Стрибог болды.
Ежелгі славяндар табиғаттың кез келген құбылысын құдайдың әрекеті деп
қабылдап, түрлі құрбандықтар шалып отырды. Славяндарда ғибаратхана
(храм) болмады. Олар көп уақытқа дейін құдайлардың бейнелерін салған жоқ.
Кейінірек олардың ағаштан жасалған тұрпайы бейнелері (идолдары) жасалатын
болды.
Құдайлар мен адамдарды байланыстырушы абыздар да болмады. Құрбандықты
кез–келген адам шала алатын. Солай бола тұрса да, славяндарда қалауын біле
алатын адамдар – валхва – верундар немесе кудесниктер болды.
Шығыс славяндарда мемлекеттің құрылуы
Мемлекеттің пайда болуы – қоғамның дамуынадағы заңды құбылыс. Ол өте
ұзақ үрдіс болып табылады, сол себепті өмір сүрудің мемлекеттілік формасына
өткенде болатын кез–келген оқиға маңызды.
Алғашқы қауымдық қоғамдар адамдар 2 принципке сүйеніп өмір сүрді. Және
кімнің қуаты күшті болса соған.
Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерге келіспеушілік сирек кездесетін.
Алайда, алғашқы қауымдық қоғам бірдендеп өзгере бастады. Жеке отбасы ру
қауымдастығының көзқарасымен санаспайтын болды. Жаңа әрі біршама күрделі
тәртіптер жүйесін жасау қажет болды. Жеке меншік теңсіздігі пайда болды,
адамдар өмір сүру қажеттіліктерін өтеудің басқа жолдарын іздестіре бастады.
Мысалы, табыс табудың әскери жорықтар жасау сияқты жолы.
Әрине, мемлекеттің пайда болуында экономикалық фактордың орын алғанын
жоққа шығаруға болмайды, алайда барлығын тек шаруашылықтың дамуымен
байланыстырған да дұрыс емес. Мемлекет қоғам мүшелерінің көпшілігінде ру
биілігін шектеу қажеттілігі туғанда пайда болады (дәстүрлер мен өз беделіне
сүйенген ақсақалдардың патриархалды билегін шектегенде). Мемлекетттік
биліктің алғашқы кездердегі қызметі Сот пен соғыс болған еді (
қауымдастыққа кіретін адамдарды қорғау, қауіпсіз сауда қатынастарын
қамтамасыз ету, көршілерге шабуылдар жасау ).
Киев Русінің құрылуы ІХ–Х ғасырларда Солтүстік, Орталық және Шығыс
Еуропа территориясында жүзеге асты. ІХғасырдың бірінші жартысында Ұлы
Морав князьдігі, ІХ–Х ғасырда Чех князьдігі құрылды. ІХ ғасырдың екінші
жартысында Ежелгі поляк мемлекеті құрылды. ІХ ғасырда Хорватия мен Серб
жерлерінде мемлекеттілік пайда болды. ІХ ғасыр біріккен Англосаксон
корольдігі, ІХ ғасыр Дат мемлекеті құрылды.
VII–IX ғасырларда шығыс славяндарда рулық құрылым мүлде жойылып,
мемлекеттіліктің құрылуында кедергі болған жоқ. Көршілік қауым бұрынғы
тайпалық дәстүрлерге сүйеніп билік жүргізе алмады. Өткені, олар өздерінің
қауіпсіздігін сақтауға да әлсіз болған еді. ІХ ғасырда князь билігі
біртіндеп күшейе түсті. Бұл үрдіс сыртқы факторлардың әсерінен жылдамдады.
Шығыс Еуропалық жазықтың солтүстігінде варягтар шабуыл жасап тұрды,
оңтүстігінде славян және түрік тайпалары өзара қарым – қайшылықта болған
еді.
Тарих ғылымында славяндарда мемлекеттіліктің пайда болғаны туралы
пікірталас бұрыннан -ақ қалыптасқан.
Көптеген жылдар бойы нормандық теория беделге ие болып кеоген еді. Бұл
теория бойынша шығыс славяндарда мемлекетті Скандинав әскерлері құрған.
Славян қоғамындағы саяси үрдістерге варягтардың тікелей қатысы болғандығын
да теріске шығаруға болмас. Дұрысы, шығыс славяндарда мемлекет
Скандинавтықтардың арқасында емес, олардың қатысумен арқылы құрылды.
“ Повести временных лет ” жылнамашысы 862 жылы новгородтық ақсақал
Гостомыслдың өзінен кейін ұрпағы болмай, Новгородқа норман князі Рюрикті
шақырғаны жайлы айтады. Рюрик қалаға бекініп, билік жүргізе бастайды. Ол
қайтыс болғаннан кейін билікті варяг қолбасшысыларының бірі Олег басып
алады. 882 жылы Олег Киевке жарық жасайды. Ол кейін Киевті өзінен ертерек
басып алған варягтар Аскольд пен Дирді өлтіреді. Киевті басып алу
“варягтардан бастап гректердің жеріне” дейінгі территорияны біріктіруге
мүмкіндік берді. Киев төңірігіне көптеген шығыс славян тайпаларын біріктіру
оңайға соққан жоқ. Киев князінің билігі алым жинау мен тайпалар арасындағы
қарама – қайшылықтарды шешуге келіп тірелді.
Олегтің өлімінен соң биілік Рюриктің баласына Игорьге көшті. Бұл князь
тұсында 945 жылы оның тойымсыздықпен салық жинауына наразы болған халық
бірінші рет көтеріліске шығып, князьді өлтіреді.
Игорьдің әйелі Ольга күйеуінің өлімі үшін кек қайтарғанымен, кейін алым
жинауда жеңілдіктер енгізіп, оның жиналатын жері–погостаны бекітеді.
Осылайша, біртіндеп Киев билігінің астында Ежелгі Русь мемлекеті– Киев
Русінің қалыптасуы жүзеге асты. Бұл ертефеодалдық мемлекет болды, өйткені
мұнда рулық қауымның қалдықтары, әскери демократияның элементтері,
“қанға–қан” арқылы кек қайтару әлі де болса сақталып қалған болатын.
Мемлекет басында Ұлы Киев князі тұрді, ол біршама беделді князьдер мен
боярлардан тұрған кеңеске басшылық етті. Князь дружинниктері алым
жинаумен, сот істерімен және т.б. ұсақ істермен айналысты. Князьге оның
туыстары, ірі вотчиналарға иілік еткен боярлар вассалдық тәуелдікте болды.
ІХ–ХІ ғасырларда халық жиналысы–вече белсенді жұмыс істеді.
Русьтің шоқынуы.
Шығыс славяндарда мемлекеттің құрылуы экономикалық және саяси өмірде
ғана көрініс топқан жоқ, сонымен қатар рухани соның ішінде христиандық
құндылықтарға араласудан.
Князь Владимир Святославич тұсында діни реформалар жүргізілді.
Алғашында Владимир Ежелгі Русьтің пұтқа табынушылықтарын реформалауды
ойлады. Бұл әртүрлі орыс жерлерінде табынатын құдайларды біріктіруге
жасалған қарам боды. Алайда, пұтқа табынушылықты мемлекеттік дінге
айналдыру жүзіге аспады.
988 жылы Владимир Византиядан христиандықты қабылдап, өзі шақынады,
кейін өз боярларын шоқындыруға, біртіндеп бүкіл халықтың шоқынуына бұйрық
береді. Русьтің шоқынуы адамдар арасында мемлекет ішінде және қоршаған
әлеммен қатынастардың орлауына ықпал етті. Осы оқиғалардан Орыс
православиелік шіркеуінің тарихы бастау алады.
Сыртқы саясат.
Феодалдық мемлекетті нығайтудағы тағы бір міндет Киев князьдерінің
сыртқы саясаты еді. Олег, Игорь, Святослав, Владимир және т.б көрші
жерлерді қосып алу саясатын жүргізді.
Русь әрдайым печенег, хазар, половец,сияқты көшпелі тайпалардың
шапқыншылығына ұшырап отырды. Сондықтан, мемлекет шекарасын ұлғайту және
оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету сыртқы саясатағы негізгі міндеттер болды.
Олег пен Игорь Византиямен соғыс жүргізгені, 911 және 914 жылдары
онымен келісім жасағандары белгілі. Олар жасаған жасықтың мақсаты әскери
табысқа жету ғана емес, тиімді сауда қатынастарын орнату болды.
Светославтың жорықтары біршама әсер қалдырды. Оның тұсында Еділ
бұлғарларына беріп, жиі–жиі Русьтің шекті аймақтарына шабуыл жасап тұратын
Хазар қағанатын құлатты.
Владимир I тұсында көшпенділердің жорықтары көрініп тұруы үшін қамалдар
тұрғызылды. Орыс дружиналар Солтүстік Кавказ бен Еділ арқылы Каспий
тенізіне сәтті жорықтар жасап, шығыспен сауда байланыстарын кеңейтті.
Киев Русін нығайтуды Ярослав Мудрыйдың үлесі эор болды. Дегенмен,
қарудың күшімен құрылған мемлекет берік болды. ХІ ғасырда князьдер мен
феодалдардың арасындағы өзара қырқысу Русьтің бірлігін бұзді.
Галич– Волын жері.
Ежілгі Русьтің шеткері оңтүстік – батысында Галич жері (Карпат маңында)
және орналысты Волын жері (Буга жағалауында ) орналасты : Бұл жерлерді
көбіне Червон Русі деп атылды. Құнарлы топырақ бұл жерде феодалдық
жеригерушіліктің ерте пайда болуына жағдай жасады. Русьтің
оңтүстік–батысына боярлардың қуаттылығы тән, олар жиірек князь билігіне
қарсы шығып тұрды.
Волын жерінде оқшаулану үрдісі ертерек жүрді. Мұнда 1134 жылы Владимир
Мономахтың немересі Изъяслав билік басына келгенге дейін көп князьдер
ауысты. Кейінірек Галич жері құрылды. 1099 жылы Владимир – волын князі
Роман Мстиславич галич князі болып тағайындалғанға дейін жеке өмір сүрген
еді. Осылайша, бірыңғай Галич– Волын князьдігі құрылды. Роман боярлар
арасындағы өзара талас– тартысқа шек қойып, кейін тіпті Киевті биледі.
Оның өлімінен соң бұрынғы тартыстарға половец поляк жәневенгр әскерлері
жиірек араласыпотырды. Романның ұлы Даниил 1238 жылы қарсыластарына
тойтарыс беріп, Русьтің шапқыншылықтары мен ордалық иеліг ету бұл
князьдіктең өз бетіше саяси дамуын тоқтаты.
Владимир – Суздаль князьдігі.
Солтүстік–шығыс Русь көне Русь мемлекетінің шеткері аймағы болды, оны
қалын ормандар қоршап жатты. ХІ–ХІІ ғасырларда бұл аймақтарға
оңтүстік–батыс Русьтен және Новгород жерінен славяндар қоныс аудара
бастады.
Бұл қоныс аудару половец шапқыншылықтарылады және боярлық вотчинаның
күшеюімен байланыстырылады. Осы үрдіс ауыл тұрғындарының қатарын көбейтіп,
жаңа қалалардың бой көтеруіне әкелді.
Бұл жердің әуелдегі астанасы Ростов болды. Ярослав Мудрый Ярославльдің
негізін қалады, сол кездегі жылнамаларда алғаш Суздаль аталады. 1108 жылы
Владимир Мономах Владимир қаласының негізін қалады.
Князьдікті Всеволод Ярославич басқарды және кейін оның ұрпақтары,
алдымен Владимир Мономах, одан соң баласы Юрий Долгорукий билік етті.
Юрийдің тұсында Суздаль князьдіктің астанасына айналды. Оның баласы Андрей
Боголовский феодалдық батыраңқылық кезіндегі қарапайым князь болды.
Соғыстарда жеңіске қол жеткізіп Киевті басып алды, Новгородты бағындырды.
Оның мақсаты Солтүстік–шығыс Русьті Киев Русінен оқшау ету болды.
1174 жылы Андрей қастандықпен өлтіріліп, билік үшін күресте оның
ағайындыларының бірі большое Гнездо деген атқа ие болған Всеволод жеңіске
жетті.
Новгород жері.
Русьтің солтүстік–батысында Новгород және Псков жерлері орналасты.
Мұнда климат және біршама құнарсыз жерлер егіншіліклің дамуына кері әсерін
тигізді. Князьдік династия мұнда орнаған жоқ. Князьге көптеген қызметтер
жүктелді: дружина басшысы, сот істерін атқарушы.Сонымен берге, князьге
көптеген шектеулер де қойылды, мысалы, қалалық басқару ісіне араласпады,
Новгород жерлеріне иелік етуге құқығы болмады.
Новгородта биліктің жоғарғы органы вече халық жиналысы болды. Жоғағы
Новгородтық топ боярлық болып табылды.
Новгород әрқашан сауда қаласы болды, сондықтан қаланың саяси өмірінде
көпістер маңызды роль атқарды. Төменгі топ өкілдерін “ қара адамдар”
құрады: қалада – қолөнершілер, ауылда–шаруа қоғамдастығы. Новгород Софиялық
және саудалық болып екіге бөлінді.
Вечеда негізгі қалалық биліктер: посадник, тысяцкий, владыка
(архиепископ) сайланды. Сауда негізінен Батыс Еуропамен жүргізілді (Ганзей
одағымен сауда келісімдері) Қала қолөнері өте жоғары деңгейде болды.
Новгородтықтардың білімді грамоталар дәлел болады.
Моңғол – татарларға қарсы күрес және Алтынорда
билігінің орнауы.
ХІІІ ғасырдың басында Моңғол тайпаларының бірігуі жүрді. Оған негізінен
Моңғолдардың қуатты империясының негізіне қалаушы Темүжіннің (Шыңғысхан)
дипломатиялық және әскери әрекеттері жағдай жасады.
Моңғолдар алғашқы соққыны Сібір және Қытай халықтарына беріп, 1219 –
1221 жылджары оларды бағындырды, Орта Азия, Иран, Ауғанстан, Кавказ және
половец даласына жорықтар жасады. Половецтердің бір бөлігін бағындырған
соң, орыс далаларына жылжи бастады. Сол кезде половец хандарының бірі Котян
орыс князьдерінен көмек сұрайды. Моңғол –татарлар 1223 жылы 31 мамырда
Калка өзіні бойында орыс әскерін күйрете отырып, жеңіске қол жеткізеді.
1236 жылы Шыңғыс ханның немересі Батый орыс жеріне басып кірді.
Моңғол–татарлар, ең алдымен, Еділ бұлғариясын және даланың көшпелі
халықтарының барлығын өз қоластына қаратты. Тұңғыш күйреген орыс қаласы
Рязань еді. Владимир және Черников князьдері Рязаньға көмек көрсетуден бас
тартып, қала 6 күннен соң алынады.
1238 жылы моңғолдар Ока өзіннің бойымен Владимир Суздаль жеріне
жылжыды. Басты шайқас Каломнада болып, Батый төртінші күні Владимир қаласын
алды. Владимир алынғаннан кейін Солтүстік–шығыс Русьтің қалалары бірінен
соң бірі алына бастады. Князьт Юрий Всеволодович моңғолдар Владимирге
енлмес бұрын өз князьдігінің Солтүстігіне әскер жинау мақсатымен кеткен
болатын.1238 жылы 4 наурызда Сити өзіні бойында орыс әскери жеңіліске
ұшырып, князь Юрий қаза тапты.
1239–40 жылдары Батый Оңтүстік Руське жорыққа атанды. 1240 жылы 9 күн
ішінде Киевті бағындырды.
Орыс халқы барынша күресті, алайда өзара талас–тартыс алауыздықтың
болуы сәтсіздікке ұшыратып отырды.
1242 жылы Моңғолдар Еділдің төменгі ағысы бойында жаңа мемлекет– Алтын
Орданың ( Жошы ұлысы ) негізін қалады. Оның құрамында Еділ бұлғарларының
жері; половицтер жері, Қырым, Батыс Сібір, Орал маңы, Харезм Кірді. Орданың
астанасы Сарай болды.
Моңғолдар орыс князьдерінен өздерін құрметтеуді талап етті. 1243 жылы
алғашқы болып Алтын Ордаға сый–сыяпаты мен Владимир– Суздаль князі Ярослав
Всеволодович келді.
Орыс князьдері Орданың жиі қонақтары болды. Олар мұнда “князь” титулын
және жарлық алу үшін келетін еді. Моңғолдар өз мүддесін ойлап, орыс
князьдерін жиірек бір – біріне қарсы қойып отырды.
Князь Александр Ярославич алтынордалықтармен жақсы қарым– қатынас
орната білді.
Алтын ордаға тәуелділік, ең алдымен, алым төлеуден көрінді. Оның
мөлшерін анықтау мақсатында тұрғындардың санағы жүргізілетін. Русьте алым –
салықты жиналуын бақылау үшін Хан өкілі–басқақтар жібіріліп отырды. Ұлы
басқақтың Владимирде резиденциясы болды. Орыс шіркеуі алым төлеуден
босатылды.
Батыйдан кейін моңғалдардың 1252 жылы Суздаль князьдігін күйреткен
жорығы жасалды. Жалпы, ХІІІ ғасырдың төртінші ширегенде Орда орыс жерін
қаңыратқан 15 жорық жасады.
Алтын ордаға тәуелділік феодалдық батыраңқылық есебінен де жүзіге
асырылды. Ел астанасы Киевтен Владимирге көшірілді. Князьдіктер өз ішінен
бөлініп жатты: Владимир-Суздаль княздігінен 14 жаңа князьдік бөлініп шықты.
Суздаль, Городец, Ростов, Тверь және Мәскеу князьдіктері ерекше маңызға ие
болды. Князьдер Владимир тағы үшін өзара күрес жүргізді.
Неміс және швед феодалдардының Солтүстік – батыс
Руське қауып төндіруі.
ХІІІ ғасырдың ортасында бытыраңқы Русь даласы екі жақты агрессияға
ұшырады. Елдің солтүстік–батысына моңғол–татарлардың шапқыншылығынан қауіп
төнді. Екіншіден, герман, дат және скандинав рыцарьлары тарапынан қауіп
төніп тұрды. Әсіресе, Ливон ордені қауіпті болды. Рыцарьлар эст және ливон
жерлерін бағындыру мақсатында Рига қаласының негізін қалады. 1219 жылы дат
рыцарьлары Балтық жағалауының бір бөлігін жаулап алды. 1226 жылы Балтық
маңында Тевтон орденінің рыцарьлары пайда болды. Моңғол шапқыншылығынан
кейінгі Русьтің жағдайын шведтер пайдаланып қалуды көздеді. 1240 жылы Нева
бойында Новгород князі Ярославич Бергердің швед әскеріне күйрете соққы
берді. Александр сол кезден бастап Невский аталып кетті.
1240 жылдың жазында Ливон ордені Данияның және Германияның
рыцарьларымен бірігіп, Руське шапқыншылық жасап, Изборск қамалын басып
алды. Одан кейін Псков алынып, Новгородқа қауіп төнді. Қалаға орденнің
негізгі күші жақындап келе жатқанынан хабардар болған Александр Невский өз
әскерін Чуд көлінің жағалауына орналастырып, 1242 жылы 5 сәуірде
рыцарьларды күйрете жеңіске қол жеткізді.
Бір орталыққа біріккен көп ұлтты мемлекеттің құрылуы
Русьте орталықтанған мемлекеттің құрылуы – ұзаққа созылған әрі күрделі
үрдіс. Ол XIII ғасырдың соңында басталып, XIV ғасырдың бірінші
онжылдығында айқын көрінді, ал XV ғасыр бұл үрдісте өте маңызды болды.
Орыс жеріндегі экономикалық және саяси өзгерістер бір орталыққа
бағынған мемлекеттің құрылуына алғышарт жасады. Жерге феодалдық меншіктің
өсуі және шаруаларға феодалдар тарапынан экономикада шек қойылуы, олардың
тарапынан болатын қарсылықтарды басу бір орталыққа бағынған мемлекет
жағдайында ғана жүзеге асатын еді. Феодалдардың қуатты орталықтанған
билікке ұмтылысы орыс жерлерін біріктіруге алғышарт жасады. Біртіндеп
кеңейіп келе жатқан экономикалық байланыстар бытыраңқылық жағдайында дами
алмады. Сыртқы жаумен күрес, Алтын орда шапқыншылығына тойтарыс беру тек
Русьтің барлық күші біріккенде жүзеге асар еді.
Шығыс славян халықтарының құрылуы
XV – XVI ғасырдың бірінші жартысында украин, белорусс, орыс халықтары
құрыла бастады. Шығыс славян халықтары арасындағы айырмашылық көптеген
ғасырларды артқа тастай отырып қалыптасты. Болашақ Украина және Белоруссия
жері Ұлы Литва князьдігінің құрамында болды. Мұнда көне орыс тілінің
негізінде көне белорусс тілі құрылып, литва-орыс мемлекетіндегі мемлекеттік
тілге айналды. Уақыт өте келе көне белорусс тіліне халықтың күнделікті
қолданыстағы сөздерінің кірігуі нәтижесінде украин және белорусс тілдері
қалыптасты. Бұл үрдісте шіркеулік славян тілінің де маңызы зор болды.
Украина термині даламен шекаралас болған орыс жерлерін атау үшін XII
ғасырдың соңында-ақ пайда болды (окраина термині шеткі деген мағынада).
XIV ғасырдағы деректерде Ұлы Русь атауы, ал XV ғасырдың соңынан Ресей
атауы кездесе бастайды. Сол кезде белорусс халқы қалыптасқан жерлерге
байланысты Белая Русь атауы кездесе бастады.
Мәскеудің күш - қуатының артуы
Моңғол – татарлардың шапқыншылығынан кейін орыс жерлері бұрынғысынан
бетер бөліне түсті, ондаған жаңа князьдіктер пайда болды. Солардың бірі
Мәскеу князьдігі еді. Князь Даниил Александрович тұсында ел өзін-өзі
басқаратын князьдікке айналды. Осы кезде қалаларда татарларға қарсы
көтерілістерге шыққан орыс ұлтының санасының артқаны байқалды. Біртіндеп
халық санасына орталықтанған Мәскеу князьдігін құру туралы ой келеді.
Князьдіктің құрылуындағы ерекшеліктердің ішінде, ең алдымен, сырттан төнген
қауіпті атау қажет. Ол өз кезегінде Мәскеудің әскери-ұлттық мемлекет
ретінде құрылуына жағдай жасады.
Орда және Русь. Алтын орда үстемдігінен құтылу
Мәскеу князьдігінің күшеюі татарларға бағыну саясатынан оларға қарсы
күресу саясатына өтуге әкелді. Сол кезде Алтын ордада ішкі талас-тартыс
күшейіп, хан билігінің беделі төмендеді. 1360-1380 жылдар аралығында ордада
14 хан ауысты.
Мәскеу князьдігі Алтын ордаға қарсы бүкіл орыс жерін біріктіруде маңызды
рөл ойнады. Хандар өз саясатын Мәскеу, Тверь, Рязань және басқа
князьдіктерді біріне-бірін қарсы қоя отырып жүргізді.
Алтын орда ханы Мамай 1378 жылы Руське жорыққа аттанды, алайда Вожа өзені
бойында татар әскері Мәскеу князі Дмитрий Ивановичтен жеңілді. Осыдан соң
тараптар шешуші шайқасқа дайындала бастады. Мамай Литва князімен және
Рязань князі Олегпен одақтасты. Тверьдің; Новгородтың, Төменгі Новгородтың
Мамайға қарсы күреске қатыспағанына қарамастан Дмитрий Иванович үлкен қол
жинады.
Мәскеу князінің дружинасы Мамайға қарсы аттанды. Орыс православ шіркеуі
Сергей Радонежскийдің бастауымен барлығы халықты ордаға қарсы күреске
аттанғандарға қолдау көрсетуге шақырды.
Әскерлер Куликова даласында кездесті. 1380 жылы 8 қыркүйекте
ордалықтарға орыс әскері тұңғыш рет соққы берді. Дегенмен, 1382 жылы
Тоқтамыс хан Рязань князі Олегпен одақтасып, Мәскеуді басып алады. Мәскеу
князі қайтадан ордаға алым төлеуге мәжбүрленеді.
Соған қарамастан Куликова даласындағы шайқастың Русь үшін маңызы зор
болды. Дмитрий Донской қайтарының алдында ордадан жарлық сұрамай-ақ, ұлы
Владимир князьдігін өзінің ұлы І Василийге қалдырды. Алтын ордамен қарым-
қатынастағы өзгерістер Куликова шайқасынан кейін жүз жылдан соң ІІІ Иван
тұсында байқалды. Ол ордаға алым төлеуді тоқтатты. Мәскеу қабырғасына жау
30 жыл жоламады. Өз жерінде ордалықтарды көрмеген ұрпақ өсіп-үлгерді. Ахмат
Руське өз үстемдігін орнатқысы келді. Ол 1480 жылы Литвамен одақтасып,
Руске қарай жылжыды. Хан шапқыншылық жасау мерзімін дәл таңдап алды:
орыстар ол кезде солтүстік-батыста орденмен соғысып жатты, поляк королі
және ұлы Литва князі Казимир де дұшпан болды; ІІІ Иванны ол кезде солтүстік-
батыста орденмен соғысып жатты, поляк королі және ұлы Литва князі Казимир
де дұшпан болды; ІІІ Иванның ағаларымен жерге байланысты тартыстары
басталды. Ахмат әскері орыс мемлекетінің және Ұлы Литва князьдігің
шекарасынан өтетін Угра өзеніне жақындады. Алайда ханның бұл әрекеттерінен
түк шықпай, кері қайтуға мәжбүр болады. Осылайша, 240 жылға созылған Алтын
ордаға тәуелділік аяқталады. 1502 жылы қырым ханы Меңлі-керей әлсіреген
Алтын ордаға шешуші соққы береді. Оның орнына Қазан, Астрахань, Ноғай
хандықтары құрылды.
Осыдан соң Мәскеу князьдігінің қуатының артқаны сонша, ол орыс жерлерін
біріктіруді аяқтады. 1489 жылы оның құрамына Вятка ауданындағы жерлер, 1510
жылы Псков, 1514 жылы Смоленск, 1521 жылы Рязань князьдіктері қосылды.
Еуропада жаңа ірі ел қалыптасты.
Орыс мемлекеті көпұлтты болып құрылды. Оның құрамына орыс халқынан басқа
халықтар мен тайпалар кірді. Ел ішіндегі өзара талас-тартыс тоқтап,
біркелкі ақша жүйесі, бірыңғай өлшем бірліктері енгізілді.
ХVІ ғасырдағы Ресей
ХVІ ғасырда Ресей территориясы одан әрі ұлғайды. Оның құрамына Қазан,
Астрахань, Сібір хандығы мен Башкирия кірді. Елдің оңтүстігіндегі жерлер
игеріле бастады. Балтық теңізіне шығуға талпыныс жасалды.
Елде 7 млнға жуық адам өмір сүріп жатты. Еділ бойындағы жерлер және Сібір
қосылғаннан кейін Ресей халқы бұрынғыдан да көп ұлтты бола түсті.
Тұрғындардың негізгі бөлігі Новгород-Псков жерінде және елдің
орталықбөлігінде тұрып жатты.
ХVІ ғасырда Ресейдің Архангельсктен басқа теңіз порттары болған жоқ. Ел
алдында күрделі мәселелер тұрды. Орталықтану үрдісі толығымен аяқтала
қоймаған болатын. Патшаның туыстарында әкімшілігі мен әскері бар өз
иеліктері болды. Дегенмен, олар өз бетінше сыртқы саясатты жүргізе алмады.
Шіркеу бұрынғысынша қуатын сақтап қалды. Оның тек рухани күші ғана емес,
сонымен бірге материалдық күші де болды: митрополиттің өз приказдары,
боярлары болды.
Сыртқы саясат
Сыртқы саясаттағы негізгі міндеттер: батыста – Балтық теңізіне шығу
мәселесі, оңтүстік-шығыста- Астрахань мен Қазанға қарсы күрес, оңтүстікте
Қырым ханының шапқыншылығынан қорғану, шығыста – Сібірді жаулап алу болды.
1552 жылы Қазан, 1556 жылы Астрахань алынды. Бүкіл Еділ сауда жолы Ресей
құрамында болды. Шығыста табыстарға қол жеткізген ІV Иван патша Ливон
орденінің иеліктеріне көз алартты. Ливон соғысы (1558-1583) 25 жылға
созылды.
Ресейдің мақсаты Балтық теңізіне шығу, жаңа, жақсы игерілген аймақтарға қол
жеткізу болды. Ливон соғысы 2 кезеңнен тұрды. Бірінші кезеңі Ресейдің
жеңісімен сипатталады: 20 қала алынды, олардың ішінде Нарва, Юрьев. Әскер
Рига мен ревельге жылжыды. 1560 жылы Ливон орденінің әскеріне соққы
беріліп, оның магистрі тұтқынға алынды. Бұл орденнің құлауына (1561ж.)
және оның жерінің Польша, Дания, Швеция иелігіне өтуіне әкелді. Ресей
Еуропа мемлекеттері коалициясының алдында қалып, жағдай күрт өзгерді.
Боярлар арасында ІV Иванның саясатына қарсылық күшейді,оның ашық көрінісі
болған патшаның жақын адамдарының бірі, князь А.М.Курбскийдің поляктардың
жағына шығуы. Ресей үшін соғыс сәтсіз жүре бастады.
1569 жылы Польша мен Литва бір мемлекетке – Речь Посполитаға бірікті. Оның
патшасы Стефан Баторий әскери әрекеттерін Ресей территориясына көшірді.
Соғыстағы сәтсіздіктер Ресейдің экономикалық артта қалушылығы мен әскердің
әлсіз ұйымдастырылуынан еді. Дегенмен, Ливон орденінің күйреуі Солтүстік-
шығыс Еуропа үшін маңызы зор саяси оқиға болды.
Опричнина (1565-1572)
Орыс әскерінің Ливон соғысындағы алғашқы сәтсіздіктері ішкі саяси күрестің
ушығуына ұласты. 1560 жылдың басында патша бұрынғы үкіметті биліктен
шеттетіп, бірнеше боярды дарға асты. Бұл Думаның және митрополиттің
наразылығын тудырды. Иван Грозный патша биліктің самодержавиелік формасын
күшейтуді көздеді. Алайда, патшаның бұл әрекетіне елдегі жоғарғы тап
өкілдері қарсы шығып, оның талаптары сол кездегі қоғамның нормаларына
сәйкес келмеді. Иван грознйы жоғарғы тап өкілдерімен санасуды місе
тұтпады. Ол үшін боярдың басын кесе салу мүмкін емес еді. Себебі, Ресейде
билік басындағылар мен бағыныштылар арасындағы қарым-қатынас жазылмаған
заң, яғни, бұрыннан келе жатқан дәстүрге сәйкес реттелетін болған. Иван
патша бұл жағдайдан шығудың басқа жолын тапты.
1564 жылы желтоқсанда ол Мәскеуді тастап шығып, Александр слабодасына
тоқтайды да, тұрғындарға екі жолдауын арнайды: дін басы өкілдері мен
Боярлық Думаға арналған жолдауында патша оларға сатқындық жасады деген
айып тағып, билік басынан кететінін айтып қорқытты; басқа жолдауында қала
тұрғындарына тісін қайрамайтынын мәлім етті. Бұл Иван Грозныйдың өте
жақсы ойластырылып жасалған қадамы болды. Ол халықтың өзін билік басына
оралуға көндіру үшін жалынатынын білді. Патшалыққа қайтып оралу жағдайында
өзіне ерекше жер иелігі-опричнина берілуін шарт етіп қойды. Мемлекеттің
қалған бөлігі земщина деп аталып, ондағы билік формальды түрде Боярлық
думаға тиесілі болды.
Опричнинада мемлекетті басқарудың өз жүйесі қалыптасты. Мұнда патша
сатқындық жасағандарды дарға асуға және олардың мүліктерін тәркілеуге
құқық алды. Осылайша, опричнинаның негізгі мазмұны феодалдар мен шіркеу
иерархиясына қарсы террор болды. Террорға опричнинаның әскерін құраған
дворяндар қолдау көрсетті. Боярлардың позициясы күшті болған аймақтар
қатты қанауға ұшырады. Патша боярлардың оппозициясын жойды, бірақ, елдің
жағдайы біршама төмендеді. Оба эпидемиясы таралды, астық шықпады,
опричниктердің қанаушылық әрекеттері шаруа қожалықтары мен дворян
иеліктерінің күйреуіне әкелді. 1572 жылы опричнинаның заңсыздығы бекітілді.
Крепостниктік (басыбайлық) құқық және Ресейдің тарихи тағдыры
Әлеуметтік және саяси теңсіздік Киев русі кезінен-ақ бар болатын. Алайда,
мұнда крепостниктік тәуелділік болған жоқ. Қожайынына тәуелділер тек
холоптар еді (құлға айналған тұтқындар, қарызға батқандар, өз еркіндігін
ақшаға сатқандар). Әдетте, холоптар үй шаруашылығымен айналысты.
Шаруалардың заң жүзіндегі тәуелділігіне ХV ғасырда қол жетті. Оған дейін
шаруалар бір қожайынынан екіншісіне кетіп қала алатын еді. Жерге феодалдық
меншік, ең алдымен, поместьелік және еңбекпен өтеу рентасы, мемлекеттік
басқарудың орталықтануы, үнемі болып тұратын соғыстар шаруалардың
эксплуатацияға ұшырауына әкелді. 1497 жылы ІІІ Иванның Судебнигінде
жериеленушіден 2 жұма ішінде кету құқығы бекітілген (Юрьев күніне дейін
және одан кейін – 26 қараша). Шаруа жерді пайдаланғаны үшін оброк -
натуралды, кейде ақшалай алым, барщина - жер иесіне жұмыс істеу сияқты
өтемдер қайтаруға тиіс болды.
Солтүстік соғысы (1700-1721) және І Петрдің реформаларының басталуы
І Петр реформалары алдын-ала ойластырылған емес болатын. Олар әскери
жорықтар барысында қабылданып отырды. Оның реформалары көбіне Солтүстік
соғысымен байланысты болды. І Петр өмірінің соңғы кездерінде ғана реформа
жүргізу жүйесін жасады. Швециямен соғыс елден үлкен күш-қуатты талап етті.
Жақсы үйретілген әскер және офицерлер қажет болып, әскери реформалар
жүргізілді.
1700 жылы тамызда Ресей Швецияға қарсы соғыс жариялады. Шведтердің Нарва
қамалы түбіндегі шайқаста ХІІ Карл орыстарға тұтқиылдан шабуыл жасады.
Орыс әскері кейін шегінгенімен, 1702 жылы шведтердің Нотебург бекінісін
алды.
Шешуші шайқас 1709 жылы 21 маусымда Полтава түбінде болды. Мұнда швед
әскері толығымен жеңіліске ұшырап, оңтүстікке, Днепрге қарай қашты. Карл
болса Түркияға кетті. Полтава жеңісінің орасан зор әскери және саяси
маңызы болды. Швецияның әскер қуаты жоғалып, соғыстағы инициатива Ресейге
өтті. 1709 жылдан кейін әскери әрекеттер екі жақтан да әлсіз жүріп жатты.
1721 жылы 30 тамызда екі ел арасында бейбіт келісім жасалып, Ресей
Лифляндия, Эстляндия, Ингрия мен Карелияны өз иелігіне алды. Жеңіске қол
жеткен соң сенат Петрге император титулын беріп, Ресей сол кезден бастап
империя атала бастады.
1812 жылғы Отан соғысы
1812 жылы 11 маусымнан 12-не қараған түні француз әскері Ресей
территориясына басып кірді. Напалеон шекараға жақын маңдағы бір-екі
шайқастан кейін-ақ соғыс аяқталады де ойлады. Орыс әскері де күштердің
арасы тең түспегендіктен жауға қарсы ашық күреске шықпады. Бұл кезде
орыс әскері екіге бөлініп, олар тек Смоленск үшін күресте бірігеді.
Әскерге қолбасшы болып М.И.Кутузов тағайындалады. Әскерлердің күші тең
болмағандықтан ол өз әскерін Мәскеу маңындағы Бородино ауылына
орналастырды. Мұнда болған шайқаста Напалеон әскері жеңіліске ұшырап, оның
бейбіт келісімге келуге жасаған ұсынысы Александр тарапынан жауапсыз
қалдырылды.
Тарихи терминдер мен ұғымдардың сөздігі.
Абсолюттік монархия, абсолютизм – шексіз жоғарғы билік монархқа тиеселі
болып келетін мемлекеттік билік типі. Абсолютизмде орталықтандыру жоғарғы
деңгейіне жетеді, тұрақты әскер мен полиция, тармақты бюрократиялық аппарат
құрылады. Сословиелік-өкілдік органдардың қызметі тоқтатылады. Ресейдегі
абсолютизмнің гүлденуінің кезеңі ХҮІІІ-ХІХ ғасырларды болды.
Автономизация –термин КСРО-ның құрылуымен және Сталиннің тәуелсіз кеңес
республикаларының автономия құқығымен РСФСР құрамына кіруі туралы
ұсынысымен байланысты пайда болды.
Акциз (лат. кесу) – отандық жекеменшік кәсіпорындарымен шығарылытын
тауар тұтынуына жанама салық түрі. Ресейде 1917 жылға дейін болды.
Анархизм (герк өкіметсіздік) – барлық мемлекеттік биліктің құлатылуына
шығатын қоғамдық-саяси ағым. ХІХ ғасырда анархизм идеясы революциялық
халықшылдыққа қабылданды. Кейінірек орыс анархизмі 1905-1907 жылдардағы
революция барысында және Азамат соғысы кездінде көрінді.
Аннексия (латын біріктіру) – басқа мемлекетке немесе халыққа жататын
барлық немесе территория бөлігін бір мемлекетпен күштеп жаулап алынуы.
Антисемитизм – семит халқы еврейлерге қарсы бағытталған ұлттық және
діни шыдамсыздық формаларының бірі.
Аракчеевщина - Александр І билігінің (1815-1825) соңғы оңжылдығында
самодержавиенің ішкі саяси курсы. Императордың сенімді адамы –
А.А.Аракчеевтің атымен аталған . Бұл кезеңге барлық ресей қоғамының
сфераларына бюрократиялық тәртіптер орнату тән: әскери тұрақтардың
орналастырылуы, әскердегі тәртіптердің қаталдануы, қуынның көбеюі.
Ассамблеялар (фр. жиналыс) – І Петрмен 1718 жылы енгізілген ресей
ақсүйектерінің үйлеріндегі жиналыс-балдар. Ассамблеяларда әйел адамдар
қатысты.
Барщина – жер үлесінің пайдалануға берілген феодалдың
шаруашылығында жеке инвентарімен жұмыс істейтін тәуелді шаруаны күштеу
еңбегі. Рсейде барщинаның болуы Русскаы Правдада тіркелген. ХҮІ ғ екінші
жартысы – ХІХғ бірінші жартысында Ресмейдің европалық бөлігінде кең тарала
бастады. 1917 ж дейін болды.\
Басқақ – жаулап алынған жерлердегі моңғол ханының өкілі. Жергілікті
биліктерді бақылады. Орыс княздықтарында ХІІІ ғ екінші жартысы-ХІҮ ғ
басында ордалық салық жинаушы.
Ақ гвардия – большевиктердің билігіне қарсы шыққан, Октябрь
революциясынан кейінгі әскери құрылым. Ақ түс заңды құқық тәртібі дегенді
білдірді. Ақ қозғалыстың әскери күші – Ақ гвардия – кеңес режимін
қарсыластарының бірігуі. Негізінен Л.Г.Корнилов, М.В.Алексеев, А.В.Колчак,
А.И.Деникиннің, П.Н.Врангельдің басшылығымен орыс әскерінің офицерлерінен
тұрды.
Ақ жұмыс – ақ гвардияның идеологиясы мен саясаты. Антибольшевиктік
қозғалыстағы жеке ағым. Қозғалыстың басы – 1917 жылғы көктем мен жаз,
күштің бірігуі, елде тәртіпті орнату, содан кейін Ресейде монархияның
реставрациясы. Диктатор роліне Л.Г.Корнилов ұсынылды. Қазан төңкерісідегі
жеңістен кейін ақ қозғалыс мемлекеттік құрылымның болашағының анықталмаған
тарихи бастамаларға сенімділік, Ресейдің тұтас және бөлінбейтін ұлттық
идеяны енгізетін өзінің саяси бағдар3ламасын жасады. Ақ қозғалыстың бірінші
кезеңінде эсерлер мен меньшевивиктердің демократиялық контрреволюциясы
қатысты, бірақ кейіннен монархияны реставрациялау идеясымен монархиялық
үрдіс байқалды. Ақ қозғалыс большевиктер жүйесі наразы барлық күштерді
қанағаттандыратын бағдарлама ұсына алмады. Ақ қозғалыстағы күштердің
бытыранқылығы, шетел көмегінің ұйысуы оның аяғын белгіледі.
Бироновщина - патшацым Анна Иоанновна билігі кезеңінде (1730-1740жж)
оның фавориті Э.Биронның атымен орнатылған жүйенің атауы. Бироновщина
ерекшелігі: саяси террор, құпия кенсенің бәрінен де құдыреттілігі, ресей
дәстүрлерін сыйламау, салықтарға қатал көңіл бөлу, әскердегі муштра.
Жақын Дума – ұлы князьге, содан кейін патшаға жақын адамдардың кеңесі.
ІІІ Василий кезінде Жақын Думаға 8-10 бояр кірді. ХҮІ ғ ортасында Жақын
Дума ІҮ Иванның үкіметі (Тандалған Рада) болды. ХҮІІ ғ ІІ жартысынан
бастап өте сенімді адамдарды бөлмеге келе бастады (осыдан Құпия дума,
Бөлмелі дума). Бұл уақытта Жақын Дума патша тірегі болып және Боярлар
Думасына қарсы тұрды.
Большевизм – 1903 жылы пайда болған Ресейдегі социал-демократиясының
идеялық және саяси ағымы. Большевизм Ресейдегі революциялық қозғалысының
радикалды бағытының жалғасы болып келді. Большевиктер қоғамның революция
көмегімен жандануын жақтап, және дамудың реформаторлық жолына қарсы болды.
РСДРП ІІ съезінде 1903 жылы басшы органдардың сайлауында В.И.Ленин
жақтастары көпшілікті алып, большевиктер деп атала бастады. Олардың
оппоненттері Л.Мартовтың басшылығымен аз дауыс алып, меньшевиктер деп атала
бастады. Большевизм коммунизм мен социализмнің құрылуын, пролетариат
диктатурасының орнауын қолдады. ХХ ғ революциялық тәжірибе большевизмнің
көптеген жағдайларын утопиялық деп бас тартты.
Боярлар – 1) Х-ХҮІІ ғғ Ресейдегі қоғамның жоғарғы қабаты. Мемлекет
басқаруында ұлы князьдан кейіңгі жетекші орынды алады. 2) ХҮ ғ бастап-Ресей
мемлекетінде жұмыс істейтіндердің арасындағы жоғарғы шен. Боярлар жоғарғы
қызметтер алды, бұйрықтарды басқарды, воеводалар болды. ХҮІІІ ғ Бояр
Думасының ликвидациясына байланысты І Петрмен шен алынып тасталынды.
Бояр Думасы – Х-ХҮІІІ ғғ князь кезіндегі Ресейдің жоғарғы кеңесі (1547
ж патша кезінде). Заң кеңесуші орган, ішкі және сыртқы саясатының маңызды
сұрақтарын талқылады.
Булыгин Думасы - 1905 ж шілдеде ішкі істер министрі А.Г.Булыгинмен
құрастырылған жоғарғы заң кеңесші өкілдік органының дума құру туралы заңы.
Оған сайлауға халықтың көбінде (жұмысшылар, әскери қызметкерлер, әйелдер
және тб.) құқығы болған жоқ. Булыгин Думасын шақыру 1905 ж қазандағы
революциялық оқиғалармен байланысты болды.
Бюрократия (грек кеңсенің үстемдігі) – 1)спецификалық функциялары бар,
билік аппаратының көмегімен жүзеге асырылатын басқару жүйесі. 2) бұл
жүйемен байланысты шенеуніктер мен адамдар қабаты.
Варягтар (норманндар, викингтер) – осылай Русьте Солтүстік Европадан
(норвег, дат, шведтер) шыққандарды, тонаушылық жорықтарға қатысқандарды
атады.
Великие четьи минеи (ай сайынғы оқулар) – ХҮІ ғ 30-40-шы
жылдарындағы орыс шіркеу әдебиетінің ескерткіші; (іңжіл кітаптарының
аудармалары мен түпнұсқаларының, шіркеу әкелері шығармаларының, сонымен
бірге басқа зиялы авторлардың әдеби шығармаларының ай бойынша құрастырған
жинағы. Бұл жинақтың мақсаты: орыс қасиеттілерінің культін орталықтандыру
және шіркеу және зиялылар әдебиетінің оқылуын кеңейту.
Вервь – Ежелгі Русьтегі оңтүстік славяндардың территориялық
қауымдастығы. Жоғарғы Құпия Кеңесі – 1726-1730 жж Ресейдегі жоғарғы
мемлекеттік мекеме І Екатерина бұйрығымен монарх кезінде кеңестік орган
ретінде құрылды. Ішкі және сыртқы саясаттың барлық маңызды жұмыстарын
шешті.
Вече (ескі славян –Вет-кеңес) – шығыс славяндардағы халық жиналысы;
Русьтегі басқару және өзін-өзі басқарудың мемлекеттік органы. Вече туралы
алғашқы жылнамаларда Х ғ бастап айтылды. Орыс қалаларында ХІғ екінші
жартысында – ХІІ ғ дамыды. Новгород, Псков, Вят жерлерінде ХҮғ соңы – ХҮІ ғ
басына дейін сақталды. Вече соғыс пен бейбіт, князьдерді шақыру, заң
шығару, басқа жерлермен келісім жасасу және т.б. сұрақтарды шешті.
Воевода - әскери қолбасшы, славян халықтарындағы билеуші. Орыс
мемлекетінде воевода термині князьдер ынтымақтастығының қолбасшысы немесе
халық жасағының басшысын білдірді. Орыс жылнамаларында Хғ-дан бастап
айтылады. ХҮ-ХҮІІ ғғ орыс әскерінің әрбір полкінде бір немесе бірнеше
әскербасы болды. Полктік воеводалар І Петрмен жойылды. ХҮІ ғ ортасында қала
мен уездің әскери және азаматтық басқарылуына басшылық ететін қалалық
воеводалар қызметі пайда болды. ХҮІІ ғ бастап Ресейдің барлық қалаларына
қала әміршілерінің орнына воеводалар енгізілді. 1719 ж воеводалар аймақ
басшылығана қойылды. 1775 ж воевода қызметі жойылды.
Әскери-дала соттары – 1905-1907 жж революция кезінде Ресейге
енгізілген жылдам сот талқылауын және мемлекетке қарсы
Алым (Дань) - женушіге өтетін натуралдық немесе ақша жинау, Русьте
ХІІІғ белгілі. ХІІІ-ХҮ ғғ алымның түрі шығу болды – Алтын Орда хандарынан
жиналатын ақша. Орытардың орталықтандырылған мемлекетінің құрылған кезінде
алым сарай шаруаларынан және отырықшы адамдардан алынатын міндетті
мемлелекеттік салыққа айналды. ХҮІІ ғ басқа жинаулармен бірігіп, алым
ақшалары деп атала бастады.
Даточные люди – ХҮ-ХҮІІ ғғ Ресейде өмірлік әскери қызметке берілген
қала және ауыл халқы. ХҮІ ғ ортасынан жаңа сап полкінің құрамына кірді. І
Петр кезінде рекруттармен ауыстырылды.
Двадцатипятитысячники - 1929-1930жж ВКП (б) шешімі бойынша ауылдарда
қолхоздарды құруға шаруашылық-ұйымдастырушылық жұмыстарға бағытталған КСРО
өндірістік орталықтарының жұмысшылары.
Сарай шаруалары – ұлы князьдардың, патшалардың жерлерінде тұрған және
патша тегінен шыққандарға тәуелді болған Ресейдегі феодалдық-тәуелді
шаруалар.
Сарай төңкерісі дәуірі – І Петрдің өлімінен кейіңгі мұрагер болмаған
кезде, билік қолдан-қолға гвардей полкінің қолдауымен сарай топтарымен
жасалған сарай төңкерістері арқылы берілді. Бұл дәуір тарихнамада 1725-
1762 жж.
Дворяндық – үстем дәрежесі биік сословие, феодалдардың бөлігі. Ресейде
ХҮІІІ ғ басына дейін дворяндық ақсүйек феодалдарының кейбір сословиелік
топтары. ХІІ ғ бастап аталады, князьдың немесе ірі боярдың сарайын құраған
әскери-қызметтік сословиенің төмеңгі бөлігі болды. ХІІІ ғ дворяндарға
қызметі үшін жер беріле бастады. ХҮІІІ ғ қызметшілерден дәрежесі биік
сословиеге айналды.
Декрет – мемлекеттің жоғарғы органдарының нормалық акті. Кеңес
билігінің бірінші жылдары декрет деп халық Комиссарларының Кеңесімен, Кеңес
съездімен және оның атқарушы органдарымен қабылданатын заңдар мен үкімдерді
атады. Осылай Бейбітшілік туралы және Жер туралы декрет Кеңестің ІІ
съездінде 1917 ж 27 қазанда қабылданды.
Депортация – 20-40 жжрепрессия кезіндегі КСРО-да кебір халықтардың
қуылуы. Ұлы Отан слғысы жылдары бұл жазаға көптеген халықтар тартылды. 1941-
1945 жж қоныс аударуға балкарлар, ингуштар, қалмықтар, қарачаевтар,
крымдықтар, татарлар, кеңес немістері, түрік-месхеттіктер, чечендер және
т.б тартылды. Сталиндік режим корей, грек, курдтар және т.б тағдырларын
өзгертті. 1989 ж халықтардың депортациясы заңсыз және ауыр қылмыс деп
танылды.
Десятина – шіркеуге өтетін салық. өнімнің немесе халықтың басқа
табыстарының он бөлігін құрады.
Дикое поле - Дон, жоғарғы Оканың және Днепр мен Деснаның сол
сағаларының арасындағы оңтүстік орыс және украин шөлдерінің тарихи атауы.
ХҮІ-ХҮІІ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Сіздердің алдарыңыздағы Ресей тарихынан емтиханға дайындалуда көмек
көрсететін оқу құралы.
Авторлар материалдарды Ресей тарихы бойынша жоғарғы оқу орындарында
тапсырылатын емтихандарды ескере отырып жинақтады
Сонымен қатар, соңғы жылдары Ресей Федерацияның жоғарғы оқу орындарында
осы пән бойынша емтихан қабылдау тәжірибесі де ескерілді:
Оқу құралында тарихи материал қысқаша баяндалады, көбіне отандық тарих
мәселелеріне баса назар аудырылады. Оқу құралы ең алдымен, Ресей тарихы
бойынша базалық білім береді және фактілер, оқиғалар, ұғымдар арқылы тарихи
үрдістің қалай жүргенін жете түсінуге мүмкіндік береді.
Студенттерге емтиханға дайындалуда оқу құралына енгізілген анықтамалық
материалдар, тарихи терминдер мен ұғымдардың анықтамалық сөздігі, маңызды
оқиғалардың хронологиялық кестесі, сондай-ақ, персоналийлер үлкен көмек
көрсетеді. Хронологиялық кесте және сөздік фактілер мен оқиғаларды есте
сақтауға көмектеседі.
Оқу құралында басқа оқулықтар мен оқу құралдарында толық берілмеген
тақырыптар ашып көрсетіледі. Сондай–ақ, дискуссиялық сұрақтар беріліп, ол
өз кезегінде студенттердің тарихи оқиғаға байланысты көзқарастарының
қалыптасуына септігін тигізеді.
Оқу құралының бір бөлігі Ресей мәдиниетіне арналған.
Бұл мәдени үрдістердің ғасырлар бойы қандай дәрежеде жүргендігін
бақылауға мүмкіндік береді
Сондай- ақ, оқу құралында барлық бөлімдерге байланысты тест
тапсырмалары берілген. Олар студенттердің білімдерерін тексеруде және оны
бекіте түсуде көмек береді.
Емтиханда студент келесі нәтижелерді көрсетуі қажет :
• Материалды жетік білуі.
• Тарихи түсініктер мен термендерді білуі.
• Тарихи оқиғардың арасына байланыс орната білуі.
• Фактілерге сараптама жасап, өз қорытындысын шығару.
• Тарихи картамен жұмыс істей алуы.
• Маңызды тарихи оқиғалардың хроналогиясын білуі.
Авторлар емтиханға жақсылап дайындалуда бұл оқу құралы сіздерге
көмекші болады деп сенеді.
Оқу құралын А.И. Геруен атындағы Ресей мемлекеттік педагогикалық
университетінің әлеуметтік ғылымдар факультетінің оқытушылары :
В.В.Баранов ( I – IІ , XII – XV тараулар ), И.М.Николаев ( IV – VII,
XV ), Б.Г.Рожков ( VII-XII, XV тараулар, тестер ) жазды.
І тарау. Ежелгі Русь
Славян әлемі. Ежелдегі шығыс славяндар
Шығыс славяндардың тарихы тереңде жатыр. Олар үндіеуропалық тіл тобына
жатады, ал олардың әуелгі отандары Карпат тауларының солтүстік беткейі
болып табылады. Шығыс славяндары венедтер, славяндар немесе атпен
византиялық деректерде келтіріледі. Карпаттан славяндар оңтүстікке,
Солтүстік – батысқа және шығысқа жылжып, славян тайпаларының 3 бұтағын
құрды : оңтүстік ( балқан славяндары ), батыс ( чех, морав, поляктар ),
және шығыс. Шығыс славяндар VI – VII ғасырларда Днепрге келіп , кейін
біртіндеп Ильмень көліне және Оканың жоғарысына жетті.
Славяндардың қөші–қоны басқа тайпаларға, ең алдымен, литва және
угро–фин тайпаларына тәуелді болды. Славяндардың ертедегі тарихына көшпелі
халықтардың көші–қоны да әсер етті ( готтар–ІІІ ғ., ғұндар–VI ғ.).
VI ғасырдан бастап дала зонасында түркі тілді тайпалардың белсенділігі
арта түсті, олардың қатарына аварлар жатты. VIII ғасырдың ортасында Днепр
маңындағы славяндар Каспий маңы мен Қара теңіз маңына бекіп алған
хазарларға тәуілділікке түсті. Хазар мемлекетіне (қағанатына) әр түрлі
тілде сөйлеп, әр түрлі діндер ұстанатын халықтар кірді, дегенмен Хазар
қағанатындағы басқарушы тап иудаизмді ұстанды. Днепр бойы, Дон, Еділде өз
биілігін орнатқан хазарлар және т.б. тайпалар белсенді түрде сауда жүргізе
бастады. Жаулап алушы хазарлар мен бағынышты славяндар арасындағы
қатынастар тұрақты болмады.
Шығыс славяндардың көршілері варягтар болды, олар да шығыс славян
тайпаларының дамуына септігін тигізді.
Славяндар және басқа халықтар варягтар деп Скандинавиядан шыққан
нормандарды атады. ІХ ғасырдан бастап олардың әскери және сауда дружиналары
шығыс славяндардың жеріне келді. Олардың Византия қызықтырған еді
(гректермен және арабтармен сауда жасау, табыс табу жолында әскери
шапқыншылықтар жасау ).
Шығыс славяндардың тұрмысы мен айналысқан істері
Славяндарда ұзақ уақыт бойы патриархалды тайпалық тұрмыс сақталды.
Әрбір тайпа рулардан тұрды, яғни бір – біріне туыс отбасылары бірге тұрып,
жалпығы орта меншік иеленген және оларды ақсақалдар басқарған. Ру
ақсақалдары өз руларында үлкен беделге ие болды, ал вече (кеңес) тайпаның
барлық мәселерін шешті.
Отбасыларының шаруашылық әрікеттері біртіндеп күрделене бастаған кезде ру
қауымдастығының орнына көршілік қауымдастық (вервь) келді. Вечеде барлық
отбасы өкілдері жиналды және жалпы істерді шешу үшін ақсақалдарды сайлады.
Осылайша, көршілік қауымдастыққа туысқан адамдар емес, әртүрлі руларға
жататын отбасылар кірді. Сауданың дамуына байланынысты славян қалалары бой
көтере бастады. Киев– паляндарда, Чернигов–солтүстіктегілерде, Любич –
радимичтер, Смоленск –кривичтерде, Новгород–ильмен славяндарында т.с.с.
қалаларда саудамен айналысатын адамдарды қорғау мақсатында дружиналар
құрылды. Мұндай дружиналардың басында, көп жағдайда варягтардан шыққан
конунгтер тұрды (князьдер). Олар біртіндеп қалалардағы биілікті басып
алып, беделді князьдерге айнала бастады.
Көне орыс жылнамасы “Повесть временных лет” жылнамасында мұндай варяг
князьдіктері, Киевте Аскольд және Дирдің бастамасымен, Новгородта Рюрик,
Полоцкіде Рогволдтың ықпалымен құрылғаны жайлы айтылады.
Славяндардың негізгі бөлігі қалашықтарда өмір сүрді. Олар әрдайым суға
жақын жерлерде – өзен – көлдердің маңында орналысқан.
Славяндардың негізгі шаруашылығы жер өңдеу болды. Сондай–ақ, славяндар
мал шаруашылығымен айналысты, алайда қолайсыз климат жағдайына байланысты
ол және аңшылық кең таралды.
Славяндар табиғи күштері мен қайтыс болған ата–бабаларын, көк аспан мен
жерді құрмет тұтты, яғни пұтқа табынды.
Көк аспан сварог, ал, найзағай мен күннің күркіреуін перун деп атады.
Перун соғыста жеңіс әкеледі деп сенді. От пен күннің жақсылық әкелетін күші
Дажьд құдай, ал олардың жамандық әкелетін күш иесін Хорс деп атады. Дауыл
мен жел құдайы Стрибог болды.
Ежелгі славяндар табиғаттың кез келген құбылысын құдайдың әрекеті деп
қабылдап, түрлі құрбандықтар шалып отырды. Славяндарда ғибаратхана
(храм) болмады. Олар көп уақытқа дейін құдайлардың бейнелерін салған жоқ.
Кейінірек олардың ағаштан жасалған тұрпайы бейнелері (идолдары) жасалатын
болды.
Құдайлар мен адамдарды байланыстырушы абыздар да болмады. Құрбандықты
кез–келген адам шала алатын. Солай бола тұрса да, славяндарда қалауын біле
алатын адамдар – валхва – верундар немесе кудесниктер болды.
Шығыс славяндарда мемлекеттің құрылуы
Мемлекеттің пайда болуы – қоғамның дамуынадағы заңды құбылыс. Ол өте
ұзақ үрдіс болып табылады, сол себепті өмір сүрудің мемлекеттілік формасына
өткенде болатын кез–келген оқиға маңызды.
Алғашқы қауымдық қоғамдар адамдар 2 принципке сүйеніп өмір сүрді. Және
кімнің қуаты күшті болса соған.
Ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерге келіспеушілік сирек кездесетін.
Алайда, алғашқы қауымдық қоғам бірдендеп өзгере бастады. Жеке отбасы ру
қауымдастығының көзқарасымен санаспайтын болды. Жаңа әрі біршама күрделі
тәртіптер жүйесін жасау қажет болды. Жеке меншік теңсіздігі пайда болды,
адамдар өмір сүру қажеттіліктерін өтеудің басқа жолдарын іздестіре бастады.
Мысалы, табыс табудың әскери жорықтар жасау сияқты жолы.
Әрине, мемлекеттің пайда болуында экономикалық фактордың орын алғанын
жоққа шығаруға болмайды, алайда барлығын тек шаруашылықтың дамуымен
байланыстырған да дұрыс емес. Мемлекет қоғам мүшелерінің көпшілігінде ру
биілігін шектеу қажеттілігі туғанда пайда болады (дәстүрлер мен өз беделіне
сүйенген ақсақалдардың патриархалды билегін шектегенде). Мемлекетттік
биліктің алғашқы кездердегі қызметі Сот пен соғыс болған еді (
қауымдастыққа кіретін адамдарды қорғау, қауіпсіз сауда қатынастарын
қамтамасыз ету, көршілерге шабуылдар жасау ).
Киев Русінің құрылуы ІХ–Х ғасырларда Солтүстік, Орталық және Шығыс
Еуропа территориясында жүзеге асты. ІХғасырдың бірінші жартысында Ұлы
Морав князьдігі, ІХ–Х ғасырда Чех князьдігі құрылды. ІХ ғасырдың екінші
жартысында Ежелгі поляк мемлекеті құрылды. ІХ ғасырда Хорватия мен Серб
жерлерінде мемлекеттілік пайда болды. ІХ ғасыр біріккен Англосаксон
корольдігі, ІХ ғасыр Дат мемлекеті құрылды.
VII–IX ғасырларда шығыс славяндарда рулық құрылым мүлде жойылып,
мемлекеттіліктің құрылуында кедергі болған жоқ. Көршілік қауым бұрынғы
тайпалық дәстүрлерге сүйеніп билік жүргізе алмады. Өткені, олар өздерінің
қауіпсіздігін сақтауға да әлсіз болған еді. ІХ ғасырда князь билігі
біртіндеп күшейе түсті. Бұл үрдіс сыртқы факторлардың әсерінен жылдамдады.
Шығыс Еуропалық жазықтың солтүстігінде варягтар шабуыл жасап тұрды,
оңтүстігінде славян және түрік тайпалары өзара қарым – қайшылықта болған
еді.
Тарих ғылымында славяндарда мемлекеттіліктің пайда болғаны туралы
пікірталас бұрыннан -ақ қалыптасқан.
Көптеген жылдар бойы нормандық теория беделге ие болып кеоген еді. Бұл
теория бойынша шығыс славяндарда мемлекетті Скандинав әскерлері құрған.
Славян қоғамындағы саяси үрдістерге варягтардың тікелей қатысы болғандығын
да теріске шығаруға болмас. Дұрысы, шығыс славяндарда мемлекет
Скандинавтықтардың арқасында емес, олардың қатысумен арқылы құрылды.
“ Повести временных лет ” жылнамашысы 862 жылы новгородтық ақсақал
Гостомыслдың өзінен кейін ұрпағы болмай, Новгородқа норман князі Рюрикті
шақырғаны жайлы айтады. Рюрик қалаға бекініп, билік жүргізе бастайды. Ол
қайтыс болғаннан кейін билікті варяг қолбасшысыларының бірі Олег басып
алады. 882 жылы Олег Киевке жарық жасайды. Ол кейін Киевті өзінен ертерек
басып алған варягтар Аскольд пен Дирді өлтіреді. Киевті басып алу
“варягтардан бастап гректердің жеріне” дейінгі территорияны біріктіруге
мүмкіндік берді. Киев төңірігіне көптеген шығыс славян тайпаларын біріктіру
оңайға соққан жоқ. Киев князінің билігі алым жинау мен тайпалар арасындағы
қарама – қайшылықтарды шешуге келіп тірелді.
Олегтің өлімінен соң биілік Рюриктің баласына Игорьге көшті. Бұл князь
тұсында 945 жылы оның тойымсыздықпен салық жинауына наразы болған халық
бірінші рет көтеріліске шығып, князьді өлтіреді.
Игорьдің әйелі Ольга күйеуінің өлімі үшін кек қайтарғанымен, кейін алым
жинауда жеңілдіктер енгізіп, оның жиналатын жері–погостаны бекітеді.
Осылайша, біртіндеп Киев билігінің астында Ежелгі Русь мемлекеті– Киев
Русінің қалыптасуы жүзеге асты. Бұл ертефеодалдық мемлекет болды, өйткені
мұнда рулық қауымның қалдықтары, әскери демократияның элементтері,
“қанға–қан” арқылы кек қайтару әлі де болса сақталып қалған болатын.
Мемлекет басында Ұлы Киев князі тұрді, ол біршама беделді князьдер мен
боярлардан тұрған кеңеске басшылық етті. Князь дружинниктері алым
жинаумен, сот істерімен және т.б. ұсақ істермен айналысты. Князьге оның
туыстары, ірі вотчиналарға иілік еткен боярлар вассалдық тәуелдікте болды.
ІХ–ХІ ғасырларда халық жиналысы–вече белсенді жұмыс істеді.
Русьтің шоқынуы.
Шығыс славяндарда мемлекеттің құрылуы экономикалық және саяси өмірде
ғана көрініс топқан жоқ, сонымен қатар рухани соның ішінде христиандық
құндылықтарға араласудан.
Князь Владимир Святославич тұсында діни реформалар жүргізілді.
Алғашында Владимир Ежелгі Русьтің пұтқа табынушылықтарын реформалауды
ойлады. Бұл әртүрлі орыс жерлерінде табынатын құдайларды біріктіруге
жасалған қарам боды. Алайда, пұтқа табынушылықты мемлекеттік дінге
айналдыру жүзіге аспады.
988 жылы Владимир Византиядан христиандықты қабылдап, өзі шақынады,
кейін өз боярларын шоқындыруға, біртіндеп бүкіл халықтың шоқынуына бұйрық
береді. Русьтің шоқынуы адамдар арасында мемлекет ішінде және қоршаған
әлеммен қатынастардың орлауына ықпал етті. Осы оқиғалардан Орыс
православиелік шіркеуінің тарихы бастау алады.
Сыртқы саясат.
Феодалдық мемлекетті нығайтудағы тағы бір міндет Киев князьдерінің
сыртқы саясаты еді. Олег, Игорь, Святослав, Владимир және т.б көрші
жерлерді қосып алу саясатын жүргізді.
Русь әрдайым печенег, хазар, половец,сияқты көшпелі тайпалардың
шапқыншылығына ұшырап отырды. Сондықтан, мемлекет шекарасын ұлғайту және
оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету сыртқы саясатағы негізгі міндеттер болды.
Олег пен Игорь Византиямен соғыс жүргізгені, 911 және 914 жылдары
онымен келісім жасағандары белгілі. Олар жасаған жасықтың мақсаты әскери
табысқа жету ғана емес, тиімді сауда қатынастарын орнату болды.
Светославтың жорықтары біршама әсер қалдырды. Оның тұсында Еділ
бұлғарларына беріп, жиі–жиі Русьтің шекті аймақтарына шабуыл жасап тұратын
Хазар қағанатын құлатты.
Владимир I тұсында көшпенділердің жорықтары көрініп тұруы үшін қамалдар
тұрғызылды. Орыс дружиналар Солтүстік Кавказ бен Еділ арқылы Каспий
тенізіне сәтті жорықтар жасап, шығыспен сауда байланыстарын кеңейтті.
Киев Русін нығайтуды Ярослав Мудрыйдың үлесі эор болды. Дегенмен,
қарудың күшімен құрылған мемлекет берік болды. ХІ ғасырда князьдер мен
феодалдардың арасындағы өзара қырқысу Русьтің бірлігін бұзді.
Галич– Волын жері.
Ежілгі Русьтің шеткері оңтүстік – батысында Галич жері (Карпат маңында)
және орналысты Волын жері (Буга жағалауында ) орналасты : Бұл жерлерді
көбіне Червон Русі деп атылды. Құнарлы топырақ бұл жерде феодалдық
жеригерушіліктің ерте пайда болуына жағдай жасады. Русьтің
оңтүстік–батысына боярлардың қуаттылығы тән, олар жиірек князь билігіне
қарсы шығып тұрды.
Волын жерінде оқшаулану үрдісі ертерек жүрді. Мұнда 1134 жылы Владимир
Мономахтың немересі Изъяслав билік басына келгенге дейін көп князьдер
ауысты. Кейінірек Галич жері құрылды. 1099 жылы Владимир – волын князі
Роман Мстиславич галич князі болып тағайындалғанға дейін жеке өмір сүрген
еді. Осылайша, бірыңғай Галич– Волын князьдігі құрылды. Роман боярлар
арасындағы өзара талас– тартысқа шек қойып, кейін тіпті Киевті биледі.
Оның өлімінен соң бұрынғы тартыстарға половец поляк жәневенгр әскерлері
жиірек араласыпотырды. Романның ұлы Даниил 1238 жылы қарсыластарына
тойтарыс беріп, Русьтің шапқыншылықтары мен ордалық иеліг ету бұл
князьдіктең өз бетіше саяси дамуын тоқтаты.
Владимир – Суздаль князьдігі.
Солтүстік–шығыс Русь көне Русь мемлекетінің шеткері аймағы болды, оны
қалын ормандар қоршап жатты. ХІ–ХІІ ғасырларда бұл аймақтарға
оңтүстік–батыс Русьтен және Новгород жерінен славяндар қоныс аудара
бастады.
Бұл қоныс аудару половец шапқыншылықтарылады және боярлық вотчинаның
күшеюімен байланыстырылады. Осы үрдіс ауыл тұрғындарының қатарын көбейтіп,
жаңа қалалардың бой көтеруіне әкелді.
Бұл жердің әуелдегі астанасы Ростов болды. Ярослав Мудрый Ярославльдің
негізін қалады, сол кездегі жылнамаларда алғаш Суздаль аталады. 1108 жылы
Владимир Мономах Владимир қаласының негізін қалады.
Князьдікті Всеволод Ярославич басқарды және кейін оның ұрпақтары,
алдымен Владимир Мономах, одан соң баласы Юрий Долгорукий билік етті.
Юрийдің тұсында Суздаль князьдіктің астанасына айналды. Оның баласы Андрей
Боголовский феодалдық батыраңқылық кезіндегі қарапайым князь болды.
Соғыстарда жеңіске қол жеткізіп Киевті басып алды, Новгородты бағындырды.
Оның мақсаты Солтүстік–шығыс Русьті Киев Русінен оқшау ету болды.
1174 жылы Андрей қастандықпен өлтіріліп, билік үшін күресте оның
ағайындыларының бірі большое Гнездо деген атқа ие болған Всеволод жеңіске
жетті.
Новгород жері.
Русьтің солтүстік–батысында Новгород және Псков жерлері орналасты.
Мұнда климат және біршама құнарсыз жерлер егіншіліклің дамуына кері әсерін
тигізді. Князьдік династия мұнда орнаған жоқ. Князьге көптеген қызметтер
жүктелді: дружина басшысы, сот істерін атқарушы.Сонымен берге, князьге
көптеген шектеулер де қойылды, мысалы, қалалық басқару ісіне араласпады,
Новгород жерлеріне иелік етуге құқығы болмады.
Новгородта биліктің жоғарғы органы вече халық жиналысы болды. Жоғағы
Новгородтық топ боярлық болып табылды.
Новгород әрқашан сауда қаласы болды, сондықтан қаланың саяси өмірінде
көпістер маңызды роль атқарды. Төменгі топ өкілдерін “ қара адамдар”
құрады: қалада – қолөнершілер, ауылда–шаруа қоғамдастығы. Новгород Софиялық
және саудалық болып екіге бөлінді.
Вечеда негізгі қалалық биліктер: посадник, тысяцкий, владыка
(архиепископ) сайланды. Сауда негізінен Батыс Еуропамен жүргізілді (Ганзей
одағымен сауда келісімдері) Қала қолөнері өте жоғары деңгейде болды.
Новгородтықтардың білімді грамоталар дәлел болады.
Моңғол – татарларға қарсы күрес және Алтынорда
билігінің орнауы.
ХІІІ ғасырдың басында Моңғол тайпаларының бірігуі жүрді. Оған негізінен
Моңғолдардың қуатты империясының негізіне қалаушы Темүжіннің (Шыңғысхан)
дипломатиялық және әскери әрекеттері жағдай жасады.
Моңғолдар алғашқы соққыны Сібір және Қытай халықтарына беріп, 1219 –
1221 жылджары оларды бағындырды, Орта Азия, Иран, Ауғанстан, Кавказ және
половец даласына жорықтар жасады. Половецтердің бір бөлігін бағындырған
соң, орыс далаларына жылжи бастады. Сол кезде половец хандарының бірі Котян
орыс князьдерінен көмек сұрайды. Моңғол –татарлар 1223 жылы 31 мамырда
Калка өзіні бойында орыс әскерін күйрете отырып, жеңіске қол жеткізеді.
1236 жылы Шыңғыс ханның немересі Батый орыс жеріне басып кірді.
Моңғол–татарлар, ең алдымен, Еділ бұлғариясын және даланың көшпелі
халықтарының барлығын өз қоластына қаратты. Тұңғыш күйреген орыс қаласы
Рязань еді. Владимир және Черников князьдері Рязаньға көмек көрсетуден бас
тартып, қала 6 күннен соң алынады.
1238 жылы моңғолдар Ока өзіннің бойымен Владимир Суздаль жеріне
жылжыды. Басты шайқас Каломнада болып, Батый төртінші күні Владимир қаласын
алды. Владимир алынғаннан кейін Солтүстік–шығыс Русьтің қалалары бірінен
соң бірі алына бастады. Князьт Юрий Всеволодович моңғолдар Владимирге
енлмес бұрын өз князьдігінің Солтүстігіне әскер жинау мақсатымен кеткен
болатын.1238 жылы 4 наурызда Сити өзіні бойында орыс әскери жеңіліске
ұшырып, князь Юрий қаза тапты.
1239–40 жылдары Батый Оңтүстік Руське жорыққа атанды. 1240 жылы 9 күн
ішінде Киевті бағындырды.
Орыс халқы барынша күресті, алайда өзара талас–тартыс алауыздықтың
болуы сәтсіздікке ұшыратып отырды.
1242 жылы Моңғолдар Еділдің төменгі ағысы бойында жаңа мемлекет– Алтын
Орданың ( Жошы ұлысы ) негізін қалады. Оның құрамында Еділ бұлғарларының
жері; половицтер жері, Қырым, Батыс Сібір, Орал маңы, Харезм Кірді. Орданың
астанасы Сарай болды.
Моңғолдар орыс князьдерінен өздерін құрметтеуді талап етті. 1243 жылы
алғашқы болып Алтын Ордаға сый–сыяпаты мен Владимир– Суздаль князі Ярослав
Всеволодович келді.
Орыс князьдері Орданың жиі қонақтары болды. Олар мұнда “князь” титулын
және жарлық алу үшін келетін еді. Моңғолдар өз мүддесін ойлап, орыс
князьдерін жиірек бір – біріне қарсы қойып отырды.
Князь Александр Ярославич алтынордалықтармен жақсы қарым– қатынас
орната білді.
Алтын ордаға тәуелділік, ең алдымен, алым төлеуден көрінді. Оның
мөлшерін анықтау мақсатында тұрғындардың санағы жүргізілетін. Русьте алым –
салықты жиналуын бақылау үшін Хан өкілі–басқақтар жібіріліп отырды. Ұлы
басқақтың Владимирде резиденциясы болды. Орыс шіркеуі алым төлеуден
босатылды.
Батыйдан кейін моңғалдардың 1252 жылы Суздаль князьдігін күйреткен
жорығы жасалды. Жалпы, ХІІІ ғасырдың төртінші ширегенде Орда орыс жерін
қаңыратқан 15 жорық жасады.
Алтын ордаға тәуелділік феодалдық батыраңқылық есебінен де жүзіге
асырылды. Ел астанасы Киевтен Владимирге көшірілді. Князьдіктер өз ішінен
бөлініп жатты: Владимир-Суздаль княздігінен 14 жаңа князьдік бөлініп шықты.
Суздаль, Городец, Ростов, Тверь және Мәскеу князьдіктері ерекше маңызға ие
болды. Князьдер Владимир тағы үшін өзара күрес жүргізді.
Неміс және швед феодалдардының Солтүстік – батыс
Руське қауып төндіруі.
ХІІІ ғасырдың ортасында бытыраңқы Русь даласы екі жақты агрессияға
ұшырады. Елдің солтүстік–батысына моңғол–татарлардың шапқыншылығынан қауіп
төнді. Екіншіден, герман, дат және скандинав рыцарьлары тарапынан қауіп
төніп тұрды. Әсіресе, Ливон ордені қауіпті болды. Рыцарьлар эст және ливон
жерлерін бағындыру мақсатында Рига қаласының негізін қалады. 1219 жылы дат
рыцарьлары Балтық жағалауының бір бөлігін жаулап алды. 1226 жылы Балтық
маңында Тевтон орденінің рыцарьлары пайда болды. Моңғол шапқыншылығынан
кейінгі Русьтің жағдайын шведтер пайдаланып қалуды көздеді. 1240 жылы Нева
бойында Новгород князі Ярославич Бергердің швед әскеріне күйрете соққы
берді. Александр сол кезден бастап Невский аталып кетті.
1240 жылдың жазында Ливон ордені Данияның және Германияның
рыцарьларымен бірігіп, Руське шапқыншылық жасап, Изборск қамалын басып
алды. Одан кейін Псков алынып, Новгородқа қауіп төнді. Қалаға орденнің
негізгі күші жақындап келе жатқанынан хабардар болған Александр Невский өз
әскерін Чуд көлінің жағалауына орналастырып, 1242 жылы 5 сәуірде
рыцарьларды күйрете жеңіске қол жеткізді.
Бір орталыққа біріккен көп ұлтты мемлекеттің құрылуы
Русьте орталықтанған мемлекеттің құрылуы – ұзаққа созылған әрі күрделі
үрдіс. Ол XIII ғасырдың соңында басталып, XIV ғасырдың бірінші
онжылдығында айқын көрінді, ал XV ғасыр бұл үрдісте өте маңызды болды.
Орыс жеріндегі экономикалық және саяси өзгерістер бір орталыққа
бағынған мемлекеттің құрылуына алғышарт жасады. Жерге феодалдық меншіктің
өсуі және шаруаларға феодалдар тарапынан экономикада шек қойылуы, олардың
тарапынан болатын қарсылықтарды басу бір орталыққа бағынған мемлекет
жағдайында ғана жүзеге асатын еді. Феодалдардың қуатты орталықтанған
билікке ұмтылысы орыс жерлерін біріктіруге алғышарт жасады. Біртіндеп
кеңейіп келе жатқан экономикалық байланыстар бытыраңқылық жағдайында дами
алмады. Сыртқы жаумен күрес, Алтын орда шапқыншылығына тойтарыс беру тек
Русьтің барлық күші біріккенде жүзеге асар еді.
Шығыс славян халықтарының құрылуы
XV – XVI ғасырдың бірінші жартысында украин, белорусс, орыс халықтары
құрыла бастады. Шығыс славян халықтары арасындағы айырмашылық көптеген
ғасырларды артқа тастай отырып қалыптасты. Болашақ Украина және Белоруссия
жері Ұлы Литва князьдігінің құрамында болды. Мұнда көне орыс тілінің
негізінде көне белорусс тілі құрылып, литва-орыс мемлекетіндегі мемлекеттік
тілге айналды. Уақыт өте келе көне белорусс тіліне халықтың күнделікті
қолданыстағы сөздерінің кірігуі нәтижесінде украин және белорусс тілдері
қалыптасты. Бұл үрдісте шіркеулік славян тілінің де маңызы зор болды.
Украина термині даламен шекаралас болған орыс жерлерін атау үшін XII
ғасырдың соңында-ақ пайда болды (окраина термині шеткі деген мағынада).
XIV ғасырдағы деректерде Ұлы Русь атауы, ал XV ғасырдың соңынан Ресей
атауы кездесе бастайды. Сол кезде белорусс халқы қалыптасқан жерлерге
байланысты Белая Русь атауы кездесе бастады.
Мәскеудің күш - қуатының артуы
Моңғол – татарлардың шапқыншылығынан кейін орыс жерлері бұрынғысынан
бетер бөліне түсті, ондаған жаңа князьдіктер пайда болды. Солардың бірі
Мәскеу князьдігі еді. Князь Даниил Александрович тұсында ел өзін-өзі
басқаратын князьдікке айналды. Осы кезде қалаларда татарларға қарсы
көтерілістерге шыққан орыс ұлтының санасының артқаны байқалды. Біртіндеп
халық санасына орталықтанған Мәскеу князьдігін құру туралы ой келеді.
Князьдіктің құрылуындағы ерекшеліктердің ішінде, ең алдымен, сырттан төнген
қауіпті атау қажет. Ол өз кезегінде Мәскеудің әскери-ұлттық мемлекет
ретінде құрылуына жағдай жасады.
Орда және Русь. Алтын орда үстемдігінен құтылу
Мәскеу князьдігінің күшеюі татарларға бағыну саясатынан оларға қарсы
күресу саясатына өтуге әкелді. Сол кезде Алтын ордада ішкі талас-тартыс
күшейіп, хан билігінің беделі төмендеді. 1360-1380 жылдар аралығында ордада
14 хан ауысты.
Мәскеу князьдігі Алтын ордаға қарсы бүкіл орыс жерін біріктіруде маңызды
рөл ойнады. Хандар өз саясатын Мәскеу, Тверь, Рязань және басқа
князьдіктерді біріне-бірін қарсы қоя отырып жүргізді.
Алтын орда ханы Мамай 1378 жылы Руське жорыққа аттанды, алайда Вожа өзені
бойында татар әскері Мәскеу князі Дмитрий Ивановичтен жеңілді. Осыдан соң
тараптар шешуші шайқасқа дайындала бастады. Мамай Литва князімен және
Рязань князі Олегпен одақтасты. Тверьдің; Новгородтың, Төменгі Новгородтың
Мамайға қарсы күреске қатыспағанына қарамастан Дмитрий Иванович үлкен қол
жинады.
Мәскеу князінің дружинасы Мамайға қарсы аттанды. Орыс православ шіркеуі
Сергей Радонежскийдің бастауымен барлығы халықты ордаға қарсы күреске
аттанғандарға қолдау көрсетуге шақырды.
Әскерлер Куликова даласында кездесті. 1380 жылы 8 қыркүйекте
ордалықтарға орыс әскері тұңғыш рет соққы берді. Дегенмен, 1382 жылы
Тоқтамыс хан Рязань князі Олегпен одақтасып, Мәскеуді басып алады. Мәскеу
князі қайтадан ордаға алым төлеуге мәжбүрленеді.
Соған қарамастан Куликова даласындағы шайқастың Русь үшін маңызы зор
болды. Дмитрий Донской қайтарының алдында ордадан жарлық сұрамай-ақ, ұлы
Владимир князьдігін өзінің ұлы І Василийге қалдырды. Алтын ордамен қарым-
қатынастағы өзгерістер Куликова шайқасынан кейін жүз жылдан соң ІІІ Иван
тұсында байқалды. Ол ордаға алым төлеуді тоқтатты. Мәскеу қабырғасына жау
30 жыл жоламады. Өз жерінде ордалықтарды көрмеген ұрпақ өсіп-үлгерді. Ахмат
Руське өз үстемдігін орнатқысы келді. Ол 1480 жылы Литвамен одақтасып,
Руске қарай жылжыды. Хан шапқыншылық жасау мерзімін дәл таңдап алды:
орыстар ол кезде солтүстік-батыста орденмен соғысып жатты, поляк королі
және ұлы Литва князі Казимир де дұшпан болды; ІІІ Иванны ол кезде солтүстік-
батыста орденмен соғысып жатты, поляк королі және ұлы Литва князі Казимир
де дұшпан болды; ІІІ Иванның ағаларымен жерге байланысты тартыстары
басталды. Ахмат әскері орыс мемлекетінің және Ұлы Литва князьдігің
шекарасынан өтетін Угра өзеніне жақындады. Алайда ханның бұл әрекеттерінен
түк шықпай, кері қайтуға мәжбүр болады. Осылайша, 240 жылға созылған Алтын
ордаға тәуелділік аяқталады. 1502 жылы қырым ханы Меңлі-керей әлсіреген
Алтын ордаға шешуші соққы береді. Оның орнына Қазан, Астрахань, Ноғай
хандықтары құрылды.
Осыдан соң Мәскеу князьдігінің қуатының артқаны сонша, ол орыс жерлерін
біріктіруді аяқтады. 1489 жылы оның құрамына Вятка ауданындағы жерлер, 1510
жылы Псков, 1514 жылы Смоленск, 1521 жылы Рязань князьдіктері қосылды.
Еуропада жаңа ірі ел қалыптасты.
Орыс мемлекеті көпұлтты болып құрылды. Оның құрамына орыс халқынан басқа
халықтар мен тайпалар кірді. Ел ішіндегі өзара талас-тартыс тоқтап,
біркелкі ақша жүйесі, бірыңғай өлшем бірліктері енгізілді.
ХVІ ғасырдағы Ресей
ХVІ ғасырда Ресей территориясы одан әрі ұлғайды. Оның құрамына Қазан,
Астрахань, Сібір хандығы мен Башкирия кірді. Елдің оңтүстігіндегі жерлер
игеріле бастады. Балтық теңізіне шығуға талпыныс жасалды.
Елде 7 млнға жуық адам өмір сүріп жатты. Еділ бойындағы жерлер және Сібір
қосылғаннан кейін Ресей халқы бұрынғыдан да көп ұлтты бола түсті.
Тұрғындардың негізгі бөлігі Новгород-Псков жерінде және елдің
орталықбөлігінде тұрып жатты.
ХVІ ғасырда Ресейдің Архангельсктен басқа теңіз порттары болған жоқ. Ел
алдында күрделі мәселелер тұрды. Орталықтану үрдісі толығымен аяқтала
қоймаған болатын. Патшаның туыстарында әкімшілігі мен әскері бар өз
иеліктері болды. Дегенмен, олар өз бетінше сыртқы саясатты жүргізе алмады.
Шіркеу бұрынғысынша қуатын сақтап қалды. Оның тек рухани күші ғана емес,
сонымен бірге материалдық күші де болды: митрополиттің өз приказдары,
боярлары болды.
Сыртқы саясат
Сыртқы саясаттағы негізгі міндеттер: батыста – Балтық теңізіне шығу
мәселесі, оңтүстік-шығыста- Астрахань мен Қазанға қарсы күрес, оңтүстікте
Қырым ханының шапқыншылығынан қорғану, шығыста – Сібірді жаулап алу болды.
1552 жылы Қазан, 1556 жылы Астрахань алынды. Бүкіл Еділ сауда жолы Ресей
құрамында болды. Шығыста табыстарға қол жеткізген ІV Иван патша Ливон
орденінің иеліктеріне көз алартты. Ливон соғысы (1558-1583) 25 жылға
созылды.
Ресейдің мақсаты Балтық теңізіне шығу, жаңа, жақсы игерілген аймақтарға қол
жеткізу болды. Ливон соғысы 2 кезеңнен тұрды. Бірінші кезеңі Ресейдің
жеңісімен сипатталады: 20 қала алынды, олардың ішінде Нарва, Юрьев. Әскер
Рига мен ревельге жылжыды. 1560 жылы Ливон орденінің әскеріне соққы
беріліп, оның магистрі тұтқынға алынды. Бұл орденнің құлауына (1561ж.)
және оның жерінің Польша, Дания, Швеция иелігіне өтуіне әкелді. Ресей
Еуропа мемлекеттері коалициясының алдында қалып, жағдай күрт өзгерді.
Боярлар арасында ІV Иванның саясатына қарсылық күшейді,оның ашық көрінісі
болған патшаның жақын адамдарының бірі, князь А.М.Курбскийдің поляктардың
жағына шығуы. Ресей үшін соғыс сәтсіз жүре бастады.
1569 жылы Польша мен Литва бір мемлекетке – Речь Посполитаға бірікті. Оның
патшасы Стефан Баторий әскери әрекеттерін Ресей территориясына көшірді.
Соғыстағы сәтсіздіктер Ресейдің экономикалық артта қалушылығы мен әскердің
әлсіз ұйымдастырылуынан еді. Дегенмен, Ливон орденінің күйреуі Солтүстік-
шығыс Еуропа үшін маңызы зор саяси оқиға болды.
Опричнина (1565-1572)
Орыс әскерінің Ливон соғысындағы алғашқы сәтсіздіктері ішкі саяси күрестің
ушығуына ұласты. 1560 жылдың басында патша бұрынғы үкіметті биліктен
шеттетіп, бірнеше боярды дарға асты. Бұл Думаның және митрополиттің
наразылығын тудырды. Иван Грозный патша биліктің самодержавиелік формасын
күшейтуді көздеді. Алайда, патшаның бұл әрекетіне елдегі жоғарғы тап
өкілдері қарсы шығып, оның талаптары сол кездегі қоғамның нормаларына
сәйкес келмеді. Иван грознйы жоғарғы тап өкілдерімен санасуды місе
тұтпады. Ол үшін боярдың басын кесе салу мүмкін емес еді. Себебі, Ресейде
билік басындағылар мен бағыныштылар арасындағы қарым-қатынас жазылмаған
заң, яғни, бұрыннан келе жатқан дәстүрге сәйкес реттелетін болған. Иван
патша бұл жағдайдан шығудың басқа жолын тапты.
1564 жылы желтоқсанда ол Мәскеуді тастап шығып, Александр слабодасына
тоқтайды да, тұрғындарға екі жолдауын арнайды: дін басы өкілдері мен
Боярлық Думаға арналған жолдауында патша оларға сатқындық жасады деген
айып тағып, билік басынан кететінін айтып қорқытты; басқа жолдауында қала
тұрғындарына тісін қайрамайтынын мәлім етті. Бұл Иван Грозныйдың өте
жақсы ойластырылып жасалған қадамы болды. Ол халықтың өзін билік басына
оралуға көндіру үшін жалынатынын білді. Патшалыққа қайтып оралу жағдайында
өзіне ерекше жер иелігі-опричнина берілуін шарт етіп қойды. Мемлекеттің
қалған бөлігі земщина деп аталып, ондағы билік формальды түрде Боярлық
думаға тиесілі болды.
Опричнинада мемлекетті басқарудың өз жүйесі қалыптасты. Мұнда патша
сатқындық жасағандарды дарға асуға және олардың мүліктерін тәркілеуге
құқық алды. Осылайша, опричнинаның негізгі мазмұны феодалдар мен шіркеу
иерархиясына қарсы террор болды. Террорға опричнинаның әскерін құраған
дворяндар қолдау көрсетті. Боярлардың позициясы күшті болған аймақтар
қатты қанауға ұшырады. Патша боярлардың оппозициясын жойды, бірақ, елдің
жағдайы біршама төмендеді. Оба эпидемиясы таралды, астық шықпады,
опричниктердің қанаушылық әрекеттері шаруа қожалықтары мен дворян
иеліктерінің күйреуіне әкелді. 1572 жылы опричнинаның заңсыздығы бекітілді.
Крепостниктік (басыбайлық) құқық және Ресейдің тарихи тағдыры
Әлеуметтік және саяси теңсіздік Киев русі кезінен-ақ бар болатын. Алайда,
мұнда крепостниктік тәуелділік болған жоқ. Қожайынына тәуелділер тек
холоптар еді (құлға айналған тұтқындар, қарызға батқандар, өз еркіндігін
ақшаға сатқандар). Әдетте, холоптар үй шаруашылығымен айналысты.
Шаруалардың заң жүзіндегі тәуелділігіне ХV ғасырда қол жетті. Оған дейін
шаруалар бір қожайынынан екіншісіне кетіп қала алатын еді. Жерге феодалдық
меншік, ең алдымен, поместьелік және еңбекпен өтеу рентасы, мемлекеттік
басқарудың орталықтануы, үнемі болып тұратын соғыстар шаруалардың
эксплуатацияға ұшырауына әкелді. 1497 жылы ІІІ Иванның Судебнигінде
жериеленушіден 2 жұма ішінде кету құқығы бекітілген (Юрьев күніне дейін
және одан кейін – 26 қараша). Шаруа жерді пайдаланғаны үшін оброк -
натуралды, кейде ақшалай алым, барщина - жер иесіне жұмыс істеу сияқты
өтемдер қайтаруға тиіс болды.
Солтүстік соғысы (1700-1721) және І Петрдің реформаларының басталуы
І Петр реформалары алдын-ала ойластырылған емес болатын. Олар әскери
жорықтар барысында қабылданып отырды. Оның реформалары көбіне Солтүстік
соғысымен байланысты болды. І Петр өмірінің соңғы кездерінде ғана реформа
жүргізу жүйесін жасады. Швециямен соғыс елден үлкен күш-қуатты талап етті.
Жақсы үйретілген әскер және офицерлер қажет болып, әскери реформалар
жүргізілді.
1700 жылы тамызда Ресей Швецияға қарсы соғыс жариялады. Шведтердің Нарва
қамалы түбіндегі шайқаста ХІІ Карл орыстарға тұтқиылдан шабуыл жасады.
Орыс әскері кейін шегінгенімен, 1702 жылы шведтердің Нотебург бекінісін
алды.
Шешуші шайқас 1709 жылы 21 маусымда Полтава түбінде болды. Мұнда швед
әскері толығымен жеңіліске ұшырап, оңтүстікке, Днепрге қарай қашты. Карл
болса Түркияға кетті. Полтава жеңісінің орасан зор әскери және саяси
маңызы болды. Швецияның әскер қуаты жоғалып, соғыстағы инициатива Ресейге
өтті. 1709 жылдан кейін әскери әрекеттер екі жақтан да әлсіз жүріп жатты.
1721 жылы 30 тамызда екі ел арасында бейбіт келісім жасалып, Ресей
Лифляндия, Эстляндия, Ингрия мен Карелияны өз иелігіне алды. Жеңіске қол
жеткен соң сенат Петрге император титулын беріп, Ресей сол кезден бастап
империя атала бастады.
1812 жылғы Отан соғысы
1812 жылы 11 маусымнан 12-не қараған түні француз әскері Ресей
территориясына басып кірді. Напалеон шекараға жақын маңдағы бір-екі
шайқастан кейін-ақ соғыс аяқталады де ойлады. Орыс әскері де күштердің
арасы тең түспегендіктен жауға қарсы ашық күреске шықпады. Бұл кезде
орыс әскері екіге бөлініп, олар тек Смоленск үшін күресте бірігеді.
Әскерге қолбасшы болып М.И.Кутузов тағайындалады. Әскерлердің күші тең
болмағандықтан ол өз әскерін Мәскеу маңындағы Бородино ауылына
орналастырды. Мұнда болған шайқаста Напалеон әскері жеңіліске ұшырап, оның
бейбіт келісімге келуге жасаған ұсынысы Александр тарапынан жауапсыз
қалдырылды.
Тарихи терминдер мен ұғымдардың сөздігі.
Абсолюттік монархия, абсолютизм – шексіз жоғарғы билік монархқа тиеселі
болып келетін мемлекеттік билік типі. Абсолютизмде орталықтандыру жоғарғы
деңгейіне жетеді, тұрақты әскер мен полиция, тармақты бюрократиялық аппарат
құрылады. Сословиелік-өкілдік органдардың қызметі тоқтатылады. Ресейдегі
абсолютизмнің гүлденуінің кезеңі ХҮІІІ-ХІХ ғасырларды болды.
Автономизация –термин КСРО-ның құрылуымен және Сталиннің тәуелсіз кеңес
республикаларының автономия құқығымен РСФСР құрамына кіруі туралы
ұсынысымен байланысты пайда болды.
Акциз (лат. кесу) – отандық жекеменшік кәсіпорындарымен шығарылытын
тауар тұтынуына жанама салық түрі. Ресейде 1917 жылға дейін болды.
Анархизм (герк өкіметсіздік) – барлық мемлекеттік биліктің құлатылуына
шығатын қоғамдық-саяси ағым. ХІХ ғасырда анархизм идеясы революциялық
халықшылдыққа қабылданды. Кейінірек орыс анархизмі 1905-1907 жылдардағы
революция барысында және Азамат соғысы кездінде көрінді.
Аннексия (латын біріктіру) – басқа мемлекетке немесе халыққа жататын
барлық немесе территория бөлігін бір мемлекетпен күштеп жаулап алынуы.
Антисемитизм – семит халқы еврейлерге қарсы бағытталған ұлттық және
діни шыдамсыздық формаларының бірі.
Аракчеевщина - Александр І билігінің (1815-1825) соңғы оңжылдығында
самодержавиенің ішкі саяси курсы. Императордың сенімді адамы –
А.А.Аракчеевтің атымен аталған . Бұл кезеңге барлық ресей қоғамының
сфераларына бюрократиялық тәртіптер орнату тән: әскери тұрақтардың
орналастырылуы, әскердегі тәртіптердің қаталдануы, қуынның көбеюі.
Ассамблеялар (фр. жиналыс) – І Петрмен 1718 жылы енгізілген ресей
ақсүйектерінің үйлеріндегі жиналыс-балдар. Ассамблеяларда әйел адамдар
қатысты.
Барщина – жер үлесінің пайдалануға берілген феодалдың
шаруашылығында жеке инвентарімен жұмыс істейтін тәуелді шаруаны күштеу
еңбегі. Рсейде барщинаның болуы Русскаы Правдада тіркелген. ХҮІ ғ екінші
жартысы – ХІХғ бірінші жартысында Ресмейдің европалық бөлігінде кең тарала
бастады. 1917 ж дейін болды.\
Басқақ – жаулап алынған жерлердегі моңғол ханының өкілі. Жергілікті
биліктерді бақылады. Орыс княздықтарында ХІІІ ғ екінші жартысы-ХІҮ ғ
басында ордалық салық жинаушы.
Ақ гвардия – большевиктердің билігіне қарсы шыққан, Октябрь
революциясынан кейінгі әскери құрылым. Ақ түс заңды құқық тәртібі дегенді
білдірді. Ақ қозғалыстың әскери күші – Ақ гвардия – кеңес режимін
қарсыластарының бірігуі. Негізінен Л.Г.Корнилов, М.В.Алексеев, А.В.Колчак,
А.И.Деникиннің, П.Н.Врангельдің басшылығымен орыс әскерінің офицерлерінен
тұрды.
Ақ жұмыс – ақ гвардияның идеологиясы мен саясаты. Антибольшевиктік
қозғалыстағы жеке ағым. Қозғалыстың басы – 1917 жылғы көктем мен жаз,
күштің бірігуі, елде тәртіпті орнату, содан кейін Ресейде монархияның
реставрациясы. Диктатор роліне Л.Г.Корнилов ұсынылды. Қазан төңкерісідегі
жеңістен кейін ақ қозғалыс мемлекеттік құрылымның болашағының анықталмаған
тарихи бастамаларға сенімділік, Ресейдің тұтас және бөлінбейтін ұлттық
идеяны енгізетін өзінің саяси бағдар3ламасын жасады. Ақ қозғалыстың бірінші
кезеңінде эсерлер мен меньшевивиктердің демократиялық контрреволюциясы
қатысты, бірақ кейіннен монархияны реставрациялау идеясымен монархиялық
үрдіс байқалды. Ақ қозғалыс большевиктер жүйесі наразы барлық күштерді
қанағаттандыратын бағдарлама ұсына алмады. Ақ қозғалыстағы күштердің
бытыранқылығы, шетел көмегінің ұйысуы оның аяғын белгіледі.
Бироновщина - патшацым Анна Иоанновна билігі кезеңінде (1730-1740жж)
оның фавориті Э.Биронның атымен орнатылған жүйенің атауы. Бироновщина
ерекшелігі: саяси террор, құпия кенсенің бәрінен де құдыреттілігі, ресей
дәстүрлерін сыйламау, салықтарға қатал көңіл бөлу, әскердегі муштра.
Жақын Дума – ұлы князьге, содан кейін патшаға жақын адамдардың кеңесі.
ІІІ Василий кезінде Жақын Думаға 8-10 бояр кірді. ХҮІ ғ ортасында Жақын
Дума ІҮ Иванның үкіметі (Тандалған Рада) болды. ХҮІІ ғ ІІ жартысынан
бастап өте сенімді адамдарды бөлмеге келе бастады (осыдан Құпия дума,
Бөлмелі дума). Бұл уақытта Жақын Дума патша тірегі болып және Боярлар
Думасына қарсы тұрды.
Большевизм – 1903 жылы пайда болған Ресейдегі социал-демократиясының
идеялық және саяси ағымы. Большевизм Ресейдегі революциялық қозғалысының
радикалды бағытының жалғасы болып келді. Большевиктер қоғамның революция
көмегімен жандануын жақтап, және дамудың реформаторлық жолына қарсы болды.
РСДРП ІІ съезінде 1903 жылы басшы органдардың сайлауында В.И.Ленин
жақтастары көпшілікті алып, большевиктер деп атала бастады. Олардың
оппоненттері Л.Мартовтың басшылығымен аз дауыс алып, меньшевиктер деп атала
бастады. Большевизм коммунизм мен социализмнің құрылуын, пролетариат
диктатурасының орнауын қолдады. ХХ ғ революциялық тәжірибе большевизмнің
көптеген жағдайларын утопиялық деп бас тартты.
Боярлар – 1) Х-ХҮІІ ғғ Ресейдегі қоғамның жоғарғы қабаты. Мемлекет
басқаруында ұлы князьдан кейіңгі жетекші орынды алады. 2) ХҮ ғ бастап-Ресей
мемлекетінде жұмыс істейтіндердің арасындағы жоғарғы шен. Боярлар жоғарғы
қызметтер алды, бұйрықтарды басқарды, воеводалар болды. ХҮІІІ ғ Бояр
Думасының ликвидациясына байланысты І Петрмен шен алынып тасталынды.
Бояр Думасы – Х-ХҮІІІ ғғ князь кезіндегі Ресейдің жоғарғы кеңесі (1547
ж патша кезінде). Заң кеңесуші орган, ішкі және сыртқы саясатының маңызды
сұрақтарын талқылады.
Булыгин Думасы - 1905 ж шілдеде ішкі істер министрі А.Г.Булыгинмен
құрастырылған жоғарғы заң кеңесші өкілдік органының дума құру туралы заңы.
Оған сайлауға халықтың көбінде (жұмысшылар, әскери қызметкерлер, әйелдер
және тб.) құқығы болған жоқ. Булыгин Думасын шақыру 1905 ж қазандағы
революциялық оқиғалармен байланысты болды.
Бюрократия (грек кеңсенің үстемдігі) – 1)спецификалық функциялары бар,
билік аппаратының көмегімен жүзеге асырылатын басқару жүйесі. 2) бұл
жүйемен байланысты шенеуніктер мен адамдар қабаты.
Варягтар (норманндар, викингтер) – осылай Русьте Солтүстік Европадан
(норвег, дат, шведтер) шыққандарды, тонаушылық жорықтарға қатысқандарды
атады.
Великие четьи минеи (ай сайынғы оқулар) – ХҮІ ғ 30-40-шы
жылдарындағы орыс шіркеу әдебиетінің ескерткіші; (іңжіл кітаптарының
аудармалары мен түпнұсқаларының, шіркеу әкелері шығармаларының, сонымен
бірге басқа зиялы авторлардың әдеби шығармаларының ай бойынша құрастырған
жинағы. Бұл жинақтың мақсаты: орыс қасиеттілерінің культін орталықтандыру
және шіркеу және зиялылар әдебиетінің оқылуын кеңейту.
Вервь – Ежелгі Русьтегі оңтүстік славяндардың территориялық
қауымдастығы. Жоғарғы Құпия Кеңесі – 1726-1730 жж Ресейдегі жоғарғы
мемлекеттік мекеме І Екатерина бұйрығымен монарх кезінде кеңестік орган
ретінде құрылды. Ішкі және сыртқы саясаттың барлық маңызды жұмыстарын
шешті.
Вече (ескі славян –Вет-кеңес) – шығыс славяндардағы халық жиналысы;
Русьтегі басқару және өзін-өзі басқарудың мемлекеттік органы. Вече туралы
алғашқы жылнамаларда Х ғ бастап айтылды. Орыс қалаларында ХІғ екінші
жартысында – ХІІ ғ дамыды. Новгород, Псков, Вят жерлерінде ХҮғ соңы – ХҮІ ғ
басына дейін сақталды. Вече соғыс пен бейбіт, князьдерді шақыру, заң
шығару, басқа жерлермен келісім жасасу және т.б. сұрақтарды шешті.
Воевода - әскери қолбасшы, славян халықтарындағы билеуші. Орыс
мемлекетінде воевода термині князьдер ынтымақтастығының қолбасшысы немесе
халық жасағының басшысын білдірді. Орыс жылнамаларында Хғ-дан бастап
айтылады. ХҮ-ХҮІІ ғғ орыс әскерінің әрбір полкінде бір немесе бірнеше
әскербасы болды. Полктік воеводалар І Петрмен жойылды. ХҮІ ғ ортасында қала
мен уездің әскери және азаматтық басқарылуына басшылық ететін қалалық
воеводалар қызметі пайда болды. ХҮІІ ғ бастап Ресейдің барлық қалаларына
қала әміршілерінің орнына воеводалар енгізілді. 1719 ж воеводалар аймақ
басшылығана қойылды. 1775 ж воевода қызметі жойылды.
Әскери-дала соттары – 1905-1907 жж революция кезінде Ресейге
енгізілген жылдам сот талқылауын және мемлекетке қарсы
Алым (Дань) - женушіге өтетін натуралдық немесе ақша жинау, Русьте
ХІІІғ белгілі. ХІІІ-ХҮ ғғ алымның түрі шығу болды – Алтын Орда хандарынан
жиналатын ақша. Орытардың орталықтандырылған мемлекетінің құрылған кезінде
алым сарай шаруаларынан және отырықшы адамдардан алынатын міндетті
мемлелекеттік салыққа айналды. ХҮІІ ғ басқа жинаулармен бірігіп, алым
ақшалары деп атала бастады.
Даточные люди – ХҮ-ХҮІІ ғғ Ресейде өмірлік әскери қызметке берілген
қала және ауыл халқы. ХҮІ ғ ортасынан жаңа сап полкінің құрамына кірді. І
Петр кезінде рекруттармен ауыстырылды.
Двадцатипятитысячники - 1929-1930жж ВКП (б) шешімі бойынша ауылдарда
қолхоздарды құруға шаруашылық-ұйымдастырушылық жұмыстарға бағытталған КСРО
өндірістік орталықтарының жұмысшылары.
Сарай шаруалары – ұлы князьдардың, патшалардың жерлерінде тұрған және
патша тегінен шыққандарға тәуелді болған Ресейдегі феодалдық-тәуелді
шаруалар.
Сарай төңкерісі дәуірі – І Петрдің өлімінен кейіңгі мұрагер болмаған
кезде, билік қолдан-қолға гвардей полкінің қолдауымен сарай топтарымен
жасалған сарай төңкерістері арқылы берілді. Бұл дәуір тарихнамада 1725-
1762 жж.
Дворяндық – үстем дәрежесі биік сословие, феодалдардың бөлігі. Ресейде
ХҮІІІ ғ басына дейін дворяндық ақсүйек феодалдарының кейбір сословиелік
топтары. ХІІ ғ бастап аталады, князьдың немесе ірі боярдың сарайын құраған
әскери-қызметтік сословиенің төмеңгі бөлігі болды. ХІІІ ғ дворяндарға
қызметі үшін жер беріле бастады. ХҮІІІ ғ қызметшілерден дәрежесі биік
сословиеге айналды.
Декрет – мемлекеттің жоғарғы органдарының нормалық акті. Кеңес
билігінің бірінші жылдары декрет деп халық Комиссарларының Кеңесімен, Кеңес
съездімен және оның атқарушы органдарымен қабылданатын заңдар мен үкімдерді
атады. Осылай Бейбітшілік туралы және Жер туралы декрет Кеңестің ІІ
съездінде 1917 ж 27 қазанда қабылданды.
Депортация – 20-40 жжрепрессия кезіндегі КСРО-да кебір халықтардың
қуылуы. Ұлы Отан слғысы жылдары бұл жазаға көптеген халықтар тартылды. 1941-
1945 жж қоныс аударуға балкарлар, ингуштар, қалмықтар, қарачаевтар,
крымдықтар, татарлар, кеңес немістері, түрік-месхеттіктер, чечендер және
т.б тартылды. Сталиндік режим корей, грек, курдтар және т.б тағдырларын
өзгертті. 1989 ж халықтардың депортациясы заңсыз және ауыр қылмыс деп
танылды.
Десятина – шіркеуге өтетін салық. өнімнің немесе халықтың басқа
табыстарының он бөлігін құрады.
Дикое поле - Дон, жоғарғы Оканың және Днепр мен Деснаның сол
сағаларының арасындағы оңтүстік орыс және украин шөлдерінің тарихи атауы.
ХҮІ-ХҮІІ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz